ИПС "Әділет"

Низкоуглеродное развитие является необходимым условием устойчивого развития и нацелено на предотвращение катастрофических последствий глобального изменения климата.

Согласно Шестому Оценочному докладу Международной группы экспертов по изменению климата (далее - МГЭИК), антропогенные выбросы парниковых газов (далее - ПГ) достигли самых высоких показателей в истории человечества, что уже оказывает значительное негативное влияние на климатическую систему Земли. Это несет в себе прямые физические риски и угрозы для экосистем, инфраструктуры, жизни и здоровья людей. В ответ на эти вызовы и для нивелирования данных рисков страны мира активно принимают международные обязательства.

На заседании Генеральной Ассамблеи Организации Объединенных Наций (далее - ООН) 25 сентября 2015 года принята резолюция "Преобразование нашего мира: Повестка дня в области устойчивого развития до 2030 года". Согласно данной резолюции 193 государства - члена ООН обязались обеспечить устойчивый, всеохватный и поступательный рост, социальную интеграцию и защиту окружающей среды в условиях партнерства и мира.

В декабре 2015 года принято Парижское соглашение, направленное на поддержку экологической целостности, "зеленой" экономики, передачу высокоэффективных технологий и адаптацию к изменяющемуся климату. Основными целями настоящего Соглашения являются удержание прироста глобальной средней температуры ниже 2°С сверх доиндустриальных уровней (уровень 1850-1900 гг.) и приложение усилий по ограничению прироста температуры до 1,5°С.

По оценке МГЭИК от 2021 года, в ближайшие десятилетия изменения климата будут усиливаться во всех регионах и в случае отсутствия действий по немедленному и крупномасштабному сокращению выбросов ПГ ограничение потепления на 2°С будет недостижимо.

В этой связи для реализации Парижского соглашения все стороны каждые пять лет представляют свои планы действий в области климата - определяемые на национальном уровне вклады (далее - ОНУВ). Страны также разрабатывают стратегии низкоуглеродного развития, обеспечивающие долгосрочный горизонт для ОНУВ. Главной целью данных стратегий является достижение баланса между антропогенными выбросами из источников и их абсорбцией поглотителями ПГ.

К сентябрю 2022 года 52 страны утвердили свои стратегии низкоуглеродного развития. При этом Европейский Союз (далее - ЕС) и Соединенные Штаты Америки (далее - США) установили цели по достижению углеродной нейтральности к 2050 году, Китай - к 2060 году.

При этом 13 стран с долей в общемировом валовом внутреннем продукте (далее - ВВП) в 25 % установили юридические обязательства по достижению целевых показателей по нулевым выбросам (Канада, Испания, Португалия, Германия, Великобритания, Норвегия, Япония и другие).

33 страны с долей в общемировом ВВП в 50 % включили свои целевые показатели нулевых выбросов в программные документы/декларации (США, Австралия, Турция, Чили, Италия, Нидерланды, Индия, Саудовская Аравия, Бразилия, Аргентина и другие).

Климатические стратегии (стратегии устойчивого развития) также разрабатываются на уровне городов и крупных компаний. Учитывая тот факт, что на городскую местность приходится 65 % потребления мировой энергии и 70% выбросов ПГ, более 120 городов объявили о достижении углеродной нейтральности к 2050 году (100 из них - к 2030 году).

Согласно данным Carbon Disclosure Project, в 2021 году 13000 компаний (или 64 % мировой рыночной капитализации) раскрыли определенную информацию о воздействии на климат, из которых около 200 имеют конкретные данные о своем углеродном следе и стратегии по достижению углеродной нейтральности. Данные компании на регулярной основе отчитываются о развитии ими "зеленой повестки дня".

Формируются инициативы по отдельным направлениям низкоуглеродного развития. Так, 200 стран объявили о постепенном сокращении угольной генерации без улавливания СО2 и полном отказе от неэффективных топливных субсидий, искусственно снижающих цены на уголь, нефть или природный газ.

При этом 29 стран, в том числе Канада, Дания, США, Италия, Швейцария, Великобритания, обязались к концу 2022 года остановить финансирование сектора энергетики (в частности, проектов, связанных с ископаемым топливом) и предпочли более экологичные направления. Дания, Франция, Гренландия, Ирландия, Квебек, Швеция и Уэльс заявили о прекращении лицензирования разведки и добычи нефти и газа.

100 стран подписали инициированное США и ЕС обязательство по сокращению выбросов метана на 30 % до 2030 года.

120 стран, на долю которых приходится около 90 % мировых лесов, обязались к 2030 году остановить их вырубку. В этот список вошли Канада, Бразилия, Китай, Индонезия, США, Великобритания, Россия.

Более 100 правительств, городов, штатов и крупных предприятий подписали декларацию о переходе на использование автомобилей с нулевым уровнем выбросов и прекращении продажи автомобилей с двигателями внутреннего сгорания во всем мире к 2040 году.

Странами вводятся отдельные формы регулирования, среди которых квотирование выбросов ПГ, углеродные налоги и сборы для неквотируемых субъектов, разрабатываются собственные системы углеродного регулирования, вводятся защитные механизмы, среди которых системы маркировки углеродной продукции и трансграничные механизмы.

Наиболее решительную климатическую политику проводит ЕС, который вводит в действие ряд мер по переходу к безуглеродной экономике до 2050 года.

В рамках "Европейского зеленого курса" предполагается расширение отраслевого охвата системы торговли выбросами (далее - СТВ) и введение углеродного налога на большинство других нерегулируемых в СТВ выбросов ПГ.

Европейская комиссия в рамках амбициозного пакета мер "Green Deal" (направления политики варьируются от амбициозного сокращения выбросов до инвестиций в передовые исследования и инновации) разработала механизм трансграничного углеродного регулирования (далее - МТУР). Данный механизм подразумевает взимание дополнительного сбора с товаров в зависимости от объема удельных выбросов ПГ при их производстве в отношении импорта углеродоемкой продукции.

Принятие МТУР уже приводит к отказу крупных экспортоориентированных компаний от экологически грязного сырья и полуфабрикатов, с помощью которых производятся конечные товары. Это также происходит в отношении товаров, углеродный след которых неизвестен.

Кроме того, в рамках Плана действий по финансированию устойчивого роста Комиссия ЕС создала четкую и подробную таксономию ЕС - систему классификации экономической деятельности согласно целям устойчивого развития. Цель таксономии - направление инвестиций в "устойчивые" проекты и виды деятельности со снижением инвестиций в углеродоемкие активы.

Готовится новая "зеленая" торговая стратегия ЕС, призванная интегрировать экономические и климатические приоритеты блока, отраженные в "Зеленом курсе".

Учитывая международную значимость климатической повестки, наблюдается значительное увеличение устойчивых инвестиций, инвестиций на основе ESG-принципов, объем которых за последние 8 лет увеличился в три раза и удвоился за последние 5 лет, составив 46 трлн долларов США по итогам 2021 года.

Финансовый сектор уделяет все больше внимания ESG-инвестициям и рискам, связанным с изменением климата, включая риски "безнадежных" активов. Переоценка инвестиций проводится с учетом их соответствия климатическим целям. Крупные инвесторы, в том числе международные банки развития, объявляют о своих планах вывода инвестиций из секторов ископаемого топлива. Компании сталкиваются с растущим давлением к раскрытию климатической информации и рисков, включая информацию по углеродному следу продукции и по мерам декарбонизации цепочек поставок. Все эти тенденции сохранятся в ближайшие годы и десятилетия, окажут значительное влияние на мировую и региональную экономику.

К 2025 году фонды ESG будут иметь в управлении больше активов, чем прочие фонды, не относящиеся к ESG, при этом рыночная доля фондов ESG в 2025 году вырастет до 57% по сравнению с нынешними 15%. Более того, финансовый альянс 450 компаний из 45 стран мира (инвестиционные, страховые и пенсионные фонды, банки, биржи и др.), участники которого распоряжаются 40 % мировых финансовых активов, задекларировали цель к 2050 году полностью сократить выбросы ПГ.

Казахстан подписал Парижское соглашение 2 августа 2016 года и ратифицировал его 6 декабря 2016 года. Перед официальным подписанием Парижского соглашения в сентябре 2015 года Казахстан продемонстрировал свою приверженность его цели, представив свой ОНУВ в рамках Рамочной конвенции ООН об изменении климата, который предполагает достижение следующих целей:

безусловное сокращение выбросов ПГ на 15 % к декабрю 2030 года по сравнению с 1990 годом;

условное сокращение выбросов ПГ на 25 % к декабрю 2030 года по сравнению с 1990 годом при условии дополнительных международных инвестиций, доступа к механизму передачи низкоуглеродных технологий, средств Зеленого климатического фонда и гибкого механизма для стран с переходной экономикой.

В декабре 2020 года на Саммите по амбициозным задачам в связи с изменением климата (организован ООН, Великобританией, Францией в партнерстве с Чили и Италией) Президент Республики Казахстан Токаев К.К. объявил о новой цели - достижении Казахстаном углеродной нейтральности к 2060 году, подтвердив обязательства Казахстана по Парижскому соглашению.

Таким образом, настоящая Стратегия достижения углеродной нейтральности Республики Казахстан до 2060 года (далее - Стратегия) разработана с учетом глобальных климатических трендов и во исполнение соответствующих международных обязательств. Стратегия определяет общенациональные подходы, стратегический курс государственной политики по последовательной трансформации экономики для обеспечения благополучия, устойчивого экономического роста и справедливого социального прогресса и принимается для обеспечения согласованности и координации государственных политик.

Стратегия учитывает необходимость адаптации экономики Казахстана к глобальным климатическим трендам, таким как внедрение МТУР, распространение принципов ESG, продвижение и привлечение "зеленых" инвестиций, энергоэффективное производство, электрификация и другие.

2. Анализ текущей ситуации

С середины XX века Казахстан сталкивается с негативными последствиями климатических изменений.

Каждое десятилетие с 1940 года средняя годовая температура в стране увеличивается на 0,28°С. Особенно высокий рост отмечается в осенний период (0,31°С). В то же время наблюдается значительное снижение среднегодовых осадков более чем на 0,2 мм за 10 лет.

Экономическая ситуация последней декады XX века привела к снижению потребления топливно-энергетических ресурсов, что отразилось на снижении выбросов ПГ.

С начала 2000-х годов по мере ускоренного восстановления экономики выбросы ПГ также показали тенденцию роста до мирового финансово-продовольственного кризиса 2008 года.

В 2018 году нетто-эмиссии составили 401,7 млн тонн СО₂-экв., превысив уровень выбросов 1990 года на 5,2 %.

В 2019 году наметилась тенденция снижения выбросов ПГ: их объем составил 364,7 млн тонн СО₂-экв, что было на 9,2 % ниже относительно уровня 2018 года и на 4,5 % ниже относительно 1990 года. Снижение выбросов произошло из-за снижения объемов потребления топлива.

В 2020 году национальные нетто-эмиссии - 351,2 млн тонн СО₂-экв. - были ниже уровня выбросов 2018 года на 12,6 %, 1990 года - на 8 %. Снижение обусловлено пандемией COVID-19 (рисунок 1).

Рисунок 1. Динамика выбросов ПГ

Примечание: построено на основе данных национальной инвентаризации 2022 года

В структуре национальных выбросов ПГ доминируют три ПГ с общей долей более 99,5 %:

81.6 % общенациональных выбросов ПГ представлены углекислым газом (СО₂), который в основном выделяется при сжигании органического топлива, а также в пахотном земледелии;

12,4 % - метан (СН4), выделяемый главным образом в процессах добычи, транспортировки, перевалки / хранения топлива, биоразложения органических отходов и выращивания животных для производства мяса, молока, шерсти и шкур;

5.6 % - закись азота (N₂O).

Остальные виды ПГ попадают в атмосферу в результате промышленных процессов.

Наибольшая доля выбросов ПГ в Казахстане относится к сектору "Энергетика" (77,6 % от национальных нетто-эмиссий), за ним следуют по значимости вклада в национальные выбросы сектор "Сельское хозяйство" с долей 11,6% и далее по убыванию: "Промышленные процессы и использование продуктов" (далее - ППИП) (6,3 %), "Землепользование, изменения в землепользовании и лесное хозяйство" (далее - ЗИЗЛХ) (2,4 %) и "Отходы" (2,1 %) (таблица 1).

Таблица 1. Изменение объемов выбросов ПГ в Казахстане в разбивке по секторам МГЭИК в 1990 и 2020 годах, млн тонн СО₂-экв.

Секторы источников и поглотителей ПГ	1990	2020	Изменение 2020 года к 1990 году, %
Энергетика	316,92	272,50	-14,02
ППИП	19,29	22,29	+ 15,54
Сельское хозяйство	44,74	40,72	-8,98
ЗИЗЛХ	-3,91	8,38	+314,30
Отходы	4,65	7,35	+58,17
ВСЕГО нетто-выбросов ПГ	381,69	351,24	-7,98

Энергетика

Согласно МГЭИК сектор "Энергетика" (эквивалентно - энергетический сектор или энергетическая система) охватывает выбросы, возникающие при сжигании топлива, а также летучие выбросы топлива.

Энергетический сектор включает в себя добычу первичной энергии (нефть, уголь, торф, сланцы, природный газ, отходы, гидроэнергия, биомасса, энергия ветра, солнца и геотермальная энергия), транспортировку, преобразование во вторичную энергию (электричество, тепло, бензин, дизельное топливо, водород, биотопливо), передачу и распределение, конечный спрос на энергетические услуги в транспорте, зданиях и промышленности, а также летучие выбросы при добыче, транспортировке и распределении первичной энергии.

Казахстан обладает самым крупным в мире месторождением энергетического каменного угля, который практически лежит на поверхности земли, соответственно, себестоимость его добычи самая низкая в мире.

Страна также богата запасами коксующегося угля с высокой метаноносностью угольных пластов, который добывается подземным способом.

Вместе с тем, одновременно с наличием существенных запасов и активным использованием ископаемых энергоресурсов Казахстан обладает значительным потенциалом развития возобновляемой и альтернативной энергетики, а именно ветровой, солнечной, геотермальной, атомной, водородной и биоэнергетики.

Энергетический сектор - крупнейший источник выбросов ПГ в Казахстане. В 2020 году 77,6 % (272,5 млн тонн СО₂-эквивалента) всех годовых выбросов ПГ в Казахстане приходилось на энергетический сектор, что обусловлено широким использованием ископаемого топлива.

Выбросы III от производства первичной энергии (сектора добычи) составляют 16,6 % всех выбросов ПГ (58,3 млн тонн СО₂-эквивалента). Из них 8,1 процентных пункта являются летучими выбросами, причем 6,7 процентных пункта покрываются летучими выбросами от добычи угля (23,7 млн тонн СО₂-эквивалента в 2020 году).

Конечный спрос на энергию состоит из прямого сжигания топлива в промышленности, транспорте, сельском хозяйстве, а также жилых и нежилых зданиях; использования электрической и тепловой энергии. В структуре использованных внутри страны топливно-энергетических ресурсов (150,7 млн тонн нефтяного эквивалента) на нефть и нефтепродукты приходится 41 %, на уголь и продукты углепереработки - 29,4 %, природный газ, включая компримированный (моторное топливо), - 7,6%, электроэнергию - 16,2%, теплоэнергию - 5,8 %. Доля возобновляемых источников энергии (далее - ВИЭ) во внутреннем энергопотреблении страны составила 2 %. В то же время аналогичная доля ВИЭ в выработке электроэнергии составила 3,0 % в 2020 году и 3,6 % в 2021 году.

Несмотря на то, что в структуре использованных топливно- энергетических ресурсов уголь и продукты углепереработки составляют 29,4 % (в сопоставимых энергетических единицах измерения), вклад угля в национальные нетто-эмиссии превышает 55,7 %. Поэтому поэтапный вывод казахстанской экономики из угольной зависимости важен для низкоуглеродного развития и достижения углеродной нейтральности до 2060 года.

Производство электроэнергии и теплоэнергии

Производство электроэнергии и тепла охватывает предприятия, чья основная деятельность состоит в снабжении населения коммунальными услугами: производство электроэнергии и тепла, комбинированное производство тепла и электроэнергии.

Сектор производства тепловой и электрической энергии относительно невелик с экономической точки зрения, на него приходится 1,6 % от общей добавленной стоимости и 1,7% занятости в Казахстане. Однако он жизненно важен для нормального функционирования казахстанской экономики и общества. В 2020 году электростанциями и тепловыми станциями (котельные) страны было выработано 108,1 млрд кВтч и 91,2 млн Гкал. Вклад сектора в национальные нетто-эмиссии ПГ составил 31,6 % или 110,9 млн тонн СО₂-эквивалента.

В 2020 году на основе сжигания угля было произведено 68,9 % электроэнергии и 99 % теплоэнергии. На природном газе было выработано 20 % электроэнергии, на мазуте - 0,05 %. Гидроэлектростанции (далее - ГЭС) выработали 8,8 % электроэнергии. Ветряные электростанции (далее - ВЭС), солнечные электростанции (далее - СЭС) и биогазовые установки (далее - БГУ) дали 2,2 % выработанной электроэнергии (с учетом малых ГЭС доля составила 3,0 %).

Большинство электростанций работают на устаревших технологиях с превышением проектного срока службы. В 2020 году в Казахстане насчитывалось 179 электростанций: 68 тепловых электростанций (далее - ТЭС) (28 угольных, 38 газовых, 2 на мазуте), из них 41 являются теплоэлектроцентралями (далее - ТЭЦ); 51 ГЭС (45 из них - малые ГЭС мощностью до 35 МВт), 28 ВЭС, 31 СЭС и 1 БГУ. Средний возраст угольных электростанций составлял 55 лет, газовых - 40 лет, ГЭС - 56 лет. Около 39 % установленных генерирующих мощностей старше 40 лет и 64 % старше 30 лет.

Изношенными являются и системы распределения как электроэнергии, так и тепла, которые приводят к высоким потерям при распределении энергии (до 35 % общих потерь электроэнергии в некоторых регионах) и являются одним из факторов, повышающих выбросы ПГ от сектора.

Устаревшие фонды сектора приводят к необходимости модернизации и обновления технологий производства электроэнергии и тепла и дают возможность заменить существующее устаревшее углеродоемкое оборудование и инфраструктуру современными низкоуглеродными и безуглеродными технологиями, такими как газовые ТЭС на начальном этапе, а также активное и всеобъемлющее внедрение альтернативных и возобновляемых источников энергии.

В Казахстане созданы необходимые условия для развития ВИЭ:

1) определен единый закупщик электроэнергии - квазигосударственное предприятие ТОО "Расчетно-финансовый центр по поддержке ВИЭ";

2) определена типовая форма договора на покупку электроэнергии ВИЭ - Power Purchasing Agreement контракт;

3) определены условия приоритетного инвестиционного контракта для

ВИЭ;

4) тарифы определяются на аукционах ВИЭ;

5) приоритетная диспетчеризация ВИЭ и беспрепятственный доступ в Национальную электрическую сеть Республики Казахстан.

В настоящее время в республике действуют 142 объекта ВИЭ установленной мощностью 2332 МВт:

43 объекта ВЭС мощностью 894 МВт;

54 объекта СЭС мощностью 1150 МВт;

40 объектов ГЭС мощностью 280 МВт;

5 объектов биоэлектростанций мощностью 8 МВт.

Созданные условия для развития ВИЭ направлены на поддержку крупномасштабного производства электроэнергии из ВИЭ. Существующие механизмы поддержки маломасштабного производства электроэнергии из ВИЭ не функционируют в полную меру.

В Казахстане производство тепловой энергии осуществляется 37 ТЭЦ и порядка 2500 котельными разной мощности. Суммарная располагаемая электрическая мощность - 6 517 МВт (33,8% от общей располагаемой мощности электростанций), тепловая мощность - 20135 Гкал/ч. На сегодня 38% паровых и 17% водогрейных котлов, 24% паровых и 60% газовых турбин эксплуатируются с продлением паркового ресурса, установленного заводами-изготовителями, и требуют поэтапной модернизации. 76 % ТЭЦ отработало более 50 лет, средний их износ составляет 66 %.

Общая протяженность сетей теплоснабжения - 11,4 тыс. км, средний их износ - 57 % (6,5 тыс. км), в том числе 3,2 тыс. км нуждается в полной замене.

Транспорт

В общем формате отчетности МГЭИК энергетический сектор охватывает сжигание топлива в группе "Транспорт", которая включает в себя все виды транспортной активности (исключая военный транспорт). Выбросы от топлива для любого авиа- или морского транспорта, участвующего в международных перевозках, должны исключаться и по ним следует отчитываться отдельно.

В настоящее время на долю транспортного сектора приходится 6,6 % добавленной стоимости и около 6,9 % занятости в экономике. Экономическое развитие последних десятилетий стимулировало активность в транспортном секторе и, как следствие, увеличило количество используемого транспорта и соответствующие выбросы ПГ. За последние 15 лет владение автомобилями как домохозяйствами, так и предприятиями, а также объем пассажиропотоков в автомобильном транспорте выросли в три раза.

При этом транспортный сектор работает практически исключительно на ископаемом топливе и поэтому является одним из основных источников выбросов ПГ.

Кроме того, значительную долю автомобильного транспорта в Казахстане составляют частные автомобили. Это отражается и в структуре выбросов ПГ от данного сектора.

Большая доля дорожного транспорта в выбросах ПГ от сжигания топлива отражает относительно высокий уровень моторизации в стране, в то же время автопарк в значительной степени состоит из старых и устаревших транспортных средств.

Здания (сектор жилищно-коммунального хозяйства)

В общем формате отчетности МГЭИК энергетический сектор охватывает сжигание топлива в группах "Жилой сектор" и "Коммерческий сектор", которые вместе образуют сектор зданий. Данный сектор включает в себя потребление топлива в жилых зданиях населения, в коммерческих и учрежденческих зданиях.

Климатические условия Казахстана с очень холодными зимами и жарким летом стимулируют высокий спрос на энергию для отопления и охлаждения зданий. Средний уровень энергопотребления в секторе зданий - около 270 кВт*ч/м2 и более чем в два раза превышает аналогичный показатель в Европе (100-120 кВт*ч/м2), а также значительно превышает энергопотребление в России (210 кВт*ч/м2).

Основной причиной столь низкой энергоэффективности зданий помимо суровых климатических условий являются высокие потери энергии из-за недостаточной теплоизоляции зданий. Потери тепла в зданиях вызваны изъянами планирования системы вентиляции (56 % всех потерь), потерями через (недостаточно утепленные) стены (22%), окна (14%) и полы (8%). Вместе с тем, жилые и нежилые здания составили 43,3 % от общего конечного потребления энергии в Казахстане в 2020 году.

Доля зданий, не отвечающих современным энергетическим стандартам, довольно высока. В целом из 2,4 млн зданий в Казахстане 31,5 % старше 50 лет и еще 32,9 % старше 25 лет.

Инвестициям в тепломодернизацию зданий препятствуют низкие тарифы на тепло- и электроэнергию, поскольку это предполагает очень длительный горизонт рефинансирования инвестиций в энергоэффективность за счет экономии энергии.

Учитывая климатические условия и проблему теплоизоляции, производство тепла является наиболее важным источником выбросов от зданий. Большая часть тепла производится при прямом сжигании ископаемого топлива или в небольших котельных. В сельской местности большая часть тепла производится путем сжигания угля и нефтепродуктов.

В крупных городах централизованное теплоснабжение покрывает около 50 % потребления. Однако недостаток инвестиций в изношенные распределительные сети приводит к тому, что потери энергии при распределении составляют до 30 % от энергоснабжения.

Промышленность

В Казахстане обрабатывающая промышленность составляет около 12,9 % от общего объема внутреннего производства и 6,6 % занятости.

За последние 20 лет промышленное производство в Казахстане значительно увеличилось, что привело к росту соответствующих выбросов ПГ. К 2020 году выбросы от сжигания топлива в промышленности достигли 144,2%) по отношению к уровню 1990 года. Промышленность также является крупнейшим потребителем конечной энергии (31,1 %, или 12,5 млн тонн нефтяного эквивалента в 2020 году).

Промышленность производит более пятой части (21,6 %) всех выбросов ПГ в экономике. При этом, выбросы ПГ в черной и цветной металлургии составили 70,4 % от выбросов ПГ в промышленности в 2020 году.

Доля выбросов ПГ от ППИП в общих нетто-эмиссиях составляет 22,3 млн тонн СО₂-эквивалента, или 6,3 %. Выбросы от ППИП росли с 1996 года в основном за счет минеральной промышленности, выбросы которой увеличились в 2,1 раза с 1990 года. В целом к 2020 году выбросы от ППИП были на 15,5 % выше уровня 1990 года.

Наибольшая доля выбросов ПГ от промышленных процессов происходит при производстве базовых материалов - цемента, алюминия, чугуна и стали. В Казахстане эти отрасли промышленности производят 91 % всех выбросов от промышленных процессов (54,0% в металлургии и 37,1% в минеральной промышленности).

Сельское и лесное хозяйство

Подраздел охватывает два сектора в формате отчетности МГЭИК.

Подсектор энергетического сектора "Сельское, лесное, рыбное хозяйство, рыбоводство" включает в себя сжигание топлива в сельском хозяйстве, лесном хозяйстве, рыбном хозяйстве и рыбоводстве, например, на рыбных фермах.

Сектор "Сельское и лесное хозяйство, другие виды землепользования" охватывает ПГ, вырабатываемые сельским хозяйством, чистые выбросы СО₂ из почв, используемых в сельском хозяйстве, и чистые выбросы СО₂ от вырубки лесов и других видов землепользования.

Сельское и лесное хозяйство обеспечивают около 6,2 % ВВП Казахстана и 13,5% рабочих мест в стране. 41,1% населения Казахстана проживает в сельской местности.

Сельскохозяйственная деятельность подвергается воздействию последствий изменения климата и одновременно оказывает влияние на состояние климата, доступность воды, деградацию земель, обезлесение и другие процессы.

В 2020 году сектор сельское и лесное хозяйство (включая землепользование) вместе со сжиганием топлива выбрасывал 52,1 млн тонн СО₂-эквивалента, или 14,8% от национальных нетто-эмиссий ПГ. Само сжигание топлива составляет 3,0 млн тонн СО₂-эквивалента, или 0,8 % от национальных нетто-эмиссий ПГ.

Большая часть выбросов ПГ, не связанных со сжиганием топлива в сельском хозяйстве, приходится на животноводство (62,5 %). После достижения минимума в 1998 году выбросы ПГ от внутренней ферментации росли в среднем на 3,5 % в год. Этот рост выбросов ПГ отражает как увеличение поголовья животных, так и рост продуктивности молочного и другого скота с течением времени.

Смягчающий эффект выбросов ПГ в данном секторе - поглощение ПГ путем связывания углерода в почве и биомассе - происходит в лесах, пахотных землях, лугах, водно-болотных угодьях, населенных пунктах и других землях по всей стране. Если говорить о ЗИЗЛХ, лесное хозяйство - крупнейший поглотитель углерода в Казахстане (10 млн тонн СО₂-эквивалента в 2020 году). Лесной фонд Республики Казахстан управляет 30,1 млн га лесов, лесопосадки (государственные и частные) и устойчивое восстановление лесов являются необходимыми шагами для расширения лесного покрова. В конце 2020 года был объявлен амбициозный план по посадке более двух миллиардов деревьев до 2025 года.

Ненадлежащее обращение с почвами в земледелии (несоблюдение севооборота, недостаточное и несвоевременное удобрение и так далее) привело к снижению уровня гумуса в почвах, который продолжает снижаться из года в год, соответственно способность почв захватывать из атмосферы углекислый газ и депонировать его также снижается.

Сектор подвержен влиянию климата. Изменение климата влияет на структуру осадков и биомов в Казахстане, увеличиваются частота и интенсивность экстремальных погодных явлений, повышается средняя температура и понижается доступность воды для орошения. В настоящее время на сельское хозяйство приходится две трети национального потребления воды. Изменение климата может привести к негативным последствиям для роста урожайности большинства сельскохозяйственных культур почти во всех регионах.

