Об утверждении Методики по проведению анализа и оценки состояния конкурентной среды в отношении финансовых организаций

Приказ Председателя Агентства Республики Казахстан по защите конкуренции (Антимонопольное агентство) от 31 мая 2013 года № 148-ОД. Зарегистрирован в Министерстве юстиции Республики Казахстан 2 июля 2013 года № 8542. Утратил силу приказом Министра национальной экономики Республики Казахстан от 30 января 2015 года № 62

Сноска. Утратил силу приказом Министра национальной экономики РК от 30.01.2015 № 62 (вводится в действие по истечении десяти календарных дней после дня его первого официального опубликования).

В целях реализации подпункта 14) статьи 39 Закона Республики Казахстан «О конкуренции», ПРИКАЗЫВАЮ:
1. Утвердить прилагаемую Методику по проведению анализа и оценки состояния конкурентной среды в отношении финансовых организаций.
2. Департаменту администрирования Агентства Республики Казахстан по защите конкуренции (Антимонопольное агентство) (далее - Агентство) (Калдыкараев К. М.) довести настоящий приказ до сведения структурных и территориальных подразделений Агентств.
3. Контроль за исполнением настоящего приказа возложить на Ответственного секретаря Агентства Абди Н.А.
4. Настоящий приказ вводится в действие по истечении десяти календарных дней со дня его первого официального опубликования.

Председатель Б. Куандыков

«СОГЛАСОВАНО»
Председатель
Национального Банка
Республики Казахстан
__________________ Г. Марченко
31 мая 2013 года

Утверждена
Приказом Председателя
Агентства Республики Казахстан
по защите конкуренции
(Антимонопольное агентство)
от 31 мая 2013 года № 148-ОД

МЕТОДИКА
по проведению анализа и оценки состояния конкурентной
среды в отношении финансовых организаций

1. Общие положения

1. Методика по проведению анализа и оценки состояния конкурентной среды в отношении финансовых организаций (далее – Методика) разработана в целях реализации основных положений, предусмотренных подпунктом 14) статьи 39 Закона Республики Казахстан «О конкуренции» (далее – Закон) определяет процедуру проведения анализа и оценки конкурентной среды на рынке финансовых услуг, предоставляемых финансовыми организациями (далее – Финансовые услуги), и используется в следующих случаях:
1) при проведении анализа рынка финансовых услуг с целью определения состояния конкуренции на данных рынках (экономической концентрации) и формировании Государственного реестра субъектов рынка, занимающих доминирующее или монопольное положение (далее - Реестр);
2) при государственном контроле за экономической концентрацией;
3) при обращении в суд о принудительном разделении (выделении) субъектов рынка, занимающих доминирующее или монопольное положение.
2. В настоящей Методике используются понятия, определенные законами Республики Казахстан «О конкуренции» и «О государственном регулировании, контроле и надзоре финансового рынка и финансовых организаций», а также другими соответствующими законодательными актами Республики Казахстан в области регулирования финансового рынка.
3. Проведение анализа и оценки состояния конкурентной среды на рынке финансовых услуг включает следующие этапы:
1) определение критериев взаимозаменяемости финансовых услуг;
2) определение границ рынка финансовых услуг;
3) определение временного интервала исследования рынка финансовых услуг;
4) определение состава субъектов рынка, действующих на рынке финансовых услуг;
5) расчет объема рынка финансовых услуг и долей субъектов рынка;
6) определение уровня концентрации рынка финансовых услуг;
7) определение барьеров входа на рынок финансовых услуг;
8) оценка состояния конкурентной среды на рынке финансовых услуг;
9) составление аналитического отчета по результатам анализа и оценки состояния конкурентной среды на рынке финансовых услуг.
4. При анализе и оценке состояния конкурентной среды на рынке финансовых услуг в качестве исходной информации используется:
1) данные государственной статистической отчетности, характеризующие деятельность субъектов рынка;
2) сведения, полученные от Национального Банка Республики Казахстан и его территориальных органов в порядке, установленном законодательными актами Республики Казахстан;
3) сведения, полученные от Агентства Республики Казахстан по статистике и его территориальных органов;
4) сведения, полученные от государственных органов юстиции Республики Казахстан и их территориальных органов;
5) сведения об объеме финансовых услуг, полученные антимонопольным органом от субъектов финансового рынка в порядке, установленном Законом;
6) данные бухгалтерской и иной отчетности финансовых организаций в соответствии с Законом.

2. Определение критериев взаимозаменяемости финансовых услуг

5. Процедура определения критериев взаимозаменяемости финансовой услуги, не имеющей заменителя, или взаимозаменяемых услуг, оказывающихся на одном и том же рынке, включает:
1) предварительное определение финансовой услуги;
2) выявление потребительских свойств финансовой услуги, определяющих выбор потребителя, и услуг, потенциально являющихся взаимозаменяемыми для данной финансовой услуги;
3) определение взаимозаменяемых услуг.
6. Предварительное определение финансовой услуги может быть проведено на основе:
1) условий предоставления финансовой услуги, предметом которого является рассматриваемая услуга;
2) решений о предоставлении лицензий; документов, подтверждающих наличие лицензии;
3) нормативных правовых актов, регулирующих соответствующую деятельность;
4) казахстанских классификаторов продукции, работ, услуг, видов экономической деятельности;
5) финансовых словарей и иной соответствующей данному направлению справочной литературы;
6) заключений ассоциаций (общественных объединений) финансовых организаций.
7. При выявлении потребительских свойств финансовой услуги, определяющих выбор потребителя, анализируются:
1) функциональное назначение, в том числе цель потребления финансовой услуги и ее основные потребительские свойства;
2) применение полученной финансовой услуги (в том числе перепродажа либо личное потребление или профессиональное использование);
3) качественные особенности в системе предоставления финансовой услуги;
4) условия доставки финансовой услуги;
5) цена финансовой услуги (эффективная ставка вознаграждения, тариф, комиссия);
6) условия и способы реализации услуг.
Состав потребительских свойств финансовой услуги, определяющих выбор потребителя, и необходимая степень детализации описания финансовой услуги зависят от целей проводимого исследования, а также от особенностей анализируемого рынка.
8. Выявление финансовых услуг, потенциально являющихся взаимозаменяемым и для данной финансовой услуги, осуществляется путем:
1) использования заключений экспертов;
2) анализа сопоставимых по существенным свойствам услуг, входящих вместе с рассматриваемой финансовой услугой в одну классификационную группу казахстанских классификаторов видов экономической деятельности.
В случае невозможности установления точной классификационной позиции соответствующей данной услуге, рассматривается группировка классификационных позиций.
9. Определение взаимозаменяемых финансовых услуг основывается на фактической замене услуг потребителем или готовности потребителя заменить одни финансовые услуги другими в процессе потребления, учитывая их функциональное назначение, применение, качественные характеристики, цену и другие параметры.
Если для замены финансовой услуги другими услугами в процессе потребления потребитель финансовой услуги несет значительные издержки (превышающие 10 процентов от цены услуги), то такие услуги не должны относиться к взаимозаменяемым.
10. При выявлении взаимозаменяемых финансовых услуг учитывается, что мнения разных групп потребителей могут не совпадать.
Группы потребителей различаются:
1) по составу клиентов финансовых организаций;
2) по месту получения финансовой услуги;
3) по предъявляемым к финансовой услуге требованиям.
11. Наблюдения за рынком финансовых услуг и экономико-статистические расчеты, на основании результатов которых определяются границы, включают:
1) процедуру «теста гипотетического монополиста»;
2) анализ ценообразования и динамики цен, изменения объема спроса при изменении цен на рассматриваемую услугу.
12. При проведении «теста гипотетического монополиста» (для определения границ рынка финансовых услуг) предполагается, что происходит небольшое, но существенное и долговременное повышение цены на рассматриваемую финансовую услугу. Таким признается повышение цены на 5-10 процентов при прочих равных условиях конкуренции (влияние инфляции при этом должно быть исключено), сохраняющееся в дальнейшем на протяжении временного интервала исследования.
Определяется:
1) будет ли в результате указанного повышения цены потребитель (потребители) заменять (готов заменить) рассматриваемую финансовую услугу другими услугами;
2) происходит ли (произойдет) снижение объема предоставления услуг, делающее такое повышение цен невыгодным для финансовых организаций и потребителя (потребителей).
Если указанные условия выполняются, то финансовые услуги, которые являются наиболее близкими по свойствам к рассматриваемой финансовой услуге, следует включить в состав группы взаимозаменяемых услуг.
Указанная процедура осуществляется до тех пор, пока не будет выявлена группа услуг, цена на которые может быть повышена на 5-10 процентов без снижения выгоды для поставщика. Финансовые услуги, входящие в такую группу, признаются взаимозаменяемыми услугами.
При проведении «теста гипотетического монополиста» в качестве группы взаимозаменяемых услуг следует рассматривать наименьший набор услуг, для которого финансовая организация может осуществить указанное повышение цены.
13. При проведении перспективного анализа и оценки состояния конкурентной среды на рынке финансовых услуг могут применяться рыночные цены, сложившиеся на момент проведения исследования.
14. Изучение рынка со стороны спроса включает определение групп клиентов конкретной финансовой организации - потребителей финансовой услуги.
Изучение рынка со стороны предложения включает определение конкурентов - финансовых организаций, предоставляющих услуги в границах анализируемого рынка.
В целях уточнения определенных взаимозаменяемых финансовых услуг проводится опрос (выборочного и (или) сплошного) клиентов и конкурентов финансовых организаций, а также привлечение экспертов. Однако, учитывая, что данные опроса могут отражать многообразие субъективных требований клиентов и конкурентов к финансовой услуге и привести к чрезмерной сегментации финансовой услуги, окончательное решение о границах рынка финансовых услуг (степень сегментации и агрегации) остается за решением антимонопольного органа, проводящим анализ рынка по согласованию с отраслевым регулятором.
15. При проведении анализа и оценки состояния конкурентной среды на рынке финансовых услуг учитываются услуги финансовых организаций, осуществляющих операции на соответствующем рынке финансовых услуг.

3. Определение границ рынка финансовых услуг

16. Границы рынка финансовых услуг определяют территорию, на которой потребители приобретают финансовую услугу или взаимозаменяемую услугу, если ее приобретение нецелесообразно за пределами данной территории по экономическим, технологическим и другим причинам.
17. При проведении анализа финансовых услуг границами рынка определяется территория Республики Казахстан.
18. Границы рынка финансовых услуг определяются с учетом доступности приобретения финансовых услуг по следующим критериям:
1) возможность приобретения финансовой услуги на соответствующей территории;
2) обоснованность и оправданность затрат относительно стоимости финансовой услуги;
3) сохранение потребительских свойств финансовой услуги и условий при оказании/получении данной услуги;
4) наличие равных условий конкуренции на территории, в пределах которой осуществляется реализация финансовой услуги.
19. При определении границ финансовых услуг следует производить их разделение в зависимости от видов услуг.
20. При этом рынок финансовых услуг подразделяется на следующие основные сектора:
1) рынок финансовых услуг, предоставляемых банками второго уровня и организациями, осуществляющими отдельные виды банковских операций;
2) рынок финансовых услуг, предоставляемых страховыми организациями;
3) рынок финансовых услуг, предоставляемых финансовыми организациями на рынке ценных бумаг.

