Об утверждении Методики по проведению анализа и оценки состояния конкурентной среды на товарном рынке

Приказ Министра национальной экономики Республики Казахстан от 2 апреля 2015 года № 303. Зарегистрирован в Министерстве юстиции Республики Казахстан 15 апреля 2015 года № 10731. Утратил силу приказом Министра национальной экономики Республики Казахстан от 30 ноября 2015 года № 741

Сноска. Утратил силу приказом Министра национальной экономики РК от 30.11.2015 № 741 (вводится в действие по истечении десяти календарных дней после дня его первого официального опубликования).

В соответствии с подпунктом 14) статьи 39 Закона Республики Казахстан от 25 декабря 2008 года «О конкуренции» ПРИКАЗЫВАЮ:
1. Утвердить прилагаемую Методику по проведению анализа и оценки состояния конкурентной среды на товарном рынке.
2. Признать утратившим силу приказ Председателя Агентства Республики Казахстан по защите конкуренции (Антимонопольное агентство) от 31 мая 2013 года № 149-ОД «Об утверждении Методики по проведению анализа и оценки состояния конкурентной среды на товарном рынке» (зарегистрированный в Реестре государственной регистрации нормативных правовых актов за № 8558, опубликованный в газете «Казахстанская правда» от 2 ноября 2013 года № 307 (27581).
3. Комитету по регулированию естественных монополий и защите конкуренции Министерства национальной экономики Республики Казахстан обеспечить в установленном законодательством порядке:
1) государственную регистрацию настоящего приказа в Министерстве юстиции Республики Казахстан;
2) в течение десяти календарных дней после государственной регистрации настоящего приказа направление на официальное опубликование настоящего приказа в периодических печатных изданиях и информационно-правовой системе «Әділет»;
3) размещение настоящего приказа на интернет-ресурсе Министерства национальной экономики Республики Казахстан.
4. Контроль за исполнением настоящего приказа возложить на первого вице-министра национальной экономики Республики Казахстан.
5. Настоящий приказ вводится в действие по истечении десяти календарных дней после дня его первого официального опубликования.

Министр Е. Досаев

Утверждена
приказом Министра национальной
экономики Республики Казахстан
от 2 апреля 2015 года № 303

Методика
по проведению анализа и оценки состояния конкурентной
среды на товарном рынке

1. Общие положения

1. Настоящая Методика по проведению анализа и оценки состояния конкурентной среды на товарном рынке применяется в целях практического овладения навыками проведения анализа и используется в случаях, требующих анализа и оценки состояния конкурентной среды на товарных рынках или положения на нем субъектов рынка, в том числе:
1) при проведении анализа товарных рынков с целью определения состояния конкуренции на данных товарных рынках и формировании Государственного реестра субъектов рынка, занимающих доминирующее или монопольное положение (далее - Реестр);
2) при государственном контроле за экономической концентрацией;
3) при обращении в суд о принудительном разделении (выделении) субъектов рынка, занимающих доминирующее или монопольное положение.
2. В настоящей Методике используются понятия, определенные Законом Республики Казахстан «О конкуренции».
3. Проведение анализа и оценки состояния конкурентной среды на товарном рынке включает следующие этапы:
1) определение критериев взаимозаменяемости товаров;
2) определение границ товарного рынка;
3) определение временного интервала исследования товарного рынка;
4) определение состава субъектов рынка, действующих на товарном рынке;
5) расчет объема товарного рынка и долей субъектов рынка;
6) оценка состояния конкурентной среды на товарном рынке;
7) определение барьеров входа на товарный рынок;
8) выводы по анализу рынка.
4. При анализе и оценке состояния конкурентной среды на товарном рынке в качестве исходной информации используются:
1) данные государственной статистической отчетности, характеризующие деятельность субъектов рынка;
2) сведения, полученные от Комитета по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан и его территориальных органов;
3) сведения, полученные от Министерства юстиции Республики Казахстан и его территориальных органов;
4) сведения, полученные от Комитета государственных доходов Министерства финансов Республики Казахстан и его территориальных органов;
5) сведения, полученные от отраслевых Министерств и ведомств, их территориальных органов;
6) сведения, полученные от местных исполнительных и представительных органов;
7) сведения, полученные от физических и юридических лиц;
8) сведения ассоциаций потребителей (объединений);
9) сообщения средств массовой информации;
10) данные собственных исследований ведомства антимонопольного органа;
11) данные маркетинговых, социологических исследований, выборочных опросов и анкетирования субъектов рынка, граждан, общественных организаций;
12) данные ведомственных и независимых информационных центров и служб о состоянии, структуре и объемах товарных рынков, участии в товарообороте отдельных производителей и покупателей товаров.

2. Определение критериев взаимозаменяемости товаров

5. Процедура определения критериев взаимозаменяемости товара, не имеющего заменителя, или взаимозаменяемых товаров (работ, услуг), обращающихся на одном и том же товарном рынке, включает:
определение наименования товара;
определение свойств товара, определяющих выбор покупателя, и товаров, потенциально являющихся взаимозаменяемыми для данного товара;
определение взаимозаменяемых товаров.
6. Предварительное определение наименования товара проводится на основе:
1) товарных словарей или справочников товароведов;
2) заключений специалистов, имеющих специальные знания в соответствующей сфере;
3) решений о предоставлении лицензий, документов, подтверждающих наличие лицензии;
4) условий договора, предметом которого является рассматриваемый товар;
5) способа, позволяющего однозначно определить товар.
7. При определении свойств товара, определяющих выбор покупателя, анализируются:
1) функциональное назначение, в том числе цель потребления товара и его потребительские свойства;
2) применение товара;
3) качественные и технические характеристики, в том числе вид, сорт, упаковка, особенности в системе распространения и сбыта;
4) технические характеристики, в том числе эксплуатационные показатели, ограничения по транспортировке, условия сборки, ремонта, технического обслуживания (включая гарантийное обслуживание), особенности профессионального использования (производственного потребления);
5) цена;
6) условия реализации, в том числе размер партий товаров, способ реализации товара;
7) характеристики товара.
Состав свойств товара, определяющих выбор покупателя, и необходимая степень детализации описания товара зависят от целей проводимого исследования, а также от особенностей товарного рынка.
8. Определение товаров, потенциально являющихся взаимозаменяемыми для данного товара, осуществляется путем:
экспертных оценок;
анализа сопоставимых по существенным свойствам товаров, входящих вместе с рассматриваемым товаром в одну классификационную группу казахстанских классификаторов видов экономической деятельности.
В случае невозможности установления точной классификационной позиции соответствующей данному товару, рассматривается группировка классификационных позиций.
9. Определение взаимозаменяемых товаров основывается на фактической замене товаров покупателем или готовности покупателя заменить одни товары другими в процессе потребления (в том числе производственного), учитывая их функциональное назначение, применение, качественные и технические характеристики, цену и параметры.
10. При определении взаимозаменяемых товаров ведомства антимонопольного органа используется информация по итогам опроса потребителей.
11. При определении взаимозаменяемых товаров учитывается, что мнения разных групп покупателей могут не совпадать.
Группы покупателей различаются:
по способу и формам участия в обороте товара (в том числе оптовые покупатели и розничные покупатели);
по месту приобретения товара;
по предъявляемым к товару требованиям.
Группы покупателей признаются действующими на товарных рынках, если один и тот же продавец на основании вышеуказанных признаков, устанавливает (может установить) цены на один и тот же товар для групп покупателей.
Рассматриваемый товар может обращаться на одной и той же территории на товарных рынках. Такие товарные рынки следует анализировать обособленно. В частности, товар может обращаться на оптовых рынках, на которых продаются партии товара преимущественно для целей последующей перепродажи или профессионального использования, и на розничных рынках, на которых осуществляется продажа единичного количества товара преимущественно для личного использования.
12. Наблюдения за товарным рынком и экономико-статистические расчеты, на основании результатов которых определяются взаимозаменяемые товары, включают:
процедуру «теста гипотетического монополиста»;
анализ ценообразования и динамики цен, изменения объема спроса при изменении цен.
13. При проведении «теста гипотетического монополиста» (для определения товарных границ товарного рынка) предполагается, что происходит небольшое, но существенное и долговременное (1 год и более) повышение цены на рассматриваемый товар. Таким признается повышение цены на 5-10 процентов при прочих равных условиях конкуренции (влияние инфляции при этом должно быть исключено), сохраняющееся в дальнейшем на протяжении временного интервала исследования.
Определяется, будет ли в результате указанного повышения цены покупатель (покупатели) заменять (готов заменить) рассматриваемый товар другими товарами, а также происходит ли (произойдет ли) снижение объема продаж, делающее такое повышение цен невыгодным для продавца (продавцов).
Если указанные условия выполняются, то товары, которые являются наиболее близкими по свойствам к рассматриваемому товару, следует включить в состав группы взаимозаменяемых товаров.
Указанная процедура осуществляется до тех пор, пока не будет выявлена группа товаров, цена на которые может быть повышена (1 год и более) на 5-10 процентов без снижения выгоды для продавца (совокупной выгоды для продавцов). Товары, входящие в такую группу, признаются взаимозаменяемыми товарами.
При проведении «теста гипотетического монополиста» в качестве группы взаимозаменяемых товаров следует рассматривать наименьший набор товаров, для которого продавец (продавцы) может осуществить указанное повышение цены.
14. При проведении перспективного анализа и оценки состояния конкурентной среды на товарном рынке могут применяться рыночные цены, сложившиеся на момент проведения исследования.