Развитие сельского хозяйства считается одним из главных приоритетов, поскольку оно играет важную роль в обеспечении занятости, особенно в сельской местности, а также по соображениям социальной и продовольственной безопасности, при этом все чаще признается его важность для смягчения последствий изменения климата. Однако ограниченный доступ к финансированию мешает многим фермерам развивать более продуктивный и устойчивый сельскохозяйственный сектор. Более 80 % сельскохозяйственной инфраструктуры устарело. В настоящее время только 1 % сельскохозяйственных земель в Казахстане отводится под органическое сельское хозяйство.

Управление отходами

В системе управления отходами в основном преобладают захоронение и сжигание отходов. На сегодня сектор управления отходами составляет 0,3 % общей добавленной стоимости и 0,9 % общей занятости в экономике, тогда как выбросы ПГ от отходов - 2,1 % от общего объема выбросов.

На сектор отходов приходятся выбросы метана (СН4) и углекислого газа (СО₂), выделяемых в результате анаэробного разложения органических отходов и ила на полигонах твердых бытовых отходов (далее - ТБО) или при обработке сточных вод в анаэробных условиях.

Выбросы ПГ от отходов непрерывно растут с 1994 года. 52,2 % выбросов ПГ в этом секторе приходятся на обращение с ТБО, 47,4 % - на очистку сточных вод, 0,4 % - на сжигание.

Образование отходов растет из-за роста численности населения и увеличения количества отходов на душу населения. В 2020 году 54,7 % твердых отходов захоронено на полигонах, 24,4 % отсортировано для дальнейшей переработки. Кроме того, несмотря на высокую долю очистки сточных вод, оставшийся после очистки осадок (около 20% сухого вещества) отправляется на иловые площадки и свалки.

Раздельный сбор различных потоков ТБО (например, бумаги, стекла, органических отходов) и предварительная их сортировка перед утилизацией практически отсутствуют, что увеличивает поступление отходов на полигоны. По оценкам, около 37 % образующихся ТБО (около 2 млн тонн в год) могут быть использованы для производства биогаза.

Большинство мусорных полигонов находятся в плохом состоянии, исчерпали свои возможности и требуют рекультивации. Низкие тарифы на сбор и сортировку ТБО делают инвестиции в проекты по управлению отходами экономически невыгодными и препятствуют выполнению нормативных требований.

В отношении сточных вод складывается аналогичная ситуация: недостаточная обеспеченность очистными сооружениями в городах и крупных поселках городского типа. Состояние существующих очистных сооружений неудовлетворительное с выработавшим свой ресурс оборудованием и зачастую устаревшими технологиями и методами очистки.

Отсутствует инфраструктура для обработки и утилизации осадка. В настоящее время осадок очистных сооружений не обрабатывается, а собирается и захороняется на иловых площадках или полигонах независимо от содержания в нем органических веществ.

Риски и возможности

Текущее состояние осложняется наличием внутренних и внешних рисков.

В течение последних десятилетий Казахстан уделял первостепенное внимание быстрому наращиванию объемов добычи ископаемого топлива и продукции горнодобывающей промышленности, создавая экономическую модель, которая основана на богатых природных ресурсах страны и зависит от экспорта ископаемого топлива и минералов. Эта стратегия обеспечила значительный экономический рост и с 1998 года экономика Казахстана выросла почти в три раза.

Глобальные тенденции последних лет обуславливают ужесточение экологических требований к производимой продукции, что является сигналом для предприятий с низким уровнем энергоэффективности и высоким уровнем углеродоемкости. К ним можно отнести планы финансовых институтов и инвесторов по выводу инвестиций из ископаемых высокоуглеродных активов в пользу "зеленых" инвестиций; растущий спрос на раскрытие информации о выбросах ПГ и мерах по их сокращению, в том числе по всей цепочке поставок; планы по внедрению механизмов пограничной углеродной корректировки.

Декарбонизация на основных экспортных рынках может резко снизить будущий глобальный спрос на высокоуглеродные товары, что в свою очередь увеличивает риск возникновения безнадежных активов, связанных с добычей, переработкой и использованием ископаемого топлива (в частности, в энергетике, строительстве и промышленности).

Данный риск особенно высок для Казахстана, экономическая модель которого основана на экспорте ископаемого топлива. Такая модель привела к исторически высоким уровням инвестиций в добывающих секторах и недостатку инвестиций в другие сектора экономики. Как следствие, наблюдаются значительный износ основных фондов и эксплуатация устаревших технологий, которые приводят к высокой энергоемкости как экономики в целом, так и в разрезе ее отраслей и, соответственно, требуется широкомасштабная модернизация.

Ключевым барьером для предстоящей модернизации выступает несовершенство системы тарифообразования. В частности, сложившаяся система ограничена в стимулировании инвестиций в распределительные сети и технологии генерации электроэнергии и тепла.

В то же время для страны открываются новые возможности в области привлечения "зеленых" финансов, трансфера безуглеродных технологий, интеграции в мировой углеродный рынок, реализации углеродных и климатических проектов под эгидой Парижского соглашения, а также участия на новых международных рынках "зеленых" энергоресурсов, продуктов и инновационных технологий.

Ощутимые угрозы, связанные с изменением глобального климата, экономические и политические вызовы, создаваемые растущими международными амбициями по борьбе с изменением климата, и открывающиеся возможности обуславливают необходимость для Казахстана ускорить процесс декарбонизации национальной экономики. Успешная реализация декарбонизации будет зависеть от успеха инициатив по развитию ресурсной базы газа.

3. Основные положения: цель и принципы, экономический эффект, подходы и видение

3.1. Цель и принципы

Основной целью Стратегии является достижение устойчивого развития экономики Казахстана к изменению климата и углеродной нейтральности к 2060 году.

Среднесрочная цель Стратегии (в соответствии с ОНУВ РК) - сокращение выбросов ПГ к 2030 году на 15 % относительно уровня выбросов 1990 года (безусловная цель) и доведение сокращения на 25 % при условии получения международной поддержки на декарбонизацию экономики (условная цель).

Достижение цели Стратегии будет измеряться следующими целевыми индикаторами (таблица 2).

Таблица 2. Целевые индикаторы по выбросам, улавливанию и поглощению ПГ

	1990	2020	2030	2040	2050	2060
	Фактически достигнутый уровень выбросов		Безусловная цель ОНУВ*	Индикативны й уровень выбросов **		Стратегическая цель
Национальные нетто-эмиссии ПГ, млн тонн СО₂-экв.	381,7	351,2	324,4	209,9	95,4	0,0
Нетто-поглощение ПГ (-)/ нетто- выбросы ПГ (+) в секторе ЗИЗЛХ, млн тонн СО₂-экв.	-3,9	8,4	-20,3	-28,3	-40,3	-45,2
Выбросы ПГ, млн тонн СО₂-экв. без учета ЗИЗЛХ	385,6	342,9	344,7	238,3	135,8	45,2

Примечание:

* Условная цель ОНУВ - минус 25 % от уровня 1990 года (286,3 млн тонн СО₂-экв.);

** Индикативный уровень будет пересматриваться при последующих обновлениях Стратегии.

Реализация Стратегии основывается на следующих принципах:

1) целенаправленность, единство и целостность: все запланированные инициативы направлены на достижение цели и согласованы между собой;

2) технико-экономическая обоснованность: предполагает технологически осуществимый, но наименее затратный путь низкоуглеродного развития и достижения углеродной нейтральности;

3) справедливость перехода: создание новых возможностей в регионах, затронутых политикой декарбонизации, с адресной поддержкой населения;

4) циркулярная экономика: экономика, основанная на использовании вторичных ресурсов и сокращении потребления;

5) поэтапность: реализация стратегических инициатив через краткосрочные и среднесрочные планы с проведением постоянного анализа предыдущих этапов и всего стратегического цикла;

6) открытость и взаимодействие с обществом: широкое вовлечение всех заинтересованных сторон на всех уровнях мониторинга и принятия решений, включая представителей центральных и местных органов власти, квазигосударственного сектора, науки, бизнеса (ассоциаций и предприятий), неправительственных организаций и местных сообществ;

7) рациональность (сбалансированность): сохранение баланса между достижением цели и обеспечением безопасности (экономической, энергетической, социальной) и стабильности.

3.2. Инвестиционная потребность

Экономическое развитие, движимое инвестиционной активностью в новых складывающихся условиях, будет все больше требовать создания рыночных условий, чтобы повысить привлекательность для рынков капитала и финансовых рынков, а также для инвестиций отечественных и иностранных компаний и частных домохозяйств.

Важно подчеркнуть, что значительная часть низкоуглеродных и безуглеродных инвестиций будет осуществляться вместо высокоуглеродных проектов. Этот эффект замещения проиллюстрирован на рисунке 2, который позволяет сравнить исторические уровни инвестиций по отношению к ВВП и прогноз по сценарию углеродной нейтральности.

В последние десятилетия доля инвестиций в ВВП Казахстана была за редким исключением постоянно ниже чем в среднем по группе стран с уровнем дохода выше среднего (Всемирный Банк классифицирует страны с уровнем дохода на душу населения между 4096 долларов США и 12695 долларов США как страны с уровнем дохода выше среднего).

Углеродоемкие инвестиции все больше снижаются, а инвестиционные средства перенаправляются в низкоуглеродные и безуглеродные виды деятельности. Относительно ВВП "зеленые" инвестиции потребуют схожей доли в общем объеме инвестиций, которые сейчас приходятся на горно- металлургический комплекс.

Учитывая чрезвычайно высокий износ основных фондов, уровень инвестиций должен будет существенно возрасти до 2030 года. Однако, если для замены устаревшего оборудования будут выбраны "зеленые" технологии, эти инвестиции будут способствовать значительному сокращению выбросов ПГ без необходимости мобилизировать дополнительные инвестиции именно в декарбонизацию.

Рисунок 2. Отношение общих инвестиций по экономике к ВВП (статистические данные и сценарный прогноз углеродной нейтральности), %

* До 2003 года общие инвестиции, включая горнодобывающую промышленность

** Данные сценарного прогноза могут в незначительной степени отличаться от данных Всемирного Банка в связи с различиями в учете реинвестируемой прибыли

*** Горнодобывающая промышленность, с 2022 г. – сценарный прогноз

****Валовой национальный продукт на душу населения в год между 4096 долларов США и 12695 долларов США

Источник: данные Всемирного Банка, Бюро национальной статистики (1992 - 2019 годы).

Доля инвестиций в ВВП не сильно превышает исторические уровни. В фазе наиболее интенсивных инвестиций до 2030 года доля инвестиций в ВВП достигает 34 %, что несколько выше среднего по группе с уровнем дохода выше среднего и уровня инвестиций в Казахстане в 2006 - 2007 годах. После 2030 года доля инвестиций в ВВП снижается и уже к 2060 году вновь достигает текущего уровня.

Чистые инвестиции в низкоуглеродные технологии, способствующие низкоуглеродному развитию и достижению углеродной нейтральности, оцениваются в 610,0 млрд долларов США - 19,6 % от валового накопления основного капитала. Прямые государственные инвестиции в достижение углеродной нейтральности будут составлять лишь небольшую долю в 3,8 % от общего объема инвестиций.

Более половины необходимых инвестиций, или 386,3 млрд долларов США, - это действующие и циркулирующие в экономике инвестиции, которые будут переориентированы из сырьевых секторов в более "зеленые" сектора экономики, оставшаяся часть, или 223,7 млрд долларов США, - новые инвестиционные ресурсы.

При этом инвестиционная потребность до 2030 года составляет 10 млрд долларов США. Остальные 600 млрд долларов США будут инвестированы до конца 2060 года.

Учитывая, что ожидаемая общая экономия выбросов ПГ за тот же период составляет 9,335 млрд тонн СО₂-эквивалента в сценарии углеродной нейтральности, цена декарбонизации относительно низкая - 65,4 долларов США за тонну СО₂-эквивалента.

Большинство инвестиций будет осуществляться частными и государственными предприятиями и домохозяйствами, а также из специально созданного карбонового фонда, консолидирующего все экологические платежи, международные гранты и инвестиции для экологизации и декарбонизации экономики.

В целом низкоуглеродное развитие и достижение углеродной нейтральности отразятся на экономике Казахстана следующим образом:

устойчивый рост экономики;

повышение инвестиционной привлекательности экономики;

высокий уровень технологического развития и конкурентоспособности;

формирование новых высокопроизводительных рабочих мест с сохранением высокого уровня занятости населения;

рост объемов казахстанского несырьевого экспорта;

улучшение качества окружающей среды и экологического благополучия населения.

3.3. Подходы и видение

Достижение поставленной цели Стратегии будет обеспечено посредством комплексной реализации низкоуглеродной политики и применения секторальных (в энергетике, промышленности, сельском и лесном хозяйстве, управлении отходами) и сквозных подходов (справедливый переход, "зеленое" финансирование, научно-исследовательские и опытно-конструкторские работы (далее - НИОКР) и образование, общественное сознание, международное сотрудничество, адаптация к изменению климата, система углеродного регулирования).

При этом низкоуглеродная политика будет сопровождаться шагами по обеспечению благоприятного инвестиционного климата.

Для этого предусматриваются создание благоприятной законодательной и институциональной среды, поддержка создания и развитие необходимой финансовой и физической инфраструктуры "зеленой" экономики. Особое внимание будет уделено работе по постоянному привлечению и поддержке частных инвестиций (в том числе международных) в процесс декарбонизации.

Государство будет стимулировать ускоренную модернизацию действующих производств и инфраструктуры, оказывать адресные меры поддержки социально уязвимым группам населения.

Немаловажными аспектами перехода к углеродной нейтральности являются развитие регулирования через внедрение информационных технологий и переход к цифровым платформам процессинга, контроля и мониторинга на принципах объективности и прозрачности.

В этих целях предусматривается цифровизация мониторинга состава и объема ПГ, в том числе разработка целевой программы мониторинга спутниковых данных по контролю за выбросами на национальном, отраслевом и региональном уровнях.

Космический мониторинг выбросов через спутники дистанционного зондирования позволит обеспечить прозрачность, объективность и сопоставимость данных для участия в международных экономических механизмах в соответствии с Парижским соглашением.

Будет поэтапно осуществлена цифровизация бизнес-процессов в горно- металлургическом, нефтегазовом, топливно-энергетическом и агропромышленном комплексах, что позволит масштабировать разработку и внедрение низко - и безуглеродных технологий с учетом международных стандартов. Поэтапно будут оцифрованы все процессы производства, транспортировки и потребления энергии, включая жилищно-коммунальное хозяйство (далее - ЖКХ) и домашние хозяйства.

Энергетический переход будет сопровождаться внедрением передовых международных подходов и стандартов во всех секторах экономики с целью осуществления перехода на альтернативные и возобновляемые источники энергии. К ним можно отнести стандарты на экологические виды транспорта, сокращение потребления топлива и энергии, переработки отходов, энергоэффективности.

В целях признания в других государствах верифицированных отчетов отечественных компаний по выбросам ПГ будет создана инфраструктура валидации ПГ.

3.3.1. Секторальные подходы и видение низкоуглеродного развития

Достижение Казахстаном углеродной нейтральности является амбициозной задачей, которая будет достигнута через реализацию инициатив по трем ключевым направлениям:

1) декарбонизация отраслей и процессов, связанных с ископаемым топливом;

2) декарбонизация отраслей и процессов, не связанных с ископаемым топливом;

3) наращивание природных источников поглощения выбросов и внедрение промышленных решений улавливания, использования, длительного хранения, депонирования углерода.

Выбросы ПГ, связанные с ископаемым топливом, будут сокращены посредством:

1) перехода от использования ископаемого топлива и его производных к альтернативным и возобновляемым источникам энергии;

2) повышения энергоэффективности и энергосбережения;

3) электрификации - замещения установок, сжигающих топливо, на технологии, работающие на основе электроэнергии.

Выбросы ПГ, не связанные с использованием энергии, будут сокращены путем повышения "углеродной" эффективности - использования профессор и технологий с низкими или нулевыми выбросами ПГ. Углеродная эффективность будет повышена при помощи применения наилучших доступных методов в промышленных процессах и использования безуглеродных продуктов, развития устойчивого сельского хозяйства и управления отходами.

Сокращение выбросов ПГ также планируется осуществлять путем повышения поглотительной способности экосистем, а также применения технологий улавливания, использования и хранения углерода. Для этого будет использована способность накапливать углерод в лесах, почвах, изделиях из дерева или промышленных процессах. Технологии улавливания, использования и хранения углерода предусматривается направить на улавливание и связывание углерода, метана.

3.3.1.1. Энергетика

Низкоуглеродное развитие и достижение углеродной нейтральности в Казахстане до 2060 года потребуют глубокой трансформации энергетической системы и будет состоять из трех основных элементов:

1) декарбонизации поставок первичной энергии;

2) декарбонизации производства электрической и тепловой энергии;

3) декарбонизации и высокоэффективного конечного использования энергии в зданиях, транспорте и промышленности.

Наибольшее сокращение выбросов ПГ в энергетическом секторе будет достигнуто за счет сдвига в сторону более устойчивых источников энергии: путем постепенного снижения объемов ископаемого топлива, перехода к использованию электричества и тепла вместо прямого сжигания ископаемого топлива. Декарбонизация энергетического сектора требует использования природного газа как промежуточного топлива и для этого будут проводиться геологоразведочные работы по определению новых газовых месторождений. Активное развитие в процессе декарбонизации получат альтернативные и возобновляемые источники энергии.

Повышение энергоэффективности и переход на низкоуглеродные технологии во всех секторах экономики вызовут значительные изменения в поставках первичной энергии.

Декарбонизация сектора добычи ископаемых энергоресурсов имеет свои особенности. В нефтегазовой отрасли, выбросы которой составляют 2,7 % от общестрановых выбросов, будут сокращаться далее путем снижения утечек метана, использования более энергоэффективных технологий и совершенствования производственных процессов.

В сфере добычи угля снижение выбросов ПГ будет происходить за счет снижения использования угля в других сферах экономики. В то же время в связи с достаточными запасами угля в стране будет выработано долгосрочное видение по альтернативному использованию угля.

Конечный спрос будет смещаться в сторону использования низкоуглеродных видов топлива (биотопливо и водород) в тех областях, где переход на электричество все еще затруднен. В связи с этим будет разработано долгосрочное видение по развитию водородной энергетики.

Снижение конечного спроса на энергию требует значительных преобразований в таких секторах, как транспорт, ЖКХ, сельское хозяйство (в части сжигания топлива) и промышленность.

Повышение энергоэффективности при низкоуглеродном развитии и достижении углеродной нейтральности будет значительным во всех секторах. Такие улучшения включают, например, улучшение теплоизоляции и использование современных энергоэффективных приборов в зданиях, переход на современные топливосберегающие транспортные средства и постепенную замену промышленного оборудования по истечении его срока службы на более новые, энергоэффективные технологии. При этом для ускорения внедрения низкоуглеродных проектов будет разработано видение по их тарифному регулированию.

Декарбонизация потребует повсеместного отказа от ископаемых видов топлива и неэффективных топливных субсидий. Таким образом, будет происходить максимально возможный переход конечного энергопотребления на электричество и тепло, а также на низкоуглеродные и безуглеродные виды топлива.

Учитывая цели, определенные в настоящей Стратегии, необходимо ускорить начатый процесс по переводу энергопроизводящих мощностей с угля на природный газ.

Также будут разработаны и другие подходы по декарбонизации энергетического сектора, которые будут выработаны по мере научно- технического прогресса в области низкоуглеродных технологий и процессов.

В результате реализации Стратегии должна произойти смена приоритетов энергетической системы по секторам электроэнергетики, транспорта, ЖКХ (здания) и промышленности (таблица 3).

Таблица 3. Приоритеты текущей и декарбонизированной энергетических систем по секторам

Сектор	Текущая система (2022)	Углеродно-нейтральная система (2060)
Электроэнергетика	Преобладание угля	Альтернативные и возобновляемые источники энергии, улавливание и хранение углерода
Транспорт	Преобладание нефтепродуктов	Электроэнергия, водород, биотопливо
Здания	Преобладание угля и газа в отопительных системах	Электрификация, энергоэффективность, теплоснабжение из альтернативных и возобновляемых источников энергии
Промышленность	Высокий спрос на ископаемое топливо	Электрификация, энергоэффективность, водород, улавливание и хранение углерода

Таким образом, низкоуглеродное развитие и углеродно-нейтральная система 2060 года предполагают следующие преобразования:

1) поэтапное замещение угля альтернативными и возобновляемыми источниками энергии;

2) вытеснение сжигания ископаемого топлива в структуре конечного потребления до минимально возможного уровня посредством электрификации энергопотребления во всех секторах экономики;

3) переход к использованию водорода, биотоплива и синтетических низкоуглеродных видов топлива в процессах, которые будет трудно или невозможно электрифицировать;

4) применение технологий улавливания и хранения углерода.

Производство электроэнергии и теплоэнергии

Трансформация электро- и теплоэнергетики будет обусловлена, с одной стороны, изменением технологической структуры производства электрической и тепловой энергии и, с другой стороны, растущим спросом на электроэнергию со стороны других декарбонизируемых секторов. При этом первостепенную роль при декарбонизации будет играть снижение потерь при выработке и передаче электрической и тепловой энергии.

Для низкоуглеродного развития и достижения углеродной нейтральности до 2060 года будет проводиться поэтапное планомерное снижение доли угольной генерации с увеличением доли ВИЭ и альтернативной энергии, а также использование природного газа в качестве промежуточного топлива. В структуру мощностей войдут атомные электрические станции как стабильный источник энергии, поэтому будет разработано долгосрочное видение по развитию атомной энергетики.

В связи с ростом доли выработки электроэнергии на ВИЭ и альтернативных источниках необходим дополнительный ввод маневренных источников генерации. В этой связи, будет разработано долгосрочное видение по развитию солнечной и ветряной генерации.

В средне- и долгосрочном периоде существует неопределенность по наличию достаточных водных ресурсов, поэтому будет сформировано долгосрочное видение по развитию гидроэнергетики.

В средне- и долгосрочной перспективе ожидается использование технологии улавливания и хранения углерода (далее - УХУ) для улавливания ПГ. В связи с чем будет разработано видение по выведению из эксплуатации угольных мощностей с текущими сроками эксплуатации более 30 лет и внедрению технологии улавливания и хранения углерода для тех блоков, которые продолжат работу после 2035 года. При этом выводимым угольным мощностям будет предоставлено приоритетное право на реализацию "зеленых" проектов в области энергетики.

В то же время свой вклад в снижение выбросов может внести и газификация действующих угольных мощностей.

Производство централизованной тепловой энергии будет декарбонизировано за счет перехода от угля к природному газу, использования возобновляемой энергии в виде геотермальной энергии (тепловые насосы) и биотоплива. Децентрализованные (индивидуальные) системы автономного теплоснабжения станут основной целью технологических изменений. В средне- и долгосрочном периоде активное развитие получит применение геотермальной энергии и горячего водоснабжения за счет солнечной энергии, поэтому будет разработано видение по их развитию.

Для декарбонизации производства электро- и теплоэнергии будет осуществлен переход к системе тарифообразования, стимулирующей внедрение энергосберегающих технологий и изменение потребительского поведения.

Немаловажным моментом выступает развитие оптового и розничного рынка электрической энергии, тепловой энергии, а также сетевой инфраструктуры Национальной электрической сети, сетевых станций накопления энергии.

В дополнение будут проводиться стимулирование развития маломасштабных ВИЭ, развитие "умной" электроэнергетики, а также использоваться другие подходы по декарбонизации сектора производства электроэнергии и теплоэнергии.

Транспорт

Низкоуглеродное развитие транспортного сектора должно осуществляться в соответствии с концепцией "избегание - сдвиг - улучшение". Так, декарбонизация будет осуществлена по трем основным направлениям:

1) исключение или сокращение потребности в поездках (избегание);

2) переход на более экологичные виды транспорта (сдвиг);

3) повышение эффективности использования энергии и снижение выбросов от транспортных средств (улучшение).

Под избеганием понимаются падение спроса на энергию со стороны легковых автомобилей, оптимизация пассажирских и грузовых потоков, развитие системы общественного транспорта, оптимальное планирование городов, что позволит снизить потребность в автомобильных поездках как таковых.

Под сдвигом предусматриваются активное использование альтернативных видов топлива и масштабная электрификация транспорта.

Под улучшением понимаются обновление автопарка и модернизация существующих транспортных средств. Этот шаг будет сочетаться с избеганием и сдвигом.

Для декарбонизации сектора транспорта будут улучшены системы планирования городов и транспортной инфраструктуры. Активное развитие получат устойчивая городская мобильность и система общественного транспорта путем оптимизации пассажирских перевозок, масштабной электрификации и газификации.

Будут проведены дальнейшая электрификация железных дорог и оптимизация грузовых перевозок.

Будет стимулироваться переход на транспорт, использующий альтернативные и возобновляемые источники энергии, путем создания соответствующей инфраструктуры и применения иных стимулирующих механизмов.

Значимую роль в декарбонизации транспорта будет играть развитие отечественного производства транспорта, использующей альтернативные и возобновляемые источники энергии.

Будут использоваться и другие подходы по декарбонизации сектора транспорта, которые будут развиты в международной практике по декарбонизации транспортного сектора.

Здания (сектор жилищно-коммунального хозяйства)

Здания относятся к крупнейшим источникам выбросов ПГ и поэтому имеют наибольшее значение для сокращения выбросов. Декарбонизация сектора зданий будет осуществляться за счет перехода от отопления на основе ископаемого топлива к отоплению на основе ВИЭ и более эффективному технологическому оборудованию.

Для снижения выбросов ПГ зданиями будут привлечены значительные инвестиции в газификацию и электрификацию отопления, а также использование ВИЭ (например, фотовольтаики, тепловой, солнечной, геотермальной энергии).

Будут предприняты шаги по введению системы мониторинга, отчетности, верификации энергоэффективности зданий и установлению жестких требований по энергетической эффективности новых жилых, общественных и промышленных зданий не ниже класса С.

Термомодернизация зданий и внедрение новых технологий отопления необходимы для существенного снижения спроса на энергию для целей отопления, поэтому будет осуществлено масштабное внедрение автоматизированных систем контроля и учҰта тепловой энергии.

Повышение энергоэффективности через термомодернизацию зданий и внедрение новых энергоэффективных технологий приведет к снижению энергопотребления и сопутствующих негативных общественных издержек от сжигания ископаемого топлива в зданиях.

Также активное развитие получит внедрение ВИЭ и эффективных технологий для отопления помещений и горячего водоснабжения.

Вместе с тем будут использованы другие разработанные подходы по декарбонизации сектора ЖКХ в международной практике.

3.3.1.2. Промышленность

Декарбонизация промышленных процессов требует значительных изменений. Основные элементы таких преобразований включают:

1) использование альтернативных строительных материалов вместо цемента, стали, алюминия с меньшей или нулевой интенсивностью выбросов ПГ;

2) увеличение объемов переработки отходов (в том числе лома) для снижения потребности в переработке сырья как основного источника выбросов от сектора;

3) внедрение новых технологий производства с нулевым уровнем выбросов ПГ в сочетании с улавливанием и хранением углерода.

Многие варианты декарбонизации промышленных процессов предполагают обновление оборудования и реструктуризацию производства таким образом, чтобы разделить производственные процессы или позволить легко модернизировать оборудование с низкоуглеродных до безуглеродных процессов (переход с природного газа на водород в DRI).

Поэтому, даже если некоторые технологии все еще дороги для некоторых производителей (DRI на водороде или УХУ на цементных заводах), переходные технологии (DRI на природном газе) и улучшение процессов (закачка СО₂ в бетон, которая впоследствии будет снабжаться собственными установками УХУ) готовят почву для полного устранения технологических выбросов ПГ в этих отраслях.