4. Определение временного интервала исследования
рынка финансовых услуг

21. Временной интервал исследования рынка финансовых услуг определяется в зависимости от цели исследования, особенностей рынка и доступности информации.
22. При изучении рынка финансовых услуг, в связи с нарушением антимонопольного законодательства и иных правовых актов о защите конкуренции на рынке финансовых услуг, рекомендуется определять период, предшествующий событию (факту), изложенному в заявлении, либо дате получения заявления о таком нарушении.
В качестве отрезка времени, для которого определяются характеристики рынка финансовых услуг, может быть принят календарный год. Допускается возможность выбора иных временных интервалов.
Все характеристики рынка финансовых услуг по факту определяются для одного временного интервала. Точно так же при изучении перспектив развития рынка финансовых услуг все характеристики определяются для одного будущего временного интервала.
При расчете показателей, характеризующих состояние конкурентной среды на рынке финансовых услуг, используются данные, относящиеся к конкретному временному интервалу. Выбор временного интервала зависит от целей исследования, стабильности изучаемого рынка финансовых услуг, наличия исходных данных.
23. По подпунктам 2), 3) пункта 1 настоящей Методики проводится анализ состояния конкурентной среды на рассматриваемом рынке, а также перспективный анализ, который должен учитывать состояние конкурентной среды после совершения действий, за которыми осуществляется государственный контроль.
24. Если потребители не заменяют и не готовы заменить в потреблении финансовую услугу, приобретаемую в один период времени, этой же услугой, приобретаемой в другой период времени, то при выборе временного интервала учитываются обусловливающие данный выбор характеристики рынка, в том числе:
1) сезонность оказания финансовых услуг в течение года;
2) стабильность оказания финансовых услуг в течение года;
3) периоды и условия максимального и минимального спроса (в том числе краткосрочные), соотношение между количеством потребителей в эти периоды;
4) возможность установления потребителями разных цен в разные временные периоды;
5) сроки действия контрактов;
6) время появления финансовой услуги на рынке.
25. Все характеристики рынка финансовых услуг определяются в пределах установленного временного интервала.

5. Определение состава субъектов рынка, действующих
на рынке финансовых услуг

26. В состав субъектов рынка, действующих на рынке финансовых услуг включаются все субъекты рынка, оказывающие услуги в его границах в пределах определенного временного интервала.
27. Субъекты рынка, действующие на рынке финансовых услуг и составляющие группу лиц, рассматриваются как один субъект рынка.
28. На основании информации, полученной при определении временного интервала исследования, при определении критериев взаимозаменяемости и при определении границ рынка финансовых услуг, определяются субъекты рынка, действующие на рассматриваемом рынке, для которых устанавливаются позволяющие их идентифицировать данные:
1) полное наименование (с указанием организационно-правовой формы);
2) адрес (место нахождения).
3) принадлежность к группе лиц;
4) потребители либо взаимозаменяемость данной финансовой услуги.
29. При определении состава субъектов рынка, действующих на рынке финансовых услуг, может быть уточнен состав (численность) групп потребителей, приобретающих услугу у поставщиков, которые действуют на рассматриваемом рынке.
Если на рынке финансовых услуг действует небольшое количество основных потребителей (менее 15), то устанавливается, входят ли потребители в одну группу лиц с основными поставщиками услуг.
30. Если субъект финансового рынка осуществляет на финансовом рынке в порядке, установленном законодательством Республики Казахстан, несколько лицензируемых видов деятельности, то при анализе рынка финансовых услуг он рассматривается, прежде всего, как субъект сектора (банковский, страховой, ценных бумаг), на котором им осуществляется основная деятельность.
При этом, если субъекты различных секторов осуществляют одну и ту же деятельность, например, брокерскую и (или) дилерскую деятельности на рынке ценных бумаг – банки и брокеры и (или) дилеры, не являющиеся банками, то соответствующие рынки услуг рассматриваются как отдельные рынки финансовых услуг, соответственно показатели (объемы и цены и т.п.) на одном рынке финансовых услуг не учитываются при анализе другого рынка финансовых услуг.
31. Структура рынка финансовых услуг и состав клиентов финансовых организаций определяется в пределах выявленных границ рынка финансовых услуг.
Для определения структуры рынка финансовых услуг выявляются количество и состав финансовых организаций в зависимости от их видов деятельности.
Выявляются финансовые организации, оказывающие услуги на рынке финансовых услуг, в том числе через свои филиалы.
Определяются основные группы клиентов (потребителей), приобретающих услугу у конкретной финансовой организации на основании дифференциации структуры потребностей.
Если в задачу исследования входит определение перспектив развития рынка финансовых услуг, следует учитывать возможное изменение количества и состава финансовых организаций и их клиентов.
Выявляются потенциальные возможности действующих на данном географическом рынке финансовых организаций предоставлять определенную финансовую услугу. Определяется потенциальная возможность входа на данный рынок других финансовых организаций и потребителей.
К потенциальным конкурентам относятся:
1) финансовые организации, действующие в рассматриваемых границах рынка финансовых услуг;
2) организации, действующие в рассматриваемых границах рынка финансовых услуг, не имеющие соответствующей лицензии на осуществление деятельности на рынке финансовых услуг, но имеющие равную конкурентную возможность получить такую лицензию;
3) организации, действующие на рынке финансовых услуг и имеющие возможность на основании законодательства Республики Казахстан получить лицензию на осуществление деятельности на финансовых рынках.

6. Расчет объема финансовых услуг и долей субъектов рынка

32. Емкость рынка финансовых услуг и доля финансовой организации определяются в пределах выявленных границ рынка финансовых услуг, составов клиентов (потребителей) и конкурентов.
Емкость финансового рынка может быть определена как сумма объема финансовых услуг, осуществляемых всеми финансовыми организациями за определенный период:

n
Vfr = SUM Vi,
i=1

где:
Vfr - емкость рынка финансовых услуг;
Vi - объем финансовых услуг i-й финансовой организации;
i = 1, 2,..., n - количество финансовых организаций, действующих на рынке финансовых услуг.
Показатели, используемые при расчете емкости рынка финансовых услуг измеряются как в натуральном, так и в стоимостном выражении.
33. Доля финансовой организации на рассматриваемом рынке финансовых услуг определяется как процентное отношение оказанных ею финансовых услуг определенного вида к общей емкости рынка определенного вида услуг за определенный период:

Di = Vi / Vfr*100

Показатели, используемые при расчете доли субъекта рынка приводятся в тех же единицах измерения, что и при расчете объема рынка.
При определении объема рынка финансовых услуг возможно разделение анализируемого рынка по группам потребителей услуг.
Кроме того, в отдельных случаях при исследовании услуг банковского сектора клиенты классифицируются по следующим группам: субъекты малого, среднего и крупного бизнеса.
34. Доля на рынке финансовых организаций, входящих в группу лиц, действующих на одном и том же рынке финансовых услуг, определяется в совокупности для группы лиц. Таким образом, при определении состава независимых, самостоятельных в принятии решений финансовых организаций уменьшается общее число действующих на рынке финансовых организаций и появляются агрегированные участники.
Исходя из определенного количества независимых участников рынка финансовых услуг следует рассчитывать показатели рыночной концентрации.
Доля субъекта рынка (группы лиц) на рынке финансовых услуг определяется применительно к установленному временному интервалу, к границам рассматриваемого рынка финансовых услуг.
35. Рынок финансовых услуг, предоставляемых банками второго уровня и организациями, осуществляющими отдельные виды банковских операций.
В случае, если услуга, оказываемая, как банками, так и небанковскими организациями, будет являться взаимозаменяемой для потребителя, то такая услуга определяется как единый рынок.
При расчете объема основных видов оказываемых банковских услуг принимаются следующие условия:
1) банковские заемные операции: показатель цены – средневзвешенная годовая эффективная ставка вознаграждения (далее – ГЭСВ), показатель доли (Vi) – объем выданных кредитов в стоимостном выражении и количество заключенных договоров;
2) переводные операции: выполнение поручений физических и юридических лиц по платежам и переводам денег: показатель цены – стоимость переводов согласно тарифам, показатель доли (Vi) – суммы переводов и количество операций.
36. Рынок финансовых услуг, предоставляемых страховыми организациями.
Анализ рынка страховых услуг проводится детализировано в разрезе классов страхования.
Услуги страховых организаций и страховых брокеров рассматриваются как отдельный рынок.
При расчете объема основных видов страховых услуг принимаются следующие условия:
1) показатель цены – страховые тарифы (отношение суммы страховой премии к страховой сумме), показатель доли (Vi) – объем страховых премий;
2) страховые продукты, совмещающие несколько классов страхования, учитываются на рынках финансовых услуг по каждому классу страхования.
Учитывая, что предоставление услуг обязательного страхования (в т.ч. их ценообразование) четко регламентированы и регулируются уполномоченными государственными органами расчет монопольно высокой и низкой цены по ним при государственном регулировании антимонопольным органом не производиться.
37. Рынок финансовых услуг, предоставляемых финансовыми организациями на рынке ценных бумаг.
Рынок финансовых услуг, предоставляемых финансовыми организациями на рынке ценных бумаг, сегментируется по лицензируемым видам деятельности.
При расчете объема основных видов услуг рынка ценных бумаг принимаются следующие условия:
1) для услуг брокеров – показатель цены – комиссии от заключенных сделок; показатель объема оказанных услуг (Vi) – объем заключенных сделок и количество заключенных договоров об оказании брокерских услуг.
Учитывая, что дилерские операции осуществляются брокерами-дилерами исключительно за свой счет и в своих интересах, расчет монопольно высокой и низкой цены по ним при государственном регулировании антимонопольным органом производиться не будет;
2) для услуг управляющих инвестиционным портфелем - показатель цены – комиссии от дохода; показатель объема оказанных услуг (Vi) - объем активов в управлении и количество заключенных договоров на управление активами;
3) для услуг кастодианов – показатель цены – комиссии (тарифы) от операций; показатель объема оказанных услуг (Vi) - количество заключенных договоров на кастодиальное обслуживание;
4) для услуг регистратора – показатель цены – комиссии (тарифы) от операций; показатель объема оказанных услуг (Vi) – количество заключенных договоров на ведение реестров держателей ценных бумаг;
5) для услуг трансфер-агентов - показатель цены – комиссии (тарифы) на прием-передачу документов (информации); показатель объема оказанных услуг (Vi) – количество заключенных договоров на трансфер-агентское обслуживание;
6) для услуг центрального депозитария – показатель цены – комиссии (тарифы) от совершенных операций; показатель объема оказанных услуг (Vi) – количество лицевых счетов номинальных держателей в системе учета центрального депозитария;
7) для услуг фондовой биржи - показатель цены – комиссии (тарифы) от заключенных сделок; показатель объема оказанных услуг (Vi) – объем торгов (заключенных сделок) и количество эмитентов ценных бумаг, допущенных к обращению в торговых системах фондовой биржи;
8) для услуг пенсионного фонда и управляющих инвестиционных портфелей с правом привлечения добровольных пенсионных взносов – показатель цены – комиссии (тарифы) от операций; показатель объема оказанных услуг (Vi) - количество индивидуальных пенсионных счетов вкладчиков и объем пенсионных накоплений.
38. Анализ рынка остальных финансовых услуг проводится согласно общим правилам и при необходимости будет разработана отдельная методика обследования рынка этих услуг по согласованию с уполномоченным органом по регулированию, контролю и надзору финансового рынка и финансовых организаций.

