ИПС "Әділет"

      Конституционный Совет Республики Казахстан в составе Председателя Кима Ю.А., членов Совета Акуева Н.И., Бусурманова Ж.Д., Ихсанова У.К., Мамонова В.В., Темирбулатова С.Г., Шопина В.Д. с участием представителя субъекта обращения - заведующего Отделом по вопросам законодательства и судебной системы Администрации Президента Республики Казахстан Донакова Т.С. на основании подпункта 4) пункта 1 статьи 72 Конституции Республики Казахстан K951000_ и подпункта 1) пункта 3 статьи 17 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу конституционного закона, U952737_ "О Конституционном Совете Республики Казахстан" рассмотрел в открытом заседании обращение Президента Республики Казахстан об официальном толковании пункта 2 статьи 13, пункта 1 статьи 14, пункта 2 статьи 76 Конституции Республики Казахстан.
      Заслушав сообщение докладчика - члена Конституционного Совета Шопина В.Д., выступление участника конституционного производства - представителя Президента Республики Казахстан Донакова Т.С., изучив материалы конституционного производства, Конституционный Совет установил:
      4 марта 1999 года в Конституционный Совет поступило обращение Президента Республики Казахстан об официальном толковании пункта 2 статьи 13, пункта 1 статьи 14, пункта 2 статьи 76 Конституции Республики Казахстан. В обращении ставится вопрос: вытекает ли из указанных конституционных норм право судей Республики Казахстан, освобожденных от должностей, обжаловать в суд соответственно указы Президента Республики Казахстан и постановления Сената Парламента Республики Казахстан об освобождении их от занимаемых должностей.
      Изучив нормы Конституции Республики Казахстан, материалы по рассматриваемому обращению, выслушав выступление представителя Президента Республики Казахстан, Конституционный Совет исходит из следующего.
      Норма пункта 2 статьи 13 Конституции Республики Казахстан "Каждый имеет право на судебную защиту своих прав и свобод" означает право любого человека и гражданина обратиться в суд за защитой и восстановлением нарушенных прав и свобод. Реализация этого права осуществляется на основе и в порядке, установленном законом. Назначение и избрание на должность судей осуществляется Президентом Республики Казахстан и Сенатом Парламента Республики Казахстан в порядке, установленном статьей 82 Конституции Республики. Согласно пункта 1 статьи 79 Конституции Республики полномочия судьи могут быть прекращены исключительно по основаниям, установленным законом. В пункте 2 статьи 47 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу конституционного закона, U952694_ "О судах и статусе судей в Республике Казахстан" определен особый порядок освобождения судьи от должности, предусматривающий рассмотрение вопросов об освобождении судьи от должности соответственно Высшим Судебным Советом Республики Казахстан и Квалификационной коллегией юстиции, на основании рекомендаций которых по представлению Президента Республики Сенат Парламента и по представлению Министра юстиции Президент Республики принимают соответственно постановление и решение. Названный Указ Президента Республики Казахстан устанавливает также особый порядок обжалования: если судья не согласен с решением Квалификационной коллегии юстиции, он может подать жалобу в Высший Судебный Совет.
      В связи с особым конституционным статусом Президента Республики Казахстан - главы государства, а также Сената - одной из палат Парламента Республики Казахстан, являющегося высшим представительным органом Республики, Конституция Республики Казахстан не содержит нормы об отмене их актов, как это имело место в отношении актов Правительства, министерств, иных центральных и исполнительных органов Республики, а также местных представительных органов (подпункт 3) статьи 44, подпункт 7) статьи 66, пункты 3 и 4 статьи 88).