Также будут широко внедряться инновационные низкоуглеродные разработки в машиностроении и использоваться другие подходы по декарбонизации сектора промышленности, которые будут доступны в международной практике.

В целом для декарбонизации промышленности будут предприняты шаги по сокращению потерь тепла в производственных процессах и утилизации низкотемпературного тепла.

Будут развиваться специализация и кооперация в использовании производств наиболее современных энергоэффективных технологий и материалов.

3.3.1.3. Сельское и лесное хозяйство

Структура потребления энергии в секторе будет меняться от использования ископаемых ресурсов к альтернативным и возобновляемым видам энергии, таким как биотопливо и геотермальная энергия.

Важно на пути к декарбонизации использовать потенциал производства биоэнергии из сельскохозяйственных отходов. Применение технологий контролируемого разложения в установках анаэробного сбраживания с получением биогаза для отопления и выработки электроэнергии снизит количество отходов и выбросов ПГ. Твердые остатки анаэробного сбраживания могут быть использованы в качестве органического удобрения и в некоторой степени заменить химические удобрения.

В целом увеличение объемов сельскохозяйственного производства приведет к увеличению выбросов ПГ, хотя меры по декарбонизации замедлят эту тенденцию.

Основные действия по декарбонизации включают:

1) устойчивое земледелие и управление животноводством, совершенствование орошения;

2) устойчивое лесопользование и лесовосстановление.

Потребуется расширение практики устойчивого ведения сельского хозяйства, особенно в части улучшения управления животноводством и расширения систем ирригации, включая (но не ограничиваясь) изменение севооборота и диверсификацию сельскохозяйственных культур. Будут активно внедрены устойчивые методы управления животноводством, такие как устойчивое использование, развитие и сохранение генетических ресурсов скота, применение технологических решений для сокращения выбросов метана от скота и устойчивое управление пастбищами.

Важное значение имеют посадка покровных культур, интеграция животноводства и растениеводства для получения выгоды от синергии между ними.

Предусматривается расширение масштабов климатически оптимизированного сельского хозяйства, в частности развитие карбонового земледелия, внедрение принципов точного земледелия, выведение новых устойчивых к изменению климата сельскохозяйственных культур, развитие практик органического сельского хозяйства.

В части устойчивого лесопользования и лесовосстановления будут предприняты шаги по прекращению процесса обезлесения, сохранению леса, восстановлению деградированных земель. Будет разработано видение по развитию государственного и частного лесоразведения, устойчивому управлению землями и улучшению водоснабжения и орошения.

Для дополнительного обеспечения продовольственной безопасности будут расширены практики агролесоводства и органического сельского хозяйства, сокращены цепочки "производитель - потребитель". Большое значение будут иметь построение продовольственных систем на основе принципов циркулярной экономики и развитие регенеративных методов ведения сельского хозяйства.

Немаловажным моментом выступает интеграция биоразнообразия в сельское хозяйство.

В результате изменений в землепользовании сектор может стать чистым поглотителем СО₂, что позволит покрыть к 2060 году выбросы ПГ от сельскохозяйственного производства и частично в других секторах.

Таким образом, инвестиции в устойчивое сельское хозяйство и устойчивость к изменению климата приносят двойную выгоду - не только сокращают выбросы ПГ от сельского хозяйства и способствуют смягчению последствий изменения климата, но и повышают производительность.

3.3.1.4. Управление отходами

Основными шагами по декарбонизации системы управления отходами будут выступать:

1) сокращение объемов образования отходов;

2) ускоренное внедрение полного охвата сбором и сортировкой ТБО;

3) увеличение доли перерабатываемых и компостируемых отходов.

Снижение общего объема выбросов ПГ от ТБО будет обеспечено за счет постепенной ликвидации открытого захоронения отходов и значительного сокращения захоронения отходов на полигонах. Эти сокращения более чем компенсируют небольшой рост выбросов в результате повышенного использования органических отходов для компостирования и получения энергии. Будет проводиться стимулирование ускоренного внедрения полного охвата сбором, сортировкой и переработкой отходов.

Важно обеспечить переход к использованию более эффективных водосберегающих приборов и оборудования в целях сокращения объема сточных вод. Поэтому будут реализованы дополнительные стимулы по минимизации объемов образования отходов и сточных вод. Изменение технологии обработки осадка сточных вод позволит увеличить его использование для производства биогаза и удобрений. Это не только снизит выбросы ПГ от сточных вод, но и поможет увеличить выработку возобновляемой энергии, снижая использование ископаемого топлива и дополнительно способствуя снижению выбросов ПГ от использования энергии.

В целом для декарбонизации сектора управления отходами будет разработано видение развития модели циркулярной экономики и газификации отходов (с выработкой энергии и (или) производством химических веществ).

3.3.1.5. Кросс-секторальное видение по низкоуглеродному развитию

В процессе осуществления энергоперехода предусматривается реализация подходов по снижению выбросов ПГ, которые применимы для вышеуказанных секторов. Они будут включать в себя введение мер финансовой и налоговой политики, стимулирующих снижение антропогенных выбросов ПГ в углеродоемких отраслях экономики.

Будет оказана государственная поддержка в отношении внедрения, тиражирования и масштабирования безуглеродных технологий и технологий с низким уровнем выбросов ПГ.

Будут изменены налоговые, таможенные и бюджетные политики с учетом вызовов развития с низким уровнем выбросов ПГ и учтены последствия для изменения баланса ПГ при осуществлении бюджетных расходов и инвестиций.

Важными направлениями выступают принятие и реализация отраслевых и региональных планов по снижению выбросов. Будут установлены отраслевые цели по переходу на развитие с низким уровнем выбросов ПГ и повышение энергетической и экологической эффективности в секторах экономики.

Будут применены стимулы по использованию вторичных энергетических ресурсов в производстве товаров и по поддержке и распространению технологий улавливания, захоронения и дальнейшего использования ПГ.

Будут разработаны механизмы стимулирования энергосбережения и внедрения низкоуглеродных и безуглеродных технологий.

Для успешной реализации энергоперехода предусматриваются формирование и развитие национального научного и инженерного потенциала.

Также получат развитие системы белых и "зеленых" сертификатов, системы публичной нефинансовой отчетности компаний и нормативная правовая база для ускорения энергетического перехода.

3.3.2. Сквозные подходы низкоуглеродного развития

В целях эффективной и своевременной реализации Стратегии будет осуществляться тесная межотраслевая и межведомственная координация действий между государственными органами.

Низкоуглеродное развитие и переход к углеродной нейтральности будут сопровождаться широким вовлечением заинтересованных сторон на всех уровнях принятия решений, включая представителей центральных и местных органов власти, квазигосударственного сектора, науки, бизнеса (ассоциаций и предприятий), неправительственных организаций и местных сообществ. Такое участие заинтересованных сторон (стейкхолдеров) призвано способствовать большему пониманию и поддержке процессов в достижении позитивных результатов в средне- и долгосрочной перспективе, реализации совместных инициатив по низкоуглеродному развитию и переходу к углеродной нейтральности.

Бизнес-структуры могут добровольно инициировать разработку корпоративных стратегий низкоуглеродного развития и углеродной нейтральности. Инициативы со стороны бизнеса придадут дополнительный импульс низкоуглеродному развитию.

В то же время государство примет меры по поддержке разработки и реализации корпоративных стратегий в виде подключения к "зеленой" таксономии, базе наилучших доступных технологий и механизмам специальных экономических зон.

3.3.2.1. Справедливый переход и создание рабочих мест

Низкоуглеродное развитие приводит к трансформации экономической структуры страны, в частности, промышленных секторов. Как следствие, работники, осуществляющие деятельность в данных секторах экономики, связанных с ископаемым топливом, будут в полной мере обеспечены мерами социальной защиты.

Кроме того, для данных работников будут обеспечен доступ к переквалификации и получению "зеленых" рабочих мест в отраслях с низким уровнем выбросов и оказано содействие в организации малого "зеленого" бизнеса.

При этом низкоуглеродное развитие будет стимулировать увеличение занятости в секторах сельского хозяйства, производства биоэнергии и управления отходами. Помимо этого, ожидается создание дополнительных рабочих мест за счет внедрения ВИЭ, модернизации зданий и развития инфраструктуры.

Масштабная модернизация основных фондов в энергетическом секторе и активное развитие ВИЭ невозможны без системного реформирования политики тарифообразования.

При этом возможные негативные эффекты для домохозяйств в значительной степени будут смягчены за счет комплексного повышения энергоэффективности, адресной финансовой помощи социально уязвимым бытовым потребителям и удешевления других видов энергии.

Для повышения осведомленности населения будут осуществлены своевременное планирование и информирование о проводимых реформах тарифообразования в сочетании с информационной кампанией о преимуществах энергоэффективности.

Будут разработаны механизмы по смягчению социальных рисков, обеспечивающих справедливый и эффективный переход (в том числе адресная помощь домохозяйствам).

Кроме того, по мере реализации шагов по декарбонизации в Казахстане и других странах будут проводиться дальнейшие исследования в отношении рынка труда и создания рабочих мест в новых секторах, которые послужат основой для развертывания программ и механизмов поддержки, включая программы переобучения и переподготовки работников сокращающихся отраслей.

Поддержка работников, не имеющих навыков работы на новых производствах (в том числе с использованием низко- и безуглеродных технологий), а также подготовка и переподготовка трудовых ресурсов, особенно в базовых отраслях, будут включены в государственные меры в области развития трудовых ресурсов.

3.3.2.2. Финансирование и "зеленые" инвестиции

Привлечение дополнительных частных инвестиций из внутренних и международных источников для перехода к "зеленой" и углеродно-нейтральной экономике станет приоритетной стратегической задачей для страны.

Инвестиции в переход к "зеленой" и углеродно-нейтральной экономике не только стимулируют рост ВВП, но и приносят большие выгоды для экономики. Экологически устойчивые методы ведения сельского хозяйства снижают выбросы ПГ и вместе с тем сохраняют водные ресурсы, снижают эрозию почвы, повышают урожайность, приносят дополнительные доходы, увеличивают объемы производства и снижают риски ущерба от негативных погодно-климатических факторов.

Инвестиции в энергоэффективность зданий приводят к экономии энергии и снижению затрат для домохозяйств и предприятий, сокращению загрязнения воздуха вредными и опасными веществами, росту доходов населения.

Повторное использование отходов (циркулярная экономика) создает синергетические эффекты в других секторах, снижая затраты на сырье и материалы. Инвестиции в развитие безуглеродного транспорта уменьшают шумовое загрязнение и концентрацию загрязняющих веществ в атмосфере, а также обеспечивают ощутимую выгоду для домохозяйств в виде экономии затрат на топливо.

Согласно данным Всемирного Банка, правильные инвестиции сейчас могут обеспечить краткосрочные выгоды - рабочие места и экономический рост и долгосрочные выгоды, включая декарбонизацию и повышение устойчивости. Программы стимулирования низкоуглеродного развития могут создать новые рабочие места, которые будут устойчивыми, инклюзивными и способствующими снижению неравенства, повышению устойчивости инфраструктуры - выгоды для экономики.

Казахстан хорошо позиционирован для международного климатического финансирования и способен привлекать инвестиции через различные каналы с учетом корпоративных проектов, СТВ, схем "зеленого" финансирования, государственного финансирования и международных финансовых институтов. Однако инвестиционные ресурсы, необходимые для низкоуглеродного развития и достижения углеродной нейтральности, требуют увеличения объемов финансирования. Поэтому будет сформировано видение по финансированию перехода к углеродной нейтральности с детальной проработкой элементов финансирования по видам источников, тарифной политике, поэтапности вовлечения элементов финансирования.

Тесное сотрудничество государственного и частного секторов, активное участие в международных схемах финансирования проектов, включая механизм устойчивого развития Парижского соглашения, использование инновационных цифровых технологий ускорят процессы "зеленой" трансформации и действия по снижению выбросов ПГ и адаптации к последствиям изменения климата.

С целью привлечения дополнительных ресурсов, необходимых для низкоуглеродного развития и перехода к углеродной нейтральности, будут усовершенствованы нормативная правовая и институциональная база, а также условия для развития инновационных инструментов и стандартов "зеленого" финансирования, обновлены таксономии "зеленых" проектов с учетом международного опыта разработки подобных таксономий и ожиданий инвесторов.

Для стимулирования частных инвестиций в низко- и безуглеродные технологии должны быть пересмотрены схемы ценообразования в ряде секторов, в частности, на электро- и теплоэнергию, сбор и сортировку мусора.

Экономически оптимальная политика позволит рынкам определять цены, которые будут учитывать все капитальные, операционные и экологические затраты, мотивировать рациональное и бережное использование ресурсов и стимулировать частные инвестиции в энергоэффективность и переход на альтернативные виды топлива. Кроме того, ценообразование на выбросы ПГ интернализирует экологические издержки углеродоемкой продукции и стимулирует инвестиции в ВИЭ и низкоуглеродные технологии производства. В то же время значимая цена на выбросы ПГ приведет к получению государственных доходов, которые могут быть перераспределены для поддержки декарбонизации и предоставления преференций для "зеленых" проектов.

Таким образом, большое значение имеет создание "углеродного" (карбонового) фонда, в котором будут аккумулироваться средства от продажи углеродных единиц и углеродного налога, из которого далее будут финансироваться проекты по снижению выбросов и увеличению поглощения ПГ.

Улучшение рамочных условий и подача четких сигналов о будущей политике снизят неопределенность и риски, воспринимаемые отечественными и международными инвесторами, и таким образом снизят инвестиционные затраты, связанные с декарбонизацией. Это может быть усилено активным взаимодействием с международным сообществом (например, банками развития, правительствами и международными организациями) для обеспечения поддержки "зеленых" инвестиций.

Для повышения инвестиционной привлекательности будут внедрены международные стандарты, в том числе в области "зеленого" строительства, "зеленого" транспорта, энергоэффективности зданий и жилых помещений и экологического менеджмента.

Для повышения стимулов по внедрению низко- и безуглеродных технологий отечественному бизнесу должны быть доступны фискальные поощрения.

Политика по стимулированию "зеленых" инвестиций должна быть дополнена мерами по улучшению общей деловой среды и инвестиционного климата в Казахстане, принимая во внимание прозрачные критерии для "зеленых" инвестиций - ESG-критерии. Таксономия "зеленых" проектов должна четко определить с учетом международных подходов соответствующие показатели "экологичности" деятельности предприятий, такие как повышение энергоэффективности и энергосбережение, сокращение выбросов ПГ, адаптация к изменению климата.

С целью определения возможности использования новых технологий декарбонизации в условиях Казахстана будут реализованы пилотные проекты.

В этой связи возможности декарбонизации в различных секторах будут протестированы в пилотном проекте для дальнейшего принятия решения о масштабировании такой технологии и разработке изменений в законодательство по оказанию государственной поддержки в виде фискальных стимулов, финансовых и нефинансовых мер.

Технологии, которые в настоящее время еще не получили распространение в Казахстане, будут протестированы с учетом различных аспектов: климатических особенностей, архитектуры энергосистемы Казахстана, структуры потребления топливно-энергетических ресурсов, уклада и образа жизни домохозяйств и др.

3.3.2.3. Научно-исследовательские и опытно-конструкторские работы и образование

Исследования и разработки, инновации и образование имеют важное значение для низкоуглеродного развития и перехода к углеродной нейтральности и адаптации к последствиям изменения климата.

Трансформация экономической структуры Казахстана в рамках низкоуглеродного развития и перехода к углеродной нейтральности потребует научного, технологического и профессионального кадрового обеспечения.

Помимо этого, темпы декарбонизации и энергетического перехода требуют уже сегодня опережающего научного сопровождения, организации целевых фундаментальных и прикладных исследований в различных секторах и сферах экономики, изучения рынков труда и создания новых рабочих мест.

Для формирования и развития собственной низкоуглеродной инфраструктуры в производственной сфере и снижения зависимости от зарубежных технологий и наилучших доступных техник будет предусмотрена подготовка отечественных специалистов, в том числе в рамках государственно-частного партнерства.

Будет увеличен объем финансирования науки с учетом современных процессов технологической модернизации на принципах декарбонизации, уделив при этом внимание развитию научных исследований в области низкоуглеродного развития, цикличной экономики и альтернативной энергетики.

Будет активно оказана поддержка исследованиям в областях, приоритетных для перехода к низкоуглеродному развитию (ВИЭ, энергоэффективность, биогаз, атомная и водородная энергетика, энергоэффективность, энергосбережение и др.), где Казахстан может достичь сравнительного преимущества на международных рынках.

Исследовательские программы будут органично связаны с развитием новых отраслей промышленности, стимулировать запуск низкоуглеродных проектов и поддерживать сотрудничество между исследователями и заинтересованными сторонами из сферы бизнеса.

Для усиления интеграции отечественных ученых с зарубежным научно- исследовательским сообществом по стратегическим инновационным направлениям и содействия разработке высококачественных, актуальных для Казахстана научных исследований, а также коммерциализации новых технологий будут предоставлены гранты для предпринимателей и стартапов.

В рамках реализации мер по декарбонизации отраслей экономики и дальнейшему низкоуглеродному развитию страны будут приняты меры по кадровому обеспечению и подготовке специалистов по таким направлениям, как климатическая политика, "зеленая" энергетика, экономика окружающей среды, устойчивое проектирование, цифровизация и др. Будут внедрены инновационные методы, решения и инструменты в отечественную систему образования. Технологические изменения повысят требования к профессиональным навыкам в секторах, внедряющих новые технологии. Цифровые компетенции станут обязательным элементом всех профессиональных стандартов.

В качестве одной из приоритетных мер будет расширен и обеспечен доступ к современным знаниям и данным в области изменения климата и низкоуглеродного развития для всех заинтересованных сторон (лиц, принимающих решения, экспертного сообщества, бизнеса и так далее) посредством роста инвестиций и наращивания научно-технического потенциала.

Активное вовлечение граждан, представителей неправительственных организаций и других социальных групп в процессы декарбонизации посредством программ образования, проведения научных исследований и создания инновационных разработок является важным шагом на пути низкоуглеродного развития Казахстана.

3.3.2.4. Изменение общественного сознания

Переход к низкоуглеродной экономике потребует от общества существенно изменить свое отношение к вызовам "зеленого" развития, образу жизни и потреблению в средне- и долгосрочной перспективах. Эти изменения должны происходить на основе ценностей устойчивого развития, продвижение которых будет происходить последовательно - от массового просвещения и информирования к повышению интереса и осведомленности, вовлеченности, практическому участию гражданского общества в реализации задач Стратегии.

Будет проводиться политика продвижения "низкоуглеродной" культуры и образа жизни.

Так, вопросы устойчивого развития, особенно связанные с изменением климата, энергетическим переходом и сокращением выбросов ПГ, будут включены в образовательные программы начальных, средних и высших учебных заведений.

Будут запущены информационные кампании по повышению осведомленности об изменении климата, подчеркивающие преимущества низкоуглеродной политики для здоровья и окружающей среды.

Важны формирование и продвижение низкоуглеродной культуры государственных органов, в частности, путем разработки систем управления энергопотреблением, политики открытости и общественного участия. Эффективным видится организация на постоянной основе национальных и региональных дней по темам климата и энергии для государственных и бюджетных организаций.

Будет повышен интерес у молодого поколения через привлечение молодежных и волонтерских организаций к участию в масштабных экологических проектах.

Государство будет оказывать поддержку активности граждан в переходе к низкоуглеродному развитию через:

поощрение населения к рациональному потреблению товаров;

разработку и распространение цифровых средств, позволяющих гражданам рассчитывать их собственное воздействие на климат и предлагать персонализированные действия по сокращению выбросов с учетом индивидуального образа жизни;

продвижение и информирование о важности и выгодах рационального управления отходами (раздельный сбор, вторичная обработка и др.).

Эффективная реализация Стратегии невозможна без обеспечения максимальной прозрачности и обратной связи. Все заинтересованные стороны будут иметь возможность отслеживать ход реализации проектов Стратегии. Важно постоянно собирать предложения общества по новым проектам Стратегии и вести дискуссию по проблемам низкоуглеродного развития в общенациональном масштабе.

Эффективная обратная связь будет обеспечена через проведение социологических исследований при разработке и реализации государственной политики в области декарбонизации и регулярных общественных консультаций на различных диалоговых и экспертных площадках.

3.3.2.5. Международное сотрудничество

С целью реализации поставленных задач Казахстану необходима финансовая и институциональная поддержка со стороны международного сообщества для обеспечения более плавного энергетического перехода всех секторов. В этой связи Казахстан будет реализовывать проекты по механизму устойчивого развития Парижского соглашения.

Казахстан продолжит взаимодействие с Центром и Сетью климатических технологий (Climate Technology Center and Network) при ООН и Зеленым климатическим фондом (Green Climate Fund). Будут сформулированы предметные запросы и инициированы конкретные проекты с соответствующим обращением в данные организации.

Важным направлением станет привлечение технологий в рамках принятых некоторыми развитыми странами обязательств. Развитые страны поддерживают развивающиеся страны в наращивании потенциала в области измерения выбросов, отчетности и проверки, "голубого углерода", национальных систем инвентаризации и учета выбросов, улавливания и хранения углерода и др.

Казахстан будет сотрудничать с международным сообществом в области инноваций для вовлечения в международные исследовательские программы и проекты.

Повышение квалификации лиц, ответственных за принятие политических решений, станет важным элементом международного сотрудничества. Такие программы включают техническую помощь, например, в области энергетической безопасности и чистых технологий, разработки технологических стандартов (в строительстве, энергоэффективности и так далее), интеграции проблем изменения климата в национальную политику развития, обновления ОНУВ и включения мер по адаптации.

Казахстан продолжит активно развивать международное сотрудничество в области энергетической безопасности и чистых технологий, разработки технологических стандартов. Это будет способствовать обмену передовым опытом и передаче безуглеродных технологий, позволит объединить научные достижения и экспертизу разных стран и потенциально повысить качество, скорость и эффективность исследований и разработок.

Планируется проводить совместные исследования, включающие программы макроэкономической оценки политики в области климата, оценку управления государственными инвестициями с учетом вопросов климата и управление государственными финансами с учетом экологических аспектов.

Будут упрощены процедуры привлечения международных инвестиций, а также импорта технологий и высококвалифицированных кадров.

Будет продолжено сотрудничество с международными финансовыми организациями - Программой развития ООН, Международным валютным фондом, Организацией экономического сотрудничества и развития, Всемирным Банком, Европейским Банком Реконструкции и Развития, Азиатским Банком Развития, Германским обществом по международному сотрудничеству, Евразийским Банком Развития и другими организациями. Это позволит привлечь международные механизмы по содействию "зеленому" росту национальных экономик, имеющих высокий углеродный след (инструменты ускоренной декарбонизации энергетической отрасли, механизмы энергетического перехода, списание суверенных (корпоративных) задолженностей перед международными финансовыми институтами в обмен на "зеленый рост" и другие).

Казахстан продолжит строить стратегические отношения с партнерами, которые разделяют аналогичные климатические амбиции, формировать обмен знаний в глобальных цепочках поставок, ускорять совместную разработку и внедрение технологий с низким уровнем выбросов. Это будет способствовать развитию технологического подхода страны к сокращению выбросов за счет укрепления глобального сотрудничества в разработке и внедрении низкоуглеродных технологий.

3.3.2.6. Адаптация к изменению климата

Реструктуризация национальной экономики в целях низкоуглеродного развития и достижения углеродной нейтральности должна учитывать риски, связанные с последствиями изменения климата во всех секторах экономики. Это повысит устойчивость мер декарбонизации к изменению климата. Неотъемлемой частью климатических действий наряду с усилиями Казахстана по снижению выбросов ПГ должна стать адаптация экономики и общества к переходу к низгоуглеродному развитию.

Эмпирически доказано, что адаптационные мероприятия оказывают значительное положительное влияние на экономическое развитие страны.

Так, инвестиции в улучшение ирригационной инфраструктуры значительно снижают потери урожая при засухах, увеличивают экспортный потенциал сельскохозяйственной продукции и создают дополнительные рабочие места.

В секторе инфраструктуры инвестиции в дороги, устойчивые к воздействию изменения климата, снижают ущерб от , воздействия экстремальных осадков и наводнений, а уменьшение времени в пути за счет улучшения состояния дорог позволит снизить транспортные расходы.

При планировании развития отраслей и территорий уполномоченный центральный исполнительный орган и местные исполнительные органы должны обеспечивать осуществление всех стадий процесса адаптации к изменению климата, а также тесное межотраслевое и межведомственное взаимодействие.

Приоритетными для мер по адаптации должны быть наиболее уязвимые сектора экономики.

Для целей низкоуглеродного развития в области адаптации к последствиям изменения климата будут институционализированы процессы планирования и реализации мер по адаптации к изменению климата, включая расширение сфер ответственности государственных организаций и создание механизмов финансирования адаптационных мер в рамках национальных процессов планирования и бюджетирования.

Будет усовершенствована система сбора и предоставления актуальных и доступных климатических данных, включая данные по физическому и экономическому ущербу от последствий изменения климата. Система сбора данных позволит проводить оценку рисков и уязвимости в различных секторах, а также способствовать принятию решений на различных уровнях.

Большое значение имеют разработка и совершенствование методологий оценки климатических рисков и уязвимости к воздействию изменения климата, мониторинга эффективности адаптационных мер, а также экономической оценки и моделирования последствий изменения климата и мер по адаптации; а также обеспечение целостного подхода к климатическим действиям в Казахстане, учитывающего тесную связь между мерами адаптации и смягчения последствий изменения климата.

3.3.2.7. Система углеродного регулирования

Углеродное регулирование дает мощный импульс развитию низкоуглеродных технологий. Развитие в стране устойчивой системы углеродного регулирования позволит решить целый комплекс актуальных проблем: уменьшение "углеродного следа" в товарах, вреда экологии, экономия ресурсов, мотивация отечественного технологического перевооружения.

Для реализации Стратегии будет создана устойчивая Система углеродного регулирования (далее - СУР), которая будет состоять из следующих основных элементов:

система мониторинга, отчетности и верификации;

национальная система квотирования и СТВ;

углеродное налогообложение установок (процессов, товаров и услуг), выбросы которых не регулируются в рамках национальной СТВ;

система климатического финансирования, включающая карбоновый (углеродный) фонд, таксономию проектов, банк готовых к реализации низкоуглеродных проектов, "зеленое" финансирование, "зеленые" закупки;

взаимодействие с НДТ;

единая цифровая экосистема углеродного регулирования.

Ключевым элементом СУР будет СТВ, значимость эффективного функционирования которой возросла с учетом национальных обязательств Казахстана по сокращению выбросов ПГ в рамках Парижского соглашения, а также планов внедрения механизма МТУР.

Основным приоритетом по совершенствованию СТВ будет поэтапное введение платного распределения квот путем сокращения углеродных квот на выбросы ПГ.

Будет расширен охват инструментов ценообразования на углерод, пересмотрены утвержденные удельные коэффициенты выбросов в сторону их ужесточения для стимулирования субъектов квотирования к улучшению их индивидуальных показателей по выбросам ПГ на единицу производимой продукции.

Также будет усилен контроль проверки отчетности субъектов квотирования об инвентаризации выбросов ПГ, деятельности органов по валидации и верификации. Будут улучшены методологии расчетов выбросов ПГ путем использования собственных исходных данных предприятий.

4. Заключение

Для участия в усилиях международного сообщества по решению проблемы изменения климата Республика Казахстан приняла решение о разработке своей Стратегии достижения углеродной нейтральности.

Усиление международной климатической политики ведет к тому, что инвестиции, вливаемые в энергоемкие и ресурсоемкие проекты, очень скоро могут превратиться в "запертые" (lock-out) активы. Изъятие углеродной цены с углеродоемких товаров на границе стран-импортеров, если она не оплачена в стране происхождения товара, приведет к снижению доходов инвесторов.