3. Определение границ товарного рынка

15. Границы товарного рынка определяют территорию, на которой потребители приобретают товар или взаимозаменяемый товар, если его приобретение нецелесообразно за пределами данной территории по экономическим, технологическим и другим причинам.
Определение границ товарного рынка осуществляется по одному из указанных критериев либо их совокупности.
Границы рынка определяются с учетом доступности приобретения товаров по следующим критериям:
1) возможность приобретения товара на данной территории;
2) обоснованность и оправданность транспортных затрат относительно стоимости товара;
3) сохранение качества, надежности и других потребительских свойств товара при его транспортировке;
4) отсутствие ограничений (запретов) купли-продажи, ввоза и вывоза товаров;
5) наличие равных условий конкуренции на территории, в пределах которой осуществляются реализация, поставка товаров.
Процедура определения границ территории, на которой покупатель (покупатели) приобретает или имеет экономическую возможность приобрести товар и не имеет такой возможности за ее пределами (далее - определение границ рынка) включает:
выявление условий обращения товара, ограничивающих экономические возможности приобретения товара покупателем (покупателями);
определение территорий, входящих в границы рассматриваемого товарного рынка.
16. Определение границ рынка проводится на основе информации:
о регионе, в котором действует субъект рынка;
о ценообразовании на рассматриваемом товарном рынке или о различиях в уровнях цен на данный товар на территории Республики Казахстан;
о месте фактического потребления товара для нужд покупателей.
17. Границы могут охватывать территорию одного или нескольких населенных пунктов, одного или нескольких административных районов, городов, одного или нескольких областей республики, городов, либо всю территорию Республики Казахстан, где может быть реализован товар.
18. При определении условий обращения товара, ограничивающих экономические возможности приобретения товара покупателем (покупателями), учитывается следующее:
1) требования к условиям транспортировки товара (обеспечивающие сохранение потребительских свойств товара и прочие требования);
2) организационно-транспортные схемы приобретения товара покупателями;
3) возможность перемещения товара к покупателю или покупателя к товару;
4) наличие, доступность и взаимозаменяемость транспортных средств для перемещения рассматриваемого товара (покупателя рассматриваемого товара);
5) региональные особенности спроса на рассматриваемый товар (включая потребительские предпочтения).
19. Определение границ товарного рынка основывается на экономической возможности покупателя приобрести товар или взаимозаменяемый товар и отсутствии возможности приобрести его за пределами данной территории по экономическим, технологическим, административным и другим причинам.
Если цена товара, поставляемого с каких-либо территорий (от продавцов, расположенных на каких-либо территориях), оказывается более чем на 10 процентов выше средневзвешенной цены товара, доступного покупателю (покупателям) в пределах предварительно определенных границ рассматриваемого товарного рынка, то такие территории (продавцы) должны относиться к другим товарным рынкам.
20. Наблюдения за товарным рынком и экономико-статистические расчеты, на основании результатов которых определяются его границы, могут включать:
процедуру «теста гипотетического монополиста»;
анализ районов продаж (местоположения покупателей) субъектов рынка (продавцов), фактически действующих на рассматриваемом товарном рынке (в предварительно определенных границах);
анализ данных об изменении покупателем (покупателями) района приобретения товара или об изменении состава продавцов, у которых он приобретает товар;
анализ ценообразования и динамики цен, изменения объема спроса при изменении цен на рассматриваемый товар с учетом критериев для проведения анализа, установленных пунктом 25 настоящей Методики.
21. При определении границ необходимо определить:
будет ли в результате указанного повышения цены покупатель (покупатели) приобретать (готов приобрести) рассматриваемый товар на других территориях (у продавцов, расположенных на других территориях);
происходит ли (произойдет) снижение объема продаж, делающее такое повышение цен невыгодным для продавца (продавцов).
Если указанные условия выполняются, то ближайшие из территорий включаются в состав границ рассматриваемого товарного рынка.
Указанная процедура осуществляется до тех пор, пока не будет выявлена территория, на которой цена на рассматриваемый товар может быть повышена на 5-10 процентов без снижения выгоды для продавца (совокупной выгоды для продавцов). Границы выявленной территории признаются границами рассматриваемого товарного рынка.
При проведении «теста гипотетического монополиста» в качестве границ товарного рынка следует рассматривать границы наименьшей территории, на которой продавец (продавцы) может осуществить указанное повышение цены.
22. В сфере услуг, связанных с деятельностью субъектов естественных монополий, границы товарных рынков определяются с учетом возможностей субъектов рынка по доступу к инфраструктуре и ее использованию.

4. Определение временного интервала
исследования товарного рынка

23. Анализируемый период товарного рынка определяется руководителем ведомства антимонопольного органа или его заместителем, курирующим вопросы проведения анализов товарных рынков, и (или) руководителем территориального подразделения ведомства антимонопольного органа.
24. Временной интервал исследования товарного рынка определяется в зависимости от цели исследования, особенностей товарного рынка и доступности информации.
25. Если покупатели не заменяют и не готовы заменить в потреблении товар, приобретаемый в один период времени, этим же товаром, приобретаемым в другой период времени, то при выборе временного интервала учитываются обусловливающие данный выбор характеристики товарного рынка, в том числе:
1) сезонность поставок товара в течение года;
2) стабильность поставок товара в течение года;
3) периоды максимального и минимального спроса (в том числе краткосрочные), соотношение между количеством покупателей в эти периоды;
4) возможность установления продавцами разных цен в разные временные периоды;
5) сроки контрактов;
6) время появления товара на рынке.
26. Все характеристики товарного рынка определяются в пределах одного установленного временного интервала.

5. Определение состава субъектов рынка,
действующих на товарном рынке

27. В состав субъектов рынка, действующих на товарном рынке, включаются все субъекты рынка, реализующие в его границах рассматриваемый товар в пределах определенного временного интервала.
28. Субъекты рынка, действующие на товарном рынке и составляющие группу лиц, рассматриваются как один субъект рынка.
29. На основании информации, полученной при определении временного интервала исследования, при определении товарных границ рынка и при определении границ товарного рынка, определяются субъекты рынка, действующие на рассматриваемом товарном рынке, для которых устанавливаются позволяющие их идентифицировать данные:
1) полное наименование (с указанием организационно-правовой формы);
2) адрес (место нахождения);
3) принадлежность к группе лиц;
4) покупатели либо регионы продаж данного товара;
5) наличие собственного производства данного товара (одновременно определяются посреднические организации);
6) продавцы данного товара или товаров, необходимых для его производства.
30. Допускается отсутствие идентификационных данных (в случае невозможности их установления) при условии, что их доля не будет превышать 15% от общего объема товарного рынка.
31. При определении состава субъектов рынка, действующих на товарном рынке, может быть уточнен состав (численность) групп покупателей, приобретающих товар у продавцов, которые действуют на рассматриваемом товарном рынке.
Если на товарном рынке действует небольшое количество основных покупателей (менее 15), то следует проверить входят ли покупатели в одну группу лиц с основными продавцами.