      Вышеизложенное означает, что в связи с особым порядком освобождения от должностей судей Республики Казахстан, они не вправе обжаловать в суд соответственно указы Президента Республики Казахстан и постановления Сената Парламента Республики Казахстан об освобождении их от занимаемых должностей.
      Пункт 1 статьи 14 Конституции Республики Казахстан "Все равны перед законом и судом" устанавливает равенство прав и обязанностей личности, равную защиту государством этих прав и равную ответственность каждого перед законом. Равенство перед законом означает, что именно в законах определяются конкретные условия и обстоятельства, позволяющие реализовать права и свободы человека и гражданина. Лица, занимающие судейские должности, равны перед законом, устанавливающим особый порядок назначения и освобождения их от должности судьи.
      Норму пункта 2 статьи 76 Конституции Республики Казахстан "Судебная власть распространяется на все дела и споры, возникающие на основе Конституции, законов, иных нормативных правовых актов, международных договоров Республики" следует понимать так, что правосудие в Республике осуществляется только судом посредством установленных законом форм судопроизводства. Суду предоставлено право на основании закона выносить решения, приговоры и иные постановления, допускающие ограничение некоторых конституционных прав человека и гражданина, рассматривать жалобы на неправомерные действия должностных лиц, отменять незаконные акты государственных органов в случаях, установленных Конституцией и законами Республики. Однако, в соответствии с пунктом 2 статьи 47 Конституции Республики Казахстан, не могут быть предметом рассмотрения в суде действия Президента Республики, совершенные им при исполнении своих обязанностей.
      На основании изложенного, руководствуясь подпунктом 4) пункта 1 статьи 72 Конституции Республики Казахстан, статьями 33, 37, 38 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу конституционного закона, "О Конституционном Совете Республики Казахстан", Конституционный Совет Республики Казахстан в порядке официального толкования пункта 2 статьи 13, пункта 1 статьи 14, пункта 2 статьи 76 Конституции Республики Казахстан постановляет:
      1. Пункт 2 статьи 13 Конституции Республики Казахстан, применительно к вопросу обращения, следует понимать так, что ввиду особого конституционного порядка избрания, назначения и освобождения от должностей судей Республики Казахстан, они не вправе обжаловать в суд соответственно указы Президента Республики Казахстан и постановления Сената Парламента Республики Казахстан об освобождении их от должностей судей.
      2. Пункт 1 статьи 14 Конституции Республики Казахстан, применительно к данному обращению, следует понимать так, что лица, занимающие судейские должности равны перед законом, устанавливающим особый порядок избрания, назначения и освобождения их от должности судьи.
      3. Пункт 2 статьи 76 Конституции Республики Казахстан следует понимать так, что суду на основании закона предоставлено право выносить решения, приговоры и иные постановления, допускающие ограничение некоторых конституционных прав человека и гражданина, рассматривать жалобы на неправомерные действия должностных лиц, отменять незаконные акты государственных органов в случаях, установленных Конституцией и законами Республики. Однако в соответствии с пунктом 2 статьи 47 Конституции Республики Казахстан не могут быть предметом рассмотрения в суде действия Президента Республики Казахстан.
      4. В соответствии с пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан настоящее постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики, окончательным и обжалованию не подлежит с учетом случаев, предусмотренных пунктами 2 и 3 статьи 38 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу конституционного закона, "О Конституционном Совете Республики Казахстан".