7. Определение уровня концентрации рынка финансовых услуг

39. Для определения уровня концентрации рынка используется:
1) коэффициент рыночной концентрации (CR). Рассчитывается как процентное отношение объема реализации (поставки) услуги определенным числом крупнейших поставщиков к общему объему реализации (поставки) услуги на данном рынке всеми поставщиками.
Рекомендуется использовать уровень концентрации трех (CR - 3) крупнейших поставщиков;
2) индекс рыночной концентрации Герфиндаля – Гиршмана (НН) рассчитывается как сумма квадратов долей, занимаемых на рынке всеми действующими на нем поставщиками.
40. В соответствии с различными значениями коэффициентов концентрации и индексов Герфиндаля – Гиршмана выделяются три типа рынка:
1) 1 тип – высококонцентрированные рынки:
включают области значений 70 % <CR – 3< 100 %; 2000 <НН< 10 000, или НН=10 000.
Данные рынки характеризуются как рынки с неразвитой конкуренцией или ее отсутствием, имеет место доминирующее или монопольное положение субъектов рынка. Степени монополизации рынка высокая;
2) 2 тип – умеренно концентрированные рынки:
при 45 % <CR – 3< 70 %; 1000 <НН< 2000.
На рынке присутствует конкуренция, но она недостаточно развита, имеет место неравномерность присутствия на нем субъектов рынка;
3) 3 тип – низкоконцентрированные рынки:
CR – 3< 45 %; НН< 1000.
Данные рынки характеризуются как рынки с развитой конкуренцией, на рынке как правило отсутствуют субъекты, занимающее доминирующее или монопольное положение. Степени монополизации рынка низкая.
Таким образом, показатели рыночной концентрации дают возможность сделать предварительную оценку степени монополизации рынка, равномерности (или неравномерности) присутствия на нем субъектов рынка. Чем больше поставщиков с разномасштабным оказанием услуг действует на соответствующем рынке, тем меньшее значение имеют перечисленные показатели.
Доли субъектов рынка, входящих в одну группу лиц суммируются и считаются как доля одного субъекта рынка.
41. При определении рыночной концентрации рынка, ведется работа по установлению на соответствующем рынке финансовых услуг группы лиц, а именно совокупности физических и (или) юридических лиц, применительно к которым выполняются условия, предусмотренные Законом.

8. Определение барьеров входа на рынок финансовых услуг

42. Качественными показателями, характеризующими структуру рынка финансовых услуг, являются:
1) наличие (или отсутствие) барьеров входа на рынок для потенциальных конкурентов, возможность их преодолимости;
2) наличие (или отсутствие) барьеров выхода с рынка для конкурентов, действующих на рынке;
3) вертикальная и горизонтальная интеграция финансовых организаций и клиентов (потребителей), аффилиированность участников рынка финансовых услуг;
4) адекватность информации (степень информационной доступности; источники информации).
43. Процедура определения обстоятельств или действий, препятствующих или затрудняющих и ограничивающих субъектам рынка начало деятельности на рынке финансовых услуг включает:
1) выявление наличия (или отсутствия) барьеров входа на рассматриваемый рынок услуг;
2) определение преодолимости выявленных барьеров входа на рассматриваемый рынок услуг.
44. К барьерам входа на рынок финансовых услуг относятся:
1) структурные особенности данного рынка (стартовые и текущие затраты, объем спроса, развитость рынка, тип конкуренции);
2) действия органов государственной власти в процессе государственного регулирования (лицензирование, налогообложение и др.);
3) соглашения и действия со стороны уже действующих на рынке организаций.
Барьеры, обусловленные структурными особенностями финансового рынка и действиями органов государственной власти в процессе государственного регулирования:
1) ограничение емкости рынка - высокая степень удовлетворения спроса, отражающая как высокую насыщенность рынка, так и низкую платежеспособность потребителя, является серьезным препятствием для освоения рынка потенциальными конкурентами и делает этот рынок малопривлекательным для новых финансовых организаций;
2) высокий уровень первоначальных затрат - одно из решающих ограничений возможности входа на рынок;
3) превосходство в уровне затрат - затраты на осуществление финансовых услуг уже действующих финансовых организаций ниже, чем у вновь входящих на рынок финансовых организаций, вследствие;
4) неравенства стартовых условий на рынке;
5) технологического превосходства действующих на рынке финансовых организаций перед потенциальными конкурентами;
6) затрат на рекламу и развитие филиальной сети;
7) эффект масштаба - если максимально эффективный масштаб деятельности на данном рынке высок, то вновь входящие на рынок финансовые организации на первоначальный период могут иметь существенно более высокие удельные затраты, чем действующие на рынке финансовые организации, и, следовательно, быть менее конкурентоспособными;
8) вертикальная и горизонтальная интеграция действующих на рынке финансовых организаций. Финансовые организации, интегрированные в вертикальные или горизонтальные структуры, пользуются всеми преимуществами внутрикорпоративных связей в виде доступа к совокупным инвестиционным, финансовым и информационным ресурсам;
9) экономические и организационные ограничения - инвестиционная, кредитная, налоговая, ценовая, таможенная политика государства.
Правила налогообложения влияют на сравнительную эффективность различных финансовых услуг для потребителя (клиента), воздействуя тем самым на мнение потребителя на сравнительные преимущества различных финансовых организаций;
10) административные ограничения - лицензирование финансовых организаций (ограничения и правила, устанавливаемые государственным органом, осуществляющим регулирование, контроль и надзор на рынке финансовых услуг), усложненный порядок регистрации и прочее.
По сравнению с товарными рынками регулирующие органы оказывают существенное воздействие на спрос и на количество конкурентов на финансовых рынках. Лицензионные требования к финансовым организациям задают высоту барьеров входа на финансовые рынки, влияя тем самым на уровень концентрации и состав участников рынка.
45. Барьеры, обусловленные деятельностью действующих на рынке финансовых организаций по предотвращению внедрения на него новых конкурентов, в том числе:
1) меры, предпринимаемые действующей на рынке финансовой организацией в ответ на появление нового конкурента, например изменения в политике процентных ставок;
2) антиконкурентные соглашения и согласованные действия финансовых организаций, в том числе с органами государственной власти и местного самоуправления;
3) лоббирование в органах государственной власти критериев лицензирования или иных критериев допуска к тому или иному сектору финансового рынка, ограничивающих вход на рынок потенциальным конкурентам.
46. Перечень факторов, анализируемых в процессе выявления барьеров входа на данный финансовый рынок, может быть шире (или уже) перечисленного, отличаться от него, в связи с особенностями основных видов деятельности финансовых организаций и спецификой региона.
47. Преодолимость барьеров входа на рынок финансовых услуг оценивается на основе сроков и величины затрат на преодоление таких барьеров.
Барьеры входа на рынок считаются преодолимыми, если затраты на преодоление барьеров входа на рассматриваемый рынок экономически оправдываются доходами (преимуществами), которые получит (предполагает получить) субъект рынка, собирающийся войти на данный рынок.
48. При оценке степени преодолимости барьеров входа на рынок финансовых услуг следует учитывать равнозначность барьера для каждой финансовой организации, его временный либо постоянный характер.
49. Анализ рынка финансовых услуг включает анализ барьеров выхода с рынка действующих финансовых организаций, в том числе:
1) связанных с необходимостью удовлетворения спроса и сохранения финансовой организации на рынке;
2) связанных с необходимостью привлечения значительных финансовых ресурсов для сворачивания деятельности или изменения ее направленности и т.д.
50. Выявление вертикальной и горизонтальной интеграции финансовых организаций и потребителей основано на анализе аффилированных лиц участников рынка.
Анализ аффилированности предполагает выявление имущественной и управленческой зависимости между субъектами экономического оборота, в той или иной степени воздействующей на деятельность органов управления юридического лица, а также на юридическое лицо как субъект предпринимательской деятельности.
На основе анализа аффилированности финансовых организаций, идентификации групп лиц уточняются расчеты показателей концентрации на рынке финансовых услуг, обосновывается потенциал финансовой организации.
51. Важным фактором, воздействующим на конкуренцию между финансовыми организациями, является адекватность информации. Потенциальный клиент (потребитель) должен обладать объемом информации, который бы ему позволил оценить риски, связанные с получением финансовой услуги. Оценка ожидаемой доходности и риска, связанного с данной финансовой услугой, зависит от общей оценки рынка и характеристик действующих на нем финансовых организаций.
При проведении исследования адекватности информации следует определить наличие источников информации и дифференцировать их с точки зрения доступности различным группам потребителей финансовых услуг, оценить качество и своевременность информации.

9. Оценка состояния конкурентной среды на рынке
финансовых услуг

52. Оценка состояния конкурентной среды на рынке финансовых услуг включает:
1) заключение о том, к какому виду рынков финансовых услуг относится рассматриваемый рынок: к рынку с развитой конкуренцией, к рынку с недостаточно развитой конкуренцией или к рынку с неразвитой конкуренцией;
2) оценку перспективы изменения конкурентной среды на рассматриваемом рынке (в случаях, предусмотренных подпункта 2) пункта 1 настоящих методических рекомендаций);
3) рекомендации (в случае необходимости) государственным органам по развитию конкуренции на рассматриваемом рынке.
53. Заключение о том, к какому виду рынков финансовых услуг относится рассматриваемый рынок финансовых услуг, дается на основании показателей уровня концентрации рынка, наличия и преодолимости барьеров входа на рынок.
В случае, если указанных характеристик недостаточно для заключения о том, к какому виду рынков финансовых услуг относится рассматриваемый рынок финансовых услуг, то анализируется поведение субъектов рынка и результаты хозяйственной деятельности, а также наличие факторов, ограничивающих конкуренцию.
54. Анализ поведения субъектов рынка на рассматриваемом рынке финансовых услуг включает в том числе:
1) изучение инновационной деятельности и маркетинговой стратегии поставщиков;
2) выяснение степени взаимозависимости конкурирующих субъектов рынка;
3) установление фактов предоставления поставщиками льгот отдельным потребителям (группам потребителей);
4) выявления соглашений субъектов рынка, действующих на рынке финансовых услуг.
55. При анализе результатов хозяйственной деятельности могут рассматриваться:
1) соотношение размера прибыли и издержек привлечения капитала для субъектов рынка, имеющих на рассматриваемом рынке финансовых услуг долю более 35 процентов;
2) динамика цен на рассматриваемом рынке финансовых услуг;
3) динамика объема рассматриваемого рынка финансовых услуг и спроса;
4) открытость рассматриваемого рынка финансовых услуг для межрегиональной и международной торговли;
5) частота появления новых поставщиков на рассматриваемом рынке финансовых услуг;
6) уровень технического развития субъектов рынка, действующих на рассматриваемом рынке финансовых услуг.
56. При оценке перспектив изменения конкурентной среды рынка сделки, акты и действия могут признаваться ограничивающими конкуренцию, если в результате их совершения:
1) создается возможность для нарушения запретов, установленных Законом;
2) повышается уровень концентрации рассматриваемого рынка с умеренного до высокого;
3) становятся непреодолимыми барьеры входа на рынок финансовых услуг с высоким или умеренным уровнем концентрации;
4) создаются благоприятные предпосылки для координации действий субъектов рынка на рассматриваемом рынке финансовых услуг;
5) уменьшаются возможности потребителя (потребителей) заменять одну услугу другими (из группы взаимозаменяемых услуг) при ограниченном предложении данных услуг;
6) возникает вертикальная интеграция субъекта естественной монополии с субъектами рынка, являющимися его поставщиками или потребителями.
57. При определении положительного эффекта от совершаемых сделок рассматриваются в том числе следующие изменения:
1) прибыли и издержек оказания данной финансовой услуги (показателей эффективности, рентабельности);
2) объема реализации данной услуги;
3) обеспеченности спроса;
4)технического и организационного уровня развития поставщиков данной услуги;
5) качества данной услуги;
6) количества поставщиков данной услуги на рассматриваемом рынке;
7) количества рабочих мест при оказании данной услуги.
Положительный эффект от совершаемых сделок должен носить долговременный характер (не менее двух лет) и быть получен в течение года с момента совершения сделки.
Положительный эффект от совершаемых сделок определяется на основании выборочных опросов потребителей или экспертных оценок.
В каждом конкретном случае процедура оценки состояния конкурентной среды может осуществляться в различном объеме и последовательности в зависимости от особенностей финансового рынка, целей анализа. Возможен также пропуск отдельных этапов (если определены критерии взаимозаменяемости и границы рынка финансовых услуг).
После прохождения каждого этапа при необходимости осуществляется корректировка показателей, определенных на предыдущем этапе.
По результатам проведенного исследования делаются выводы о структуре рынка, о развитости или неразвитости конкуренции на рынке финансовых услуг, целесообразности и формах воздействия антимонопольного органа на изменение ситуации.