6. Расчет объема товарного рынка
и долей субъектов рынка на товарном рынке

32. Расчет объема товарного рынка определяется как сумма реализации субъектами рынка товара или взаимозаменяемых товаров в натуральном или стоимостном выражении в пределах границ рынка в натуральных показателях или стоимостных показателях, с учетом объемов ввоза и вывоза товара или взаимозаменяемых товаров.
В случае использования субъектом рынка части своей продукции для собственных нужд в объем реализации включается только объем, реализуемый на товарном рынке.
Доля субъекта рынка на соответствующем товарном рынке определяется как отношение объема реализации субъектом рынка товара или взаимозаменяемых товаров в пределах границ рынка к общему объему соответствующего товарного рынка.
Определение доли субъектов рынка возможно при наличии информации от субъектов, доля объема поставки которых занимает в общем объеме поставки не менее восьмидесяти пяти процентов.
Показатели, используемые при расчете доли субъекта рынка приводятся в тех же единицах измерения, что и при расчете объема рынка.
Доминирующим не признается положение субъекта рынка, доля которого на соответствующем товарном рынке не превышает пятнадцати процентов.
Доля группы лиц на соответствующем товарном рынке определяется как сумма долей участников группы лиц действующих на одном товарном рынке и рассматривается как доля единого субъекта рынка.
33. Сумма объемов продаж для определения объемов рынка определяется следующими методами:
1) подсчет суммы объемов продаж по данным субъектов рынка, действующих на рассматриваемом товарном рынке, не допуская повторный учет одного и того же товара (перепродажа);
2) подсчет суммы объемов покупок товара по данным покупателей;
3) подсчет суммы объемов производства товара в границах рассматриваемого товарного рынка (за вычетом потребления рассматриваемого товара в процессе его производства и объема запасов) за вычетом объемов вывоза (экспорта) рассматриваемого товара с данной территории и с добавлением объемов ввоза (импорта) рассматриваемого товара на данную территорию, по данным производителей товаров и органов, контролирующих объемы ввоза и вывоза товаров. Данный метод целесообразно применять в случае проведения анализа товарного рынка в границах Республики Казахстан.
34. В случае необходимости, помимо фактических объемов товарного рынка ведомством антимонопольного органа могут быть определены прогнозные данные с учетом планируемых объемов производства товаров, запретов на ввоз и вывоз товаров.

7. Оценка состояния конкурентной среды на товарном рынке

Для оценки состояния конкурентной среды на товарном рынке используются следующие методы:
35. Для определения уровня концентрации рынка используется:
1) коэффициент рыночной концентрации (CR). Рассчитывается как процентное отношение объема реализации (поставки) товара определенным числом крупнейших поставщиков к общему объему реализации (поставки) товара на данном товарном рынке всеми поставщиками.
Рекомендуется использовать уровень концентрации трех (CR - 3), четырех (CR - 4) крупнейших поставщиков.
2) индекс рыночной концентрации Герфиндаля – Гиршмана (НН) рассчитывается как сумма квадратов долей всех предприятий, действующих на рынке, и может измеряться в долях или процентах:

где Si – доля продаж, i – го предприятия в общем объеме реализации; n – число хозяйствующих субъектов на рынке.

В соответствии со значениями коэффициентов концентрации и индексов Герфиндаля – Гиршмана выделяются три типа рынка по степени концентрации:
Высококонцентрированные рынки: при 70% <CR-3 < 100% 2000 < ННI < 10 000, при 80% <CR-4 < 100% 1800 < ННI < 10 000;
Умеренно концентрированные рынки: при 45% <CR-3 < 70% 1000 < ННI < 2000, при 45% <CR-4 < 80% 1000 < ННI < 1800;
Низкоконцентрированные рынки: при CR-3 < 45 % ННI < 1000; при CR-4 < 45 % ННI < 1000.
Показатели рыночной концентрации дают возможность сделать предварительную оценку степени монополизации рынка, равномерности (или неравномерности) присутствия на нем субъектов рынка. Чем больше поставщиков с разномасштабной поставкой продукции действует на соответствующем товарном рынке, тем меньшее значение имеют перечисленные показатели.
При определении рыночной концентрации рынка, ведется работа по установлению на соответствующем товарном рынке группы лиц в соответствии со статьей 7 Закона Республики Казахстан «О конкуренции». При этом, группа лиц рассматривается как единый субъект рынка.
36. В случае необходимости определения разницы между ценой товара и предельными издержками его производства используется коэффициент Лернера. Определяется как разница между ценой товара и предельными издержками его производства, отнесенная к цене L=[P-MC]/P
где Р – отпускная цена товара; МС – предельные издержки производства товара.
Данные показатель отражает отклонение цены от предельных затрат, связанных с неэффективным размещением ресурсов в условиях монополии. Чем больше цена реализации предприятия отклоняется от конкурентных цен, тем выше коэффициент Лернера.
Этот коэффициент для совершенно конкурентного рынка равен нулю (рыночная власть отсутствует); для рынка монополистической конкуренции находится в диапазоне 0,3 – 0,5; для рынка олигополии – в диапазоне 0,6 – 0,8 в зависимости от числа предприятий (чем их меньше, тем, скорое всего, будет больше коэффициент Лернера); для рынков с доминирующим предприятием он может достигать 0,8-0,9, а для рынка монополии приближается к 1.
37. При определении возможности входа на товарный рынок продавцов из других регионов применяется коэффициент открытости рынка для межрегиональной и международной торговли.
Возможность входа на товарный рынок продавцов из других регионов (или из других стран) существенно снижает рыночную концентрацию, сокращает долю, занимаемую на рынке местными (отечественными) продавцами.
Напротив, слабая включенность рынка в межрегиональный (международный) обмен усиливает концентрацию на рынке и увеличивает долю местных (отечественных) продавцов.
Степень открытости рынка для участия в межрегиональной и международной торговле, степень проникновения импорта (СПИ) можно оценить по доле импортной (ввезенной) продукции в общем объеме реализации (поставки) на конкретном товарном рынке:

где И – объем импорта;
П – объем внутреннего производства;
Э – объем экспорта данного товара в течение определенного времени;
Р – общий объем реализации на конкретном товарном рынке.
Этот показатель необходим при решении вопросов, связанных с защитными мерами для отечественных товаропроизводителей.
38. При анализе результатов хозяйственной деятельности могут рассматриваться оценка результатов хозяйственной деятельности, как:
1) соотношение размера прибыли и издержек привлечения капитала для субъектов рынка, имеющих на рассматриваемом товарном рынке долю более 35 процентов;
2) динамика цен на рассматриваемом товарном рынке;
3) динамика объема рассматриваемого товарного рынка и спроса (в том числе наличие спроса, не обеспеченного товарной массой, и возможности расширения спроса);
4) открытость рассматриваемого товарного рынка для межрегиональной и международной торговли;
5) частота появления новых продавцов на рассматриваемом товарном рынке;
6) уровень технического развития субъектов рынка, действующих на рассматриваемом товарном рынке.
39. Анализ поведения субъектов рынка на рассматриваемом товарном рынке включает поведения субъектов, в том числе:
изучение инновационной деятельности и маркетинговой стратегии продавцов;
выяснение степени взаимозависимости конкурирующих субъектов рынка;
установление фактов предоставления продавцами льгот отдельным покупателям (группам покупателей);
выявления соглашений субъектов рынка, действующих на товарном рынке.