Постепенное глобальное сокращение потребности в ископаемом топливе неминуемо приведет к сокращению валютной выручки экспортеров и соответственно падению доходов государственного бюджета, что может значительно ограничить возможность финансирования систем образования, здравоохранения, социального обеспечения, снизится потенциал создания новых рабочих мест и экономического роста.

Будучи крупным экспортером ископаемого сырья, Казахстану необходимо проводить декарбонизацию экономики и построение устойчивой низкоуглеродной модели экономического развития для создания новых драйверов роста.

Низкоуглеродное развитие и достижение углеродной нейтральности к 2060 году для такой крупной по территории и малонаселенной страны, как Казахстан, требуют тщательного планирования последующих действий в течение четырех десятилетий.

Данная Стратегия является фундаментом таких масштабных преобразований.

Стратегия ставит своей целью низкоуглеродное развитие и достижение углеродной нейтральности к 2060 году путем построения эффективной низкоуглеродной модели развития.

Достижение амбициозных климатических целей - огромный вызов для Казахстана. Сокращение выбросов ПГ потребует фундаментальных изменений в моделях производства и потребления, быстрого и эффективного перехода от неэкологичного сжигания ископаемых энергоресурсов к безуглеродным технологиям, масштабной технологической модернизации, привлечения "зеленых" инвестиций во все сектора национальной экономики, включая регионы, города и различные сферы бизнеса.

Низкоуглеродное развитие и достижение углеродной нейтральности будут происходить в трех основных направлениях.

1. Декарбонизация отраслей и процессов, связанных с использованием энергии.

Данное направление охватывает масштабные мероприятия по трансформации секторов энергетической деятельности, в частности, сдвиг в сторону более устойчивых источников энергии путем постепенного снижения объемов ископаемого топлива, перехода к использованию электричества и тепла вместо прямого сжигания ископаемого топлива, повышенного использования природного газа в промежуточный переходный период, а также альтернативных источников энергии и ВИЭ.

На сегодня в производстве электроэнергии и тепла угольная генерация сохраняет доминирующее положение, но для низкоуглеродного развития и достижения углеродной нейтральности до 2060 года будет предусмотрено поэтапное планомерное снижение доли угольной генерации.

Развитие ВИЭ будет выступать ключевым условием успешной декарбонизации. Так, ветер, учитывая его качество и доступность в стране, станет основным ресурсом для развития на более ранних этапах, в то время как солнечная энергия станет ключевой технологией на более позднем этапе, когда стоимость инвестиций в СЭС заметно снизится.

В долгосрочной перспективе использование ВИЭ будет сопровождаться системами сохранения электроэнергии, что позволит регулировать предложение электроэнергии и лучше интегрировать ВИЭ в энергосистему.

Немаловажным моментом является технологическая модернизация промышленности и прежде всего ее базовых отраслей с учетом принципов энергосбережения и энергоемкости. Принципы энергосбережения также будут распространены и в других секторах экономики.

Одним из ключевых элементов декарбонизации выбросов от производства и использования энергии является масштабная электрификация.

Применение биотоплива и водорода ожидается в тех видах транспорта, которые сложно или невозможно полностью электрифицировать (например, в водном и воздушном транспорте).

2. Декарбонизация отраслей и процессов, не связанных с использованием энергии.

В рамках данного направления предполагается повышение "углеродной" эффективности - использование методов с низкими или нулевыми выбросами в промышленных процессах, развитие устойчивого сельского хозяйства и управления отходами.

В сельском хозяйстве будет осуществлен переход к практикам устойчивого земледелия и животноводства.

Дальнейшее развитие промышленности должно быть связано с обновлением оборудования и модернизацией производства таким образом, чтобы разделить производственные процессы или позволить легко модернизировать оборудование с низкоуглеродных до безуглеродных процессов.

Снижение общего объема выбросов ПГ в секторе отходов будет обеспечено за счет постепенной ликвидации открытого захоронения отходов, увеличения доли перерабатываемых и компостируемых отходов, ускоренного внедрения полного охвата сбором и сортировкой.

3. Поглощение и компенсационные проекты.

В рамках данного направления предполагается увеличить способность накапливать углерод в лесах, почвах, активное использование технологий улавливания, использования и хранения углерода с момента роста их экономической целесообразности.

Реализация устойчивого лесопользования и лесовосстановления позволит покрыть к 2060 году выбросы ПГ от сельскохозяйственного производства и частично в других секторах.

Активное применение улавливания и хранения углерода в секторах экономики предполагается именно тогда, когда технологии станут экономически целесообразными.

Описанные направления позволят эффективно провести трансформацию секторов экономики и сократить выбросы ПГ. Но процесс декарбонизации будет сопровождаться определенными сложностями и рисками, которые требуют правильных подходов к их нивелированию.

Важнейшими приоритетами низкоуглеродного развития должны стать справедливый переход и создание рабочих мест. Для обеспечения справедливого перехода будут приняты дополнительные законодательные, политические и экономические меры, которые позволят распределить бремя и выгоды от климатических действий справедливым и приемлемым образом между различными социальными группами, создать новые возможности в отраслях и регионах, затронутых политикой декарбонизации и адаптацией к изменению климата.

В этой связи работники, связанные с добычей ископаемого топлива, подверженные потере работы в процессе энергетической трансформации, должны быть защищены мерами социальной защиты, программами переобучения и переподготовки, созданием новых рабочих мест в отраслях с низким уровнем выбросов. Для данной категории лиц будут разработаны программы, предлагающие альтернативную занятость и переподготовку в целях осуществления деятельности в новых "зеленых" сферах.

Процесс перехода на низкоуглеродные рельсы развития потребует мобилизации крупных инвестиционных ресурсов в чистую энергию и дополнительные низкоуглеродные технологии. Казахстану требуется перенаправить текущие углеродоемкие инвестиции в сторону этих решений с низким уровнем выбросов и параллельно улучшить рыночные условия, которые будут стимулировать выход на рынок частных отечественных и иностранных субъектов, способных ускорить энергетический переход.

Процесс декарбонизации на страновом уровне требует проведения системной работы и принятия соответствующих инвестиционных, нормативно-правовых и институциональных реформ как в сфере государственного управления, так и в сфере планирования развития национальной экономики и ее базовых отраслей. В силу межотраслевого характера направлений низкоуглеродного развития и важности для обеспечения энергетической безопасности страны будет обеспечена масштабная координационная работа среди всех заинтересованных органов.

Стратегия достижения углеродной нейтральности Республики Казахстан до 2060 года, будучи стратегией диверсификации экономики и ее технологического прорыва, должна стать новым долгосрочным стратегическим документом в период обновления социально-экономической политики страны.

Қазақстан Республикасының
Президенті мен Үкіметі
актілерінің жинағында
жариялануға тиіс

ҚАУЛЫ ЕТЕМІН:

1. Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасының көміртегі бейтараптығына қол жеткізуінің 2060 жылға дейінгі стратегиясы бекітілсін.

2. Қазақстан Республикасының Үкіметі осы Жарлықтан туындайтын шараларды қабылдасын.

3. Осы Жарлықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне жүктелсін.

4. Осы жарлық қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасының
Президент

Қ.Тоқаев

Қазақстан Республикасы
Президентінің
2023 жылғы 2 ақпандағы
№ 121 Жарлығымен
БЕКІТІЛГЕН

Қазақстан Республикасының көміртегі бейтараптығына қол жеткізуінің 2060 жылға дейінгі СТРАТЕГИЯСЫ

Мазмұны

1. Кіріспе

2. Ағымдағы жағдайды талдау

3. Негізгі ережелер: мақсат пен қағидаттар, экономикалық әсер, тәсілдер мен пайым

3.1. Мақсат пен қағидаттар

3.2. Инвестициялық қажеттілік

3.3. Тәсілдер мен пайым

3.3.1. Төмен көміртекті дамудың секторлық тәсілдері мен пайымы

3.3.1.1. Энергетика

3.3.1.2. Өнеркәсіп

3.3.1.3. Ауыл және орман шаруашылығы

3.3.1.4. Қалдықтарды басқару

3.3.1.5. Төмен көміртекті даму бойынша кросс-секторлық пайым

3.3.2. Төмен көміртекті дамудың өтпелі тәсілдері

3.3.2.1. Әділ көшу және жұмыс орындарын құру

3.3.2.2. Қаржыландыру және "жасыл" инвестициялар

3.3.2.3. Ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар және білім беру

3.3.2.4. Қоғамдық сананың өзгеруі

3.3.2.5. Халықаралық ынтымақтастық

3.3.2.6. Климаттың өзгеруіне бейімделу

3.3.2.7. Көміртекті реттеу жүйесі

4. Қорытынды

1. Кіріспе

Төмен көміртекті даму орнықты дамудың қажетті шарты болып табылады және климаттың жаһандық өзгеруінің апатты салдарының алдын алуға бағытталады.

Климаттың өзгеруі жөніндегі халықаралық сарапшылар тобының (бұдан әрі - КӨХСТ) алтыншы бағалау баяндамасына сәйкес парниктік газдардың (бұдан әрі - ПГ) антропогендік шығарындылары адамзат тарихындағы ең жоғары көрсеткіштерге жетті, бұл қазірдің өзінде Жердің климаттық жүйесіне айтарлықтай теріс әсерін тигізуде. Бұл экожүйелерге, инфрақүрылымға, адамдардың өмірі мен денсаулығына тікелей нақты тәуекелдер мен қатерлерді туындатып отыр. Осы сын-қатерлерге жауап ретінде және аталған тәуекелдерді бәсеңдету үшін әлем елдері халықаралық міндеттемелерді белсенді түрде қабылдауда.

Біріккен Ұлттар Ұйымы (бұдан әрі - БҰҰ) Бас Ассамблеясының 2015 жылғы 25 қыркүйектегі отырысында "Біздің әлемді өзгерту: 2030 жылға дейін орнықты даму саласындағы күн тәртібі" қарары қабылданды. Осы қарарға сәйкес БҰҰ-ға мүше 193 мемлекет әріптестік пен бейбітшілік жағдайында орнықты, жан-жақты және үдемелі өсуді, әлеуметтік интеграцияны және қоршаған органы қорғауды қамтамасыз етуге міндеттенді.

2015 жылғы желтоқсанда экологиялық тұтастықты, "жасыл" экономиканы қолдауға, тиімділігі жоғары технологияларды беруге және өзгеріп келе жатқан климатқа бейімделуге бағытталған Парижкелісімі қабылданды. Осы Келісімнің негізгі мақсаттары жаһандық орташа температураның индустрияға дейінгі деңгейден (1850 - 1900 жж. деңгей) 2⁰С-тан төмен өсуін сақтау және температураның өсуін 1,5⁰С-қа дейін шектеуге күш салу болып табылады.

2021 жылғы КӨХСТ-тің бағалауы бойынша, алдағы онжылдықтарда барлық өңірлерде климаттың өзгеруі күшейе түседі және ПГ шығарындыларын дереу және ауқымды көлемде азайту бойынша іс-қимыл жасалмаса, жылынуды 2⁰С-қа шектеу мүмкін болмайды.

Осыған байланысты Париж келісімін іске асыру үшін барлық тарап әр бес жыл сайын климат саласындағы өздерінің іс-қимыл жоспарларын - ұлттық деңгейде айқындалатын салымдарды (бұдан әрі - ҰДАС) ұсынады. Елдер ҰДАС үшін ұзақ мерзімді деңгейді қамтамасыз ететін төмен көміртекті даму стратегияларын да әзірлеуде. Аталған стратегиялардың басты мақсаты көздерден шығатын антропогендік шығарындылар мен оларды ПГ сіңіргіштерінің сіңіруі арасындағы теңгерімге қол жеткізу болып табылады.

2022 жылғы қыркүйекке қарай 52 ел өздерінің төмен көміртекті даму стратегиясын бекітті. Бұл ретте Еуропалық Одақ (бұдан әрі - ЕО) пен Америка Құрама Штаттары (бұдан әрі - АҚШ) - 2050 жылға қарай, Қытай 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығына қол жеткізу мақсаттарын белгіледі.

Бұл ретте жалпыәлемдік жалпы ішкі өнімде (бұдан әрі - ЖІӨ) 25 % үлесі бар 13 ел (Канада, Испания, Португалия, Германия, Ұлыбритания, Норвегия, Жапония және басқалар) нөлдік шығарындылар бойынша нысаналы көрсеткіштерге қол жеткізу жөніндегі заңды міндеттемелерді белгіледі.

Жалпыәлемдік ЖІӨ-де 50 % үлесі бар 33 ел (АҚШ, Аустралия, Түркия, Чили, Италия, Нидерланды, Үндістан, Сауд Арабиясы, Бразилия, Аргентина және басқалар) бағдарламалық құжаттарға/декларацияларға өздерінің нөлдік шығарындыларының нысаналы көрсеткіштерін енгізді.

Климаттық стратегиялар (орнықты даму стратегиялары) қалалар мен ірі компаниялар деңгейінде де әзірленеді. Қалалық жерлерге әлемдік энергия түтынудың 65 %-ы және ПГ шығарындыларының 70 %-ы тиесілі екенін ескере отырып, 120-дан астам қала 2050 жылға қарай (оның 100-і - 2030 жылға қарай) көміртегі бейтараптығына қол жеткізетінін жариялады.

Carbon Disclosure Project деректеріне сәйкес 2021 жылы 13 000 компания (немесе әлемдік нарықтық капиталдандырудың 64 %-ы) климатқа әсер ету туралы белгілі бір ақпаратты ашты, олардың ішінде 200-ге жуығында өздерінің көміртегі ізі және көміртегі бейтараптығына қол жеткізу стратегиясы туралы нақты деректер бар. Аталған компаниялар өздерінің "жасыл күн тәртібін дамытуы" туралы тұрақты негізде есеп беріп отырады.

Төмен көміртекті дамудың жекелеген бағыттары бойынша бастамалар қалыптастырылуда. Мәселен, 200 ел СО₂ ұсталмайтын көмір генерациясын біртіндеп қысқартатыны және көмір, мұнай немесе табиғи газ бағасын жасанды түрде төмендететін тиімсіз отын субсидияларынан толық бас тартатыны туралы жариялады.

Бұл ретте 29 ел, оның ішінде Канада, Дания, АҚШ, Италия, Швейцария, Ұлыбритания 2022 жылдың соңына қарай энергетика секторын (атап айтқанда, қазба отынға байланысты жобаларды) қаржыландыруды тоқтатуға міндеттеніп, анағұрлым экологиялық бағытты таңдап отыр. Дания, Франция, Гренландия, Ирландия, Квебек, Швеция және Уэльс мұнай мен газды барлау мен өндіруді лицензиялауды тоқтатқанын мәлімдеді.

100 ел АҚШ және ЕО бастама жасаған метан шығарындыларын 2030 жылға дейін 30 %-ға қысқарту жөніндегі міндеттемеге қол қойды.

Үлесіне әлем ормандарының шамамен 90 %-ы тиесілі 120 ел 2030 жылға қарай олардың кесілуін тоқтатуға міндеттенді. Бұл тізімге Канада, Бразилия, Қытай, Индонезия, АҚШ, Ұлыбритания, Ресей кірді.

100-ден аса үкімет, қала, штат және ірі кәсіпорын 2040 жылға қарай нөлдік шығарынды деңгейі бар автомобильдерді пайдалануға кошу және бүкіл әлемде іштен жанатын қозғалтқыштары бар автомобильдерді сатуды тоқтату туралы декларацияға қол қойды.

Елдер ПГ шығарындыларын квоталау, көміртегі салықтары және квоталанбайтын субъектілер үшін алымдар сияқты реттеудің жекелеген нысандарын енгізуде, өздерінің көміртекті реттеу жүйелерін әзірлеуде, қорғау тетіктерін енгізуде, олардың арасында көміртегі өнімдерін таңбалау жүйелері мен трансшекаралық тетіктер бар.

Анағұрлым батыл климаттық саясатты ЕО жүргізіп отыр, ол 2050 жылға дейін көміртексіз экономикаға көшу бойынша бірқатар шараларды іске қосуда.

"Еуропалық жасыл бағыт" шеңберінде шығарындылармен сауда жасау жүйесінің (бұдан әрі - ШСЖ) салалық қамтуын кеңейту және ШСЖ-да реттелмеген басқа да көптеген ПГ шығарындыларына көміртегі салығын енгізу болжанады.

Еуропалық комиссия "Green Deal" өршіл шаралар топтамасының шеңберінде (саясаттың бағыты шығарындыларды батыл қысқартудан бастап озық зерттеулер мен инновацияларға инвестициялар салуға дейін өзгеріп отырады) трансшекаралық көміртекті реттеу тетігін (бұдан әрі - ТКРТ) әзірледі. Аталған тетік тауарларды өндіру кезінде ПГ үлестік шығарындыларының көлеміне байланысты тауарлардан көміртегін қажет ететін өнімдердің импортына қатысты қосымша алым алуды білдіреді.

ТКРТ-ті қабылдау қазірдің өзінде экспортқа бағдарланған ірі компаниялардың өз көмегімен түпкілікті тауарлар өндірілетін экологиялық жағынан лас шикізаттан және жартылай фабрикаттардан бас тартуына алып келуде. Бұл көміртегі ізі белгісіз тауарларға қатысты да орын алуда.

Сонымен қатар Орнықты өсуді қаржыландыру жөніндегі іс-қимыл жоспарының шеңберінде ЕО комиссиясы нақты және егжей-тегжейлі ЕО таксономиясын - орнықты даму мақсаттарына сәйкес экономикалық қызметті сыныптау жүйесін құрды. Таксономияның мақсаты - көміртегін қажет ететін активтерге инвестицияларды азайта отырып, инвестицияларды "орнықты" жобалар мен қызмет түрлеріне бағыттау.

"Жасыл бағытта" көрсетілген блоктың экономикалық және климаттық басымдықтарын интеграциялауға арналған ЕО-ның жаңа "жасыл" сауда стратегиясы дайындалып жатыр.

Климаттық күн тәртібінің халықаралық маңыздылығын ескере отырып, тұрақты инвестициялардың, ESG-қағидаттарына негізделген инвестициялардың айтарлықтай өсуі байқалады, олардың көлемі соңғы 8 жылда үш есе артты және соңғы 5 жылда екі еселеніп, 2021 жылдың қорытындысы бойынша 46 трлн АҚШ долларын қүрады.

Қаржы секторы ESG-инвестицияларына және "үмітсіз" активтердің тәуекелдерін қоса алғанда, климаттың өзгеруіне байланысты тәуекелдерге барған сайын көбірек назар аударуда. Инвестицияларды қайта бағалау олардың климаттық мақсаттарға сәйкестігі ескеріле отырып жүргізіледі. Ірі инвесторлар, оның ішінде халықаралық даму банктері өздерінің инвестицияларды қазба отын секторларынан шығару жоспарлары туралы жариялауда. Компаниялар өнімнің көміртегі ізі және өнім беру тізбектерін көміртексіздендіру шаралары жөніндегі ақпаратты қоса алғанда, климаттық ақпарат пен тәуекелдерді ашуға қатысты артып келе жатқан қысымға тап болып отыр. Осы үрдістердің барлығы таяудағы жылдар мен онжылдықтарда сақталып, әлемдік және өңірлік экономикаға айтарлықтай әсер етеді.

2025 жылға қарай ESG қорларының басқаруында ESG-re қатысы жоқ өзге де қорлардан гөрі көбірек активтер болады, бұл ретте 2025 жылы ESG қорларының нарықтық үлесі қазіргі 15 %-бен салыстырғанда 57 %-ға дейін өседі. Бұған қоса, қатысушылары әлемдік қаржы активтерінің 40 %-на иелік ететін әлемнің 45 елінің 450 компаниясының қаржы альянсы (инвестициялық, сақтандыру және зейнетақы қорлары, банктер, биржалар және т.б.) 2050 жылға қарай ПГ шығарындыларын толығымен азайту мақсатын мәлімдеді.

Қазақстан 2016 жылғы 2 тамызда Париж келісіміне қол қойып, оны 2016 жылғы 6 желтоқсанда ратификациялады. 2015 жылғы қыркүйекте Париж келісіміне ресми қол қояр алдында Қазақстан БҰҰ-ның Климаттың өзгеруі туралы негіздемелік конвенциясының шеңберінде өз ҰДАС-ын ұсына отырып, оның мақсаттарын ұстанатынын көрсетті, ол мынадай мақсаттарға қол жеткізуді болжайды:

2030 жылғы желтоқсанға қарай ПГ шығарындыларын 1990 жылмен салыстырғанда 15 %-ға міндетті түрде қысқарту;

қосымша халықаралық инвестициялар, төмен көміртекті технологияларды, Жасыл климаттық қордың қаражатын беру тетігіне қолжетімділік және өтпелі экономикасы бар елдер үшін икемді тетік болған жағдайда, 2030 жылғы желтоқсанға қарай ПГ шығарындыларын 1990 жылмен салыстырғанда шартты түрде 25 %-ға қысқарту.

2020 жылғы желтоқсанда Климаттың өзгеруіне байланысты өршіл міндеттер жөніндегі саммитте (Чилимен және Италиямен әріптестікте БҰҰ, Ұлыбритания, Франция ұйымдастырған) Қазақстан Республикасының Президенті Қ.К.Тоқаев Қазақстанның Париж келісімі бойынша міндеттемелерін растап, жаңа мақсат - Қазақстанның 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығына қол жеткізуі туралы жариялады.

Осылайша, осы Қазақстан Республикасының көміртегі бейтараптығына қол жеткізуінің 2060 жылға дейінгі стратегиясы (бұдан әрі - Стратегия) жаһандық климаттық үрдістерді ескере отырып және тиісті халықаралық міндеттемелерді орындау үшін әзірленді. Стратегия әл-ауқатты, орнықты экономикалық өсуді және әділ әлеуметтік прогресті қамтамасыз ету үшін экономиканы дәйекті түрде трансформациялау жөніндегі жалпыұлттық тәсілдерді, мемлекеттік саясаттың стратегиялық бағытын айқындайды және мемлекеттік саясаттардың келісімділігі мен үйлесімділігін қамтамасыз ету үшін қабылданады.

Стратегияда Қазақстанның экономикасын ТКРТ-ны енгізу, ESG қағидаттарын тарату, "жасыл" инвестицияларды ілгерілету және тарту, энергиялық жағынан тиімді өндіріс, электрлендіру және басқалар сияқты жаһандық климаттық үрдістерге бейімдеу қажеттігі ескеріледі.

2. Ағымдағы жағдайды талдау

XX ғасырдың ортасынан бастап Қазақстан климаттық өзгерістердің теріс салдарына ұшырауда.

1940 жылдан бастап әрбір онжылдықта елдегі орташа жылдық температура 0,28⁰С-қа ұлғайып келеді. Жоғары өсу әсіресе күзгі кезеңде (0,31 ⁰C) байқалады. Сонымен қатар 10 жыл ішінде орташа жылдық жауын-шашынның 0,2 мм аса айтарлықтай төмендеуі байқалады.

XX ғасырдың соңғы онжылдығының экономикалық жағдайы отын-энергетика ресурстарын тұтынудың төмендеуіне алып келді, бұл ПГ шығарындыларының төмендеуіне эсер етті.

2000-шы жылдардың басынан бастап, экономиканың жедел қалпына келу шамасына қарай ПГ шығарындылары да 2008 жылғы әлемдік қаржы-азық-түлік дағдарысына дейін өсу үрдісін байқатты.

2018 жылы нетто-эмиссиялар 1990 жылғы шығарындылар деңгейінен 5,2 %-ға асып түсіп, 401,7 млн тонна СО2-экв. құрады.

2019 жылы ПГ шығарындыларының төмендеу үрдісі байқалды: олардың көлемі 364,7 млн тонна СО2-экв. құрады, бұл 2018 жылғы деңгейге қатысты 9,2 %-ға және 1990 жылға қатысты 4,5 %-ға төмен болды. Шығарындылардың төмендеуі отын тұтыну көлемінің төмендеуіне байланысты болды.

2020 жылы ұлттық нетто-эмиссиялар 351,2 млн тонна СО2-экв. құрады - 2018 жылғы шығарындылар деңгейінен 12,6 %-ға, 1990 жылғы шығарындылар деңгейінен 8 %-ға Төмен болды. Төмендеу COVID-19 пандемиясына негізделді (1-сурет).

1-сурет. ПГ шығарындыларының динамикасы

- ПГ шығарындыларының барлығы (ЖЖӨОШ қоспағанда)

- ПГ шығарындыларының барлығы (ЖЖӨОШ қос алғанда)

- ҰДАҮ шартсыз мақсатының денгейі(-15 %)

ҰДАҮ шартты мақсатының денгейі (-25 %)

Ескертпу: 2022 жылғы ұлттық түгендеу деректерінің негізінде жасалған

Ұлттық ПГ шығарындыларының құрылымында жалпы үлесі 99,5 %-дан асатын үш ПГ басымдыққа ие:

жалпыұлттық ПГ шығарындыларының 81,6 %-ы көмірқышқыл газы (СО₂) болып табылады, ол негізінен органикалық отынды жағу кезінде, сондай-ақ егістік жер шаруашылығында бөлінеді;

12,4% -метан (CN₄), ол негізінен отынды өндіру, тасымалдау, ауыстырып тиеу/сақтау, органикалық қалдықтарды биоыдырату және ет, сүт, жүн және тері өндірісі үшін жануарларды өсіру процестерінде бөлінеді;

5,6 % - азоттың шала тотығы (N₂O).

ПГ-нің қалған түрлері атмосфераға өндірістік процестер нәтижесінде шығады.

Қазақстандағы ПГ шығарындыларының ең көп үлесі (ұлттық нетто - эмиссиялардың 77,6 %-ы) "Энергетика" секторына тиесілі, содан кейін ұлттық шығарындыларға қосатын үлесінің маңыздылығы бойынша 11,6 % үлеспен "Ауыл шаруашылығы" секторы және одан әрі кемуіне қарай: "Өнеркәсіптік процестер және өнімдерді пайдалану" (бұдан әрі - ӨПӨП) (6,3 %), "Жерді пайдалану, жерді пайдаланудағы өзгерістер және орман шаруашылығы" (бұдан әрі - ЖЖӨОШ) (2,4 %) және "Қалдықтар" (2,1 %) орналасады (1-кесте).

1-кесте. 1990 және 2020 жылдары Қазақстандағы ПГ шығарындылары көлемінің КӨХСТ секторлары бойынша бөліністе өзгеруі, млн тонна СО2-экв.

ПГ көздері мен сіңіргіштерінің секторлары	1990	2020	1990 жылмен салыстырғанда 2020 жылғы өзгеріс, %
Энергетика	316,92	272,50	-14,02
ӨПӨП	19,29	22,29	+15,54
Ауыл шаруашылығы	44,74	40,72	-8,98
ЖЖӨОШ	-3,91	8,38	+314,30
Қалдықтар	4,65	7,35	+58,17
ПГ нетто-шығарындыларының БАРЛЫҒЫ	381,69	351,24	-7,98

Энергетика

КӨХСТ-ке сәйкес "Энергетика" секторы (баламалы түрде - энергетика секторы немесе энергетика жүйесі) отынды жағу кезінде пайда болатын шығарындыларды, сондай-ақ ұшпа отын шығарындыларын қамтиды.

Энергетика секторы бастапқы энергияны (мұнай, көмір, шымтезек, тақтатас, табиғи газ, қалдықтар, гидроэнергия, биомасса, жел, күн энергиясы және геотермалдық энергия) өндіруді, тасымалдауды, қайталама энергияға (электр, жылу, бензин, дизель отыны, сутегі, биоотын) айналдыруды, беруді және таратуды, көліктегі, ғимараттардағы және өнеркәсіптегі энергетикалық көрсетілетін қызметтерге деген түпкілікті сұранысты және бастапқы энергияны өндіру, тасымалдау және тарату кезіндегі ұшпа шығарындыларды қамтиды.