10. Составление аналитического отчета по результатам анализа
и оценки состояния конкурентной среды на рынке финансовых услуг

58. В аналитическом отчете приводятся результаты проведенного анализа рынка финансовых услуг, включая обоснованную оценку состояния конкурентной среды на данном рынке.
Аналитический отчет включает:
1) временной интервал исследования;
2) критерии взаимозаменяемости рынка;
3) границы рынка;
4) состав субъектов рынка, действующих на рассматриваемом рынке;
5) объем рынка и доли субъектов рынка;
6) уровень концентрации рынка;
7) барьеры входа на рынок;
8) оценку состояния конкурентной среды на рынке финансовых услуг.
59. В случае, если при проведении анализа и оценки состояния конкурентной среды на рынке финансовых услуг отдельные этапы не проводились, то в аналитический отчет соответствующие разделы не включаются.
60. По результатам проведенного анализа и оценки состояния конкурентной среды рынка, в том числе в составе отдельных этапов анализа, может составляться краткое описание состояния рынка и развития на нем конкуренции (обзор состояния конкурентной среды на рынке финансовых услуг).
61. Итоговая оценка состояния конкурентной среды на рынке финансовых услуг включает в себя сопоставление и анализ количественных и качественных характеристик рынка финансовых услуг, позволяющие определить, к какому типу рыночных структур принадлежит изучаемый рынок финансовых услуг, оценить степень развитости (неразвитости) конкуренции на данном рынке.
На основании полученных характеристик рынка финансовых услуг делаются выводы о состоянии и перспективах развития конкуренции, о целесообразности и формах государственного воздействия на рынок.
62. В зависимости от уровня концентрации рынка финансовых услуг дифференцируются действия антимонопольного органа по отношению к различным рынкам и действующим на них финансовым организациям.
Для высококонцентрированных рынков целесообразны следующие меры:
1) контроль за рыночным поведением финансовых организаций, занимающих доминирующее или монопольное положение на рынке финансовых услуг;
2) действия по снижению барьеров входа на рынок финансовых услуг, по созданию равных условий деятельности;
3) предупреждение и пресечение злоупотреблений финансовой организации доминирующим положением;
4) запрещение слияний, присоединений финансовых организаций и приобретений блокирующих и контрольных пакетов акций (долей) в уставных капиталах финансовых организаций;
5) рекомендации соответствующим государственным органам по проведению мероприятий, направленных на развитие конкуренции на рынке финансовых услуг.
Для умеренно концентрированных рынков целесообразны следующие меры:
1) наблюдение за динамикой показателей концентрации. При усилении процесса концентрации необходим переход к мерам, предусмотренным для высококонцентрированных рынков;
2) контроль за рыночным поведением финансовых организаций, занимающих доминирующее положение на рынке финансовых услуг.
63. К аналитическому отчету прилагается перечень документов, использованных для определения характеристик рассматриваемого рынка.

Қаржылық ұйымдарға қатысты бәсекелес ортаның жай-күйіне талдау және бағалау жүргізу әдістемесін бекіту туралы

Қазақстан Республикасы Бәсекелестікті қорғау агенттігі (Монополияға қарсы агенттік) төрағасының 2013 жылғы 31 мамырдағы № 148-НҚ бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2013 жылы 02 шілдеде № 8542 тіркелді. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрінің 2015 жылғы 30 қаңтардағы № 62 бұйрығымен

Ескерту. Күші жойылды - ҚР Ұлттық экономика министрінің 30.01.2015 № 62 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

«Бәсекелестік туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 39-бабы 14) тармақшасын іске асыру мақсатында БҰЙЫРАМЫН:
1. Қоса беріліп отырған Қаржылық ұйымдарға қатысты бәсекелес ортаның жай-күйіне талдау және бағалау жүргізу әдістемесі бекітілсін.
2. Қазақстан Республикасы Бәсекелестікті қорғау агенттігінің (Монополияға қарсы агенттік) (бұдан әрі - Агенттік) Әкімшілік департаменті (Қ.М. Қалдықараев) осы бұйрықты Агенттіктің құрылымдық және аумақтық бөлімшелерінің назарына жеткізсін.
3. Осы бұйрықтың орындалуын бақылау Агенттіктің жауапты хатшысы Н.Ә. Әбдіге жүктелсін.
4. Осы бұйрық алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі.

Төраға Б. Қуандықов

«КЕЛІСІЛГЕН»
Қазақстан Республикасы
Ұлттық Банкінің төрағасы
___________ Г. Марченко
2013 жылғы 31 мамыр

Қазақстан Республикасы
Бәсекелестікті қорғау агенттігі
(Монополияға қарсы агенттік)
төрағасының
2013 жылғы 31 мамырдағы
№ 148-НҚ бұйрығымен
бекітілген

Қаржылық ұйымдарға қатысты бәсекелес ортаның жай-күйіне
талдау және бағалау жүргізу әдістемесі

1. Жалпы ережелер

1. Қаржылық ұйымдарға қатысты бәсекелес ортаның жай-күйіне талдау және бағалау жүргізу әдістемесі (бұдан әрі – Әдістеме) «Бәсекелестік туралы» Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі – Заң) 39-бабының 14) тармақшасында көзделген негізгі ережелерді іске асыру мақсатында әзірленді, қаржы ұйымдары көрсететін қаржы қызметтері (бұдан әрі – Қаржы қызметтері) нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйіне талдау және бағалау жүргізу рәсімін айқындайды және мынадай:
1) осы нарықтардағы бәсекелестіктің жай-күйін (экономикалық шоғырлануды) айқындау мақсатында қаржы қызметтері нарығына талдау жүргізу және Үстем немесе монополиялық жағдайға ие нарық субъектілерінің мемлекеттік тізілімін (бұдан әрі - Тізілім) қалыптастыру кезінде;
2) экономикалық шоғырлануға мемлекеттік бақылау кезінде;
3) үстем немесе монополиялық жағдайға ие нарық субъектілерін мәжбүрлеп бөлу (бөліп шығару) туралы сотқа жүгінген кезде жағдайда қолданылады.
2. Осы Әдістемеде «Бәсекелестік туралы» және «Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын мемлекеттік реттеу, бақылау және қадағалау туралы» Қазақстан Республикасының заңдарында, сондай-ақ қаржы нарығын реттеу саласындағы Қазақстан Республикасының тиісті заңнамалық актілерінде айқындалған ұғымдар пайдаланылады.
3. Қаржы қызметтері нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйіне талдау және бағалау жүргізу мынадай кезеңдерді қамтиды:
1) қаржы қызметтерінің бірін-бірі алмастыру критерийлерін айқындау;
2) қаржы қызметтері нарығының шекараларын айқындау;
3) қаржы қызметтері нарығын зерттеудің уақыт аралығын айқындау;
4) қаржы қызметтері нарығында жұмыс істейтін нарық субъектілерінің құрамын айқындау;
5) қаржы қызметтері нарығының көлемі мен нарық субъектілерінің үлесін есептеу;
6) қаржы қызметтері нарығының шоғырлану деңгейін айқындау;
7) қаржы қызметтері нарығына кіру тосқауылдарын айқындау;
8) қаржы қызметтері нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйін бағалау;
9) қаржы қызметтері нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйін талдау және бағалау нәтижелері бойынша талдамалық есепті жасау.
4. Қаржы қызметтері нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйін талдау және бағалау кезінде бастапқы ақпарат ретінде мыналар қолданылуы мүмкін:
1) нарық субъектілерінің қызметін сипаттайтын мемлекеттік статистикалық есептіліктің деректері;
2) Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі мен оның аумақтық органдарынан Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде белгіленген тәртіппен алынған мәліметтер;
3) Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі мен оның аумақтық органдарынан алынған мәліметтер;
4) Қазақстан Республикасының мемлекеттік әділет органдары мен оның аумақтық органдарынан алынған мәліметтер;
5) монополияға қарсы органның Заңда белгіленген тәртіппен қаржы қызметтерінің көлемі туралы қаржы нарығы субъектілерінен алған мәліметтері;
6) қаржы ұйымдарының Заңға сәйкес ұсынған бухгалтерлік және өзге де есептіліктерінің деректері.