8. Определение барьеров входа на товарный рынок

40. Процедура определения обстоятельств или действий, препятствующих или затрудняющих и ограничивающих субъектам рынка начало деятельности на товарном рынке включает:
выявление наличия (или отсутствия) барьеров входа на рассматриваемый товарный рынок;
определение преодолимости выявленных барьеров входа на рассматриваемый товарный рынок.
41. К барьерам входа на рынок относятся:
1) экономические ограничения, в том числе:
необходимость осуществления значительных первоначальных капитальных вложений при длительных сроках окупаемости этих вложений;
более высокие затраты привлечения финансирования для потенциальных участников по сравнению с субъектами рынка, действующими на рассматриваемом товарном рынке;
затраты получения доступа к необходимым ресурсам и правам интеллектуальной собственности, на получение информации;
транспортные ограничения;
отсутствие доступа потенциальных участников к ресурсам, предложение которых ограничено и которые распределены между субъектами рынка, действующими на рассматриваемом товарном рынке;
наличие экономически оправданного минимального объема производства, обусловливающее для субъектов рынка более высокие затраты на единицу продукции до момента достижения такого объема производства (эффект масштаба производства);
преимущества субъектов рынка, действующих на рассматриваемом товарном рынке, перед потенциальными участниками рынка, в частности, по затратам на единицу продукции и по спросу на товар;
2) административные ограничения, вводимые государственными органами, в том числе:
условия лицензирования отдельных видов деятельности;
квотирование;
ограничения ввоза-вывоза товаров;
требования обязательного удовлетворения определенного спроса, поддержания мобилизационных мощностей, сохранения рабочих мест и социальной инфраструктуры;
предоставление льгот отдельным субъектам рынка;
препятствия в отведении земельных участков, предоставлении производственных и иных помещений;
условия конкурсного отбора поставщиков товара для государственных нужд;
экологические ограничения, в том числе запрещение строительства производственных мощностей и объектов транспортной инфраструктуры;
стандарты и предъявляемые к качеству требования;
3) стратегия поведения действующих на товарном рынке субъектов рынка, направленная на создание барьеров входа на рынок, в том числе:
установление монопольно низких цен;
недобросовестная конкуренция;
4) наличие среди действующих на товарном рынке субъектов рынка вертикально-интегрированных субъектов рынка, которое приводит к созданию барьеров входа на рынок, в том числе:
создает преимущества для участников вертикально-интегрированных субъектов рынка по сравнению с другими потенциальными участниками рынка;
требует необходимости участия потенциальных участников рынка в вертикальной интеграции, что увеличивает издержки входа на рынок;
5) другие ограничения входа на товарный рынок.
42. К признакам, ограничивающим конкуренцию на рассматриваемом товарном рынке могут относиться:
значительная доля вертикально-интегрированных субъектов рынка;
снижение в течение временного интервала исследования доли субъектов рынка, не являющихся вертикально-интегрированными;
доминирующее положение вертикально-интегрированных субъектов рынка, действующих на рассматриваемом товарном рынке, на одном из смежных рынках, на которых обращаются товары, используемые в производстве данного товара, или на которые рассматриваемый товар последовательно поступает в процессе своего физического перемещения от производителя к потребителю;
высокий уровень концентрации предшествующих (вышестоящих) смежных товарных рынков, на которых субъект рынка, действующий на рассматриваемом товарном рынке (последующем или нижестоящем) в качестве продавца, выступает или готов выступить в качестве покупателя.
43. Барьеры входа на товарный рынок анализируются:
с точки зрения возможности потенциальных продавцов, в том числе действующих на смежных рынках, стать участниками рассматриваемого рынка;
с точки зрения возможности субъектов рынка, действующих на рассматриваемом товарном рынке, расширить производственные мощности или объем продаж данного товара.
44. Преодолимость барьеров входа на товарный рынок оценивается на основе сроков и величины затрат на преодоление таких барьеров.
Барьеры входа на рынок считаются преодолимыми, если затраты на преодоление барьеров входа на рассматриваемый товарный рынок экономически оправдываются доходами (преимуществами), которые получит (предполагает получить) субъект рынка, собирающийся войти на данный рынок.
Необходимые для субъектов рынка сроки и затраты на преодоление барьеров входа на рассматриваемый товарный рынок, а также преодолимость барьеров входа на рассматриваемый товарный рынок могут оцениваться путем опроса фактических и потенциальных продавцов или отраслевых специалистов (экспертов).

9. Выводы по анализу рынка

45. Выводы по результатам проведенного анализа включают следующие разделы:
1) общие положения;
2) временной интервал исследования;
3) границы товарного рынка;
4) состав субъектов рынка, действующих на рассматриваемом товарном рынке;
5) объем рынка и доли субъектов рынка;
6) уровень концентрации рынка;
7) барьеры входа на рынок;
8) оценку состояния конкурентной среды на товарном рынке;
9) рекомендации по развитию конкуренции на рассматриваемом товарном рынке.
Выводы по результатам проведенного анализа формируются в заключении должностным лицом в вышеуказанной последовательности, которое подписывается руководителем соответствующего структурного или территориального подразделения ведомства антимонопольного органа, ответственного за проведение анализа.

Тауар нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйіне талдау және бағалау жүргізу әдістемесін бекіту туралы

Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрінің 2015 жылғы 2 сәуірдегі № 303 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2015 жылы 15 сәуірде № 10731 тіркелді. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрінің 2015 жылғы 30 қарашадағы № 741 бұйрығымен

Ескерту. Күші жойылды - ҚР Ұлттық экономика министрінің 30.11.2015 № 741 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

«Бәсекелестік туралы» 2008 жылғы 25 желтоқсандағы
Қазақстан Республикасы Заңының 39-бабының 14) тармақшасына
сәйкес БҰЙЫРАМЫН:
1. Қоса беріліп отырған Тауар нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйіне талдау және бағалау жүргізу әдістемесі бекітілсін.
2. «Тауар нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйіне талдау және бағалау жүргізу әдістемесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Бәсекелестікті қорғау агенттігі (Монополияға қарсы агенттік) төрағасының 2013 жылғы 31 мамырдағы № 149-НҚ бұйрығының (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 8558 болып тіркелген, 2013 жылғы 2 қарашадағы № 245 (28184) «Егемен Қазақстан» газетінде жарияланған) күші жойылды деп танылсын.
3. Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің Табиғи монополияларды реттеу және бәсекелестікті қорғау комитетіне заңнамада белгіленген тәртіппен:
1) осы бұйрықты Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркеуді;
2) осы бұйрық мемлекеттік тіркелгеннен кейін күнтізбелік он күн ішінде оның мерзімдік баспасөз басылымдарында және «Әділет» ақпараттық-құқықтық жүйесінде ресми жариялауға жіберуді;
3) Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің интернет-ресурсында орналастыруды қамтамасыз етсін.
4. Осы бұйрықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика бірінші вице-министріне жүктелсін.
5. Осы бұйрық алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі.

Министр Е. Досаев

Қазақстан Республикасы
Ұлттық экономика министрінің
2015 жылғы 2 сәуірдегі
№ 303 бұйрығымен
бекітілген

Тауар нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйіне талдау және бағалау жүргізу әдістемесі

1. Жалпы ережелер

1. Осы Тауар нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйіне талдау және бағалау жүргізу әдістемесі талдау жүргізу машықтарын практикалық игеру мақсатында қолданылады және тауар нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйін немесе ондағы нарық субъектілерінің жағдайын талдау мен бағалауды талап ететін жағдайда, оның ішінде:
1) осы тауар нарықтарындағы бәсекелестіктің жай-күйін айқындау және Үстем немесе монополиялық жағдайға ие нарық субъектілерінің мемлекеттік тізілімін (бұдан әрі - Тізілім) қалыптастыру мақсатында тауар нарықтарына талдау жүргізу кезінде;
2) экономикалық шоғырлануды мемлекеттік бақылау кезінде;
3) үстем немесе монополиялық жағдайға ие нарық субъектілерін мәжбүрлеп бөлу (бөліп шығару) туралы сотқа жүгінген кезде пайдаланылады.
2. Осы Әдістемеде «Бәсекелестік туралы» Қазақстан Республикасының Заңында айқындалған ұғымдар пайдаланылады.
3. Тауар нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйіне талдау және бағалау жүргізу мынадай кезеңдерді қамтиды:
1) тауарлардың бірін-бірі өзара алмастыру критерийлерін айқындау;
2) тауар нарығының шекараларын айқындау;
3) тауар нарығын зерттеудің уақыт аралығын айқындау;
4) тауар нарығында жұмыс істейтін нарық субъектілерінің құрамын айқындау;
5) тауар нарығының көлемі мен нарық субъектілерінің үлесін есептеу;
6) тауар нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйін бағалау;
7) тауар нарығына кіру тосқауылдарын айқындау;
8) нарықты талдау жөніндегі қорытындылар.
4. Тауар нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйін талдау және бағалау кезінде бастапқы ақпарат есебінде мыналар:
1) нарық субъектілерінің қызметін сипаттайтын мемлекеттік статистикалық есептіліктің деректері;
2) Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті мен оның аумақтық органдарынан алынған мәліметтер;
3) Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі мен оның аумақтық органдарынан алынған мәліметтер;
4) Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Мемлекеттік кірістер комитетінен және оның аумақтық органдарынан алынған мәліметтер;
5) салалық Министрліктерден және ведомстволардан, олардың аумақтық органдарынан алынған мәліметтер;
6) жергілікті атқарушы және өкілді органдардан алынған мәліметтер;
7) жеке және заңды тұлғалардан алынған мәліметтер;
8) тұтынушылар қауымдастықтарының (бірлестіктерінің) мәліметтері;
9) бұқаралық ақпарат құралдарының хабарламалары;
10) монополияға қарсы орган ведомствосының өз зерттеулерінің деректері;
11) маркетингтік, әлеуметтік зерттеулердің, іріктеп сауал жүргізудің және нарық субъектілерінің, азаматтардың, қоғамдық ұйымдардың сауалнама деректері;
12) тауар нарықтарының жай-күйі, құрылымы мен көлемі, жекелеген тауар өндірушілер мен сатып алушылардың тауар айналымына қатысуы туралы ведомстволық және тәуелсіз ақпарат орталықтары мен қызметтерінің деректері пайдаланылады.