Қазақстан әлемде іс жүзінде жер бетінде жатқан ең ірі энергетикалық тас көмір кен орнына ие, тиісінше оны өндірудің өзіндік құны да әлемдегі ең төмен өзіндік құн болып табылады.

Ел жерасты тәсілімен өндірілетін көмір қабаттарының метандылығы жоғары кокстелетін көмір қорына да бай.

Сонымен қатар ауқымды қорлардың болуымен және қазба энергия ресурстарын белсенді түрде пайдаланумен бір мезгілде Қазақстан жаңартылатын және баламалы энергетиканы, атап айтқанда жел, күн, геотермалдық, атом, сутегі энергетикасы мен биоэнергетиканы дамытудың жоғары әлеуетіне ие.

Энергетика секторы - Қазақстандағы ПГ шығарындыларының ең ірі көзі. 2020 жылы Қазақстандағы барлық жылдық ПГ шығарындыларының 77,6 %-ы (272,5 млн тонна СО₂-эквивалент) энергетика секторына тиесілі болды, бұл қазба отындардың кеңінен пайдаланылуына байланысты.

Бастапқы энергия өндіруден (өндіру секторынан) ПГ шығарындылары барлық ПГ шығарындыларының 16,6 %-ын құрайды (58,3 млн тонна СО₂-эквивалент). Оның ішінде 8,1 пайыздық тармақ ұшпа шығарындылар болып табылады, бұл ретте 6,7 пайыздық тармақ көмір өндірісінің ұшпа шығарындыларына (2020 жылы 23,7 млн тонна СО₂-эквивалент) тиесілі.

Энергияға деген түпкілікті сұраныс өнеркәсіпте, көлікте, ауыл шаруашылығында, сондай-ақ тұрғын және тұрғын емес ғимараттарда отынды тікелей жағудан; электр және жылу энергиясын пайдаланудан тұрады. Ел ішінде пайдаланылған отын-энергетика ресурстарының (150,7 млн тонна мұнай эквивалентінде) құрылымында 41 %-ы - мұнай және мұнай өнімдеріне, 29,4 %-ы - көмір және көмір өңдеу өнімдеріне, 7,6 %-ы - сығымдалған газды (мотор отынын) қоса алғанда, табиғи газға, 16,2 %-ы - электр энергиясына, 5,8 %-ы жылу энергиясына тиесілі. Елдің ішкі энергия тұтынуындағы жаңартылатын энергия көздерінің (бұдан әрі - ЖЭК) үлесі 2 %-ды құрады. Бұл ретте электр энергиясын өндірудегі ЖЭК-тің ұқсас үлесі 2020 жылы 3,0%-ды және 2021 жылы 3,6 %-ды құрады.

Пайдаланылған отын-энергетика ресурстарының құрылымында көмір мен көмірді өңдеу өнімдері 29,4 %-ды (салыстырмалы энергетикалық өлшем бірліктерінде) құрайтынына қарамастан, көмірдің ұлттық нетто-эмиссиялардағы үлесі 55,7 %-дан асады. Сондықтан қазақстандық экономиканы көмірге тәуелділіктен кезең-кезеңімен шығару төмен көміртекті даму мен 2060 жылға дейін көміртегі бейтараптығына қол жеткізу үшін маңызды.

Электр энергиясы мен жылу энергиясын өндіру

Электр энергиясы мен жылу өндірісі өздерінің негізгі қызметі халықты: электр энергиясы мен жылуды өндіру, жылу мен электр энергиясын аралас өндіру жөніндегі коммуналдық көрсетілетін қызметтермен қамтамасыз етуден тұратын кәсіпорындарды қамтиды.

Жылуды және электр энергиясын өндіру секторы экономикалық тұрғыдан алғанда салыстырмалы түрде шағын, оған жалпы қосылған құнның 1,6 %-ы және Қазақстандағы жұмыспен қамтудың 1,7 %-ы тиесілі. Алайда оның Қазақстан экономикасы мен қоғамының қалыпты жұмыс істеуі үшін маңызы зор. 2020 жылы елдің электр станциялары мен жылу станциялары (қазандықтар) 108,1 млрд кВтсағ және 91,2 млн Гкал өндірді. Сектордың ұлттық ПГ нетто-эмиссияларына қосқан үлесі 31,6%-ды немесе 110,9 млн тонна СО₂-эквивалентті құрады.

2020 жылы көмірді жағу негізінде 68,9 % электр энергиясы және 99 % жылу энергиясы өндірілді. Электр энергиясының 20 %-ы - табиғи газда, 0,05 %-ы мазутта өндірілді. Гидро электр станциясы (бұдан әрі - ГЭС) электр энергиясының 8,8 %-ын өндірді. Жел электр станциялары (бұдан әрі - ЖЭС), күн электр станциялары (бұдан әрі - КЭС) және биогаз қондырғылары (бұдан әрі - БГҚ) өндірілген электр энергиясының 2,2 %-ын берді (шағын ГЭС-терді ескергенде үлесі 3,0 %-ды құрады).

Көптеген электр станциялары жобалық қызмет ету мерзімі өтіп кеткен, ескірген технологиялармен жұмыс істейді. 2020 жылы Қазақстанда 179 электр станциясы: 68 жылу электр станциясы (бұдан әрі - ЖЭС) (28 көмір, 38 газ, 2 мазутпен), оның ішінде 41 жылу электр орталығы (бұдан әрі - ЖЭО); 51 ГЭС (оның ішінде қуаты 35 МВт дейінгі 45 шағын ГЭС), 28 ЖЭС, 31 КЭС және 1 БГҚ болды. Орташа алғанда көмір электр станциялары - 55 жыл, газ электр станциялары - 40 жыл, ГЭС 56 жыл жұмыс істеген. Орнатылған генераторлық қуаттардың шамамен 39 %-ы 40 жылдан аса және 64 %-ы 30 жылдан аса жұмыс істеуде.

Электр энергиясын, сол сияқты жылуды тарату жүйелері тозған, олар энергияны бөлу кезінде жоғары шығындарға әкеледі (кейбір өңірлерде электр энергиясының жалпы шығыны 35 %-ға дейін) және сектордан шығатын ПГ шығарындыларын арттыратын факторлардың бірі болып табылады.

Сектордың ескірген қорлары электр энергиясы мен жылу өндіру технологияларын жаңғырту мен жаңарту қажеттілігін туғызады және қолданыстағы көміртегін қажет ететін ескі жабдық мен инфрақұрылымды бастапқы кезеңде газ ЖЭС-і сияқты заманауи төмен көміртекті және көміртексіз технологияларға ауыстыруға, сондай-ақ баламалы және жаңартылатын энергия көздерін белсенді түрде және жан-жақты енгізуге мүмкіндік береді.

Қазақстанда ЖЭК-ті дамытуға қажетті жағдайлар жасалған:

1) электр энергиясының бірыңғай сатып алушысы - "ЖЭК-ті қолдау жөніндегі қаржы-есеп айырысу орталығы" ЖШС квазимемлекеттік кәсіпорны айқындалды;

2) ЖЭК электр энергиясын сатып алу шартының үлгілік нысаны - Power Purchasing Agreement келісімшарты айқындалды;

3) ЖЭК үшін басым инвестициялық келісімшарттың талаптары айқындалды;

4) тарифтер ЖЭК аукциондарында белгіленеді;

5) ЖЭК-ті басымдықпен диспетчерлеу және Қазақстан Республикасының ұлттық электр желісіне кедергісіз қол жеткізу.

Қазіргі таңда республикада белгіленген қуаты 2332 МВт болатын 142 ЖЭК объектісі:

куаты 894 МВт болатын 43 ЖЭС объектісі;

қуаты 1150 МВт болатын 54 КЭС объектісі;

қуаты 280 МВт болатын 40 ГЭС объектісі;

қуаты 8 МВт болатын 5 биоэлектр станциясы объектісі жұмыс істейді.

ЖЭК-ті дамыту үшін жасалған жағдайлар ЖЭК-тен электр энергиясын аса ауқымды түрде өндіруді қолдауға бағытталған. ЖЭК-тен электр энергиясын шағын көлемде өндіруді қолдаудың қазіргі тетіктері толық көлемде жұмыс істемейді.

Қазақстанда жылу энергиясын өндіруді 37 ЖЭО және 2500-ге жуық қуаты әртүрлі қазандықтар жүзеге асырады. Қолда бар жиынтық электр қуаты - 6 517 МВт (электр станцияларының жалпы қолда бар қуатының 33,8 %-ы), жылу қуаты - 20135 Гкал/сағ. Бүгінгі таңда бу қазандықтарының 38 %-ы және су жылыту қазандықтарының 17%-ы, бу турбиналарының 24 %-ы және газ турбиналарының 60 %-ы өндіруші зауыттар белгілеген парк ресурсы ұзартыла отырып пайдаланылуда және кезең-кезеңмен жаңғыртуды талап етеді. ЖЭО- ның 76 %-ы 50 жылдан астам жұмыс істеді, олардың орташа тозуы 66 %-ды құрайды.

Жылумен жабдықтау желілерінің жалпы ұзындығы - 11,4 мың км, олардың орташа тозуы - 57 % (6,5 мың км), оның ішінде 3,2 мың км толық ауыстыруды қажет етеді.

Көлік

КӨХСТ есептілігінің жалпы форматында энергетика секторы барлық белсенді көлік түрлерінен (әскери көлікті қоспағанда) тұратын "Көлік" тобындағы отын жағуды қамтиды. Халықаралық тасымалдауларға қатысатын кез келген авиакөлікке немесе теңіз көлігіне арналған отынның шығарындылары қосылмауға тиіс, олар бойынша жеке есеп берген жөн.

Қазіргі таңда көлік секторына қосылған құнның 6,6 %-ы және экономикадағы жұмыспен қамтудың шамамен 6,9 %-ы тиесілі. Соңғы онжылдықтардағы экономикалық даму көлік секторындағы белсенділікті ынталандырды және соның салдарынан пайдаланылатын көлік саны мен тиісті ПГ шығарындыларын ұлғайтты. Соңғы 15 жылда үй шаруашылығының да, кәсіпорындардың да автомобильге ие болуы, сондай-ақ автомобиль көлігіндегі жолаушылар ағынының көлемі үш есе өсті.

Бұл ретте көлік секторы іс жүзінде қазба отынмен ғана жұмыс істейді, сондықтан ПГ шығарындыларының негізгі көздерінің бірі болып табылады.

Оның үстіне Қазақстанда автомобиль көлігінің елеулі үлесін жекеменшік автомобильдер құрайды. Бұл осы сектордан болатын ПГ шығарындыларының құрылымында да көрініс табады.

Отын жағудан болатын ПГ шығарындыларында жол көлігі үлесінің үлкен болуы елдегі салыстырмалы түрде жоғары моторлану деңгейін көрсетеді, сонымен бірге автопарк негізінен ескі және ескірген көлік құралдарынан тұрады.

Ғимараттар (тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық секторы)

КӨХСТ есептілігінің жалпы форматында энергетика секторы "Тұрғын үй секторы" және "Коммерциялық сектор" топтарындағы отын жағуды қамтиды, бұл екі топ бірігіп ғимараттар секторын құрайды. Осы сектор халықтың тұрғын үйлерінде, коммерциялық және мекеме ғимараттарында отын тұтынуды қамтиды.

Қысы өте суық және жазы ыстық Қазақстанның климаттық жағдайлары ғимараттарды жылыту және салқындату үшін энергияға жоғары сұранысты ынталандырады. Ғимараттар секторында энергия тұтынудың орташа деңгейі - шамамен 270 кВт*сағ/м²- Еуропадағы ұқсас көрсеткіштен (100-120 кВт*сағ/м²) екі есе артық, сондай-ақ Ресейдегі энергия тұтынудан (210 кВт*сағ/м²) едәуір асып түседі.

Қатал климаттық жағдайлардан басқа ғимараттарда жылудың жеткілікті түрде оқшауланбауынан энергия ысырабының жоғары болуы ғимараттардың энергиялық жағынан тиімділігінің соншалықты Төмен болуының негізгі себебі болып табылады. Ғимараттардағы жылу ысырабы желдету жүйесін жоспарлаудағы ақаулардан (барлық ысыраптың 56 %-ы), қабырғалар (жеткіліксіз қымталған) (22 %), терезелер (14%) мен едендер (8 %) арқылы болатын ысыраптан туындап отыр. Сонымен бірге түрғын және тұрғын емес ғимараттар 2020 жылы Қазақстандағы жалпы түпкілікті энергия тұтынудың 43,3 %-ын құрады.

Заманауи энергетикалық стандарттарға сәйкес келмейтін ғимараттардың үлесі айтарлықтай жоғары. Жалпы Қазақстандағы 2,4 млн ғимараттың 31,5 %- ның салынғанына - 50 жылдан, тағы 32,9 %-ының салынғанына 25 жылдан асқан.

Ғимараттарды жылыту тұрғысынан жаңғыртуға инвестициялар салуға жылу және электр энергиясының Төмен тарифтері кедергі келтіріп отыр, өйткені бұл энергияны үнемдеу есебінен энергия тиімділігіне салынатын инвестицияларды қайта қаржыландыру шегінің өте ұзақ болатынын болжайды.

Климаттық жағдайлар мен жылу оқшаулау проблемасын ескерсек, жылу өндірісі ғимараттардан болатын шығарындылардың ең маңызды көзі болып табылады. Жылудың көп бөлігі қазба отынды тікелей немесе шағын қазандықтарда жағу кезінде өндіріледі. Ауылдық жерлерде жылудың көп бөлігі көмір мен мұнай өнімдерін жағу жолымен өндіріледі.

Ірі қалаларда орталықтандырылған жылумен жабдықтау тұтынудың шамамен 50 %-ын құрайды. Алайда тозған тарату желілеріне салынатын инвестициялардың жетіспеушілігі энергияның тарату кезіндегі шығынының энергиямен жабдықтаудың 30 %-ына дейін жетуіне алып келеді.

Өнеркәсіп

Қазақстанда өңдеу өнеркәсібі жалпы ішкі өндіріс көлемінің шамамен 12,9 %-ын және жұмыспен қамтудың 6,6 %-ын құрайды.

Соңғы 20 жылда Қазақстанда өнеркәсіп өндірісі айтарлықтай ұлғайды, бұл тиісті ПГ шығарындыларының өсуіне алып келді. 2020 жылға қарай өнеркәсіптегі отын жағудан болатын шығарындылар 1990 жылғы деңгеймен салыстырғанда 144,2 %-ға жетті. Өнеркәсіп те түпкілікті энергияның ең ірі (2020 жылы 31,1 % немесе мұнай эквивалентінде 12,5 млн тонна) тұтынушысы болып табылады.

Өнеркәсіп экономикадағы барлық ПГ шығарындыларының бестен бір бөлігінен астамын (21,6%) өндіреді. Бұл ретте, қара және түсті металлургиядағы шығарындылар 2020 жылы өнеркәсіптегі ПГ шығарындыларының 70,4 %-ын құрады.

Жалпы нетто-эмиссияларда ӨПӨП-тен болатын ПГ шығарындыларының үлесі СО₂-эквивалентте 22,3 млн тонна немесе 6,3 % болады. ӨПӨП-тен болатын шығарындылар 1996 жылдан бастап негізінен минералды өнеркәсіптің есебінен өсті, оның шығарындылары 1990 жылдан бері 2,1 есе өсті. Жалпы, 2020 жылға қарай ӨПӨП-тен болатын шығарындылар 1990 жылғы деңгейден 15,5 %-ға асып түсті.

Өнеркәсіптік процестерден болатын ПГ шығарындыларының ең көп үлесі базалық материалдарды - цементті, алюминийді, шойын мен болатты өндіру кезінде болады. Қазақстанда осы өнеркәсіп салалары өнеркәсіптік процестерден болатын барлық шығарындылардың 91 %-ын (металлургияда 54,0 % және минералдық өнеркәсіпте 37,1 %) өндіреді.

Ауыл және орман шаруашылығы

Кіші бөлім КӨХСТ есептілігі форматындағы екі секторды қамтиды.

Энергетика секторының "Ауыл, орман, балық шаруашылығы, балық өсіру" кіші секторы ауыл шаруашылығында, орман шаруашылығында, балық шаруашылығында және балық өсіруде, мысалы, балық фермаларында отын жағуды қамтиды.

"Ауыл және орман шаруашылығы, жер пайдаланудың басқа түрлері" секторы ауыл шаруашылығы шығаратын ПГ-ні, ауыл шаруашылығында пайдаланылатын топырақтан шығатын таза СО₂ шығарындылары мен орман ағаштарын кесуден және басқа да жер пайдаланудан болатын таза СО₂ шығарындыларын қамтиды.

Ауыл және орман шаруашылығы Қазақстан ЖІӨ-сінің шамамен 6,2 %-ын және елдегі жұмыс орындарының 13,5 %-ын қамтамасыз етеді. Қазақстан халқының 41,1 %-ы ауылдық жерде тұрады.

Ауыл шаруашылығы қызметі климаттың өзгеру салдарларының әсеріне ұшырайды және сонымен бір мезгілде климаттың жай-күйіне, судың қолжетімді болуына, жердің жұтаңдауына, ормандардың жойылуына және басқа процестерге әсер етеді.

2020 жылы ауыл және орман шаруашылығы секторы (жер пайдалануды қоса алғанда) отын жағумен қоса 52,1 млн тонна СО₂-эквивалентін немесе ұлттық ПГ нетто-эмиссияларының 14,8 %-ын шығарды. Отынды жағудың өзі 3,0 млн тонна СО₂-эквивалентін немесе ұлттық ПГ нетто-эмиссияларының 0,8 %-ын құрайды.

Ауыл шаруашылығында отын жағуға байланысты емес ПГ шығарындыларының басым бөлігі (62,5 %) мал шаруашылығына тиесілі. 1998 жылы минимумға қол жеткізілгеннен кейін ішкі ашытудан болатын ПГ шығарындылары жылына орташа есеппен 3,5 %-ға өсті. ПГ шығарындыларының бұл өсуі жануарлар санының өскенін, сол сияқты уақыт өте келе сүт беретін мал мен басқа да малдың өнімділігі өскенін көрсетіп отыр.

Осы секторда ПГ шығарындыларын жұмсартушы әсер - топырақ пен биомассадағы көміртекті байланыстыру жолымен ПГ-ні сіңіру - бүкіл елдегі ормандарда, егістік жерлерде, шабындықтарда, сулы-батпақты жерлерде, елді мекендерде және басқа жерлерде болады. Егер ЖЖӨОШ туралы айтатын болсақ, орман шаруашылығы - Қазақстандағы көміртекті ең ірі сіңіруші (2020 жылы 10 млн тонна СО₂-эквивалент). Қазақстан Республикасының орман қоры 30,1 млн га орманды басқарады, ал орман отырғызу (мемлекеттік және жекеше) және ормандарды орнықты қалпына келтіру орман өсіруді кеңейту үшін қажетті қадамдар болып табылады. 2020 жылдың соңында 2025 жылға дейін екі миллиардтан астам ағаш отырғызу бойынша өршіл жоспар жарияланды.

Егіншілікте топырақты дүрыс күтпеу (егін егу айналымын сақтамау, жеткілікті және уақтылы тыңайтпау және басқалар) топырақтағы жылдан жылға азайып келе жатқан қарашірік деңгейінің төмендеуіне әкелді, тиісінше топырақтың атмосферадан көмірқышқыл газын aлy және оны сақтау қабілеті де төмендейді.

Сектор климаттың ықпалына бейім. Климаттың өзгеруі Қазақстандағы жауын-шашын мен биомдардың құрылымына ықпал етеді, экстремалды ауа райы құбылыстарының жиілігі мен қарқындылығы артады, орташа температура жоғарылайды және суаруға арналған судың қолжетімді болуы төмендейді. Қазіргі тавда ұлттық су тұтынудың үштен екісі ауыл шаруашылығына тиесілі. Климаттың өзгеруі барлық дерлік өңірде көптеген ауыл шаруашылығы дақылдары шығымдылығының өсуіне теріс әсер етуі мүмкін.

Ауыл шаруашылығын дамыту басты басымдықтардың бірі болып саналады, өйткені ол жұмыспен қамтуды, әсіресе ауылдық жерлерде қамтамасыз етуде, сондай-ақ әлеуметтік және азық-түлік қауіпсіздігі тұрғысынан маңызды рөл атқарады, бұл ретте оның климаттың өзгеру салдарын жұмсарту үшін маңыздылығы жиі мойындалуда. Алайда қаржыландыруға қолжетімділіктің шектеулі болуы көптеген фермерлердің неғұрлым өнімді және орнықты ауыл шаруашылығы секторын дамытуына кедергі келтіруде. Ауыл шаруашылығы инфрақұрылымының 80 %-дан астамы ескірген. Қазіргі таңда Қазақстанда ауыл шаруашылығы жерлерінің 1 %-ы ғана органикалық ауыл шаруашылығына жатады.

Қалдықтарды басқару

Қалдықтарды басқару жүйесінде негізінен қалдықтарды кому және жағу басым. Бүгінгі таңда қалдықтарды басқару секторы жалпы қосылған құнның 0,3 %-ын және экономикадағы жалпы жұмыспен қамтудың 0,9 %-ын, ал қалдықтардан болатын ПГ шығарындылары - жалпы шығарындылар көлемінің 2,1 %-ын құрайды.

Тұрмыстық қатты қалдықтардың (бұдан әрі - ТҚҚ) полигондарында немесе ағынды суларды анаэробты жағдайда өңдеу кезінде органикалық қалдықтар мен ұйық лайдың анаэробты ыдырауының нәтижесінде бөлінетін метан (СН₄) мен көмірқышқыл газының (СО₂) шығарындылары қалдықтар секторына тиесілі.

Қалдықтардан болатын ПГ шығарындылары 1994 жылдан бері үздіксіз өсіп келеді. Бұл сектордағы ПГ шығарындыларының 52,2 %-ы - ТҚҚ-мен жұмыс істеуге, 47,4 %-ы - ағынды суларды тазартуға, 0,4 %-ы жағуға тиесілі.

Қалдықтардың пайда болуы халық санының өсуіне және жан басына шаққанда қалдықтар санының көбеюіне байланысты өсуде. 2020 жылы қатты қалдықтардың 54,7 %-ы полигондарда көміліп, 24,4 %-ы одан әрі қайта өңдеу үшін сұрыпталды. Оның үстіне ағынды суларды тазарту үлесінің жоғары екеніне қарамастан, тазартудан кейін қалған шөгінділер (құрғақ заттардың шамамен 20 %-ы) ұйық лай алаңдары мен қоқыс үйінділеріне жіберіледі.

ТҚҚ-ның түрлі легін (мысалы қағаз, шыны, органикалық қалдықтар) бөлек жинау және оларды кәдеге жаратудың алдында алдын ала сұрыптау іс жүзінде жүргізілмейді, бұл полигондарға қалдықтардың түсуін арттырады. Бағалау бойынша, түзілетін ТҚҚ-ның шамамен 37 %-ын (жылына шамамен 2 млн тонна) биогаз өндіру үшін пайдалануға болады.

Көптеген қоқыс полигондарының жағдайы нашар, өз мүмкіндіктерін тауысқан және қалпына келтіруді қажет етеді. ТҚҚ-ны жинау мен сұрыптаудың төмен тарифтері қалдықтарды басқару жөніндегі жобаларға салынатын инвестицияларды экономикалық тұрғыдан тиімсіз етеді және нормативтік талаптардың орындалуына кедергі келтіреді.

Ағынды суларға қатысты да осыған ұқсас жағдай қалыптасуда: қалалар мен қала типіндегі ірі кенттерде тазарту құрылысжайларымен қамтамасыз етілу жеткіліксіз. Жабдығы өз ресурсын тауысқан және технологиялары мен тазарту әдістері көбінесе ескірген қолданыстағы тазарту құрылысжайларының жағдайы қанағаттанарлықсыз.

Шөгінділерді өңдеуге және кәдеге жаратуға арналған инфрақұрылым жоқ. Қазіргі таңда тазарту құрылысжайларының шөгінділері өңделмейді, ондағы органикалық заттардың құрамына қарамастан, жиналады және ұйық лай алаңдарында немесе полигондарда көміледі.

Тәуекелдер мен мүмкіндіктер

Ағымдағы жағдай ішкі және сыртқы тәуекелдердің болуымен күрделене түседі.

Соңғы онжылдықтарда Қазақстан елдің бай табиғи ресурстарына негізделген және қазба отын мен минералдардың экспортына тәуелді экономикалық модельді құра отырып, қазба отын мен тау-кен өнеркәсібінің өнімдерін өндіру көлемін жылдам арттыруға баса назар аударды. Бұл стратегия елеулі экономикалық өсуді қамтамасыз етті және 1998 жылдан бері Қазақстанның экономикасы үш есеге жуық өсті.

Соңғы жылдардағы жаһандық үрдістер өндірілетін өнімге қойылатын экологиялық талаптарды қатаңдатуға негіз болуда, бұл энергия тиімділігінің деңгейі төмен және көміртегін қажет ету деңгейі жоғары кәсіпорындар үшін дабыл белгісі болып табылады. Оларға қаржы институттары мен инвесторлардың инвестицияларды жоғары көміртекті қазба активтерінен "жасыл" инвестициялардың пайдасына шығарып алу жоспарларын; ПГ шығарындылары және оларды азайту жөніндегі шаралар туралы, оның ішінде бүкіл өнім беру тізбегі бойынша ақпаратты ашуға сұраныстың артуын; шекаралық көміртекті түзету тетіктерін енгізу жоспарларын жатқызуға болады.

Негізгі экспорттық нарықтардағы көміртексіздендіру жоғары көміртекті тауарларға болашақ жаһандық сұранысты күрт төмендете алады, бұл, өз кезегінде, қазба отынды өндіруге, қайта өңдеуге және пайдалануға байланысты (атап айтқанда, энергетикада, құрылыста және өнеркәсіпте) үмітсіз активтердің пайда болу тәуекелін арттырады.

Бұл тәуекел, әсіресе, экономикалық моделі қазба отын экспортына негізделген Қазақстан үшін жоғары. Мұндай модель өндіруші секторлардағы инвестициялардың тарихи тұрғыдан жоғары деңгейіне және экономиканың басқа секторларында инвестициялардың жетіспеуіне алып келді. Соның салдарынан негізгі қорлардың елеулі түрде тозуы және ескірген технологиялардың пайдаланылатыны байқалады, бұл жалпы экономиканың да, оның салаларының бөлінісінде де энергияның қажеттілігі жоғары болуына алып келеді және тиісінше кең ауқымды жаңғыртуды талап етеді.

Тариф белгілеу жүйесінің жетілдірілмеуі алдағы жаңғырту үшін негізгі кедергі болып табылады. Атап айтқанда, қалыптасқан жүйенің электр энергиясы мен жылуды тарату желілеріне және генерациялау технологияларына инвестицияларды ынталандыру мүмкіндіктері шектеулі.

Сонымен бірге ел үшін "жасыл" қаржыны тарту, көміртексіз технологияларды трансферттеу, әлемдік көміртегі нарығына интеграциялану, Париж келісімінің аясында көміртегі жобалары мен климаттық жобаларды іске асыру, сондай-ақ "жасыл" энергия ресурстарының, өнімдер мен инновациялық технологиялардың жаңа халықаралық нарықтарына қатысу саласында жаңа мүмкіндіктер ашылуда.

Жаһандық климаттың өзгеруіне байланысты елеулі қатерлер, климаттың өзгеруіне қарсы күресте артып келе жатқан халықаралық амбициялар тудыратын экономикалық және саяси сын-қатерлер мен пайда болып жатқан мүмкіндіктер Қазақстанның ұлттық экономиканы көміртексіздендіру процесін жылдамдатуы қажет екеніне негіз болып табылады. Көміртексіздендірудің табысты түрде іске асырылуы газдың ресурстық базасын дамыту бастамаларының сәттілігіне байланысты болады.