2. Қаржы қызметтерінің бірін-бірі алмастыру критерийлерін айқындау

5. Нақ сол бір нарықта көрсетілетін, алмастырушысы немесе бірін-бірі алмастыратын қызметтері жоқ қаржы қызметінің бірін-бірі алмасымдылығының критерийлерін айқындау рәсімі мыналарды қамтиды:
1) қаржы қызметін алдын ала айқындау;
2) тұтынушының таңдауын айқындайтын қаржы қызметінің тұтынушылық қасиеттерін және осы қаржы қызметі үшін әлеуетті бірін-бірі алмастыратын болып табылатын қызметтерді айқындау;
3) бірін-бірі алмастыратын қызметтерді айқындау.
6. Қаржы қызметін алдын ала айқындау мыналардың:
1) қаралатын қаржы қызметі оның мәні болып табылатын қаржы қызметін көрсету шарттарының;
2) лицензия беру туралы шешімнің; лицензияның болуын растайтын құжаттардың;
3) тиісті қызметті реттейтін нормативтік құқықтық актілердің;
4) өнімнің, жұмыстардың, көрсетілетін қызметтердің экономикалық қызмет түрлерінің қазақстандық жіктеуіштерінің;
5) қаржы сөздіктерінің және осы бағытқа сәйкес келетін өзге де анықтамалық әдебиеттің;
6) қаржы ұйымдарының қауымдастықтары (қоғамдық бірлестіктері) қорытындыларының негізінде жүргізілуі мүмкін.
7. Тұтынушының таңдауын айқындайтын қаржы қызметінің тұтынушылық қасиетін анықтау кезінде мыналар талданады:
1) функционалдық міндеті, оның ішінде қаржы қызметін тұтынудың мақсаты және оның негізгі тұтынушылық қасиеттері;
2) алынған қаржы қызметін қолдану (оның ішінде қайта сату немесе жеке тұтыну не кәсіби пайдалану);
3) қаржы қызметін көрсету жүйесіндегі сапалық ерекшеліктер;
4) қаржы қызметін жеткізудің шарттары;
5) қаржы қызметінің бағасы (сыйақының тиімді ставкасы, тариф, комиссия);
6) қаржы қызметтерін өткізудің шарттары мен тәсілдері.
Тұтынушының таңдауын айқындайтын қаржы қызметінің тұтынушылық қасиетінің құрамы және қаржы қызметінің сипаттамасын бөлудің қажетті дәрежесі жүргізілетін зерттеудің мақсатына, сондай-ақ талданатын нарықтың ерекшелігіне байланысты болады.
8. Осы қаржы қызметі үшін әлеуетті бірін-бірі алмастыратын болып табылатын қызметтерді айқындау мыналар:
1) сарапшылар қорытындыларын пайдалану;
2) қаралатын қаржы қызметімен бірге экономикалық қызмет түрінің қазақстандық жіктеуішінің бір жіктеуіш тобына кіретін қызметтердің елеулі қасиеттері бойынша салыстырылатын талдау арқылы жүзеге асырылады.
Осы қызметке тиісті дәл жіктеуіш ұстанымын белгілеу мүмкін болмаған жағдайда, жіктеуіш ұстанымдарының тобы қарастырылады.
9. Бірін-бірі алмастыратын қаржы қызметтерін айқындау олардың функционалдық міндетін, қолдануды, сапалық сипаттамаларын, бағасын және басқа да өлшемдерін ескере отырып, тұтынушының қызметтерді нақты ауыстыруына немесе тұтынушының тұтыну үдерісінде бір қаржы қызметтерін басқасымен алмастыруға әзірлігіне негізделеді.
Егер тұтыну үдерісінде қаржы қызметін басқа да қызметтермен ауыстыру үшін тұтынушының елеулі шығындары (қызмет бағасының 10 пайызынан асатын) болса, онда мұндай қызметтер бірін-бірі алмастыратын түрге жатқызылмауға тиіс.
10. Бірін-бірі алмастыратын қаржы қызметтерін айқындау кезінде тұтынушылардың түрлі топтары пікірлерінің сәйкес келмеуі ескеріледі.
Тұтынушылардың топтары мыналар:
1) қаржы ұйымдары клиенттерінің құрамы бойынша;
2) қаржы қызметін алу орны бойынша;
3) қаржы қызметіне қойылатын талаптар бойынша бөлінеді.
11. Қаржы қызметтері нарығын бақылау және нәтижелерінің негізінде шекаралар айқындалатын экономикалық - статистикалық есептеулер мыналарды:
1) «гипотетикалық монополистің тесті» рәсімін;
2) баға белгілеу және бағалар серпінін талдауды, қаралатын қызметке бағалардың өзгеруі кезінде сұраныс көлемінің өзгеруін қамтиды.
12. «Гипотетикалық монополистің тестін» өткізу кезінде (қаржы қызметтері нарығының шекараларын анықтау үшін) қаралатын қаржы қызметіне азғана, бірақ елеулі және ұзақ уақыт бағаның артуының болуы болжанады. Зерделеудің уақыт аралығы бойына одан әрі сақталатын, бәсекенің өзге тең шарттарында (бұл ретте инфляцияның әсері алынып тасталуы тиіс) бағаның 5-10 пайызға артуы осындай деп танылады.
Мыналар айқындалады:
1) көрсетілген бағаның өсу нәтижесінде тұтынушы (тұтынушылар) қаралатын қаржы қызметін басқа қызметтермен алмастыра ма (алмастыруға дайын ба);
2) мұндай бағаны арттыруды қаржы ұйымдары мен тұтынушы (тұтынушылар) үшін тиімсіз ететін, қызметтер көрсету көлемінің азаюы болып жатыр ма (болады ма).
Егер көрсетілген шарттар орындалса, онда қаралатын қаржы қызметіне қасиеттері бойынша неғұрлым жақын болып табылатын қаржы қызметтерін бірін-бірі алмастыратын тауарлар тобының құрамына енгізу қажет.
Көрсетілген рәсім оларға баға жеткізуші үшін пайда шегерілмей 5-10 пайызға артуы мүмкін қызметтер тобы анықталғанға дейін жүзеге асырылады. Мұндай топқа кіретін қаржы қызметтері бірін-бірі алмастыратын қызметтер деп танылады.
«Гипотетикалық монополистің тестін» бірін-бірі алмастыратын қызметтер тобы ретінде жүргізген кезде осы үшін қаржы ұйымы көрсетілген бағаны арттыруды жүзеге асыра алатын қызметтердің ең кіші жиынтығын қарастыру қажет.
13. Қаржы қызметтері нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйіне перспективалық талдау және бағалау жүргізу кезінде зерттеу жүргізу сәтіне қалыптасқан нарықтық бағалар қолданылуы мүмкін.
14. Нарықты сұраныс тарапынан зерделеу нақты қаржы ұйымының клиенттер тобын - қаржы қызметтерін тұтынушыларды айқындауды қамтиды.
Нарықты ұсыныс тарапынан зерделеу талданатын нарық шекараларында қызметтер көрсететін бәсекелестерді - қаржы ұйымдарын айқындауды қамтиды.
Белгілі бір бірін-бірі алмастыратын қаржы қызметтерін нақтылау мақсатында қаржы ұйымдарының клиенттері мен бәсекелестеріне (іріктеп және (немесе) жаппай) сауал жүргізу, сондай-ақ сарапшыларды тарту жүргізілуі мүмкін. Алайда, осы сауалдар клиенттер мен бәсекелестердің қаржы қызметіне субъективтік талаптарының әртүрлілігін көрсетуі және қаржы қызметін шектен тыс сегменттеуге әкелуі мүмкін екендігін ескере отырып, қаржы қызметтері нарығының тауар шекаралары туралы түпкілікті шешім (сегменттеу және агрегаттау дәрежесі) нарық талдауын салалық реттеуішпен келісе отырып жүргізетін монополияға қарсы органның шешіміне қалдырылады.
15. Қаржы қызметтері нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйіне талдау мен бағалау жүргізу кезінде тиісті қаржы қызметтері нарығына операцияларды жүзеге асыратын қаржы ұйымдарының қызметтері ескеріледі.

3. Қаржы қызметтері нарығының географиялық шекараларын айқындау

16. Қаржы қызметтері нарығының шекаралары, егер оны осы аумақтан тысқары жерлерде сатып алу экономикалық, технологиялық және басқа да себептер бойынша орынсыз болса, тұтынушылар қаржы қызметін немесе бiрiн-бiрi алмастыратын қызметтерді сатып алатын аумақты айқындайды.
17. Қаржы қызметтеріне талдау жүргізу кезінде нарық шекаралары болып Қазақстан Республикасының аумағы айқындалады.
18. Қаржы қызметтері нарығының шекаралары қаржы қызметтерін сатып алудың қолжетімділігі ескеріле отырып, мынадай:
1) тиісті аумақта қаржы қызметін сатып алудың мүмкіндігі;
2) қаржы қызметінің құнына қатысты шығындардың негізділігі мен өзін ақтайтындығы;
3) осы қызметті көрсету/алу кезінде қаржы қызметінің тұтынушылық қасиеттері мен шарттарының сақталуы;
4) қаржы қызметін өткізу жүзеге асырылатын аумақта бәсекелестікке тең жағдайдың болуы критерийлері бойынша айқындалады.
19. Қаржы қызметтерінің шекараларын айқындау кезінде оларды қызмет түрлеріне байланысты бөлу қажет.
20. Бұл ретте қаржы қызметтері нарығы мынадай негізгі секторларға бөлінеді:
1) екінші деңгейдегі банктер және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар көрсететін қаржы қызметтері нарығы;
2) сақтандыру ұйымдары көрсететін қаржы қызметтері нарығы;
3) бағалы қағаздар нарығында қаржы ұйымдары көрсететін қаржы қызметтері нарығы.