2. Тауарлардың бірін-бірі өзара алмастыру критерийлерін айқындау

5. Нақ сол бір тауар нарығында айналатын, алмастырушысы немесе тауарлардың (жұмыстары, қызметтері) бірін-бірі өзара алмастыру критерийлерін жоқ тауарды айқындау рәсімі мыналарды қамтиды:
тауардың атауын айқындау;
сатып алушының таңдауын айқындайтын тауардың қасиеттерін және осы тауар үшін әлеуетті бірін-бірі өзара алмастыратын болып табылатын тауарларды айқындау;
бірін-бірі өзара алмастыратын тауарларды айқындау.
6. Тауардың атауын алдын ала айқындау мыналардың:
1) тауар сөздіктерінің немесе тауартанушылар анықтамалығының;
2) тиісті салада арнайы білімі бар мамандар қорытындыларының;
3) лицензия беру туралы шешімдердің, лицензияның болуын растайтын құжаттардың;
4) мәні қаралатын тауар болып табылатын шарт талаптарының;
5) тауарды біржақты анықтауға мүмкіндік беретін тәсілдің негізінде жүргізіледі.
7. Сатып алушының таңдауын айқындайтын тауардың қасиетін анықтау кезінде мыналар талданады:
1) функционалдық міндеті, оның ішінде тауарды тұтыну мақсаты және оның тұтынушылық қасиеттері;
2) тауарды қолдану;
3) сапалық және техникалық сипаттамалар, оның ішінде түрі, сорты, буып-түюі, тарату және өткізу жүйесіндегі ерекшеліктер;
4) техникалық сипаттамалар, оның ішінде пайдалану көрсеткіштері, тасымалдау бойынша шектеулер, жинақтау, жөндеу, техникалық қызмет көрсету (кепілдендірілген қызмет көрсетуді қоса алғанда), кәсіби пайдалану (өндірістік тұтыну) ерекшеліктері;
5) бағасы;
6) өткізу шарттары, оның ішінде тауарлар партиясының мөлшері, тауарды өткізу тәсілі;
7) тауардың сипаттамалары.
Сатып алушының таңдауын айқындайтын тауар қасиеттерінің құрамы және тауар сипаттамасын талдап тексерудің қажетті дәрежесі жүргізілетін зерттеудің мақсатына, сондай-ақ тауар нарығының ерекшеліктеріне тәуелді болады.
8. Осы тауар үшін әлеуетті бірін-бірі өзара алмастыратын болып табылатын тауарларды айқындау мыналар:
сараптамалық бағалар;
қаралатын тауармен бірге экономикалық қызмет түрлерінің қазақстандық жіктеуішінің бір сыныптауыш түрінің тобына кіретін, тауарлардың елеулі қасиеттері бойынша салыстырылатын талдау арқылы жүзеге асырылады.
Осы тауарға тиісті дәл жіктеуіш ұстанымын белгілеу мүмкін болмаған жағдайда сыныптауыш ұстанымдар топтамасы қарастырылады.
9. Бірін-бірі өзара алмастыратын тауарларды айқындау олардың функционалдық міндетін, қолдануды, сапалық және техникалық сипаттамаларын, бағасын және параметрлерін ескере отырып, сатып алушының тауарларды нақты ауыстыруына немесе сатып алушының тұтыну (оның ішінде өндірістік) процесінде бір тауарларды басқаларымен ауыстыруына дайындығына негізделеді.
10. Бірін-бірі өзара алмастыратын тауарларды айқындаған кезде монополияға қарсы органның ведомствосы тұтынушыларға сауал жүргізудің қорытындылары бойынша ақпаратты пайдаланады.
11. Бірін-бірі өзара алмастыратын тауарларды айқындаған кезде сатып алушылардың түрлі топтарының пікірі сәйкес келмеуі ескеріледі.
Сатып алушылар топтары:
тауар айналымына қатысу тәсілі мен нысандары бойынша (оның ішінде көтерме саудада сатып алушылар және бөлшек саудада сатып алушылар);
тауарды сатып алу орны бойынша;
тауарға қойылатын талаптар бойынша ерекшеленеді.
Сатып алушылардың топтары, егер сол бір сатушы жоғарыда көрсетілген белгілер негізінде сол бір тауарға сатып алушылардың топтары үшін бағалар белгілесе (белгілей алса), тауар нарықтарында жұмыс істейді деп танылады.
Қаралатын тауар сол бір аумақта түрлі тауар нарықтарында айнала алады. Мұндай тауар нарықтарын оқшаулап талдау керек. Жекелеп алғанда, тауар негізінен кейіннен қайта сату немесе кәсіби пайдалану мақсатында тауар партиялары сатылатын көтерме сауда нарықтарында және көбінесе жеке пайдалану үшін тауардың біреуін сату жүзеге асырылатын бөлшек сауда нарықтарында айнала алады.
Тауар нарықтарын бақылау және нәтижелерінің негізінде бірін-бірі өзара алмастыратын тауарлар айқындалатын экономикалық-статистикалық есептеулер мыналарды:
«гипотетикалық монополистің тесті» рәсімін;
баға белгілеу мен бағалар серпінін талдауды, бағалар өзгерген кезде сұраныс көлемінің өзгеруін қамтиды.
13. «Гипотетикалық монополистің тестін» (тауар нарығының тауар шекараларын анықтау үшін) өткізген кезде қаралатын тауарға шамалы, бірақ елеулі және ұзақ уақыт (1 жыл және одан көп) бағаның өсуі орын алады деп болжанады. Зерттеудің уақыт аралығы ішінде одан әрі сақталатын, бәсекелестіктің өзге де тең шарттарында (бұл ретте инфляцияның әсері алынып тасталуы тиіс) бағаның 5-10 пайызға артуы осындай деп танылады.
Көрсетілген бағаның артуының нәтижесінде сатып алушы (сатып алушылар) қаралатын тауарды басқа тауарлармен алмастыра ма (алмастыруға дайын ба), сондай-ақ мұндай бағаны арттыруды сатушы (сатушылар) үшін пайдасыз ететін, сату көлемінің төмендеуі болып жатыр ма (болады ма) айқындалады.
Егер көрсетілген шарттар орындалса, онда қаралатын тауарға қасиеттері бойынша неғұрлым жақын болып табылатын тауарларды бірін-бірі өзара алмастыратын тауарлар тобының құрамына енгізу қажет.
Көрсетілген рәсім оларға баға сатушылар үшін пайда (сатушылар үшін жиынтық пайда) шегерілмей 5-10 пайызға артуы (1 жыл және одан көп) мүмкін тауарлар тобы анықталғанға дейін жүзеге асырылады. Мұндай топқа кіретін тауарлар бірін-бірі өзара алмастыратын тауарлар деп танылады.
«Гипотетикалық монополистің тестін» өткізген кезде бірін-бірі өзара алмастыратын тауарлар тобы ретінде сатушы (сатушылар) көрсетілген бағаны арттыруды жүзеге асыра алатын тауарлардың ең аз жиынтығын қарастыру қажет.
14. Тауар нарығындағы бәсекелес ортаның жай-күйін перспективалық талдау және бағалау жүргізген кезде зерделеу жүргізу кезінде қалыптасқан нарықтық бағалар қолданылуы мүмкін.