3. Негізгі ережелер: мақсат пен қағидаттар, экономикалық әсер, тәсілдер мен пайым

3.1. Мақсат пен қағидаттар

Стратегияның негізгі мақсаты 2060 жылға қарай Қазақстан экономикасының климаттың өзгеруіне және көміртегі бейтараптығына қатысты орнықты дамуына қол жеткізу болып табылады.

Стратегияның орта мерзімді мақсаты (ҚР ҰДАС-қа сәйкес) - 2030 жылға қарай ПГ шығарындыларын 1990 жылғы шығарындылар деңгейімен салыстырғанда 15 %-ға қысқарту (шартсыз мақсат) және экономиканы көміртексіздендіруге халықаралық қолдау алған жағдайда қысқартуды 25 %-ға жеткізу (шартты мақсат).

Стратегияның мақсатына қол жеткізу мынадай нысаналы индикаторлармен өлшенеді (2-кесте).

2-кесте. Шығарындылар, ПГ-ні ұстау және сіңіру жөніндегі нысаналы индикаторлар

	1990	2020	2030	2040	2050	2060
	Іс жүзінде қол жеткізілген шығарындылар деңгейі		ДАС- тың шартсыз мақсаты	Шығарындылардың индикативті деңгейі **		Стратегиялық мақсат
Ұлттық ПГ нетто- эмиссиялары, млн тонна СО₂ экв.	381,7	351, 2	324,4	209,9	95,4	0,0
ЖЖӨОШ сектор ындағы ПГ (-)/ нетто- шығарындыларын (+) нетто- сіңіру, млн тонна СО₂-экв.	-3,9	8,4	-20,3	-28,3	-40,3	-45,2
ЖЖӨОШ есепке алмағанда, ПГ шығарындылары, млн тонна СО₂-экв.	385,6	342, 9	344,7	238,3	135,8	45,2

Ескерту:

* ҰДАС-тың шартты мақсаты - 1990 жылғы деңгейден минус 25 % (286,3 млн тонна СО₂-экв.);

** Индикативтік деңгей Стратегияны кейіннен жаңарту кезінде қайта қаралатын болады.

Стратегияны іске асыру мынадай қағидаттарға негізделеді:

1) мақсаттылық, бірлік және тұтастық: барлық жоспарланған бастамалар мақсатқа қол жеткізуге бағытталған және өзара келісілген;

2) техникалық-экономикалық негізділік: төмен көміртекті дамудың және көміртегі бейтараптығына қол жеткізудің технологиялық тұрғыдан жүзеге асырылатын, бірақ шығыны барынша аз жолын білдіреді;

3) көшудің әділдігі: көміртексіздендіру саясаты эсер еткен өңірлерде халыққа атаулы көмек көрсете отырып, жаңа мүмкіндіктер жасау;

4) циркулярлы экономика: қайталама ресурстарды пайдалануға және тұтынуды азайтуға негізделген экономика;

5) кезеңділік: алдыңғы кезеңдерге және бүкіл стратегиялық циклге тұрақты түрде талдау жүргізе отырып, қысқа мерзімді және орта мерзімді жоспарлар арқылы стратегиялық бастамаларды іске асыру;

6) ашықтық және қоғаммен өзара іс-қимыл: мониторингтеу мен шешім қабылдаудың барлық деңгейлерінде орталық және жергілікті билік органдарының, квазимемлекеттік сектордың, ғылымның, бизнестің (қауымдастықтар мен кәсіпорындардың), үкіметтік емес ұйымдардың және жергілікті қоғамдастықтардың өкілдерін қоса алғанда, барлық мүдделі тараптарды кеңінен тарту;

7) ұтымдылық (теңгерімділік): мақсатқа қол жеткізу және қауіпсіздік (экономикалық, энергетикалық, әлеуметтік) пен тұрақтылықты қамтамасыз ету арасындағы теңгерімді сақтау.

3.2. Инвестициялық қажеттілік

Жаңадан қалыптасып отырған жағдайларда инвестициялық белсенділікпен ілгерілеп келе жатқан экономикалық даму капитал нарықтары мен қаржы нарықтары үшін, сондай-ақ отандық және шетелдік компаниялар мен жеке үй шаруашылықтарының инвестициялары үшін тартымдылықты арттыру мақсатында нарықтық жағдайлар жасауды көбірек талап ететін болады.

Төмен көміртекті және көміртексіз инвестициялардың едәуір бөлігі жоғары көміртекті жобалардың орнына жүзеге асырылатынын атап өту маңызды. Бұл алмастырудың әсері инвестициялардың ЖІӨ-ге қатысты тарихи деңгейлерін және көміртегі бейтараптығы сценарийінің болжамын салыстыруға мүмкіндік беретін 2-суретте көрсетілген.

Соңғы онжылдықтарда Қазақстанның ЖІӨ-сіндегі инвестициялар үлесі, сирек жағдайларды қоспағанда, кіріс деңгейі ортадан жоғары елдер тобы бойынша үнемі ортадан Төмен болып келді (Дүниежүзілік банк жан басына шаққандағы кіріс деңгейі 4096 АҚШ доллары және 12695 АҚШ доллары аралығындағы елдерді кіріс деңгейі ортадан жоғары елдер деп сыныптайды).

Көміртегін қажет ететін инвестициялар барған сайын азайып, инвестициялық қаражат Төмен көміртекті және көміртексіз қызмет түрлеріне қайта бағытталуда. ЖІӨ-ге қатысты алғанда "жасыл" инвестициялар қазір тау-кен-металлургия кешеніне тура келетін жалпы инвестициялар көлеміндегі ұқсас үлесті талaп етеді.

Негізгі қорлардың шамадан тыс тозуын ескерер болсақ, инвестициялар деңгейі 2030 жылға дейін айтарлықтай өсуге тиіс. Алайда егер ескірген жабдықты ауыстыру үшін "жасыл" технологиялар таңдап алынса, бұл инвестициялар дәл осы көміртексіздендіруге қосымша инвестициялар жұмылдыруды қажет етпей, ПГ шығарындыларын айтарлықтай азайтуға ықпал етеді.

2-сурет. Экономика бойынша жалпы инвестициялардың ЖІӨ-ге қатынасы (статистикалық деректер және көміртегі бейтараптығының сценарийлік болжамы), %

*2003 ж. дейін тау-кен өндіру өнеркәсібін қоса алғанда, жалпы инвестициялар

** Сценарийлік болжамның деректері қайта инвестицияланатын пайданы есепке алудағы айырмашылықтарға байланысты

Дүниежүзілік банктің деректерінен белгілі бір шамада ерекшеленуі мүмкін

*** Тау-кен өндіру өнеркәсібі, 2022 ж. бастап - сценарийлік болжам

**** Жыл ішінде жан басына шаққандағы жалпы ұлттық өнім 4096 АҚШ доллары және 12695 АҚШ доллары арасында

Дереккөз: Дүниежүзілік банктің, Ұлттық статистика бюросының деректері (1992 - 2019 жылдар)

Инвестициялардың ЖІӨ-дегі үлесі тарихи деңгейлерден көп алшақтамайды. Ең қарқынды инвестициялар салу кезеңінде 2030 жылға дейін инвестициялардың ЖІӨ-дегі үлесі 34 %-ға жетеді, бұл кіріс деңгейі ортадан жоғары топ бойынша орта деңгейден және Қазақстандағы 2006 - 2007 жылдардағы инвестициялар деңгейінен біршама жоғары. 2030 жылдан кейін инвестициялардың ЖІӨ-дегі үлесі төмендейді және 2060 жылға қарай қайтадан ағымдағы деңгейге жетеді.

Төмен көміртекті технологияларға салынатын, төмен көміртекті дамуға және көміртегі бейтараптығына қол жеткізуге ықпал ететін таза инвестициялар негізгі капиталдың жалпы жинақталуының 19,6 %-ы - 610,0 млрд АҚШ доллары деп бағалануда. Көміртегі бейтараптығына қол жеткізуге салынатын тікелей мемлекеттік инвестициялар жалпы инвестициялар көлемінің аздаған, 3,8 % үлесін ғана құрайтын болады.

Қажетті инвестициялардың жартысынан көбі немесе 386,3 млрд АҚШ доллары - бұл экономиканың шикізат секторларынан барынша "жасыл" секторларына қайта бағдарланатын экономикадағы қолданыстағы және айналымдағы инвестициялар, қалған бөлігі немесе 223,7 млрд АҚШ доллары - жаңа инвестициялық ресурстар.

Бұл ретте 2030 жылға дейінгі инвестициялық қажеттілік 10 млрд АҚШ долларын құрайды. Қалған 600 млрд АҚШ доллары 2060 жылдың соңына дейін инвестицияланатын болады.

Сол кезеңдегі ПГ шығарындыларының күтілетін жалпы үнемделуі көміртегі бейтараптығы сценарийінде 9,335 млрд тонна СО₂-эквивалентін құрайтынын ескерсек, көміртексіздендіру бағасы салыстырмалы түрде Төмен - СО₂-эквивалент тоннасы үшін 65,4 АҚШ доллары.

Инвестициялардың көпшілігін жекеше және мемлекеттік кәсіпорындар мен үй шаруашылықтары, сондай-ақ экономиканы экологияландыру және көміртексіздендіру үшін барлық экологиялық төлемдерді, халықаралық гранттар мен инвестицияларды шоғырландыратын арнайы құрылған карбон қоры жүзеге асырады.

Жалпы төмен көміртекті даму және көміртегі бейтараптығына қол жеткізу Қазақстанның экономикасына былайша әсер етеді:

экономиканың орнықты өсуі;

экономиканың инвестициялық тартымдылығының артуы;

технологиялық даму мен бәсекеге қабілеттіліктің жоғары деңгейі;

халықты жұмыспен қамтудың жоғары деңгейін сақтай отырып, өнімділігі жоғары жаңа жұмыс орындарын қалыптастыру;

қазақстандық шикізаттық емес экспорт көлемінің өсуі;

қоршаған орта сапасының және халықтың экологиялық әл-ауқатының жақсаруы.

3.3. Тәсілдер мен пайым

Стратегияның алға қойылған мақсатына қол жеткізу Төмен көміртекті саясатты кешенді түрде іске асыру мен секторлық (энергетикада, өнеркәсіпте, ауыл және орман шаруашылығында, қалдықтарды басқаруда) және өтпелі тэсілдерді (әділ кошу, "жасыл" қаржыландыру, ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар (бұдан әрі - ҒЗТКЖ) және білім беру, қоғамдық сана, халықаралық ынтымақтастық, климаттың өзгеруіне бейімделу, көміртекті реттеу жүйесі) қолдану арқылы қамтамасыз етілетін болады.

Бұл ретте Төмен көміртекті саясат қолайлы инвестициялық ахуалды қамтамасыз ету жөніндегі қадамдармен сүйемелденеді.

Бұл үшін қолайлы заңнамалық және институционалдық орта құру, "жасыл" экономиканың қажетті қаржылық және физикалық инфрақұрылымын құру мен дамытуды қолдау көзделеді. Көміртексіздендіру процесіне жекеше (оның ішінде халықаралық) инвестицияларды үнемі тарту және қолдау жөніндегі жұмысқа ерекше назар аударылатын болады.

Мемлекет жұмыс істеп тұрған өндірістер мен инфрақұрылымды жедел жаңғыртуды ынталандыратын, халықтың әлеуметтік осал топтарына атаулы қолдау шараларын көрсететін болады.

Ақпараттық технологияларды енгізу және объективтілік пен ашықтық қағидаттарында процессингтің, бақылау мен мониторингтің цифрлық платформаларына көшу арқылы реттеуді дамыту көміртегі бейтараптығына көшудің маңызды аспектісі болып табылады.

Осы мақсатта ПГ-нің құрамы мен көлемінің мониторингін цифрландыру, оның ішінде ұлттық, салалық және өңірлік деңгейлердегі шығарындыларды бақылау жөніндегі спутниктік деректер мониторингінің нысаналы бағдарламасын әзірлеу көзделеді.

Қашықтан зондтау спутниктері арқылы шығарындыларды ғарыштан мониторингтеу Париж келісіміне сәйкес халықаралық экономикалық тетіктерге қатысу үшін деректердің ашықтығын, объективтілігін және салыстырмалылығын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Тау-кен-металлургия, мұнай-газ, отын-энергетика және агроөнеркәсіптік кешендердегі бизнес-процестерді цифрландыру жүзеге асырылады, ол халықаралық стандарттарды ескере отырып, төмен және көміртексіз технологияларды әзірлеу мен енгізудің ауқымын кеңейтуге мүмкіндік береді. Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық (бұдан әрі - ТКШ) пен үй шаруашылықтарын қоса алғанда, энергияны өндірудің, тасымалдаудың және тұтынудың барлық процестері кезең-кезеңімен цифрландырылатын болады.

Энергетикалық ауысу баламалы және жаңартылатын энергия көздеріне көшуді жүзеге асыру мақсатында экономиканың барлық секторларында озық халықаралық тәсілдер мен стандарттарды енгізумен сүйемелденеді. Оларға экологиялық көлік түрлеріне арналған стандарттарды, отын мен энергия тұтынуды азайтуды, қалдықтарды қайта өңдеуді, энергиялық жағынан тиімділікті жатқызуға болады.

Отандық компаниялардың ПГ шығарындылары бойынша верификацияланған есептерін басқа мемлекеттерде тану мақсатында ПГ валидациялау инфрақұрылымы жасалатын болады.

3.3.1. Төмен көміртекті дамудың секторлық тәсілдері мен пайымы

Қазақстанның көміртегі бейтараптығына қол жеткізуі өршіл міндет болып табылады, оған мынадай 3 түйінді бағыт:

1) қазба отынға байланысты салалар мен процестерді көміртексіздендіру;

2) қазба отынға байланысты емес салалар мен процестерді көміртексіздендіру;

3) шығарындыларды сіңірудің табиғи көздерін дамыту және көміртекті ұстаудың, пайдаланудың және ұзақ уақыт сақтаудың, депонирлеудің өнеркәсіптік шешімдерін енгізу бойынша бастамаларды іске асыру арқылы қол жеткізілетін болады.

Қазба отынға байланысты ПГ шығарындылары:

1) қазба отын мен оның туындыларын пайдаланудан баламалы және жаңартылатын энергия көздеріне кошу;

2) энергиялық жағынан тиімділік пен энергияның үнемделуін арттыру;

3) электрлендіру - отын жағатын қондырғыларды электр энергиясының негізінде жұмыс істейтін технологияларға алмастыру арқылы қысқартылатын болады.

Энергияны пайдалануға байланысты емес ПГ шығарындылары "көміртегілік" тиімділікті арттыру - ПГ шығарындылары төмен немесе нөлге тең процестер мен технологияларды пайдалану арқылы қысқартылады. Өнеркәсіптік процестерде ең үздік қолжетімді әдістерді қолдану және көміртексіз өнімдерді пайдалану, орнықты ауыл шаруашылығын дамыту және қалдықтарды басқару арқылы көміртегілік тиімділік артатын болады.

ПГ шығарындыларын қысқартуды экожүйелердің сіңіру қабілетін арттыру, сондай-ақ көміртегін ұстау, пайдалану және сақтау технологияларын пайдалану арқылы да жүзеге асыру жоспарланып отыр. Ол үшін көміртегін ормандарда, топырақта, ағаштан жасалған бұйымдарда немесе өндірістік процестерде жинақтау қабілеті пайдаланылатын болады. Көміртегін ұстау, пайдалану және сақтау технологияларын көміртегін, метанды ұстауға және байланыстыруға бағыттау көзделеді.

3.3.1.1. Энергетика

Қазақстанда төмен көміртекті даму және 2060 жылға дейін көміртегі бейтараптығына қол жеткізу энергетикалық жүйенің терең трансформациясын талап етеді және мынадай үш негізгі элементтен тұратын болады:

1) бастапқы энергия беруді көміртексіздендіру;

2) электр және жылу энергиясын өндіруді көміртексіздендіру;

3) ғимараттарда, көлікте және өнеркәсіпте энергияны көміртексіздендіру және тиімділігі жоғары түпкілікті пайдалану.

Энергетика секторында ПГ шығарындыларын барынша қысқартуға қазба отын көлемін біртіндеп азайту, қазба отынды тікелей жағудың орнына электр мен жылуды пайдалануға көшу арқылы анағұрлым орнықты энергия көздеріне қарай жылжу есебінен қол жеткізіледі. Энергетика секторын көміртексіздендіру табиғи газды аралық отын ретінде пайдалануды талап етеді және жаңа газ кен орындарын айқындау бойынша геологиялық барлау жұмыстары жүргізілетін болады. Көміртексіздендіру процесінде баламалы және жаңартылатын энергия көздері белсенді түрде дамиды.

Экономиканың барлық секторларында энергиялық жағынан тиімділікті арттыру және төмен көміртекті технологияларға көшу бастапқы энергия беруде елеулі өзгерістер туғызады.

Қазба энергия ресурстарын өндіру секторын көміртексіздендірудің өзіндік ерекшеліктері бар. Шығарындылары жалпы ел шығарындыларының 2,7 %-ын құрайтын мұнай-газ саласында ол одан әрі метанның ағып кетуін азайту, энергиялық жағынан анағүрлым тиімді технологияларды пайдалану және өндірістік процестерді жетілдіру арқылы қысқартылатын болады.

Көмір өндіру саласында ПГ шығарындыларын азайту экономиканың басқа салаларында көмірді пайдалануды азайту есебінен жүргізідетін болады.

Сонымен бірге елімізде көмір қорының жеткілікті болуына байланысты көмірді баламалы түрде пайдалану жөніндегі ұзақ мерзімді пайым тұжырымдалады.

Түпкілікті сұраныс электр энергиясына ауысу әлі де қиын болатын салаларда отынның төмен көміртекті түрлерін (биоотын және сутегі) пайдалану жағына қарай ауысады. Осыған байланысты сутегі энергетикасын дамыту бойынша ұзақ мерзімді пайым әзірленетін болады.

Энергияға түпкілікті сұраныстың төмендеуі көлік, ТКШ, ауыл шаруашылығы (отын жағу бөлігінде) және өнеркәсіп сияқты секторларда айтарлықтай өзгерістерді қажет етеді.

Төмен көміртекті даму және көміртегі бейтараптығына қол жеткізу кезінде энергиялық жағынан тиімділікті арттыру барлық секторларда маңызды болады. Мұндай жақсартулар, мысалы, ғимараттарда жылудың оқшаулануын жақсартуды және энергиялық жағынан тиімді заманауи аспаптар пайдалануды, отын үнемдейтін заманауи көлік құралдарына көшуді және өнеркәсіптік жабдықты қызмет ету мерзімі аяқталғаннан кейін барынша жаңа, энергиялық жағынан тиімді технологияларға біртіндеп ауыстыруды қамтиды. Бұл ретте төмен көміртекті жобаларды енгізуді жылдамдату үшін оларды тарифтік реттеу жөніндегі пайым әзірленетін болады.

Көміртексіздендіру қазба отын түрлерінен және тиімсіз отын субсидияларынан жаппай бас тартуды талап етеді. Осылайша түпкілікті энергия тұтынудың электр қуаты мен жылуға, сондай-ақ төмен көміртекті және көміртексіз отын түрлеріне мүмкіндігінше барынша көптеп ауысуы орын алады.

Осы Стратегияда айқындалған мақсаттарды ескере отырып, энергия өндіруші қуаттарды көмірден табиғи газға ауыстыру бойынша басталған процесті жылдамдату қажет.

Энергетика секторын көміртексіздендірудің басқа тәсілдері де әзірленетін болады, олар Төмен көміртекті технологиялар мен процестер саласындағы ғылыми-техникалық прогрестің шамасына қарай тұжырымдалып отырады.

Стратегияны іске асыру нәтижесінде электр энергетикасы, көлік, ТКШ (ғимараттар) және өнеркәсіп секторлары бойынша энергетикалық жүйенің басымдықтары өзгеруге тиіс (3-кесте).

3-кесте. Секторлар бойынша ағымдағы жәнс көміртексіздендірілген энергетикалық жүйелердің басымдықтары

Сектор	Ағымдағы жүйе (2022)	Көміртекті бейтарапты жүйе (2060)
Электр энергетикасы	Көмірдің басым болуы	Баламалы және жаңартылатын энергия көздері, көміртегін ұстау және сақтау
Көлік	Мұнай өнімдерінің басым болуы	Электр энергиясы, сутегі, биоотын
Ғимараттар	Жылыту жүйелерінде көмір мен газдың басым болуы	Электрлендіру, энергиялық жағынан тиімділік, баламалы және жаңартылатын энергия көздерінен жылумен жабдықтау
Өнеркәсіп	Қазба отынға жоғары сұраныс	Электрлендіру, энергиялық жағынан тиімділік, сутегі, көміртегін ұстау және сақтау

Осылайша төмен көміртекті даму және 2060 жылғы көміртекті бейтарап жүйе мынадай өзгерістерді болжайды:

1) көмірді кезең-кезеңімен балама және жаңартылатын энергия көздерімен алмастыру;

2) түпкілікті тұтыну құрылымында қазба отынның жағылуын экономиканың барлық секторларындағы энергия тұтынуды электрлендіру арқылы ықтимал ең төмен деңгейге дейін ығыстыру;

3) электрлендірілуі қиынға соғатын немесе мүмкін емес процестерде сутегіні, биоотынды және көміртегісі төмен синтетикалық отын түрлерін пайдалануға ауысу;

4) көміртегін ұстау және сақтау технологияларын қолдану.

Электр энергиясын және жылу энергиясын өндіру

Электр және жылу энергетикасының трансформациясы, бір жағынан, электр және жылу энергиясын өндірудің технологиялық құрылымының өзгеруіне және екінші жағынан, басқа көміртексіздендірілетін секторлар тарапынан электр энергиясына деген артып келе жатқан сұранысқа байланысты болады. Бұл ретте көміртексіздендіру кезінде электр және жылу энергиясын өндіру және беру кезіндегі ысырапты азайту маңызды рөл атқарады.

Төмен көміртекті даму және 2060 жылға дейін көміртегі бейтараптығына қол жеткізу үшін ЖЭК-тің және баламалы энергияның үлесін ұлғайта отырып, көмір генерациясының үлесін кезең-кезеңімен жоспарлы түрде төмендету, сондай-ақ табиғи газды аралық отын ретінде пайдалану жүргізіледі. Қуаттар құрылымына тұрақты энергия көзі ретінде атом электр станциялары кіреді, сондықтан атом энергетикасын дамытудың ұзақ мерзімді пайымы әзірленеді.

ЖЭК-те және баламалы энергия көздерінде электр энергиясын өндіру үлесінің өсуіне байланысты маневрлік генерация көздерін қосымша енгізу қажет. Осыған байланысты, күн және жел энергиясының шығарылуын дамыту бойынша ұзақ мерзімді пайым әзірленеді.

Орта және ұзақ мерзімді кезеңде жеткілікті су ресурстарының болуы белгісіз, сондықтан гидроэнергетиканы дамыту бойынша ұзақ мерзімді пайым қалыптастырылады.

Орта және ұзақ мерзімді перспективада ПГ-ні ұстау үшін көміртекті ұстау және сақтау (бұдан әрі - КҰС) технологиясын пайдалану күтіледі. Осыған байланысты ағымдағы пайдалану мерзімі 30 жылдан асатын көмір қуаттарын пайдаланудан шығару және 2035 жылдан кейін жүмысын жалғастыратын блоктар үшін көміртегін ұстау және сақтау технологиясын енгізу жөніндегі пайым әзірленетін болады. Бұл ретте пайдаланудан шығарылатын көмір қуаттарына энергетика саласындағы "жасыл" жобаларды іске асыруға басым құқық берілетін болады.

Сонымен қатар жұмыс істеп тұрған көмір қуатын газдандыру да шығарындыларды азайтуға өз үлесін қоса алады.

Орталықтандырылған жылу энергиясын өндіру көмірден табиғи газға ауысу, геотермалдық энергия (жылу сорғылары) және биоотың түріндегі жаңартылатын энергияны пайдалану есебінен көміртексіздендірілетін болады. Орталықтандырылмаған (жеке) дербес жылумен жабдықтау жүйелері технологиялық өзгерістердің негізгі мақсаты болады. Орта және ұзақ мерзімді кезеңде күн энергиясының есебінен геотермалдық энергияны қолдану және ыстық сумен жабдықтау белсенді түрде дамитын болады, сондықтан оларды дамыту жөніндегі пайым әзірленеді.

Электр және жылу энергиясын өндіруді көміртексіздендіру үшін энергияны үнемдеу технологияларын енгізуді және тұтынушылық мінез-құлықты өзгертуді ынталандыратын тариф белгілеу жүйесіне ауысу жүзеге асырылады.

Электр энергиясының, жылу энергиясының көтерме және бөлшек сауда нарығын, сондай-ақ Ұлттық электр желісінің желілік инфрақұрылымын, энергия жинақтайтын желілік станцияларды дамыту да маңызды болып табылады.

Бұған қоса шағын ауқымды ЖЭК-ті дамытуды ынталандыру, "ақылды" электр энергетикасын дамыту, сондай-ақ электр энергиясы мен жылу энергиясын өндіру секторын көміртексіздендірудің басқа да тәсілдері пайдаланылатын болады.

Көлік

Көлік секторының төмен көміртекті дамуы "болдырмау - ілгерілету - жақсарту" тұжырымдамасына сәйкес жүзеге асырылуға тиіс. Мәселен, көміртексіздендіру мынадай негізгі үш бағыт бойынша жүзеге асырылады:

1) сапарға шығу қажеттілігін жою немесе азайту (болдырмау);

2) неғұрлым экологиялық көлік түрлеріне көшу (ілгерілету);

3) энергияны пайдалану тиімділігін арттыру және көлік құралдарының шығарындыларын азайту (жақсарту).

Жеңіл автомобильдер тарапынан энергияға деген сұраныстың төмендеуі, жолаушылар мен жүк ағындарын оңтайландыру, қоғамдық көлік жүйесін дамыту, қалаларды оңтайлы жоспарлау болдырмау деп түсініледі, бұл автомобильмен жол жүру қажеттілігін азайтуға мүмкіндік береді.

Ілгерілету аясында баламалы отын түрлерін белсенді түрде пайдалану және көлікті ауқымды түрде электрлендіру көзделеді.

Автопаркті жаңарту және қолданыстағы көлік құралдарын жаңарту жақсарту деп түсініледі. Бұл қадам болдырмаумен және ілгерілетумен ұштастырылады.

Көлік секторын көміртексіздендіру үшін қалаларды жоспарлау мен көлік инфрақұрылымының жүйесі жақсартылады. Жолаушылар тасымалын оңтайландыру, ауқымды түрде электрлендіру мен газдандыру арқылы орнықты қалалық ұтқырлық пен қоғамдық көлік жүйесі белсенді түрде дамиды.

Темір жолдар одан әрі электрлендіріліп, жүк тасымалдары оңтайландырылады.

Тиісті инфрақұрылымды жасау және өзге де ынталандыру тетіктерін қолдану арқылы баламалы және жаңартылатын энергия көздерін пайдаланатын көлікке көшу ынталандырылатын болады.

Баламалы және жаңартылатын энергия көздерін пайдаланатын отандық көлік өндірісін дамыту көлікті көміртексіздендіруде маңызды рөл атқаратын болады.

Көлік секторын көміртексіздендіру жөніндегі халықаралық практикада дамытылатын көлік секторын көміртексіздендірудің басқа да тәсілдері пайдаланылатын болады.

Ғимараттар (тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық секторы)

Ғимараттар ПГ шығарындыларының ең ірі көздеріне жатады, сондықтан олар шығарындыларды азайтуда барынша маңызды болады. Ғимараттар секторын көміртексіздендіру қазба отын негізіндегі жылытудан ЖЭК негізінде жылытуға және анағұрлым тиімдірек технологиялық жабдыққа кошу есебінен жүзеге асырылады.