4. Қаржы қызметтері нарығын зерттеудің уақыт аралығын айқындау

21. Қаржы қызметтері нарығын зерттеудің уақыт аралығы зерттеу мақсатына, нарықтың ерекшеліктеріне және ақпараттың қолжетімділігіне байланысты айқындалады.
22. Қаржы қызметтері нарығын зерделеу кезінде қаржы қызметтері нарығында монополияға қарсы заңнаманың және бәсекелестікті қорғау туралы өзге де құқықтық актілердің бұзылуына байланысты, өтініште мазмұндалған, немесе осындай бұзушылық туралы өтінішті алу күніне оқиғаның (фактінің) алдындағы кезеңді айқындау ұсынылады.
Қаржы қызметтері нарығының сипаттамалары айқындалатын уақыттың бөлігі ретінде күнтізбелік жыл қабылдануы мүмкін. Өзге де уақыт аралықтарын таңдау мүмкіндігіне жол беріледі.
Қаржы қызметтері нарығының факт бойынша барлық сипаттамалары бір уақыт аралығы үшін айқындалады. Қаржы қызметтері нарығының даму перспективаларын зерделеуде барлық сипаттамалар алдағы бір уақыт аралығы үшін дәл осылай айқындалады.
Қаржы қызметтері нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйін сипаттайтын көрсеткіштерді есептеу кезінде нақты уақыт аралығына қатысты деректер пайдалануға тиіс. Уақыт аралығын таңдау зерттеу мақсатына, зерделенетін қаржы қызметтері нарығының тұрақтылығына, бастапқы деректердің болуына және басқа факторларға байланысты болады.
23. Осы Әдістеменің 1-тармағының 2), 3) тармақшалары бойынша қаралатын тауар нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйіне талдау, сондай-ақ мемлекеттік бақылау жүзеге асырылатын іс-әрекеттер жасалғаннан кейінгі бәсекелес ортаның жай-күйін ескеруі тиіс перспективалық талдау жүргізіледі.
24. Егер тұтынушылар уақыттың бір кезеңінде сатып алынатын қаржы қызметін тұтынуда уақыттың басқа кезеңінде сатып алынатын сол қызметпен ауыстырмаса және ауыстыруға дайын болмаса, онда уақыт аралығын таңдау кезінде нарық сипаттамасының осы таңдауына себеп болатын, оның ішінде:
1) жыл ішінде қаржы қызметтерін көрсетудің маусымдылығы;
2) жыл ішінде қаржы қызметтерін көрсетудің тұрақтылығы;
3) ең үлкен және ең кіші сұраныс кезеңдері мен шарттары (оның ішінде қысқа мерзімді), осы кезеңде тұтынушылар саны арасындағы арақатынас;
4) тұтынушылардың түрлі уақыт кезеңдерінде әртүрлі бағалар белгілеу мүмкіндігі;
5) келісімшарттардың жарамдылық мерзімдері;
6) нарықта қаржы қызметінің пайда болу уақыты ескеріледі.
25. Қаржы қызметтері нарығының барлық сипаттамалары белгіленген уақыт аралығының шегінде айқындалады.
Қаржы қызметтері нарығында жұмыс істейтін нарық субъектілерінің құрамын айқындау.
26. Қаржы қызметтері нарығында жұмыс істейтін нарық субъектілерінің құрамына оның шекараларында белгілі уақыт аралығы шеңберінде қызмет көрсететін барлық нарық субъектілері енгізіледі.
27. Қаржы қызметтері нарығында жұмыс істейтін және тұлғалар тобын құрайтын нарық субъектілері бір нарық субъектісі ретінде қаралады.
28. Зерттеудің уақыт аралығын анықтау кезінде, бірін-бірі алмастыру критерийлерін анықтау кезінде және қаржы қызметтері нарығының шекараларын анықтау кезінде алынған ақпараттың негізінде мыналарды:
1) толық атауын (ұйымдық-құқықтық нысанын көрсете отырып);
2) мекен-жайын (орналасқан орнын);
3) тұлғалар тобына тиесілігін;
4) осы қызметті тұтынушылар немесе тауар шекаралары деректерін сәйкестендіруге мүмкіндік беретін, қаралатын тауар нарығында жұмыс істейтін нарық субъектілері айқындалады.
29. Қаржы қызметтері нарығында жұмыс істейтін нарық субъектілерінің құрамын айқындау кезінде қаралатын нарықта жұмыс істейтін жеткізушілерден қызметті сатып алатын тұтынушылар тобының құрамы (саны) нақтылануы мүмкін.
Егер қаржы қызметтері нарығында негізгі тұтынушылардың азғана саны (15-тен кем) жұмыс істейтін болса, онда тұтынушылардың қызметтерді негізгі жеткізушілермен бір тұлғалар тобына кіретіні айқындалады.
30. Егер қаржы нарығының субъектісі қаржы нарығында Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен бірнеше лицензияланатын қызмет түрін жүзеге асырса, онда қаржы қызметтері нарығын талдау кезінде ол ең алдымен негізгі қызмет көрсетілетін сектор субъектісі (банк, сақтандыру, бағалы қағаздар) ретінде қаралады.
Бұл ретте, егер түрлі сектор субъектілері нақ сол бір қызмет түрін, мысалы банктер мен банк болып табылмайтын брокерлер және (немесе) дилерлер бағалы қағаздар нарығында брокерлік және (немесе) дилерлік қызметті жүзеге асырса, тиісті қызметтер нарығы жекелеген қаржы қызметтері нарықтары ретінде қаралады, тиісінше бір қаржы қызметтері нарығындағы көрсеткіштер (көлем және бағалар және т.б.) басқа қаржы қызметтері нарығын талдау кезінде ескерілмейді.
31. Қаржы қызметтері нарығының құрылымы мен қаржы ұйымдары клиенттерінің құрамы қаржы қызметтері нарығының анықталған шекаралары шеңберінде айқындалады.
Қаржы қызметтері нарығының құрылымын айқындау үшін олардың қызмет түріне байланысты қаржы ұйымдарының саны мен құрамы анықталады.
Қаржы қызметтері нарығында, оның ішінде өз филиалдары арқылы қызметтер көрсететін қаржы ұйымдары анықталады.
Қажеттілік құрылымын саралаудың негізінде қызметті нақты қаржы ұйымынан сатып алатын клиенттердің (тұтынушылардың) негізгі топтары айқындалады.
Егер зерттеу міндетіне қаржы қызметтері нарығының даму перспективаларын айқындау кіретін болса, қаржы ұйымдарының саны мен құрамының және олардың клиенттерінің ықтимал өзгеруін ескеру қажет.
Осы географиялық нарықта жұмыс істейтін қаржы ұйымдарының белгілі бір қаржы қызметін көрсетуінің әлеуетті мүмкіндіктері анықталады. Осы нарыққа басқа қаржы ұйымдары мен тұтынушылардың кіруінің әлеуетті мүмкіндігі айқындалады.
Әлеуетті бәсекелестерге мыналар жатады:
1) қаралатын қаржы қызметтері нарығының шекараларында жұмыс істейтін қаржы ұйымдары;
2) қаржы қызметтері нарығында қызметті жүзеге асыруға тиісті лицензиясы жоқ, бірақ мұндай лицензияны алуға тең бәсекелестік мүмкіндігі бар қаржы қызметтерінің қаралатын шекараларында жұмыс істейтін ұйымдар;
3) қаржы қызметтері нарығында жұмыс істейтін және Қазақстан Республикасы заңнамасының негізінде қаржы нарықтарында қызметін жүзеге асыруға лицензия алуға мүмкіндігі бар ұйымдар.

6. Қаржы қызметтерінің көлемін және нарық субъектілерінің
үлестерін есептеу

32. Қаржы қызметтері нарығының сыйымдылығы және қаржы ұйымының үлесі қаржы қызметтері нарығының анықталған шекаралары, клиенттер (тұтынушылар) және бәсекелестер құрамы шеңберінде айқындалады.
Қаржы нарығының сыйымдылығы белгілі бір кезеңде барлық қаржы ұйымдары жүзеге асыратын қаржы қызметтері көлемінің сомасы ретінде айқындалуы мүмкін:

n
Vfr = SUM Vi,
i=1

онда:
Vfr - қаржы қызметтері нарығының сыйымдылығы;
Vi – қаржы қызметтерінің көлемі i-ші қаржы ұйымының;
i = 1, 2,..., n - қаржы қызметтері нарығында жұмыс істейтін қаржы ұйымдарының саны.
Қаржы қызметтері нарығының сыйымдылығын есептеуде пайдаланылатын көрсеткіштер заттай да, құндық та мәнде өлшенеді.
33. Қаралатын қаржы қызметтері нарығындағы қаржы ұйымының үлесі ол көрсеткен белгілі бір қаржы қызметі түрінің белгілі бір кезеңде қызметтердің белгілі түрі нарығының жалпы сыйымдылығына пайыздық қатынасы ретінде айқындалады

Di = Vi / Vfr*100

Нарық субъектісінің үлесін есептеуде пайдаланылатын көрсеткіштер нарық көлемін есептеудегі өлшем бірліктерінде келтіріледі.
Қаржы қызметтері нарығының көлемін анықтау кезінде талданатын нарықты қызметтерді тұтынушылар тобы бойынша бөлуге болады.
Бұдан басқа, жекелеген жағдайларда банк секторы қызметтерін зерттеу кезінде клиенттер мынадай топтар бойынша жіктеледі: шағын, орта және ірі бизнес субъектілері.
34. Бір тұлғалар тобына кіретін, нақ сол бір қаржы қызметтері нарығында жұмыс істейтін қаржы ұйымдарының нарықтағы үлесі тұлғалар тобы үшін жиынтығында айқындалады. Осылайша, шешім қабылдауда тәуелсіз, дербес қаржы ұйымдарының құрамын анықтауда нарықта жұмыс істейтін қаржы ұйымдарының жалпы саны азаяды және біріктірілген қатысушылар пайда болады.
Қаржы қызметтері нарығының тәуелсіз қатысушыларының белгілі бір санынан шыға келе, нарықтың шоғырлану көрсеткішін есептеу қажет.
Қаржы қызметтері нарығындағы нарық субъектісінің (тұлғалар тобының) үлесі белгіленген уақыт аралығына, қаралатын қаржы қызметтері нарығының шекараларына қатысты айқындалады.
35. Екінші деңгейдегі банктер және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар көрсететін қаржы қызметтері нарығы.
Егер банктер де, банктік емес ұйымдар да көрсететін қызмет тұтынушы үшін бірін-бірі алмастыратын болып табылса, онда мұндай қызмет біртұтас нарық ретінде айқындалады.
Көрсетілетін банк қызметтерінің негізгі түрлерінің көлемін есептеу кезінде мынадай шарттар қабылданады.
1) банктік қарыз операциялары: баға көрсеткіші – сыйақының жылдық орташа тиімді ставкасы (бұдан әрі – СЖТС), үлес көрсеткіші (Vi) – құндық мәнде берілген кредиттер көлемі және жасалған шарттар саны;
2) аударым операциялары: жеке және заңды тұлғалардың төлем және ақша аударымы бойынша тапсырмаларын орындау: баға көрсеткіші – тарифтерге сәйкес аударымдар құны, үлес көрсеткіші (Vi) – аударым сомалары және операциялар саны.
36. Сақтандыру ұйымдары көрсететін қаржы қызметтері нарығы.
Сақтандыру қызметтері нарығын талдау сақтандыру сыныптары бөлінісінде егжей-тегжейлі өткізіледі.
Сақтандыру ұйымдары және сақтандыру брокерлері қызметтері жеке нарық ретінде қаралады.
Сақтандыру қызметтерінің негізгі түрлерінің көлемін есептеу кезінде мынадай шарттар қабылданады.
1) баға көрсеткіші – сақтандыру тарифтері (сақтандыру сыйақысының сақтандыру сомасына қатынасы), үлес көрсеткіші (Vi) – сақтандыру сыйақыларының көлемі;
2) сақтандырудың бірнеше сыныптарын біріктіретін сақтандыру өнімдері тауар нарықтарында сақтандырудың әрбір сыныбы бойынша ескеріледі.
Міндетті сақтандыру қызметтерін көрсетудің (оның ішінде олардың баға белгілеуі) дәл регламенттелгенін және уәкілетті мемлекеттік органдар реттейтінін ескере отырып, монополияға қарсы орган мемлекеттік реттеу кезінде олар бойынша монополиялық жоғары және төмен бағаларды есептеуді жүргізбейді.
37. Бағалы қағаздар нарығында қаржы ұйымдары көрсететін қаржы қызметтері нарығы.
Бағалы қағаздар нарығында қаржы ұйымдары көрсететін қаржы қызметтері нарығы қызметтің лицензияланатын түрлері бойынша сегменттеледі.
Бағалы қағаздар нарығы қызметтерінің негізгі түрлері көлемін есептеуде мынадай шарттар қабылданады.
1) брокерлер қызметтері үшін – баға көрсеткіші – жасалған мәмілелер комиссиялары; көрсетілген қызметтер көлемінің көрсеткіші (Vi) – жасалған мәмілелер көлемі және брокерлік қызметтер көрсету туралы жасалған шарттардың саны.
Дилерлік операцияларды брокер-дилерлер тек өз есебінен және өз мүддесі үшін жүзеге асыратынын ескере келе, монополияға қарсы орган мемлекеттік реттеу кезінде олар бойынша монополиялық жоғары және төмен бағаларды есептеуді жүргізбейді;
2) инвестициялық портфельді басқарушылардың қызметтері үшін – баға көрсеткіші – кіріс комиссиясы; көрсетілген қызметтер көлемінің көрсеткіші (Vi) – басқарудағы активтер көлемі және активтерді басқаруға жасалған шарттар саны;
3) кастодиан қызметтері үшін – баға көрсеткіші – операциялар комиссиясы (тарифтері); көрсетілген қызметтер көлемінің көрсеткіші (Vi) – кастодиандық қызмет көрсету үшін жасалған шарттардың саны;
4) тіркеуші қызметтері үшін – баға көрсеткіші – операциялар комиссиясы (тарифтері); көрсетілген қызметтер көлемінің көрсеткіші (Vi) – бағалы қағаздар ұстаушыларының тізілімін жүргізуге жасалған шарттар саны;
5) трансфер-агенттер қызметтері үшін – баға көрсеткіші – құжаттарды (ақпаратты) кабылдап алу-беру комиссиясы (тарифтері); көрсетілген қызметтер көлемінің көрсеткіші (Vi) – трансфер-агенттік қызмет көрсетуге жасалған шарттар саны;
6) орталық депозитарий қызметтері үшін – баға көрсеткіші – жасалған операциялар комиссиясы (тарифтері); көрсетілген қызметтер көлемінің көрсеткіші (Vi) – орталық депозитарий есебі жүйесінде номиналды ұстаушылар жеке шоттарының саны.
7) қор биржасы қызметтері үшін - баға көрсеткіші - жасалған мәмілелер комиссиясы (тарифтері); көрсетілген қызмет көлемінің көрсеткіші (Vi)- сауда-саттық (жасалған мәмілелер) көлемі және қор биржасының сауда жүйесінде айналымға жіберілген бағалы қағаздар эминентінің саны;
8) ерікті зейнетақы жарналарын тарту құқығымен инвестициялық портфельдерді басқарушылардың қызметтері үшін – баға көрсеткіші – операциялар комиссиясы (тарифтері); көрсетілген қызметтер көлемінің көрсеткіші (Vi) – салымшылардың жеке зейнетақы шоттарының саны және зейнетақы жинақтарының көлемі.
38. Қалған қаржы қызметтері нарығын талдау жалпы ережелерге сәйкес жүргізіледі және қажет болған жағдайда қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу, бақылау және қадағалау жөніндегі уәкілетті органның келісімі бойынша осы қызметтер нарығын зерттеудің жеке әдістемесі әзірленеді.