3. Тауар нарығының шекараларын айқындау

15. Тауар нарығының шекаралары, егер оны осы аумақтан тысқары жерлерде сатып алу экономикалық, технологиялық және басқа да себептер бойынша орынсыз болса, тұтынушылар тауарды немесе бiрiн-бiрi өзара алмастыратын тауарды сатып алатын аумақты айқындайды.
Тауар нарығының шекараларын айқындау көрсетілген критерилердің бірі немесе олардың жиынтығы бойынша жүзеге асырылады.
Нарықтың шекаралары мынадай өлшемдер:
1) осы аумақта тауарды сатып алу мүмкiндiгi;
2) тауардың құнына қатысты алғанда көлiктiк шығындардың негiздiлiгi мен өзiн ақтайтындығы;
3) тауарды тасымалдау кезiнде оның сапасын, сенiмдiлiгi мен басқа да тұтынушылық қасиеттерiн сақтауы;
4) тауарларды сатып алу-сатуға, әкелу мен әкетуге шектеулердiң (тыйым салулардың) болмауы;
5) оның шегiнде тауарларды өткiзу, жеткізу жүзеге асырылатын аумақта бәсекелестікке тең жағдайлардың болуы бойынша тауарларды сатып алудың қолжетімділігі ескеріле отырып айқындалады.
Сатып алушы (сатып алушылар) тауарды сатып алатын немесе сатып алуға экономикалық мүмкіндігі бар немесе одан тысқары жерлерде мұндай мүмкіндігі жоқ аумақтың шекараларын айқындау рәсімі (бұдан әрі – нарықтың шекараларын айқындау) мыналарды:
сатып алушының (сатып алушылардың) экономикалық мүмкіндіктерін шектейтін, тауар айналымының шарттарын айқындауды;
қаралатын тауар нарығының шекараларына кіретін аумақты айқындауды қамтиды.
16. Нарықтың шекараларын айқындау:
нарық субъектісі жұмыс істейтін өңір туралы;
қаралатын тауар нарығындағы баға белгілеу туралы немесе осы тауарға Қазақстан Республикасының аумағындағы баға деңгейіндегі айырмашылықтар туралы ақпараттың негізінде жүргізіледі.
17. Шекаралар тауар өткізілуі мүмкін бір немесе бірнеше елді мекендердің, бір немесе бірнеше әкімшілік аудандардың, қалалардың, республиканың бір немесе бірнеше облыстарының, қалаларының аумағын, немесе Қазақстан Республикасының бүкіл аумағын қамтуы мүмкін.
18. Сатып алушының (сатып алушылардың) тауарды сатып алуының экономикалық мүмкіндіктерін шектейтін тауар айналымының шарттарын айқындау кезінде мыналар ескеріледі:
1) тауарды тасымалдау шарттарына қойылатын талаптар (тауардың тұтынушылық қасиеттерін сақталуын және өзге де талаптарды қамтамасыз ететін);
2) сатып алушылардың тауарды сатып алуының ұйымдық-көліктік схемалары;
3) тауардың сатып алушыға немесе сатып алушының тауарға жылжу мүмкіндігі;
4) қаралатын тауардың (қаралатын тауарды сатып алушының) жылжуы үшін көлік құралдарының болуы, қолжетімділігі және бірін-бірі өзара алмастырушылығы;
5) (тұтынушылық қалауды қоса алғанда) қаралатын тауарға сұраныстың өңірлік ерекшеліктері.
19. Тауар нарығының шекараларын айқындау сатып алушы тауарды немесе бiрiн-бiрi өзара алмастыратын тауарды сатып алуының экономикалық мүмкіндігіне немесе оны осы аумақтан тысқары жерлерде экономикалық, технологиялық, әкiмшiлiк және басқа да себептер бойынша сатып алу мүмкіндігінің болмауына негізделеді.
Егер қандай да бір аумақтан (қандай да бір аумақта орналасқан сатушылардан) жеткізілетін тауардың бағасы қаралатын тауар нарығының алдын ала айқындалған шекаралары шегінде сатып алушыға (сатып алушыларға) қолжетімді тауардың орташа белгіленген бағасынан 10 пайыздан астам артық болса, онда мұндай аумақтар (сатушылар) басқа тауар нарықтарына жатқызылуы тиіс.
20. Тауар нарықтарын бақылау және нәтижелерінің негізінде оның шекаралары айқындалатын экономикалық-статистикалық есептеулер мыналарды:
«гипотетикалық монополистің тесті» рәсімін;
қаралатын тауар нарығында (алдын ала айқындалған шекараларда) нақты жұмыс істейтін нарық субъектілерінің (сатушылардың) сату аудандарын (сатып алушылардың орналасқан жерін) талдауды;
сатып алушының (сатып алушылардың) тауарды сатып алу ауданының өзгеруі туралы немесе олардан тауар сатып алатын сатушылар құрамының өзгеруі туралы деректерінің талдауын;
осы Әдістеменің 25-тармағында белгіленген талдау жүргізуге арналған критерийлері есебімен баға белгілеу мен бағалар серпінін талдауды, қаралатын тауарға бағаның өзгеруі кезінде сұраныс көлемінің өзгеруін қамтуы мүмкін.
21. Шекараларды айқындау кезінде:
көрсетілген бағаның артуы нәтижесінде сатып алушы (сатып алушылар) қаралатын тауарды басқа да аумақтарда (басқа аумақтарда орналасқан сатушылардан) сатып ала ма (сатып алуға дайын ба);
мұндай бағаның артуын сатушы (сатушылар) үшін пайдасыз ететін, сату көлемінің төмендеуі болды ма (бола ма) анықтау қажет.
Егер көрсетілген талаптар орындалса, аумаққа жақын орналасқандар қаралатын тауар нарығының шекараларының құрамына енгізіледі.
Көрсетілген рәсім оларға баға сатушы үшін пайда (сатушылар үшін жиынтық пайда) шегерілмей 5-10 пайызға артуы мүмкін аумақ анықталғанға дейін жүзеге асырылады. Анықталған аумақтың шекаралары қаралатын тауар нарығының шекаралары деп танылады.
«Гипотетикалық монополистің тестін» тауар нарығының шекаралары есебінде жүргізген кезде сатушы (сатушылар) көрсетілген бағаны арттыруды жүзеге асыра алатын ең кіші аумақтың шекараларын қарастыру керек.
22. Табиғи монополиялар субъектілерінің қызметімен байланысты қызметтер саласында тауар нарықтарының шекаралары нарық субъектілерінің инфрақұрылымға қол жеткізу және оны пайдалану мүмкіндіктері ескеріле отырып айқындалады.

4. Тауар нарығын зерттеудің уақыт аралығын айқындау

23. Тауар нарығының талданатын кезеңін монополияға қарсы орган ведомствосының басшысы немесе оның тауар нарықтарына талдау жүргізу мәселелеріне жетекшілік ететін орынбасары және (немесе) монополияға қарсы орган ведомствосының аумақтық бөлімше басшысы айқындайды.
24. Тауар нарығын зерттеудің уақыт аралығы зерттеу мақсатына, тауар нарығының ерекшеліктеріне және ақпаратқа қол жеткізуге байланысты айқындалады.
25. Егер сатып алушылар уақыттың бір кезеңінде сатып алынатын тұтынудағы тауарды уақыттың басқа кезеңінде сатып алынатын сол тауармен алмастырмаса немесе алмастыруға дайын болмаса, онда уақыт аралығын таңдауда тауар нарығы сипаттамасының осы таңдауын негіздейтін, оның ішінде:
1) жыл ішінде тауарды жеткізудің маусымдылығы;
2) жыл ішінде тауар жеткізудің тұрақтылығы;
3) ең жоғары және ең төмен сұраныс (оның ішінде қысқа мерзімді) кезеңі, осы кезеңдерде сатушылар санының арақатынасы;
4) сатушылардың түрлі уақыт кезеңдерінде әртүрлі баға белгілеу мүмкіндігі;
5) келісімшарт мерзімдері;
6) тауардың нарықта пайда болу уақыты ескеріледі.
26. Тауар нарығының барлық сипаттамасы белгіленген бір уақыт аралығы шегінде айқындалады.

5. Тауар нарығында жұмыс істейтін нарық субъектілерінің құрамын айқындау

27. Тауар нарығында жұмыс істейтін нарық субъектілерінің құрамына белгілі бір уақыт аралығы шегінде оның шекараларында қаралатын тауарды өткізетін барлық нарық субъектілері кіреді.
28. Тауар нарығында жұмыс істейтін және тұлғалар тобын құрайтын нарық субъектілері бір нарық субъектісі ретінде қарастырылады.
29. Зерттеудің уақыт аралығын айқындау кезінде алынған ақпараттың негізінде, нарықтың тауар шекараларын және тауар нарығының шекараларын айқындау кезінде мыналарды:
1) толық атауын (ұйымдық-құқықтық нысанын көрсете отырып);
2) мекенжайын (тұрғылықты жерін);
3) тұлғалар тобына жататындығын;
4) осы тауарды сатып алушылар немесе сату өңірлерін;
5) осы тауарды өз өндірісінің болуын (бір мезгілде делдал ұйымдар айқындалады);
6) осы тауарды немесе оны өндіру үшін қажетті тауарларды сатушылар сәйкестендіруге мүмкіндік беретін деректер белгіленетін, қаралатын тауар нарығында жұмыс істейтін нарық субъектілері айқындалады.
30. Сәйкестендіру деректерінің болмауына, (оларды белгілеу мүмкін болмаған жағдайда) үлесі тауар нарығының жалпы көлемінің 15 %-нан аспаған жағдайда жол беріледі.
31. Тауар нарығында жұмыс істейтін нарық субъектілерінің құрамын айқындаған кезде қаралатын тауар нарығында жұмыс істейтін сатушылардан тауар сатып алатын сатып алушылар тобының құрамы (саны) нақтылануы мүмкін.
Егер тауар нарығында негізгі сатып алушылардың аз тобы (15-тен аз) жұмыс істесе, онда сатып алушылардың негізгі сатушылармен бір тұлғалар тобына кіретінін тексеру қажет.