      Председатель

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі құрамында Кеңес Төрағасы Ю.А. Ким, Кеңес мүшелері Н.І. Өкеев, Ж.Д. Бұсырманов, О.Қ. Ықсанов, В.В. Мамонов, С.Ғ. Темірболатов, В.Д. Шопин қатысқан, өтінім субъектісінің өкілі - Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігі Заңдар және сот жүйесі мәселелері жөніндегі бөлім меңгерушісі Т.С. Донақовтың қатысуымен Қазақстан Республикасы Конституциясы 72-бабы 1-тармағының 4) тармақшасы және Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" конституциялық заң күші бар Жарлығы 17-бабы 3-тармағының 1) тармақшасы негізінде өзінің ашық отырысында Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасы Конституциясы 13-бабының 2-тармағына, 14-бабының 1-тармағына, 76-бабының 2-тармағына ресми түсіндірме беру туралы өтінімін қарады.

Баяндамашы - Конституциялық Кеңестің мүшесі В.Д. Шопиннің хабарламасын, конституциялық іс жүргізуге қатысушы - Қазақстан Республикасы Президентінің өкілі Т.С. Донақовтың сөйлеген сөзін тыңдап, конституциялық өндіріс материалдарын зерделей келіп, Конституциялық Кеңес мынаны анықтады:

1999 жылғы 4 наурызда Конституциялық Кеңеске Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасы Конституциясы 13-бабының 2-тармағына, 14-бабының 1-тармағына, 76-бабының 2-тармағына ресми түсіндірме беру туралы өтінімі келіп түсті. Өтінімде осы көрсетілген конституциялық нормалар бойынша қызметінен босатылған Қазақстан Республикасының судьялары оларды атқарып отырған қызметінен босату туралы тиісінше Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтарына және Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының қаулыларына сотқа шағынуға құқығы бар ма деген мәселе қойылған.

Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларын, қаралып отырған өтінім бойынша материалдарды зерделеп, Қазақстан Республикасы Президентінің өкілінің сөйлеген сөзін тыңдай келіп, Конституциялық Кеңес мынаны негізге алады.

"Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар" деген Қазақстан Республикасы Конституциясы 13-бабы 2-тармағының нормасы кез келген адамның және азаматтың бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қорғау және қалпына келтіру үшін сотқа шағынуға құқығы бар екенін білдіреді. Бұл құқықты пайдалану заңмен белгіленген негізде және тәртіппен жүзеге асырылады. Судьяларды қызметіне тағайындауды және сайлауды Республика Конституциясы 82-бабында белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасы Президенті мен Қазақстан Республикасы Парламентінің Сенаты жүзеге асырады. Республика Конституциясы 79-бабының 1-тармағына сәйкес судьялардың өкілеттігі тек заңда белгіленген негіздер бойынша ғана тоқтатылуы мүмкін. Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасындағы соттар және судьялардың мәртебесі туралы" конституциялық заң күші бар Жарлығы 47-бабының 2-тармағында судьяларды қызметінен босатудың ерекше тәртібі анықталып, судьяларды қызметінен босату туралы мәселелерді тиісінше Қазақстан Республикасы Жоғары Сот Кеңесі мен Әділет біліктілік алқасының қарауы көзделген, олардың ұсынысы негізінде Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынымы бойынша Парламент Сенаты және Әділет министрінің ұсынымы бойынша Республика Президенті тиісінше қаулылар мен шешімдер қабылдайды. Қазақстан Республикасы Президентінің аталған Жарлығы сондай-ақ шағым берудің ерекше тәртібін белгілейді: егерде судья мен Әділет біліктілік алқасының шешімімен келіспесе, ол Жоғары Сот Кеңесіне арыздана алады.

Қазақстан Республикасы Президентінің - мемлекет басшысының, сондай-ақ Сенаттың - Республиканың жоғары өкілді органы болып табылатын Қазақстан Республикасы Парламентінің екі палатасының бірі есебінде ерекше конституциялық мәртебесіне байланысты Қазақстан Республикасы Конституциясында олардың актілерін бұзу туралы нормалар жоқ, ал Үкіметтің, министрліктердің, Республиканың басқа да орталық және жергілікті атқарушы органдарының, сондай-ақ жергілікті өкілді органдардың (44-баптың 3)-тармақшасы, 66-баптың 7) тармақшасы, 88-баптың 3 және 4-тармақтары) актілеріне қатысты бұған жол беріледі.

Жоғарыда баяндалғандар Қазақстан Республикасы судьяларын қызметінен босатудың ерекше тәртібіне байланысты оларды қызметінен босату туралы тиісінше Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары мен Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының қаулыларына сотқа шағымдануға олардың қақысы жоқ екенін білдіреді.

"Заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең" деген Республика Конституциясы 14-бабының 1-тармағы адамдардың құқықтары мен міндеттерінің теңдігін, осы құқықтарды мемлекеттің тең қорғауын және әркімнің заң алдында жауапкершілігі бірдей екендігін белгілейді. Заң алдында тең болу адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын іске асыруға мүмкіндік беретін нақтылы шарттар мен жағдаяттардың нақ осы заңдарда анықталатынын білдіреді. Судья қызметін атқарып жүрген адамдар судьяларды тағайындау және судья қызметінен босатудың ерекше тәртібін белгілейтін заң алдында тең.

"Сот билігі Республикасы Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік-құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының негізінде туындайтын барлық істер мен дауларға қолданылады" деген Қазақстан Республикасы Конституциясы 76-бабы 2-тармағының нормасын Республикада сот әділдігін сот ісін жүргізудің заң белгілеген нысаны арқылы тек сот жүзеге асырады деп түсіну қажет. Заң негізінде адамның және азаматтың кейбір конституциялық құқықтарын шектеуге жол беретін шешімдер, үкімдер және өзге де қаулылар қабылдауға, лауазымды адамдардың заңсыз іс-әрекеттеріне жасалған шағымдарды қарауға, мемлекеттік органдардың Конституция мен Республика заңдарына қайшы келетін заңсыз актілерін бұзуға сотқа құқық берілген. Алайда, Қазақстан Республикасы Конституциясы 47-бабының 2-тармағына сәйкес өз міндеттерін орындау кезіндегі Президенттің іс-әрекеттері сот қарайтын нысана бола алмайды.

Баяндалғанның негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясы 72-бабы 1-тармағының 4) тармақшасын, Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" конституциялық заң күші бар Жарлығының 33, 37, 38-баптарын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасы Конституциясы 13-бабының 2-тармағына, 14-бабының 1-тармағына, 76-бабының 2-тармағына ресми түсіндірме беру ретінде Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі қаулы етеді:

1. Өтінім мәселесіне қолданыста Қазақстан Республикасы Конституциясы 13-бабының 2-тармағын Қазақстан Республикасы судьяларын сайлаудың, тағайындаудың және қызметінен босатудың ерекше конституциялық тәртібіне байланысты оларды судья қызметінен босату туралы тиісінше Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары мен Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының қаулыларына сотқа шағымдануға олардың қақысы жоқ деп түсіну қажет.

2. Осы өтінімге қолданыста Қазақстан Республикасы Конституциясы 14-бабының 1-тармағын судья қызметін атқарып жүрген адамдар судьяларды сайлау, тағайындау және оларды судья қызметінен босатудың ерекше тәртібін белгілейтін заң алдында тең деп түсіну қажет.

3. Қазақстан Республикасы Конституциясы 76-бабының 2-тармағын заң негізінде адамның және азаматтың кейбір конституциялық құқықтарын шектеуге жол беретін шешімдер, үкімдер және өзге де қаулылар қабылдауға, лауазымды адамдардың заңсыз іс-әрекеттеріне жасалған шағымдарды қарауға, мемлекеттік органдардың Конституция мен Республика заңдарына қайшы келетін заңсыз актілерін бұзуға сотқа құқық берілген деп түсіну қажет. Алайда, Қазақстан Республикасы Конституциясы 47-бабының 2-тармағына сәйкес Президенттің іс-әрекеттері сот қарайтын нысана бола алмайды.

4. Қазақстан Республикасы Конституциясы 74-бабының 3-тармағына сәйкес осы қаулы қабылданған күннен бастап күшіне енеді, Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" конституциялық заң күші бар Жарлығының 38-бабының 2 және 3-тармақтарында көзделген жағдайларды ескере отырып, шағымдануға жатпайды.

Қазақстан Республикасы
Конституциялық Кеңесінің
Төрағасы

Об официальном толковании пункта 2 статьи 13, пункта 1 статьи 14, пункта 2 статьи 76 Конституции Республики Казахстан

Қазақстан Республикасы Конституциясы 13-бабының 2-тармағына, 14-бабының 1-тармағына, 76-бабының 2-тармағына ресми түсіндірме беру туралы