7. Қаржы қызметтері нарығының шоғырлану деңгейін айқындау

39. Нарықтың шоғырлану деңгейін айқындау үшін:
1) нарықтық шоғырлану коэффициенті (CR) қолданылады. Қызметті өткізу (жеткізу) көлемінің ірі жеткізушілердің белгілі бір санымен осы қаржы қызметтері нарығындағы барлық жеткізушілердің тауарды өткізудің (жеткізудің) жалпы көлеміне пайыздық қатынасы ретінде есептеледі.
Үш (CR - 3) ірі жеткізушілердің шоғырлану деңгейін пайдалану ұсынылады.
2) Герфиндаль – Гиршман нарықтық шоғырлану индексі (НН) нарықта жұмыс істеп тұрған барлық жеткізушілер иеленетін үлестердің квадраттары сомалары ретінде есептеледі.
40. Герфиндаль – Гиршман шоғырлану коэффициенттері мен индекстерінің түрлі мағыналарына сәйкес үш нарық түрі бөлінеді:
1) 1 түр - жоғары шоғырланған нарықтар:
70% < CR – 3 < 100 %; 2000 < НН < 10 000, немесе НН = 10 000 мәндер саласын қамтиды.
Бұл нарықтар бәсекелестік дамымаған немесе жоқ нарықтар ретінде сипатталады, нарық субъектілерінің үстем немесе монополиялық жағдайы орын алады. Нарықтың монополиялану дәрежесі жоғары.
2) 2 түр - орташа шоғырланған нарықтар:
45 % < CR – 3 < 70 %; 1000 < НН < 2000.
Нарықта бәсекелестік бар, бірақ ол жеткіліксіз дамыған, онда нарық субъектілерінің болуының біркелкі еместігі орын алады.
3) 3 түр - төмен шоғырланған нарықтар:
CR – 3 < 45 %; НН < 1000.
Аталған нарықтар бәсекелестік дамыған нарықтар деп сипатталады, әдетте нарықта үстем немесе монополиялық жағдайға ие субъектілер жоқ. Нарықтың монополиялану дәрежесі төмен.
Осылайша, нарықтың шоғырлану көрсеткіштері нарықтың монополиялану дәрежесін, онда нарық субъектілерінің болуының бір деңгейлігін (немесе түрлі деңгейлігін) алдын ала бағалауға мүмкіндік береді. Тиісті тауар нарығында түрлі ауқымды қызмет көрсетумен өнім берушілер неғұрлым көп болса, санамаланған көрсеткіштердің мәні соғұрлым аз болады.
Бір тұлғалар тобына кіретін нарық субъектілерінің үлестері қосылады және бір нарық субъектісінің үлесі ретінде есептеледі.
41. Нарықтың нарықтық шоғырлануын айқындау кезінде тиісті тауар нарығындағы тұлғалар тобын, атап айтқанда оларға қатысты Заңда көзделген шарттар орындалатын жеке және (немесе) заңды тұлғалардың жиынтығын белгілеу жөнінде жұмыстар жүргізіледі.

8. Қаржы қызметтері нарығына кіру тосқауылдарын айқындау

42. Қаржы қызметтері нарығының құрылымын сипаттайтын сапалық көрсеткіштер мыналар болып табылады:
1) әлеуетті бәсекелестер үшін нарыққа кіру тосқауылдарының болуы (немесе болмауы), оларды еңсеру мүмкіндігі;
2) нарықта жұмыс істейтін бәсекелестер үшін нарықтан шығу тосқауылдарының болуы (немесе болмауы);
3) қаржы ұйымдары мен клиенттердің (тұтынушылардың) тік және көлденең интеграциясы, қаржы қызметтері нарығына қатысушылардың аффилиирленуі;
4) ақпараттың баламалығы (ақпараттық қолжетімділік дәрежесі, ақпарат көздері).
43. Нарық субъектілеріне қаржы қызметтері нарығында қызметті бастауға кедергі келтіретін немесе қиындық тудыратын және шектейтін мән-жайларды немесе іс-қимылдарды анықтау рәсімі мыналарды қамтиды:
1) қаралатын қызметтер нарығына кіру тосқауылдарының болуын (немесе болмауын) анықтау;
2) қаралатын қызметтер нарығына кірудің анықталған кедергілерінің еңсерілуін айқындау.
44. Қаржы қызметтері нарығына кіру тосқауылдарына мыналар жатады:
1) осы нарықтың құрылымдық ерекшеліктері (бастапқы және ағымдағы шығындар, сұраныс көлемі, нарықтың дамығандығы, бәсекелестіктің түрі);
2) мемлекеттік реттеу үдерісіндегі мемлекеттік билік органдарының іс-әрекеттері (лицензиялау, салық салу және басқалар);
3) нарықта жұмыс істеп жатқан ұйымдар тарапынан келісімдер мен іс-әрекеттер.
Қаржы нарығының құрылымдық ерекшелеріне және мемлекеттік реттеу үдерісіндегі мемлекеттік билік органдарының іс-әрекеттеріне негізделген тосқауылдарға мыналар жатады:
1) нарықтың сыйымдылығын шектеу - нарықтың жоғары толыққанын да, тұтынушының төмен төлеу қабілеттілігін де көрсететін сұранысты қанағаттандырудың жоғары дәрежесі нарықты әлеуетті бәсекелестердің игеруі үшін едәуір кедергі болып табылады және осы нарықты жаңа қаржы ұйымдары үшін тартымдылығы аз етеді;
2) бастапқы шығындардың жоғары дәрежесі – нарыққа кіру мүмкіндігінің шешуші шектеулерінің бірі;
3) шығындар деңгейіндегі артықшылық - қаржы ұйымдары нарығына қайта кірген ұйымдарға қарағанда жұмыс істеп жатқан қаржы ұйымдарының қаржы қызметтерін жүзеге асыруға шығындары; мыналардың салдарынан:
4) нарықтағы бастапқы шарттардың теңсіздігі;
5) нарықта жұмыс істейтін қаржы ұйымдарының әлеуетті бәсекелестер алдында технологиялық артықшылықтары;
6) жарнама мен филиал желісін дамытуға шығындар;
7) ауқым әсері - егер осы нарықта қызметтің ең жоғары тиімді ауқымы жоғары болса, онда нарыққа қайта кірген қаржы ұйымдарының бастапқы кезеңде нарықта жұмыс істейтін қаржы ұйымдарынан гөрі неғұрлым жоғары үлес шығындары болуы мүмкін, осыған орай бәсекелестікке қабілеттілігі төмен болады;
8) нарықта жұмыс істейтін қаржы ұйымдарының тік және көлденең интеграциясы. Тік немесе көлденең құрылымдарға интеграцияланған қаржы ұйымдары жиынтық инвестициялық, қаржы және ақпарат ресурстарына қолжетімділігі түрінде ішкі корпоративтік байланыстың барлық артықшылықтарын пайдаланады;
9) экономикалық және ұйымдық шектеулер - мемлекеттің инвестициялық, кредиттік, салықтық, бағалық, кедендік саясаты.
Салық салу қағидалары осылайша тұтынушының түрлі қаржы ұйымдарының салыстырмалы артықшылықтарына әсер ете отырып, тұтынушы (клиент) үшін түрлі қаржы қызметтерінің салыстырмалы тиімділігіне әсер етеді.
10) әкімшілік шектеулер - қаржы ұйымдарын лицензиялау (қаржы қызметтері нарығында реттеуді, бақылауды және қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттік орган белгілейтін шектеулер мен қағидалар), тіркеудің күрделенген тәртібі және басқалар.
Тауар нарықтарымен салыстырғанда реттеуші органдар сұранысқа және қаржы нарықтарындағы бәсекелестер санына елеулі әсер етеді. Қаржы ұйымдарына қойылатын лицензиялық талаптар нарықтың шоғырлану деңгейі мен қатысушылар құрамына әсер ете отырып, қаржы нарықтарына кіру тосқауылдарының биіктігін көрсетеді.
45. Нарықта жұмыс істейтін қаржы ұйымдарының қызметіне негізделген, оған жаңа бәсекелестердің кіруінің алдын алу бойынша тосқауылдар, оның ішінде:
1) нарықта жұмыс істейтін қаржы ұйымының жаңа бәсекелестің пайда болуына, мысалы пайыз ставкалары саясатындағы өзгерістерге жауап ретінде қабылдайтын шаралары;
2) қаржы ұйымдарының, оның ішінде мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен бәсекелестікке қарсы келісімдері және келісілген іс-әрекеттері;
3) мемлекеттік билік органдарында нарыққа әлеуетті бәсекелестердің кіруін шектейтін, қаржы нарығының сол және өзге де секторына лицензиялау критерийлерін немесе өзге де критерийлерді жылжыту.
46. Осы қаржы нарығына кіру тосқауылдарын анықтау үдерісінде талданатын факторлар тізбесі қаржы ұйымдары қызметінің негізгі түрлерінің ерекшеліктеріне және өңірдің өзгешелігіне байланысты санамаланғаннан кеңдеу (немесе тарлау) болуы, ерекшеленуі мүмкін.
47. Қаржы қызметтері нарығына кіру тосқауылдарының еңсерілуі осы тосқауылдарды еңсеру мерзімі мен мөлшерінің негізінде бағаланады.
Егер қаралатын нарыққа кіру тосқауылдарын еңсеру шығындары осы нарыққа кіретін нарық субъектісі алатын (алуды болжайтын) кірістермен (артықшылықтармен) экономикалық түрде ақталса, нарыққа кіру тосқауылдары еңсеріледі деп есептеледі.
48. Қаржы қызметтері нарығына кіру тосқауылдарының еңсерілу дәрежесін бағалау кезінде тосқауылдың әрбір қаржы ұйымы үшін әртүрлілігін, оның уақытша немесе тұрақты сипатын ескеру қажет.
49. Қаржы қызметтері нарығын талдау нарықтан жұмыс істеп тұрған қаржы ұйымдарының шығуын, оның ішінде:
1) нарықта сұранысты қанағаттандыру және қаржы ұйымын сақтау қажеттілігіне байланысты;
2) қызметті тоқтату немесе оның бағытын өзгерту және т.б. үшін елеулі қаржы ресурстарын тарту қажеттілігімен байланысты тосқауылдарды талдауды қамтиды.
50. Қаржы ұйымдары мен тұтынушылардың тік және көлденең интеграциясын анықтау нарыққа қатысушылардың аффилиирленген тұлғаларын талдауға негізделеді.
Аффилиирленуді талдау заңды тұлғаны басқару органдарының қызметіне, сондай-ақ кәсіпкерлік қызмет субъектісі ретінде заңды тұлғаға сол немесе өзге дәрежеде әсер ететін экономикалық айналым субъектілері арасындағы мүліктік және басқарушылық тәуелділікті анықтауды болжайды.
Қаржы ұйымдарының аффилиирленуін, тұлғалар тобын сәйкестендіруді талдау негізінде қаржы қызметі нарығындағы шоғырлану көрсеткіштерінің есебі нақтыланады, қаржы ұйымының әлеуеті негізделеді.
51. Қаржы ұйымдарының арасындағы бәсекелестікке әсер ететін маңызды фактор ақпараттың баламалылығы болып табылады. Әлеуетті клиенттің (тұтынушының) қаржы қызметін алумен байланысты қатерлерді бағалауға мүмкіндік беретін ақпарат көлемі болуы тиіс. Осы қаржы қызметімен байланысты күтілетін кiрiстiлiк және тәуекелді бағалау нарықты жалпы бағалау мен онда жұмыс істейтін қаржы ұйымдарының сипатына тәуелді болады.
Ақпарат баламалығына зерттеу жүргізген кезде ақпарат көздерінің болуын анықтау және оларды қаржы қызметтерін тұтынушылардың түрлі топтарына қолжетімділігі тұрғысынан саралау, ақпараттың сапасы мен уақтылығын бағалау қажет.