6. Тауар нарығының көлемі мен тауар нарығындағы нарық субъектілері үлестерінің есебі

32. Тауар нарығының көлемі тауарды немесе бірін-бірі өзара алмастыратын тауарларды әкелу мен әкету көлемдерін ескере отырып, нарық субъектілерінің тауарды немесе бірін-бірі өзара алмастыратын тауарларды нарық шекаралары шегінде заттай немесе құндық көрсеткіштерде өткізу сомасы ретінде айқындалады.
Нарық субъектісі өз өнімінің бір бөлігін өз мұқтажына пайдаланған жағдайда, өткізу көлеміне тауар нарығында өткізілетін көлем ғана қосылады.
Нарық субъектісінің тиісті тауар нарығындағы үлесі нарық субъектісінің нарықтың шекаралары шегінде тауарды немесе бірін-бірі өзара алмастыратын тауарларды өткізу көлемінің тиісті тауар нарығының жалпы көлеміне қатынасы ретінде айқындалады.
Нарық субъектілерінің үлесін анықтау олардың өнім беру көлемінің үлесі өнім берудің жалпы көлемінде кемінде сексен бес пайыз субъектілердің ақпараты болған кезде мүмкін болады.
Нарық субъектісінің үлесін есептеу кезінде пайдаланылатын көрсеткіштер нарық көлемін есептеу кезіндегі өлшем бірліктерінде келтіріледі.
Тиісті тауар нарығындағы үлесі он бес пайыздан аспайтын нарық субъектісінің жағдайы үстем деп танылмайды.
Тиісті тауар нарығындағы тұлғалар тобының үлесі бір тауар нарығында жұмыс істейтін тұлғалар тобына қатысушылардың үлестерінің сомасы ретінде айқындалады және біртұтас нарық субъектісінің үлесі ретінде қарастырылады.
33. Нарық көлемдерін айқындау үшін сату көлемдерінің сомасы мынадай әдістермен айқындалуы мүмкін:
1) қаралып отырған тауар нарығында жұмыс істейтін нарық субъектілерінің деректері бойынша нақ сол тауарды (алып сату) қайта есепке алуға жол бермей, сату көлемдерінің сомасын есептеу;
2) аталған сатып алушылар бойынша тауарды сатып алу көлемдерінің сомасын есептеу;
3) аталған аумақтан қаралып отырған тауарды әкету (экспорты) көлемдерін шегергенде және тауар өндірушілер мен тауарларды әкелу мен әкету көлемдерін бақылаушы органдардың деректері бойынша аталған аумаққа қаралып отырған тауарды әкелу (импорты) көлемдерін қоса отырып (тауарды өндіру және оның қорлары көлемінің үрдісінде қаралып отырған тауарды тұтынуды шегергенде) қаралып отырған тауар нарығының шекараларында тауарды өндіру көлемдерінің сомасын есептеу. Аталған әдісті Қазақстан Республикасының шекараларында тауар нарықтарына талдау жүргізген жағдайда қолдану орынды.
34. Қажет болған жағдайда, тауар нарығының нақты көлемдерінен тыс монополияға қарсы органның ведомствосы тауар өндірудің жоспарланған көлемдерін, тауарларды әкелуге және әкетуге тыйымдарды есепке алып, болжау деректерін айқындауы мүмкін.

7. Тауар нарығында бәсекелестік ортаның жай-күйін бағалау

Тауар нарығында бәсекелестік ортаның жай-күйін бағалау үшін мынадай әдістер қолданылады:
35. Нарықтың шоғырлану деңгейін айқындау үшін мыналар пайдаланылады:
1) нарықтың шоғырлану коэффициенті (CR). Барлық өнім берушілердің аталған тауар нарығында тауар өткізуінің (жеткізуінің) жалпы көлеміне ірі өнім берушілердің белгілі бір санымен тауарды өткізу (жеткізу) көлемінің пайыздық қатынасы ретінде есептеледі.
Ірі өнім берушілердің үш (CR - 3), төрт (CR - 4) шоғырлану деңгейін пайдалану ұсынылады.
2) Герфиндаль – Гиршман (НН) нарық шоғырлануының индексі нарықта жұмыс істейтін барлық кәсіпорындар үлестерінің квадраттар жиынтығы ретінде есептеледі және үлестер немесе пайыздармен өлшенуі мүмкін:

ННI =

n i=1

S2i x 100

Si – сату үлесі, өткізудің жалпы көлемінде i – кәсіпорын. N – нарықтағы шаруашылық жүргізуші субъектілердің саны.
Шоғырлану коэффициенттерінің және Герфиндаль-Гришман индекстерінің мәндеріне сәйкес шоғырлану дәрежесі бойынша нарықтың үш түрі бөлінеді:
Жоғары шоғырланған нарық: 70% <CR-3 < 100% жағдайда 2000 < ННI < 10 000, 80% <CR-4 < 100% жағдайда 1800 < ННI < 10 000;
Орташа шоғырланған нарық: 45% <CR-3 < 70% жағдайда 1000 < ННI < 2000, 45% <CR-4 < 80% жағдайда 1000 < ННI < 1800;
Төмен шоғырланған нарық: CR-3 < 45% жағдайда ННI < 1000, CR-4 < 45% жағдайда ННI < 1000.
Нарықтық шоғырлану көрсеткіштері нарықтың монополиялану дәрежесін, онда нарық субъектілерінің қатысу біркелкілігін (немесе біркелкі еместігін) алдын ала бағалауға мүмкіндік береді. Тиісті тауар нарығында өнімді әр түрлі ауқымда жеткізетін өнім берушілер неғұрлым көп болған сайын, аталған көрсеткіштердің мәні соғұрлым төмен болады.
Нарықтың нарықтық шоғырлануын айқындаған кезде тиісті тауар нарығында «Бәсекелестік туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 7-бабына сәйкес тұлғалар тобын анықтау бойынша жұмыстар жүргізіледі.
36. Тауар бағасы мен оны өндірудің шекті шығындар арасындағы айырманы айқындау қажет болған жағдайда Лернер коэффициенті пайдаланылады. Тауар бағасы мен L=[P-MC]/P бағасына жатқызылған оны өндірудің шекті шығыны арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Р – тауардың босату бағасы; МС – тауар өндірудің шекті шығыны.
Аталған көрсеткіш монополия жағдайында ресурстарды тиімсіз орналастыруға байланысты шекті шығындардан бағаның ауытқығанын көрсетеді. Кәсіпорынның өткізу бағасы бәсекелестік бағадан неғұрлым көп ауытқыса, соғұрлым Лернер коэффициенті жоғары.
Бұл коэффициент сау бәсекелестік нарығы үшін нөлге тең (нарықтық билік жоқ); монополистік бәсекелестік нарығы үшін 0,3 – 0,5 диапазонында тұр; олигополия нарығы үшін кәсіпорындар (олар неғұрлым аз болса, соғұрлым Лернер коэффициенті көп болады) санына қарай 0,6 – 0,8 диапазонында тұр; үстем кәсіпорындармен нарықтар үшін ол 0,8-0,9-ға жете алады, монополия нарығы үшін 1-ге жақындайды.
37. Тауар нарығына басқа өңірлерден сатушылардың кіру мүмкіндігін айқындаған кезде өңіраралық және халықаралық сауда-саттық үшін нарықтың ашықтық коэффициенті қолданылады.
Тауар нарығына басқа өңірлерден (немесе басқа елдерден) сатушылардың кіру мүмкіндігі нарықтың шоғырлануын едәуір төмендетеді, нарықта жергілікті (отандық) сатушылардың алатын үлесін қысқартады.
Керісінше, өңіраралық (халықаралық) алмасуға нарықтың баяу кіруі нарықта шоғырлануды күшейтеді және жергілікті (отандық) сатушылардың үлесін ұлғайтады.
Өңіраралық және халықаралық сауда-саттыққа қатысу үшін нарық ашықтығының дәрежесін, импорттың кіру дәрежесін (ИКД) нақты тауар нарығында өткізудің (жеткізудің) жалпы көлемінде импорттық (әкелінген) өнімнің үлесі бойынша бағалауға болады:

СПИ =

И _______ П+И-Э

100%

=

И ___ Р

100%

И – импорт көлемі;
П – ішкі өндіріс көлемі;
Э – белгілі бір уақыт ішінде аталған тауардың экспорт көлемі;
Р – нақты тауар нарығында өткізудің жалпы көлемі.
Бұл көрсеткіш отандық өндірушілер үшін қорғаныс шараларына байланысты мәселелерді шешкен кезде қажет.
38. Шаруашылық қызметінің нәтижелерін талдаған кезде шаруашылық жүргізу қызметтері нәтижелерінің бағасы қаралуы мүмкін, олар:
1) қаралып отырған нарықта 35 пайыздан астам үлесі бар нарық субъектілері үшін капиталды тартудың табысы мен шығыны мөлшерінің ара-қатынасы;
2) қаралып отырған тауар нарығындағы баға серпіні;
3) қаралып отырған нарық және сұраныс көлемінің серпіні (оның ішінде тауар массасымен қамтамасыз етілмеген сұраныстың және сұранысты кеңейту мүмкіндігінің болуы);
4) өңіраралық және халықаралық сауда-саттық үшін қаралып отырған нарықтың ашықтығы;
5) қаралып отырған тауар нарығында жаңа сатушылардың пайда болу жиілігі;
6) қаралып отырған тауар нарығында жұмыс істейтін нарық субъектілерінің техникалық даму деңгейі.
39. Қаралып отырған тауар нарықтарындағы нарық субъектілерінің әрекеттерін талдау субъектілердің әрекеттерін қамтиды, оның ішінде:
сатушылардың инновациялық қызметін және маркетингтік стратегиясын әзірлеу;
бәсекелесетін нарық субъектілерінің бір-біріне тәуелділік дәрежесін анықтау;
сатушылардың жекелеген сатып алушыларға (сатып алушылар тобына) жеңілдіктер беру фактілерін белгілеу;
тауар нарығында жұмыс істейтін нарық субъектілерінің келісімдерін анықтау.

8. Тауар нарығына кіру тосқауылдарын айқындау

40. Тауар нарығында қызметті бастауға нарық субъектілеріне кедергі келтіретін немесе қиындық тудыратын және шектейтін мән-жайлар немесе іс-әрекеттерді айқындау рәсімі мыналарды қамтиды:
қаралып отырған тауар нарығына кіру тосқауылдарының барлығын (немесе жоқтығын) анықтау;
қаралып отырған тауар нарығына кірудің анықталған тосқауылдарын еңсеруді айқындау.
41. Нарыққа кіру тосқауылдарына мыналар жатады:
1) экономикалық шектеу, оның ішінде:
осы салымдардың өзін-өзі ақтау мерзімдері ұзақ болғанда едәуір бастапқы күрделі салымдарды жүзеге асыру қажеттілігі;
қаралып отырған нарықта жұмыс істейтін нарық субъектілерімен салыстырғанда, әлеуетті қатысушылар үшін қаржыландыруды тартудың барынша жоғары шығындары;
қажетті ресурстарға және зияткерлік меншік құқықтарына, ақпарат алуға қолжетімділікті алу шығындары;
көліктік шектеулер;
ұсынысы шектелген және қаралып отырған нарықта жұмыс істейтін нарық субъектілерінің арасында бөлінген ресурстарға әлеуетті қатысушылардың қолжетімділігінің болмауы;
нарық субъектілері үшін өндірістің мұндай көлеміне қол жеткізгенге дейін өнім бірлігіне барынша жоғары шығындарға байланысты өндірістің (өндіріс ауқымының әсері) экономикалық ақталған ең аз көлемінің болуы;
нарықтың әлеуетті қатысушылары алдында, атап айтқанда, тауар бірлігіне шығындар бойынша және тауарға сұраныс бойынша қаралып отырған нарықта жұмыс істейтін нарық субъектілерінің артықшылығы;
2) мемлекеттік органдар енгізген әкімшілік шектеулер, оның ішінде:
қызметтің жекелеген түрлерін лицензиялау шарты;
квоталау;
тауарларды әкелуді-әкетуді шектеу;
белгілі бір сұранысты міндетті қанағаттандыру, ұтқыр қуатты қолдау, жұмыс орындарын және әлеуметтік құрылымдарды сақтау талабы;
жекелеген нарық субъектілеріне жеңілдіктер беру;
жер учаскелерін бөлуге, өндірістік және өзге де үй-жайлар беруге кедергілер;
мемлекеттік мұқтаждық үшін тауар өнім берушілерін конкурстық іріктеу шарты;
экологиялық шектеулер, оның ішінде өндірістік қуаттарды және көлік инфрақұрылымы объектілерін салуға тыйым салу;
стандарттар және сапаға қойылатын талаптар;
3) нарыққа кіру тосқауылдарын жасауға бағытталған жұмыс істеп тұрған тауар нарығындағы нарық субъектілері әрекеттерінің стратегиясы, оның ішінде:
монополиялық төмен баға белгілеу;
жосықсыз бәсекелестік;
4) нарықта жұмыс істейтіндердің ішінде нарыққа кіруге тосқауыл жасауға әкелетін тіке ықпалдасқан нарық субъектілерінің болуы:
нарықтың басқа әлеуетті қатысушыларымен салыстырғанда, тіке ықпалдасқан нарық субъектілерінің қатысушылары үшін артықшылық тудырады;
нарықтың әлеуетті қатысушыларын тіке ықпалдасуға қатысу қажеттілігін талап етеді, бұл нарыққа кіру шығасысын ұлғайтады;
5) тауар нарығына кіруге басқа да шектеулер.
42. Қаралып отырған тауар нарығында бәсекелестікті шектейтін белгілерге мыналар жатуы мүмкін:
тіке ықпалдасқан нарық субъектілерінің елеулі үлесі;
зерттеудің уақытша аралығының ішінде тіке ықпалдасқан болып табылатын нарық субъектілерінің үлесін төмендету;
аталған тауарды өндіргенде пайдаланатын тауарлар айналатын немесе қаралып отырған тауар өзінің физикалық орналасу үрдісінде өндірушіден тұтынушыға түсетін аралас нарықтардың бірінде қаралып отырған тауар нарығында жұмыс істейтін тіке ықпалдасқан субъектілердің үстем жағдайы;
нарық субъектісі қаралып отырған нарықта (кейіннен немесе төменде тұрған) сатушы ретінде шығатын немесе сатып алушы ретінде шығуға әзір алдында тұрған (жоғары тұрған) аралас тауар нарықтарының шоғырлануының жоғары деңгейі.
43. Тауар нарығына кіру тосқауылдары:
әлеуетті сатушылардың, оның ішінде аралас нарықтарда жұмыс істейтіндердің мүмкіншіліктері, қаралып отырған нарықтың қатысушылары болу тұрғысынан;
қаралып отырған нарықта жұмыс істейтін нарық субъектілерінің мүмкіншілігі, аталған тауардың өндірістік қуатын және оны сату көлемін кеңейту тұрғысынан талданады.
44. Тауар нарығына кіру тосқауылдарын еңсеру мұндай тосқауылдарды еңсеру мерзімдерінің және оның шығындарының мөлшері негізінде бағаланады.
Егер қаралып отырған тауар нарығына кіру тосқауылдарын еңсеруге арналған шығындар аталған нарыққа кірмекші болған нарық субъектісі алатын (алуды болжайтын) табыстармен (артықшылықтармен) экономикалық ақталатын болса, нарыққа кіру тосқауылдары еңсерілген болып саналады.
Нарық субъектілері үшін қажетті қаралып отырған тауар нарығына кіру тосқауылдарын еңсеруге арналған мерзімдер мен шығындар, сондай-ақ қаралып отырған тауар нарығына кіру тосқауылдарының еңсерімділігі нақты және әлеуетті сатушылардың немесе салалық мамандардың (сарапшылардың) сауалнама жүргізуі арқылы бағаланатын болады.

9. Нарықты талдау бойынша тұжырымдар

45. Жүргізілген талдау нәтижелері бойынша тұжырымдар мынадай бөлімдерді қамтиды:
1) жалпы ережелер;
2) зерттеудің уақытша аралығы;
3) тауар нарығының шекарасы;
4) қаралып отырған тауар нарығында жұмыс істейтін нарық субъектілерінің құрамы;
5) нарықтың көлемі және нарық субъектілерінің үлесі;
6) нарық шоғырлануының деңгейі;
7) нарыққа кіру тосқауылдары;
8) тауар нарығында бәсекелестіктің жай-күйін бағалау;
9) қаралып отырған тауар нарығында бәсекелестікті дамыту жөніндегі ұсынымдар.
Жүргізілген талдау нәтижелері бойынша тұжырымдарды қорытындыға талдау жүргізуге жауапты монополияға қарсы орган ведомствосының тиісті немесе аумақтық бөлімшесінің басшысы қол қоятын жоғарыда көрсетілген ретте лауазымды тұлға қалыптастырады.