Ғимараттардағы ПГ шығарындыларын азайту үшін жылытуды газдандыру мен электрлендіруге, сондай-ақ ЖЭК-ті (мысалы, фотовольтаика, жылу, күн энергиясын, геотермалдық энергияны) пайдалануға айтарлықтай инвестициялар тартылатын болады.

Ғимараттардың энергиялық жағынан тиімділігін мониторингтеу, есеп беру, верификациялау жүйесін енгізу және жаңа тұрғын үй, қоғамдық және өнеркәсіптік ғимараттардың С сыныбынан төмен болмайтын энергетикалық жағынан тиімділігі бойынша қатаң тапаптар белгілеу жөнінде қадамдар жасалады.

Жылыту мақсаттары үшін энергияға деген сұранысты айтарлықтай төмендету үшін ғимараттарды термиялық тұрғыдан жаңғырту және жаңа жылыту технологияларын енгізу қажет, сондықтан жылу энергиясын бақылау мен есепке алудың автоматтандырылған жүйелерін ауқымды түрде енгізу жүзеге асырылады.

Ғимараттарды термиялық тұрғыдан жаңғырту және энергиялық жағынан тиімді жаңа технологияларды енгізу арқылы энергиялық жағынан тиімділікті арттыру энергия тұтынудың және ғимараттарда қазба отын жағудан болатын ілеспе келеңсіз қоғамдық шығасылардың азаюына әкеледі.

Үй-жайларды жылыту және ыстық сумен жабдықтау үшін ЖЭК пен тиімді технологияларды енгізу де белсенді түрде дамитын болады.

Сонымен бірге халықаралық практикадағы ТКШ секторын көміртексіздендірудің басқа да әзірленген тәсілдері пайдаланылатын болады.

3.3.1.2. Өнеркәсіп

Өнеркәсіптік процестерді көміртексіздендіру айтарлықтай өзгерістерді қажет етеді. Мұндай өзгерістердің негізгі элементтері:

1) цементтің, болаттың, алюминийдің орнына ПГ шығарындыларының қарқындылығы аз немесе нөл болатын балама құрылыс материалдарын пайдалануды;

2) сектордан болатын шығарындылардың негізгі көзі ретінде шикізатты қайта өңдеуге деген қажеттілікті төмендету үшін қалдықтарды (оның ішінде сынықтарды) қайта өңдеу көлемін ұлғайтуды;

3) көміртегін ұстаумен және сақтаумен ұштастыра отырып, ПГ шығарындыларының деңгейі нөлге тең жаңа өндіріс технологияларын енгізуді қамтиды.

Өнеркәсіптік процестерді көміртексіздендірудің көптеген нұсқалары өндірістік процестерді ажыратып-бөлетіндей немесе жабдықты төмен көміртектіден көміртексіз процестерге дейін оңай жаңғыртуға мүмкіндік беретіндей етіп (табиғи газдан DRI сутегіге ауысу) жабдықты жаңартуды және өндірісті қайта құрылымдауды білдіреді.

Сондықтан кейбір технологиялар кей өндірушілер үшін әлі де қымбат болса да (цемент зауыттарында сутегіге негізделген DRI немесе КҰС), өтпелі технологиялар (табиғи газға негізделген DRI) және процестерді жақсарту (СО₂- ні бетонға айдау, ол кейін өзінің КҰС қондырғыларымен жабдықталатын болады) осы салалардағы ПГ-нің технологиялық шығарындыларын толығымен жоюға негіз дайындайды.

Сондай-ақ машина жасауда инновациялық төмен көміртекті әзірлемелер кеңінен енгізіледі және халықаралық практикада қолжетімді болатын өнеркәсіп секторын көміртексіздендірудің басқа да тәсілдері пайдаланылады.

Жалпы, өнеркәсіпті көміртексіздендіру үшін өндірістік процестердегі жылу ысырабын қысқарту және температурасы Төмен жылуды кәдеге жарату бойынша шаралар қабылданады.

Энергиялық жағынан тиімді барынша заманауи технологиялар мен материалдар өндірістерін пайдалануда мамандандыру мен кооперация дамитын болады.

3.3.1.3. Ауыл және орман шаруашылығы

Сектордағы энергия тұтыну құрылымы қазба ресурстарын пайдаланудан биоотын және геотермалдық энергия сияқты баламалы және жаңартылатын энергия түрлеріне ауысатын болады.

Көміртексіздендіру жолында ауыл шаруашылығы қалдықтарынан биоэнергия өндіру әлеуетін пайдалану маңызды. Жылыту және электр энергиясын өндіру үшін биогаз ала отырып, анаэробты ашыту қондырғыларында бақыланатын ыдырау технологияларын қолдану қалдықтар мен ПГ шығарындыларын азайтады. Анаэробты ашытудың қатты қалдықтары органикалық тыңайтқыш ретінде пайдаланылуы және белгілі бір дәрежеде химиялық тыңайтқыштарды алмастыруы мүмкін.

Жалпы, ауыл шаруашылығы өндірісі көлемінің ұлғаюы, көміртексіздендіру жөніндегі шаралар бұл үрдісті бәсеңдеткенімен, ПГ шығарындыларының артуына алып келеді.

Көміртексіздендіру бойынша негізгі іс-қимыл:

1) орнықты егіншілік пен мал шаруашылығын басқаруды, суаруды жетілдіруді;

2) орманды орнықты пайдалануды және орманды қалпына келтіруді қамтиды.

Ауыспалы егістерді өзгертуді және ауыл шаруашылығы дақылдарын әртараптандыруды қоса алғанда (бірақ онымен шектелмей), әсіресе мал шаруашылығын басқаруды жақсарту және ирригация жүйелерін кеңейту бөлігінде ауыл шаруашылығын орнықты жүргізу практикасын кеңейту талап етіледі. Малдың генетикалық ресурстарын орнықты пайдалану, дамыту және сақтау, малдың метан шығарындыларын қысқарту үшін технологиялық шешімдерді қолдану және жайылымдарды орнықты басқару сияқты мал шаруашылығын басқарудың орнықты әдістері белсенді түрде енгізіледі.

Жабындық дақылдарды отырғызу, мал шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығы арасындағы синергиядан пайда алу үшін оларды интеграциялау өте маңызды.

Климаттық тұрғыдан оңтайландырылған ауыл шаруашылығының ауқымын кеңейту, атап айтқанда, көміртекті егін шаруашылығын дамыту, нақты егіншілік қағидаттарын, климаттың өзгеруіне төзімді жаңа ауыл шаруашылығы дақылдарын шығару, органикалық ауыл шаруашылығы практикаларын дамыту көзделеді.

Орманды орнықты пайдалану және орманды қалпына келтіру бөлігінде орманның селдіреу процесін тоқтату, ормандарды сақтау, тозған жерлерді қалпына келтіру бойынша қадамдар жасалады. Мемлекеттік және жекеше орман өсіруді дамыту жөніндегі, жерлерді орнықты басқару жөніндегі және сумен жабдықтау мен суаруды жақсарту жөніндегі пайым әзірленетін болады.

Азық-түлік қауіпсіздігін қосымша қамтамасыз ету үшін агроорман шаруашылығының және органикалық ауыл шаруашылығының практикалары кеңейтіледі, "өндіруші - тұтынушы" тізбегі қысқартылады. Циркулярлы экономика қағидаттарының негізінде азық-түлік жүйелерін құрудың және ауыл шаруашылығын жүргізудің регенеративті әдістерін дамытудың маңызы зор болады.

Биоәртүрліліктің ауыл шаруашылығына интеграциясы да маңызды мәселе болып табылады.

Жерді пайдаланудағы өзгерістердің нәтижесінде сектор СО₂-ның таза сіңіргішіне айналуы мүмкін, бұл 2060 жылға қарай ауыл шаруашылығы өндірісінен және ішінара басқа секторлардан болатын ПГ шығарындыларын жабуға мүмкіндік береді.

Осылайша, орнықты ауыл шаруашылығына салынатын инвестициялар мен климаттың өзгеруіне төзімділік екі есе пайда әкеледі - ол ауыл шаруашылығынан болатын ПГ шығарындыларын қысқартып, климаттың өзгеру салдарын жұмсартуға ықпал етіп қана қоймай, өнімділікті де арттырады.

3.3.1.4. Қалдықтарды басқару

Қалдықтарды басқару жүйесін көміртексіздендірудің негізгі қадамдары:

1) қалдықтардың пайда болу көлемін қысқарту;

2) ТҚҚ-ны жинаумен және сүрыптаумен толық қамтуды жылдамдатып енгізу;

3) қайта өңделетін және қордаланатын қалдықтардың үлесін арттыру болады.

Қалдықтарды ашық көмуді біртіндеп жою және қалдықтарды полигондарға көмуді едәуір қысқарту есебінен ТҚҚ-дан болатын ПГ шығарындыларының жалпы көлемін төмендету қамтамасыз етілетін болады. Бұл қысқартулар органикалық қалдықтарды қордалау және энергия алу үшін белсенді түрде пайдаланудың нәтижесінде шығарындылардың аздап өсуін айтарлықтай өтейді. Қалдықтарды жинаумен, сұрыптаумен және қайта өңдеумен толық қамтуды жылдамдатып енгізуге ынталандыру жүргізілетін болады.

Ағынды сулардың көлемін азайту мақсатында суды үнемдейтін анағұрлым тиімді аспаптар мен жабдықтарды пайдалануға көшуді қамтамасыз ету маңызды. Сондықтан қалдықтар мен ағынды сулардың пайда болу көлемін барынша азайту бойынша қосымша ынталандырулар іске асырылатын болады. Ағынды сулардың шөгінділерін өңдеу технологиясының өзгеруі оны биогаз бен тыңайтқыштарды өндіру үшін пайдалануды арттыруға мүмкіндік береді. Бұл ағынды сулардан болатын ПГ шығарындыларын азайтып қана қоймай, сонымен қатар қазба отынды пайдалануды төмендетіп және энергияны пайдаланудан болатын ПГ шығарындыларын азайтуға қосымша ықпал ете отырып, жаңартылатын энергияның өндірілуін ұлғайтуға да көмектеседі.

Жалпы алғанда, қалдықтарды басқару секторын көміртексіздендіру үшін циркулярлы экономика моделін дамыту және қалдықтарды газдандыру (энергияны өндіріп және (немесе) химиялық заттарды өндіре отырып) пайымы әзірленетін болады.

3.3.1.5. Төмен көміртекті даму бойынша кросс-секторлық пайым

Энергиялық ауысуды жүзеге асыру процесінде жоғарыда аталған секторлар үшін қолданылатын ПГ шығарындыларын төмендету жөніндегі тәсілдерді іске асыру көзделеді. Олар экономиканың көміртегін қажет ететін салаларында антропогендік ПГ шығарындыларын азайтуға ынталандыратын қаржы және салық саясатының шараларын енгізуді қамтитын болады.

Көміртексіз технологияларды және ПГ шығарындыларының деңгейі Төмен технологияларды енгізуге, көбейтуге және олардың ауқымын кеңейтуге қатысты мемлекеттік қолдау көрсетілетін болады.

ПГ шығарындыларының деңгейі Төмен болатын дамудың сын-қатерлерін ескере отырып, салық, кеден және бюджет саясаты өзгертілетін болады және бюджет шығыстары мен инвестицияларды жүзеге асыру кезінде ПГ теңгерімін өзгерту үшін салдары ескеріледі.

Шығарындыларды азайту жөніндегі салалық және өңірлік жоспарларды қабылдау және іске асыру маңызды бағыт болады. ПГ шығарындыларының деңгейі Төмен болатын дамуға және экономика секторларында энергетикалық және экологиялық тиімділікті арттыруға көшу жөніндегі салалық мақсаттар белгіленеді.

Тауарлар өндірісінде қайталама энергетика ресурстарын пайдалану және ПГ-ні ұстау, көму және одан әрі пайдалану технологияларын қолдау және тарату бойынша ынталандыру қолданылатын болады.

Энергияны үнемдеуге ынталандыру мен төмен көміртекті және көміртексіз технологияларды енгізу тетіктері әзірленетін болады.

Энергиялық ауысуды табысты түрде іске асыру үшін ұлттық ғылыми және инженерлік әлеуетті қалыптастыру және дамыту көзделеді.

Сонымен бірге ақ және "жасыл" сертификаттар жүйелері, компаниялардың жария қаржылық емес есептілік жүйелері және энергетикалық ауысуды жеделдету үшін нормативтік құқықтық база дамитын болады.

3.3.2. Төмен көміртекті дамудың өтпелі тәсілдері

Стратегияны тиімді түрде және уақтылы іске асыру мақсатында мемлекеттік органдар арасындағы іс-қимылды салааралық және ведомствоаралық тығыз үйлестіру жүзеге асырылатын болады.

Төмен көміртекті даму және көміртегі бейтараптығына көшу шешім қабылдаудың барлық деңгейлерінде орталық және жергілікті билік органдарының, квазимемлекеттік сектордың, ғылымның, бизнестің (қауымдастықтар мен кәсіпорындардың), үкіметтік емес ұйымдар мен жергілікті қоғамдастықтардың өкілдерін қоса алғанда, мүдделі тараптарды кеңінен тартумен сабақтасатын болады. Мүдделі тараптардың (стейкхолдерлердің) мүндай қатысуы орта және ұзақ мерзімді перспективада оң нәтижелерге қол жеткізудегі процестерді көбірек түсінуге және қолдауға, төмен көміртекті даму және көміртегі бейтараптығына көшу жөніндегі бірлескен бастамаларды іске асыруға ықпал етуге арналады.

Бизнес-құрылымдар төмен көміртекті дамудың және көміртегі бейтараптығының корпоративтік стратегияларын әзірлеуге өз еркімен бастама жасай алады. Бизнес тарапынан жасалған бастамалар төмен көміртекті дамуға қосымша серпін береді.

Сонымен бірге мемлекет жасыл таксономияға, ең үздік қолжетімді технологиялар базасына және арнайы экономикалық аймақтардың тетіктеріне қосылу түріндегі корпоративтік стратегияларды әзірлеу мен іске асыруды қолдау бойынша шаралар қабылдайды.

3.3.2.1. Әділ көшу және жұмыс орындарын құру

Төмен көміртекті даму елдің экономикалық құрылымын, атап айтқанда, өнеркәсіптік секторларды трансформациялауға алып келеді. Соның салдарынан, экономиканың аталған, қазба отынға байланысты секторларында қызметті жүзеге асыратын жұмыскерлер әлеуметтік қорғау шараларымен толық қамтамасыз етілетін болады.

Сонымен бірге аталған жұмыскерлер үшін біліктілікті өзгертуге және шығарындылар деңгейі төмен салаларда "жасыл" жұмыс орындарын алуға қол жеткізу қамтамасыз етілетін болады. "Жасыл" шағын бизнесті ұйымдастыруда көмек көрсетіледі.

Бұл ретте төмен көміртекті даму ауыл шаруашылығы, биоэнергия өндірісі және қалдықтарды басқару секторларында жұмыспен қамтудың артуын ынталандырады. Бұған қоса ЖЭК-ті енгізу, ғимараттарды жаңғырту және инфрақұрылымды дамыту есебінен қосымша жұмыс орындарын құру күтілуде.

Тариф белгілеу саясатын жүйелі түрде реформаламай, энергетика секторындағы негізгі қорларды ауқымды түрде жаңғырту және ЖЭК-ті белсенді түрде дамыту мүмкін емес.

Бұл ретте үй шаруашылықтары үшін ықтимал жағымсыз әсерлер энергиялық жағынан тиімділікті кешенді түрде арттыру, әлеуметтік жағынан осал тұрмыстық тұтынушыларға атаулы қаржылық көмек көрсету және энергияның басқа түрлерін арзандату есебінен едәуір дәрежеде жеңілдетілетін болады.

Халықтың хабардар болуын арттыру үшін энергиялық жағынан тиімділіктің артықшылықтары туралы ақпараттық науқанмен ұштастыра отырып, жүргізіліп жатқан тариф белгілеу реформалары туралы уақтылы жоспарлау және хабардар ету жүзеге асырылатын болады.

Әділ және тиімді көшуді қамтамасыз ететін әлеуметтік тәуекелдерді жеңілдету жөніндегі тетіктер (оның ішінде, үй шаруашылықтарына атаулы көмек) әзірленетін болады.

Сонымен бірге, Қазақстанда және басқа елдерде көміртексіздендіру жөніндегі қадамдардың іске асырылу шамасына қарай еңбек нарығына және жаңа секторларда жұмыс орындарын құруға қатысты одан арғы зерттеулер жүргізіледі, олар қысқарып жатқан салалардың жұмыскерлерін қайта оқыту және қайта даярлау бағдарламаларын қоса алғанда, қолдау бағдарламалары мен тетіктерін кеңейтуге негіз болады.

Жаңа өндірістерде (оның ішінде төмен көміртекті және көміртексіз технологияларды пайдалана отырып) жұмыс істеу дағдылары жоқ жұмыскерлерді қолдау, сондай-ақ еңбек ресурстарын, әсіресе базалық салаларда даярлау және қайта даярлау еңбек ресурстарын дамыту саласындағы мемлекеттік шараларға енгізілетін болады.

3.3.2.2. Қаржыландыру және "жасыл" инвестициялар

"Жасыл" және көміртекті-бейтарапты экономикаға көшу үшін ішкі және халықаралық көздерден қосымша жекеше инвестицияларды тарту ел үшін басым стратегиялық міндет болады.

"Жасыл" және көміртекті-бейтарапты экономикаға көшуге салынатын инвестициялар ЖІӨ-нің өсуін ынталандырып қана қоймай, экономика үшін көп пайда әкеледі. Ауыл шаруашылығын жүргізудің экологиялық жағынан тұрақты әдістері ПГ шығарындыларын азайтады, сонымен бірге су ресурстарын сақтайды, топырақ эрозиясын азайтады, өнімділікті арттырады, қосымша кіріс әкеледі, өндіріс көлемін ұлғайтады және қолайсыз климаттық-ауа райы факторларынан болатын залалдың тәуекелін азайтады.

Ғимараттардың энергиялық жағынан тиімділігіне салынатын инвестициялар энергияны үнемдеуге және үй шаруашылықтары мен кәсіпорындар үшін шығындарды азайтуға, ауаның зиянды және қауіпті заттармен ластануын қысқартуға, халық кірісінің өсуіне алып келеді.

Қалдықтарды қайтадан пайдалану (циркулярлы экономика) шикізат пен материалдарға жұмсалатын шығындарды азайта отырып, басқа секторларда синергетикалық әсерлер тудырады. Көміртексіз көлікті дамытуға салынған инвестициялар шудың шамадан тыс көп болуын және атмосферадағы ластаушы заттардың концентрациясын азайтады, сондай-ақ үй шаруашылықтары үшін отынға жұмсалатын шығындарды үнемдеу түрінде айтарлықтай пайданы қамтамасыз етеді.

Дүниежүзілік банктің деректеріне сәйкес қазіргі уақытта дұрыс инвестициялар салу қысқа мерзімді пайданы - жұмыс орындары мен экономикалық өсуді және көміртексіздендіру мен орнықтылықты қоса алғанда, ұзақ мерзімді пайданы қамтамасыз ете алады. Төмен көміртекті дамуды ынталандыру бағдарламалары орнықты, инклюзивті болатын және теңсіздікті төмендетуге, экономикаға пайда әкелетін инфрақұрылымның тұрақтылығын арттыруға ықпал ететін жаңа жұмыс орындарын құра алады.

Қазақстан халықаралық климаттық қаржыландыру үшін жақсы жағынан танылып отыр және корпоративтік жобаларды, ШСЖ-ны, "жасыл" қаржыландыру схемаларын, мемлекеттік қаржыландыру мен халықаралық қаржы институттарын ескере келе, әртүрлі арналар арқылы инвестициялар тартуға қабілетті. Алайда төмен көміртекті дамуға және көміртегі бейтараптығына қол жеткізуге қажетті инвестициялық ресурстар қаржыландыру көлемін ұлғайтуды талап етеді. Сондықтан қаржыландыру элементтерін олардың көздерінің түрлері бойынша, тарифтік саясат бойынша, қаржыландыру элементтерін тарту кезеңділігі бойынша егжей-тегжейлі пысықтай отырып, көміртегі бейтараптығына көшуді қаржыландыру жөніндегі пайым қалыптастырылатын болады.

Мемлекеттік және жекеше секторлардың тығыз ынтымақтастығы, Париж келісімінің орнықты даму тетігін қоса алғанда, жобаларды қаржыландырудың халықаралық схемаларына белсенді түрде қатысу, инновациялық цифрлық технологияларды пайдалану "жасыл" трансформация процестері мен ПГ шығарындыларын азайту және климаттың өзгеру салдарына бейімделу жөніндегі іс-қимылды жылдамдатады.

Төмен көміртекті дамуға және көміртегі бейтараптығына көшуге қажетті қосымша ресурстарды тарту мақсатында нормативтік құқықтық және институционалдық база, сондай-ақ "жасыл" қаржыландырудың инновациялық құралдары мен стандарттарын дамыту үшін жағдайлар жетілдіріледі, "жасыл" жобалардың таксономияларын әзірлеудің халықаралық тәжірибесі және инвесторлардың күтуі ескеріле отырып, осындай таксономиялар жаңартылатын болады.

Төмен көміртекті және көміртексіз технологияларға жекеше инвестицияларды ынталандыру үшін бірқатар секторларда, атап айтқанда, электр, жылу энергиясына, қоқыстарды жинауға және сұрыптауға баға белгілеу схемалары қайта қаралуға тиіс.

Экономикалық тұрғыдан оңтайлы саясат нарықтардың барлық күрделі, операциялық және экологиялық шығындарды ескеретін бағаны айқындауына, ресурстарды ұтымды және ұқыпты пайдалануды уәждеуге және энергиялық жағынан тиімділікке жекеше инвестицияларды ынталандыруға және баламалы отын түрлеріне көшуге мүмкіндік береді. Оның үстіне ПГ шығарындыларына баға белгілеу көміртегін қажет ететін өнімнің экологиялық шығасыларын интернализациялайды және ЖЭК пен Төмен көміртекті өндіріс технологияларына инвестицияларды ынталандырады. Сонымен қатар ПГ шығарындылары бағасының елеулі болуы мемлекеттік кірістердің алынуына әкеліп, олар көміртексіздендіруді қолдау және "жасыл" жобаларға артықшылықтар беру үшін қайта бөлінуі мүмкін.

Осылайша "көміртегі" (карбон) қорын қүрудың маңызы зор болып отыр, бұл қорға көміртегі бірліктерін сатудан және көміртегі салығынан түскен қаражат шоғырландырылатын болады, одан әрі осы қаражаттан ПГ-нің шығарындыларын азайту және оның сіңірілуін ұлғайту жөніндегі жобалар қаржыландырылады.

Негіздемелік талаптарды жақсарту және болашақ саясат туралы нақты белгілер беру отандық және халықаралық инвесторлар қабылдайтын белгісіздік пен тәуекелдерді азайтады, осылайша көміртексіздендіруге байланысты инвестициялық шығындарды азайтады. Бұл "жасыл" инвестицияларды қолдауды қамтамасыз ету үшін халықаралық қоғамдастықпен (мысалы, даму банктерімен, үкіметтермен және халықаралық ұйымдармен) белсенді түрде өзара іс-қимыл жасасу арқылы күшейтілуі мүмкін.

Инвестициялық тартымдылықты арттыру үшін халықаралық стандарттар енгізіледі, оның ішінде "жасыл" құрылыс, "жасыл" көлік, ғимараттар мен тұрғын үй-жайлардың энергиялық жағынан тиімділігі және экологиялық менеджмент саласында енгізілетін болады.

Төмен көміртекті және көміртексіз технологияларды енгізу бойынша ынталандыруды арттыру үшін отандық бизнеске фискалдық көтермелеулер қолжетімді болуға тиіс.

"Жасыл" инвестицияларды ынталандыру жөніндегі саясат жасыл инвестицияларға арналған айқын өлшемшарттар - ESG-өлшемшарттары назарға алына отырып, Қазақстандағы жалпы іскерлік орта мен инвестициялық ахуалды жақсарту жөніндегі шаралармен толықтырылуға тиіс. "Жасыл" жобалардың таксономиясы халықаралық тәсілдерді ескере отырып, кәсіпорындар қызметінің энергиялық жағынан тиімділікті арттыру және энергияны үнемдеу, ПГ шығарындыларын азайту, климаттың өзгеруіне бейімделу сияқты тиісті "экологиялық" көрсеткіштерін нақты айқындауға тиіс.

Қазақстанның жағдайында көміртексіздендірудің жаңа технологияларын пайдалану мүмкіндігін айқындау мақсатында пилоттық жобалар іске асырылатын болады.

Осыған байланысты түрлі секторлардағы көміртексіздендіру мүмкіндіктері осындай технологияның ауқымын кеңейту және фискалдық ынталандыру, қаржылық және қаржылық емес шаралар түрінде мемлекеттік қолдау көрсету жөніндегі заңнамаға өзгерістер әзірлеу туралы одан әрі шешім қабылдау үшін пилоттық жобада тестілеуден өтетін болады.

Қазіргі таңда Қазақстанда әлі кең таралмаған технологиялар әртүрлі аспектілерді: климаттық ерекшеліктерді, Қазақстанның энергия жүйесінің архитектурасын, отын-энергетика ресурстарын тұтыну құрылымын, үй шаруашылықтарының өмір және тұрмыс салтын және т.б. ескере отырып, сыналатын болады.

3.3.2.3. Ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар және білім беру

Төмен көміртекті даму мен көміртегі бейтараптығына кешу және климаттың өзгеру салдарына бейімделу үшін зерттеулер мен әзірлемелердің, инновациялар мен білім берудің маңызы зор.

Төмен көміртекті даму мен көміртегі бейтараптығына көшу шеңберінде Қазақстанның экономикалық құрылымын трансформациялау ғылыми, технологиялық және кәсіби кадрлармен қамтамасыз етуді талап етеді.

Бұдан басқа көміртексіздендіру және энергетикалық ауысу қарқыны бүгінгі күннің өзінде озық ғылыми қолдауды, экономиканың түрлі секторлары мен салаларында нысаналы іргелі және қолданбалы зерттеулер ұйымдастыруды, еңбек нарықтарын зерттеуді және жаңа жұмыс орындарын құруды талап етеді.

Өндірістік салада өзінің төмен көміртекті инфрақұрылымын қалыптастыру мен дамыту және шетелдік технологиялар мен ең үздік қолжетімді техникаларға тәуелділікті төмендету үшін отандық мамандарды даярлау, оның ішінде мемлекеттік-жекешелік әріптестік шеңберінде даярлау көзделеді.

Төмен көміртекті даму, циклды экономика және баламалы энергетика саласындағы ғылыми зерттеулерді дамытуға назар аударыла отырып, көміртексіздендіру қағидаттарына негізделген заманауи технологиялық жаңғырту процестері ескеріле келе, ғылымды қаржыландыру көлемі ұлғайтылатын болады.

Қазақстан халықаралық нарықтарда салыстырмалы түрде артықшылыққа қол жеткізе алатын Төмен көміртекті дамуға кошу үшін басым салаларда (ЖЭК, биогаз, атом және сутегі энергетикасы, энергиялық жағынан тиімділік, энергияны үнемдеу және т.б.) зерттеулерге белсенді түрде қолдау көрсетілетін болады.

Зерттеу бағдарламалары өнеркәсіптің жаңа салаларын дамытумен үйлесімді түрде байланыста болып, төмен көміртекті жобаларды іске қосуды ынталандырады және зерттеушілер мен бизнес саласындағы мүдделі тараптар арасындағы ынтымақтастықты қолдайтын болады.