9. Қаржы қызметтері нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйін бағалау

52. Қаржы қызметтері нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйін бағалау мыналарды:
1) қаралатын нарықтың қаржы қызметтері нарығының қай түріне: бәсекелестік дамыған нарыққа, бәсекелестік жеткіліксіз дамыған нарыққа немесе бәсекелестік дамымаған нарыққа жататындығы туралы қорытындыны;
2) қаралатын нарықта бәсекелес ортаның өзгеру перспективаларының бағасын (осы әдістемелік ұсынымдардың 1-тармағының 2) тармақшасында көзделген жағдайларда);
3) қаралатын нарықта бәсекелестікті дамыту жөнінде мемлекеттік органдарға ұсынымдарды (қажет болған жағдайда) қамтиды.
53. Қаралатын қаржы қызметтері нарығының қаржы қызметтері нарықтарының қай түріне жататыны туралы қорытынды нарықтың шоғырлану деңгейінің көрсеткішіне, нарыққа кіру тосқауылдарының болуы мен еңсерілуінің негізінде беріледі.
Егер көрсетілген сипаттамалар қаралатын қаржы қызметтері нарығының қаржы қызметтері нарықтарының қай түріне жататыны туралы қорытынды үшін жеткіліксіз болса, онда нарық субъектілерінің мінез-құлқы және шаруашылық қызметінің нәтижелері, сондай-ақ бәсекелестікті шектейтін факторлардың болуы талданады.
54. Қаралатын қаржы қызметтері нарығындағы нарық субъектілерінің мінез-құлқын талдау, оның ішінде:
1) жеткізушілердің инновациялық қызметі мен маркетингтік стратегиясын зерделеуді;
2) бәсекелесетін нарық субъектілерінің өзара тәуелділік дәрежесін анықтауды;
3) жеткізушілердің жекелеген тұтынушыларға (тұтынушылар тобына) жеңілдіктер беру фактілерін белгілеуді;
4) қаржы қызметтері нарығында жұмыс істейтін нарық субъектілерінің келісімдерін анықтауды қамтиды.
55. Шаруашылық қызмет нәтижелерін талдау кезінде:
1) қаралатын қаржы қызметтері нарығында 35 пайыздан астам үлесі бар нарық субъектілері үшін капитал тартуға пайда мен шығыс мөлшерінің арақатынасы;
2) қаралатын қаржы қызметтері нарығындағы бағалар серпіні;
3) қаралатын қаржы қызметтері нарығының көлемі мен сұраныстың серпіні;
4) қаралатын қаржы қызметтері нарығының өңіраралық және халықаралық сауда үшін ашықтығы;
5) қаралатын қаржы қызметтері нарығында жаңа жеткізушілердің пайда болу жиілігі;
6) қаралатын қаржы қызметтері нарығында жұмыс істейтін нарық субъектілерінің техникалық даму деңгейі қаралуы мүмкін.
56. Нарықтың бәсекелес ортасының өзгеру перспективаларын бағалауда оларды жасау нәтижесінде:
1) Заңда белгіленген тыйым салуларды бұзу үшін мүмкіндік жасалса;
2) қаралатын нарықтың шоғырлану деңгейі орташадан жоғары деңгейге көтерілсе;
3) шоғырлану деңгейі жоғары немесе орташа тауар нарығына кіру тосқауылдары еңсерілмейтін болса;
4) қаралатын қаржы қызметтері нарығындағы нарық субъектілерінің іс-әрекеттерін үйлестіру үшін қолайлы алғышарттар жасалса;
5) осы қызметтердің шектеулі ұсынысында тұтынушының (тұтынушылардың) бір қызметті басқаларымен (бірін-бірі алмастыратын тауарлар тобынан) алмастыру мүмкіндігі төмендесе;
6) табиғи монополия субъектісінің оның жеткізушілері немесе тұтынушылары болып табылатын нарық субъектілерімен тік интеграциясы туындаса, мәмілелер, актілер және іс-әрекеттер бәсекелестікті шектейді деп танылуы мүмкін.
57. Жасалатын мәмілелерден оң әсерді алу кезінде оның ішінде мынадай өзгерістер қаралады:
1) осы қаржы қызметін көрсетудің пайдасы мен шығыстары (тиімділіктің, рентабельділіктің көрсеткіштері);
2) осы қызметті іске асырудың көлемі;
3) сұраныстың қамтамасыз етілуі;
4) осы қызметті жеткізушілердің техникалық және ұйымдастырушылық даму деңгейі;
5) осы қызметтің сапасы;
6) қаралатын нарықта осы қызметті жеткізушілер саны;
7) осы қызметті көрсету кезіндегі жұмыс орындарының саны.
Жасалатын мәмілелердің оң әсері ұзақ мерзімді (екі жылдан кем емес) сипатта болуы және мәміле жасалған кезден бастап бір жыл ішінде алынуы тиіс.
Жасалатын мәмілелердің оң әсері тұтынушыларға іріктеп сауал жүргізудің және сараптамалық бағалардың негізінде анықталуы мүмкін.
Әрбір нақты жағдайда бәсекелес ортаның жай-күйін бағалау рәсімі қаржы нарығының ерекшелігіне, талдау мақсатына байланысты түрлі көлемде және реттілікте жүзеге асырылуы мүмкін. Сондай-ақ жекелеген кезеңдерге жол берілуі мүмкін (егер қаржы қызметтері нарығының бірін-бірі алмастыру критерийлері және шекаралары анықталған болса).
Әрбір кезең өткеннен кейін қажет болған жағдайда алдыңғы кезеңде анықталған көрсеткіштерді түзету жүзеге асырылады.
Жүргізілген зерттеулер нәтижелері бойынша нарықтың құрылымы туралы, қаржы қызметтері нарығындағы бәсекелестіктің дамуы немесе дамымауы, жағдайдың өзгеруіне монополияға қарсы органның ықпал етуінің орындылығы мен нысандары туралы қорытынды шығарылады.

10. Қаржы қызметтері нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйін
талдау және бағалау нәтижелері бойынша талдамалық есепті жасау

58. Талдамалық есепте осы тауар нарығындағы бәсекелес орта жай-күйінің негізделген бағаны қоса алғанда, қаржы қызметтері нарығына жүргізілген талдаудың нәтижелері келтіріледі.
Талдамалық есеп мыналарды қамтиды:
1) зерттеудің уақыт аралығын;
2) нарықтың бірін-бірі алмастыру критерийлерін;
3) нарық шекараларын;
4) қаралатын нарықта жұмыс істейтін нарық субъектілерінің құрамын;
5) нарықтың көлемін және нарық субъектілерінің үлесін;
6) нарықтың шоғырлану деңгейін;
7) нарыққа кіру тосқауылдарын;
8) қаржы қызметтері нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйін бағалауды қамтиды.
59. Егер қаржы қызметтері нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйіне талдау және бағалау жүргізген кезде жекелеген кезеңдер өткізілмесе, онда талдамалық есепке тиісті бөлімдер енгізілмейді.
60. Нарықтың бәсекелес ортасының жай-күйіне, оның ішінде талдаудың жекелеген кезеңдерінің құрамында жүргізілген талдау мен бағалаудың нәтижелері бойынша нарықтың жай-күйінің және ондағы бәсекелестікті дамытудың қысқаша сипаттамасы (тауар нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйіне шолу) жасалуы мүмкін.
61. Қаржы қызметтері нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйін қорытынды бағалау зерделенетін қаржы қызметтері нарығының қаржы құрылымының қай түріне жататынын, осы қаржы қызметтері нарығындағы бәсекелестіктің даму (дамымау) дәрежесін бағалауға мүмкіндік беретін қаржы қызметтері нарығының сандық және сапалық сипаттамаларын салыстыру және талдауды қамтиды.
Қаржы қызметтері нарығының алынған сипаттамасының негізінде бәсекелестіктің дамуының жай-күйі және перспективалары туралы, нарыққа мемлекеттік ықпал етудің орындылығы мен нысандары туралы қорытынды шығарылады.
62. Қаржы қызметтері нарығының шоғырлану дәрежесіне байланысты түрлі нарықтарға және онда жұмыс істейтін қаржы ұйымдарына қатысты монополияға қарсы органның іс-әрекеті сараланады.
Жоғары шоғырланған нарықтар үшін мынадай шаралар орынды:
1) қаржы қызметтері нарығында үстем немесе монополиялық жағдайға ие қаржы ұйымдарының нарықтық мінез-құлқын бақылау;
2) қаржы қызметтері нарығына кіру тосқауылдарын төмендету жөніндегі, қызметтің тең шарттарын құру жөніндегі іс-әрекеттер;
3) қаржы ұйымының үстем жағдайын теріс пайдалануының алдын алу және жолын кесу;
4) қаржы ұйымдарын біріктіруге, қосуға және қаржы ұйымдарының жарғылық капиталындағы шектеуші және бақылаушы акциялар пакетін сатып алуға тыйым салу;
5) тиісті мемлекеттік органдарға қаржы қызметтері нарығында бәсекелестікті дамытуға бағытталған іс-шараларды өткізу жөнінде ұсынымдар.
Орташа шоғырланған нарықтар үшін мынадай шаралар орынды:
1) шоғырлану көрсеткіштері серпінін бақылау. Шоғырлану үдерісі күшейген кезде жоғары шоғырланған нарықтар үшін көзделген шараларға өту қажет;
2) қаржы қызметтері нарығында үстем жағдайға ие қаржы ұйымдарының нарықтық мінез-құлқын бақылау.
63. Талдамалық есепке қаралатын нарықтың сипаттамаларын анықтау үшін пайдаланылған құжаттар тізбесі қоса беріледі.