Стратегиялық инновациялық бағыттар бойынша отандық ғалымдардың шетелдік ғылыми-зерттеу қоғамдастығымен интеграциясын күшейту және сапасы жоғары, Қазақстан үшін өзекті ғылыми зерттеудерді әзірлеуге жәрдемдесу, сондай-ақ жаңа технологияларды коммерцияландыру үшін кәсіпкерлер мен стартаптарға гранттар берілетін болады.

Экономика салаларын көміртексіздендіру және елдің одан әрі төмен көміртекті дамуы жөніндегі шараларды іске асыру шеңберінде климаттық саясат, "жасыл" энергетика, қоршаған ортаның экономикасы, орнықты жобалау, цифрландыру және т.б. сияқты бағыттар бойынша кадрлармен қамтамасыз ету және мамандар даярлау жөніндегі шаралар қабылданатын болады. Отандық білім беру жүйесіне инновациялық әдістер, шешімдер мен құралдар енгізілетін болады. Технологиялық өзгерістер жаңа технологияларды енгізетін секторлардағы кәсіби дағдыларға қойылатын талаптарды арттырады. Цифрлық құзыреттер барлық кәсіби стандарттардың міндетті элементіне айналады.

Басым шаралардың бірі ретінде инвестицияларды өсіру және ғылыми-техникалық әлеуетті ұлғайту арқылы барлық мүдделі тараптар (шешім қабылдайтын адамдар, сарапшылардың қоғамдастығы, бизнес және басқалар) үшін климаттың өзгеруі және Төмен көміртекті даму саласындағы заманауи білім мен деректерге қолжетімділік кеңейтілетін және қамтамасыз етілетін болады.

Білім беру бағдарламалары, ғылыми зерттеулер жүргізу және инновациялық әзірлемелер жасау арқылы азаматтарды, үкіметтік емес ұйымдардың өкілдерін және басқа да әлеуметтік топтарды көміртексіздендіру процестеріне белсенді түрде тарту Қазақстанның Төмен көміртекті даму жолындағы маңызды қадам болып табылады.

3.3.2.4. Қоғамдық сананың өзгеруі

Төмен көміртекті экономикаға кошу қоғамнан орта және ұзақ мерзімді перспективада "жасыл" дамудың сын-қатерлеріне, өмір салты мен тұтынуға деген өз көзқарасын айтарлықтай өзгертуді талап етеді. Бұл өзгерістер орнықты даму құндылықтарының негізінде орын алуға тиіс, олардың ілгерілеуі жаппай ағарту мен ақпараттандырудан қызығушылық пен хабардарлықты арттыруға, азаматтық қоғамның Стратегия міндеттерін іске асыруға тартылуына, іс жүзінде қатысуына қарай дәйекті түрде жүргізілетін болады.

"Төмен көміртекті" мәдениет пен өмір салтын ілгерілету саясаты жүргізілетін болады.

Мәселен, орнықты даму мәселелері, әсіресе климаттың өзгеруіне, энергетикалық ауысуға және ПГ шығарындыларын азайтуға байланысты мәселелер бастауыш, орта және жоғары оқу орындарының білім беру бағдарламаларына енгізіледі.

Төмен көміртекті саясаттың денсаулық пен қоршаған орта үшін артықшылығын атап көрсететін климаттың өзгеруі туралы хабардарлықты арттыру бойынша ақпараттық науқандар іске қосылатын болады.

Мемлекеттік органдардың Төмен көміртекті мәдениетін қалыптастыру және ілгерілету, атап айтқанда энергия тұтынуды басқару жүйелерін, ашықтық пен қоғамдық қатысу саясатын әзірлеу арқылы қалыптастыру және ілгерілету маңызды. Мемлекеттік және бюджеттік ұйымдар үшін климат пен энергия тақырыптары бойынша ұлттық және өңірлік күндерді тұрақты негізде ұйымдастыру тиімді болып көрінеді.

Жастар мен волонтерлердің ұйымдарын ауқымды экологиялық жобаларға қатысуға тарту арқылы жас ұрпақтың қызығушылығы артатын болады.

Мемлекет:

халықты тауарларды ұтымды тұтынуға ынталандыру;

азаматтардың климатқа тигізетін өз әсерін есептеуіне және жеке өмір салтын ескере отырып, шығарындыларды азайту бойынша дербестендірілген іс-қимылын ұсынуына мүмкіндік беретін цифрлық құралдарды әзірлеу және тарату;

қалдықтарды ұтымды басқаруды ілгерілету және оның маңыздылығы мен пайдасы (бөлек жинау, қайтадан өңдеу және т.б.) туралы хабар беру арқылы азаматтардың төмен көміртекті дамуға көшудегі белсенділігіне қолдау көрсететін болады.

Барынша ашықтық пен кері байланысты қамтамасыз етпей, Стратегияны тиімді іске асыру мүмкін болмайды. Барлық мүдделі тараптың Стратегия жобаларының іске асырылу барысын қадағалауға мүмкіндігі болады. Стратегияның жаңа жобалары бойынша қоғамның ұсыныстарын үнемі жинап отыру және жалпыұлттық ауқымда төмен көміртекті даму проблемалары бойынша пікірталас жүргізу маңызды.

Тиімді кері байланыс көміртексіздендіру саласындағы мемлекеттік саясатты әзірлеу және іске асыру кезінде әлеуметтанушылық зерттеулер жүргізу және әртүрлі диалогтық және сараптамалық алаңдарда тұрақты қоғамдық консультациялар жүргізу арқылы қамтамасыз етілетін болады.

3.3.2.5. Халықаралық ынтымақтастық

Алға қойылған міндеттерді іске асыру мақсатында Қазақстанға барлық секторлардың анагұрлым қалыпты энергетикалық ауысуын қамтамасыз ету үшін халықаралық қоғамдастық тарапынан қаржылық және институционалдық қолдау қажет. Осыған байланысты Қазақстан Париж келісімінің орнықты даму тетігі бойынша жобаларды іске асыратын болады.

Қазақстан БҰҰ жанындағы Климаттық технологиялар орталығымен және желісімен (Climate Technology Center and Network) және Жасыл климаттық қормен (Green Climate Fund) өзара іс-қимылды жалғастырады. Тақырыптық сұратулар тұжырымдалады және аталған ұйымдарға тиісті түрде жүгініп, нақты жобаларға бастамашылық жасалады.

Кейбір дамыған елдер қабылдаған міндеттемелердің шеңберінде технологияларды тарту маңызды бағытқа айналады. Дамыған елдер шығарындыларды өлшеу, есептілік және тексеру, "көгілдір көміртегі", шығарындыларды түгендеу мен есепке алудың ұлттық жүйелері, көміртегін ұстау және сақтау және т.б. саласындағы әлеуетті арттыруда дамушы елдерге қолдау көрсетеді.

Қазақстан халықаралық зерттеу бағдарламалары мен жобаларға тарту үшін инновациялар саласында халықаралық қоғамдастықпен ынтымақтасатын болады.

Саяси шешімдер қабылдауға жауапты адамдардың біліктілігін арттыру халықаралық ынтымақтастықтың маңызды элементіне айналады. Мұндай бағдарламалар техникалық көмекті, мысалы энергетикалық қауіпсіздік және таза технологиялар, технологиялық стандарттарды әзірлеу (құрылыста, энергиялық жағынан тиімділікте және т.с.с.), климаттың өзгеру проблемаларын ұлттық даму саясатына интеграциялау, ҰДАС-ты жаңарту және бейімделу жөніндегі шараларды қосу саласындағы техникалық көмекті қамтиды.

Қазақстан энергетикалық қауіпсіздік және таза технологиялар, технологиялық стандарттарды әзірлеу саласындағы халықаралық ынтымақтастықты белсенді түрде дамытуды жалғастырады. Бұл озық тәжірибені алмасуға және көміртексіз технологияларды беруге ықпал етеді, әртүрлі елдердің ғылыми жетістіктері мен сараптамасын біріктіруге және зерттеулер мен әзірлемелердің сапасын, жылдамдығы мен тиімділігін әлеуетті түрде арттыруға мүмкіндік береді.

Климат саласындағы саясатты макроэкономикалық бағалау бағдарламаларын, климат мәселелері ескеріліп, мемлекеттік инвестицияларды басқаруды бағалауды және экологиялық аспектілер ескеріле отырып, мемлекеттік қаржыны басқаруды қамтитын бірлескен зерттеулер жүргізу жоспарлануда.

Халықаралық инвестицияларды тарту, сондай-ақ технологиялар мен біліктілігі жоғары кадрларды импорттау рәсімдері жеңілдетілетін болады.

Халықаралық қаржы ұйымдарымен - БҰҰ-ның Даму бағдарламасымен, Халықаралық валюта қорымен, Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымымен, Дүниежүзілік банкпен, Еуропа Қайта құру және Даму банкімен, Азия Даму Банкімен, Герман халықаралық ынтымақтастық қоғамымен, Еуразия Даму Банкімен және басқа ұйымдармен ынтымақтастық жалғасатын болады. Бұл жоғары көміртегі ізі бар ұлттық экономикалардың "жасыл" өсуіне жәрдемдесу бойынша халықаралық тетіктерді (энергетика саласын жылдам көміртексіздендіру құралдары, энергетикалық ауысу тетіктері, "жасыл өсудің" орнына халықаралық қаржы институттарының алдындағы егеменді (корпоративтік) берешектерді есептен шығару және басқалар) тартуға мүмкіндік береді.

Қазақстан ұқсас климаттық амбицияларды құптайтын әріптестермен стратегиялық қарым-қатынас орнатуды, жаһандық өнім беру тізбектерінде білім алмасуды қалыптастыруды, шығарындылар деңгейі төмен технологияларды бірлесіп әзірлеу мен енгізуді тездетуді жалғастырады. Бұл төмен көміртекті технологияларды әзірлеу мен енгізуде жаһандық ынтымақтастықты нығайту есебінен елдің шығарындыларды қысқартуға қатысты технологиялық көзқарасын дамытуға ықпал ететін болады.

3.3.2.6. Климаттың өзгеруіне бейімделу

Төмен көміртекті даму және көміртегі бейтараптығына қол жеткізу мақсатында ұлттық экономиками қайта құрылымдау экономиканың барлық секторларында климаттың өзгеру салдарына байланысты тәуекелдерді ескеруге тиіс. Бұл көміртексіздендіру шараларының климаттың өзгеруіне төзімділігін арттырады. Қазақстанның ПГ шығарындыларын азайту жөніндегі күш-жігерімен қатар экономика мен қоғамның төмен көміртекті дамуға көшуге бейімделуі климаттық іс-қимылдардың ажырамас бөлігі болуға тиіс.

Бейімделу іс-шараларының елдің экономикалық дамуына елеулі түрде оң әсер ететіні эмпирикалық тұрғыдан дәлелденді.

Мәселен, ирригациялық инфрақұрылымды жақсартуға салынған инвестициялар құрғақшылық кезіндегі егіннің шығынын едәуір азайтады, ауыл шаруашылығы өнімдерінің экспорттық әлеуетін арттырады және қосымша жұмыс орындарын құрады.

Инфрақұрылым секторында климаттың өзгеру ықпалына төзімді жолдарға инвестиция салу экстремалды жауын-шашын мен су тасқынының әсерінен болатын залалды азайтады, ал жолдардың жағдайын жақсарту есебінен жол жүру уақытын қысқарту көлік шығыстарын азайтуға мүмкіндік береді.

Салалар мен аумақтарды дамытуды жоспарлау кезінде уәкілетті орталық атқарушы орган мен жергілікті атқарушы органдар климаттың өзгеруіне бейімделу процесінің барлық кезеңдерін жүзеге асыруды, сондай-ақ тығыз салааралық және ведомствоаралық өзара іс-қимылды қамтамасыз етуге тиіс.

Бейімделу жөніндегі шаралар үшін экономиканың анағұрлым осал секторлары басым болуға тиіс.

Төмен көміртекті даму мақсаттары үшін климаттың өзгеру салдарына бейімделу саласында мемлекеттік ұйымдардың жауапкершілік салаларын кеңейтуді және ұлттық жоспарлау және бюджеттеу процестері шеңберінде бейімделу шараларын қаржыландыру тетіктерін құруды қоса алғанда, климаттың өзгеруіне бейімделу жөніндегі шараларды жоспарлау және іске асыру процестері институттандырылатын болады.

Өзекті және қолжетімді климаттық деректерді, оған қоса климаттың өзгеру салдарынан болған физикалық және экономикалық залал бойынша деректерді жинау және беру жүйесі жетілдіріледі. Деректерді жинау жүйесі түрлі секторлардағы тәуекелдер мен осалдықтарға бағалау жүргізуге, сондай-ақ түрлі деңгейде шешімдер қабылдауға ықпал етеді.

Климаттық тәуекелдер мен климаттың өзгеру әсеріне осалдықты бағалау, бейімделу шараларының тиімділігін мониторингтеу, сондай-ақ климаттың өзгеру салдары мен бейімделу жөніндегі шараларды экономикалық бағалау және модельдеу әдіснамаларын әзірлеу және жетілдіру; сондай-ақ климаттың өзгеру салдарына бейімделу мен оны жұмсарту шаралары арасындағы тығыз байланысты ескеретін Қазақстандағы климаттық іс-қимылдарға қатысты біртұтас тәсілді қамтамасыз ету үлкен маңызға ие болады.

3.3.2.7. Көміртекті реттеу жүйесі

Көміртекті реттеу Төмен көміртекті технологиялардың дамуына күшті серпін береді. Елімізде көміртекті реттеудің орнықты жүйесін дамыту өзекті проблемалардың тұтас кешенін: тауарлардағы "көміртегінің ізін", экологияға келетін зиянды азайтуды, ресурстарды үнемдеуді, отандық технологиялық жағынан қайта жарақтандыруға ынталандыруды шешуге мүмкіндік береді.

Стратегияны іске асыру үшін орнықты Көміртекті реттеу жүйесі (бұдан әрі - КРЖ) құрылады, ол мынадай негізгі элементтерден тұрады:

мониторинг, есептілік және верификация жүйесі;

ұлттық квоталау жүйесі және ШСЖ;

шығарындылары ұлттық ШСЖ шеңберінде реттелмейтін қондырғыларға (процестерге, тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге) көміртегі салығын салу;

карбонды (көміртегі) қорды, жобалардың таксономиясын, іске асырылуға дайын Төмен көміртекті жобалардың банкін, "жасыл" қаржыландыруды, "жасыл" сатып алуды қамтитын климаттық қаржыландыру жүйесі;

ҮҚТ-мен өзара іс-қимыл;

көміртекті реттеудің бірыңғай цифрлық экожүйесі.

КРЖ-ның негізгі элементі ШСЖ болады, оның тиімді жұмыс істеуінің маңыздылығы Қазақстанның Париж келісімі шеңберінде ПГ шығарындыларын қысқарту жөніндегі ұлттық міндеттемелері, сондай-ақ ТКРТ тетігін енгізу жоспарлары ескеріле отырып, артып келеді.

ШСЖ-ны жетілдіру бойынша негізгі басымдық ПГ шығарындыларына көміртегі квоталарын қысқарту жолымен квоталарды ақылы бөлуді кезең-кезеңімен енгізу болады.

Көміртегіне баға белгілеу құралдарын қамту кеңейтілетін болады, квоталау субъектілерін өндірілетін өнімнің бірлігіне шаққандағы ПГ шығарындылары бойынша өздерінің жеке көрсеткіштерін жақсартуға ынталандыру үшін шығарындылардың бекітілген үлестік коэффициенттері қатаңдату жағына қарай қайта қаралатын болады.

Сондай-ақ квоталау субъектілерінің ПГ шығарындыларын түгендеу, валидация және верификация жөніндегі органдардың қызметі туралы есептілігін тексеруді бақылау күшейтіледі. Кәсіпорындардың өзіндік бастапқы деректерін пайдалану арқылы ПГ шығарындыларын есептеу әдіснамасы жақсартылатын болады.

4. Қорытынды

Халықаралық қоғамдастықтың климаттың өзгеру проблемасын шешу жөніндегі күш-жігеріне қатысу үшін Қазақстан Республикасы өзінің Көміртегі бейтараптығына қол жеткізу стратегиясын әзірлеу туралы шешім қабылдады.

Халықаралық климаттық саясаттың күшеюі энергия мен ресурстарды қажет ететін жобаларға салынатын инвестициялардың тез арада "жабық" (lock-out) активтерге айналуы мүмкін екендігіне әкеледі. Импорттаушы елдердің шекарасында көміртегін қажет ететін тауарлардан көміртегі бағасын алу, егер ол тауар шығарылған елде төленбесе, инвесторлар кірісінің төмендеуіне әкеледі.

Қазба отынға деген қажеттіліктің жаһандық тұрғыда біртіндеп төмендеуі экспорттаушылардың валюталық түсімдерінің қысқаруына және тиісінше мемлекеттік бюджет кірістерінің төмендеуіне әкеледі, бұл білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру жүйелерін қаржыландыру мүмкіндігін айтарлықтай шектеуі мүмкін, жаңа жұмыс орындарын құру және экономикалық өсу әлеуеті төмендейді.

Қазба шикізатының ірі экспорттаушысы болғандықтан, Қазақстанның жаңа өсу драйверлерін құру үшін экономиканы көміртексіздендіруді жүргізуі және экономикалық дамудың Төмен көміртекті орнықты моделін құруы қажет.

Қазақстан сияқты аумағы ірі және халқы аз ел үшін Төмен көміртекті даму және 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығына қол жеткізу төрт онжылдық ішінде әрі қарайғы іс-қимылдарды мұқият жоспарлауды талап етеді.

Бұл Стратегия осындай ауқымды қайта құрулардың іргетасы болып табылады.

Стратегия тиімді Төмен көміртекті дамудың моделін құру арқылы Төмен көміртекті дамуды және 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығына қол жеткізуді алдына мақсат етіп қояды.

Өршіл климаттық мақсаттарға қол жеткізу - Қазақстан үшін үлкен сын. ПГ шығарындыларын азайту өндіріс пен тұтыну модельдеріндегі түбегейлі өзгерістерді, қазба энергия ресурстарын экологиялық емес жағудан көміртексіз технологияларға жылдам әрі тиімді көшуді, ауқымды технологиялық жаңғыртуды, өңірлерді, қалаларды және бизнестің әртүрлі салаларын қоса алғанда, ұлттық экономиканың барлық секторларына "жасыл" инвестицияларды тартуды талап етеді.

Төмен көміртекті даму және көміртегі бейтараптығына қол жеткізу үш негізгі бағытта жүреді.

1. Энергияны пайдалануға байланысты салалар мен процестерді көміртексіздендіру.

Бұл бағыт энергетикалық қызмет секторларын трансформациялау жөніндегі ауқымды іс-шараларды, атап айтқанда қазба отын көлемін біртіндеп төмендету, қазба отынды тікелей жағудың орнына электр және жылуды пайдалануға көшу, аралық өтпелі кезеңде табиғи газды, сондай-ақ баламалы энергия көздері мен ЖЭК-ті көбірек пайдалану арқылы анағұрлым орнықты энергия көздеріне қарай жылжуды қамтиды.

Бүгінгі таңда электр энергиясы мен жылуды өндіруде көмір генерациясы басым жағдайын сақтап отыр, бірақ төмен көміртекті даму және 2060 жылға дейін көміртегі бейтараптығына қол жеткізу үшін көмір генерациясының үлесін кезең-кезеңімен жоспарлы түрде төмендету көзделеді.

ЖЭК-тің дамуы табысты көміртексіздендірудің негізгі шарты болады. Мәселен, желдің сапасы мен елде қолжетімді екендігін ескерер болсақ, ол бастапқы кезеңдерде дамудың негізгі ресурсы болады, ал күн энергиясы КЭС-ке салынатын инвестициялардың құны айтарлықтай төмендейтін кейінгі кезеңдегі негізгі технологияға айналады.

Ұзақ мерзімді перспективада ЖЭК-ті пайдалану электр энергиясын сақтау жүйелерімен сүйемелденетін болады, бұл электр энергиясын ұсынуды реттеуге және ЖЭК-ті энергия жүйесіне жақсырақ интеграциялауға мүмкіндік береді.

Энергияны үнемдеу және энергия сыйымдылығы қағидаттарын ескере отырып, өнеркәсіпті және ең алдымен, оның базалық салаларын технологиялық тұрғыдан жаңғырту өте маңызды кезең болып табылады. Энергияны үнемдеу қағидаттары да экономиканың басқа секторларында кеңінен таралатын болады.

Энергияны өндіру мен пайдаланудан болатын шығарындыларды көміртексіздендірудің негізгі элементтерінің бірі ауқымды электрлендіру болып табылады.

Толығымен электрлендірілуі қиын немесе мүмкін емес көлік түрлерінде (мысалы, су және әуе көлігінде) биоотын мен сутегін қолдану күтіледі.

2. Энергияны пайдалануға байланысты емес салалар мен процестерді көміртексіздендіру.

Осы бағыт шеңберінде "көміртегілік" тиімділікті арттыру - өнеркәсіптік процестерде Төмен немесе нөлдік шығарындылары бар әдістерді пайдалану, орнықты ауыл шаруашылығын және қалдықтарды басқаруды дамыту көзделеді.

Ауыл шаруашылығында орнықты егіншілік пен мал шаруашылығы практикаларына көшу жүзеге асырылады.

Өнеркәсіптің одан әрі дамуы өндірістік процестерді ажыратып - бөлетіндей немесе жабдықты Төмен көміртектіден көміртексіз процестерге оңай жаңғыртуға мүмкіндік беретіндей етіп жабдықты жаңартуға және өндірісті жаңғыртуға байланысты болуға тиіс.

Қалдықтар секторында ПГ шығарындыларының жалпы көлемін азайту қалдықтарды ашық көмуді біртіндеп жою, қайта өңделетін және компостерленетін қалдықтардың үлесін ұлғайту, жинаумен және сұрыптаумен толық қамтуды жылдам енгізу есебінен қамтамасыз етілетін болады.

3. Сіңіру және өтемақы жобалары.

Осы бағыт шеңберінде ормандарда, топырақтарда көміртегін жинақтау қабілетін арттыру, олардың экономикалық орындылығы артқан сәттен бастап көміртегін ұстау, пайдалану және сақтау технологияларын белсенді түрде пайдалану болжанып отыр.

Орманды орнықты пайдалануды және орманды қалпына келтіруді іске асыру 2060 жылға қарай ауыл шаруашылығы өндірісінен және ішінара басқа секторлардан ПГ шығарындыларын жабуға мүмкіндік береді.

Технологиялар экономикалық тұрғыдан орынды болған кезде экономика секторларында көміртегін ұстау мен сақтауды белсенді түрде қолдану болжанады.

Сипатталған бағыттар экономика секторларын трансформациялауды тиімді түрде жүргізуге және ПГ шығарындыларын азайтуға мүмкіндік береді. Бірақ көміртексіздендіру процесі бәсеңдетудің дұрыс тәсілдерін қажет ететін белгілі бір қиындықтармен және тәуекелдермен бірге жүреді.

Төмен көміртекті дамудың маңызды басымдығы әділ көшу және жұмыс орындарын құру болуға тиіс. Әділ көшуді қамтамасыз ету үшін климаттық іс-қимылдардың ауыртпалығы мен пайдасын әртүрлі әлеуметтік топтар арасында әділ және қолайлы түрде бөлуге, көміртексіздендіру саясаты және климаттың өзгеруіне бейімделу қозғайтын салалар мен өңірлерде жаңа мүмкіндіктер жасауға мүмкіндік беретін қосымша заңнамалық, саяси және экономикалық шаралар қабылданады.

Осыған байланысты энергетикалық трансформация процесінде жұмысынан айырылу қаупі бар қазба отын өндіруге байланысты жұмыскерлер әлеуметтік қорғау шараларымен, қайта оқыту және қайта даярлау бағдарламаларымен, шығарындылар деңгейі Төмен салаларда жаңа жұмыс орындарын құрумен қорғалуға тиіс. Осы санаттағы адамдар үшін жаңа "жасыл" салалардағы қызметті жүзеге асыру мақсатында баламалы жұмыспен қамтуды және қайта даярлауды ұсынатын бағдарламалар әзірленеді.

Төмен көміртекті даму рельстеріне көшу процесі таза энергияға және қосымша Төмен көміртекті технологияларға ірі инвестициялық ресурстарды жұмылдыруды талап етеді. Қазақстанның көміртегін қажет ететін ағымдағы инвестицияларды осы шығарындылар деңгейі Төмен шешімдер жағына қайта бағыттауы және сонымен қатар энергетикалық ауысуды жылдамдатуға қабілетті отандық және шетелдік жекеше субъектілердің нарыққа шығуын ынталандыратын нарықтық жағдайларды жақсартуы талап етіледі.

Ел деңгейінде көміртексіздендіру процесі жүйелі жұмыс жүргізуді және мемлекеттік басқару саласында да, ұлттық экономика мен оның базалық салаларын дамытуды жоспарлау саласында да тиісті инвестициялық, нормативтік-құқықтық және институционалдық реформалар қабылдауды талап етеді. Төмен көміртекті даму бағыттарының салааралық сипатына және елдің энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін маңызды болуына байланысты барлық мүдделі органдар арасында ауқымды үйлестіру жұмысы қамтамасыз етілетін болады.

Қазақстан Республикасының көміртегі бейтараптығына қол жеткізуінің 2060 жылға дейінгі стратегиясы экономиканы әртараптандыру мен оның технологиялық серпілуінің стратегиясы бола отырып, елдің әлеуметтік-экономикалық саясатын жаңарту кезеңінде жаңа ұзақ мерзімді стратегиялық құжат болуға тиіс.

Об утверждении Стратегии достижения углеродной нейтральности Республики Казахстан до 2060 года

СТРАТЕГИЯ
достижения углеродной нейтральности Республики Казахстан до 2060 года

Таблица 1. Изменение объемов выбросов ПГ в Казахстане в разбивке по секторам МГЭИК в 1990 и 2020 годах, млн тонн СО₂-экв.

Таблица 2. Целевые индикаторы по выбросам, улавливанию и поглощению ПГ

Таблица 3. Приоритеты текущей и декарбонизированной энергетических систем по секторам

Қазақстан Республикасының көміртегі бейтараптығына қол жеткізуінің 2060 жылға дейінгі стратегиясын бекіту туралы

Қазақстан Республикасының көміртегі бейтараптығына қол жеткізуінің 2060 жылға дейінгі СТРАТЕГИЯСЫ

Мазмұны

1-кесте. 1990 және 2020 жылдары Қазақстандағы ПГ шығарындылары көлемінің КӨХСТ секторлары бойынша бөліністе өзгеруі, млн тонна СО2-экв.

Об утверждении Стратегии достижения углеродной нейтральности Республики Казахстан до 2060 года

СТРАТЕГИЯдостижения углеродной нейтральности Республики Казахстан до 2060 года

Таблица 1. Изменение объемов выбросов ПГ в Казахстане в разбивке по секторам МГЭИК в 1990 и 2020 годах, млн тонн СО2-экв.

Таблица 2. Целевые индикаторы по выбросам, улавливанию и поглощению ПГ

Таблица 3. Приоритеты текущей и декарбонизированной энергетических систем по секторам

Қазақстан Республикасының көміртегі бейтараптығына қол жеткізуінің 2060 жылға дейінгі стратегиясын бекіту туралы

Қазақстан Республикасының көміртегі бейтараптығына қол жеткізуінің 2060 жылға дейінгі СТРАТЕГИЯСЫ

Мазмұны

1-кесте. 1990 және 2020 жылдары Қазақстандағы ПГ шығарындылары көлемінің КӨХСТ секторлары бойынша бөліністе өзгеруі, млн тонна СО2-экв.

СТРАТЕГИЯ
достижения углеродной нейтральности Республики Казахстан до 2060 года

Таблица 1. Изменение объемов выбросов ПГ в Казахстане в разбивке по секторам МГЭИК в 1990 и 2020 годах, млн тонн СО₂-экв.