Об утверждении критериев оценки экологической обстановки территорий

Приказ и.о. Министра экологии, геологии и природных ресурсов Республики Казахстан от 13 августа 2021 года № 327. Зарегистрирован в Министерстве юстиции Республики Казахстан 16 августа 2021 года № 23994.

      В соответствии с пунктом 4 статьи 406 Экологического кодекса Республики Казахстан и подпунктом 69) пункта 15 Положения о Министерстве экологии и природных ресурсов Республики Казахстан, утвержденного постановлением Правительства Республики Казахстан от 5 июля 2019 года № 479, ПРИКАЗЫВАЮ:

      Сноска. Преамбула – в редакции приказа Министра экологии и природных ресурсов РК от 17.06.2024 № 123 (вводится в действие по истечении десяти календарных дней после дня его первого официального опубликования).

      1. Утвердить прилагаемые критерии оценки экологической обстановки территорий.

      2. Департаменту экологической политики и устойчивого развития Министерства экологии, геологии и природных ресурсов Республики Казахстан в установленном законодательством Республики Казахстан порядке обеспечить:

      1) государственную регистрацию настоящего приказа в Министерстве юстиции Республики Казахстан;

      2) размещение настоящего приказа на интернет-ресурсе Министерства экологии, геологии и природных ресурсов Республики Казахстан после его официального опубликования;

      3) в течение десяти рабочих дней после государственной регистрации настоящего приказа в Министерстве юстиции Республики Казахстан предоставление в департамент юридический службы Министерства экологии, геологии и природных ресурсов Республики Казахстан сведений об исполнении мероприятий, предусмотренных подпунктами 1) и 2) настоящего пункта.

      3. Признать утратившими силу:

      1) Приказ Министра энергетики Республики Казахстан от 16 марта 2015 года №202 "Об утверждении критериев оценки экологической обстановки территорий" (зарегистрирован в Реестре государственной регистрации нормативных правовых актов за № 10928).

      2) Приказ исполняющего обязанности Министра энергетики Республики Казахстан от 7 декабря 2017 года № 437 "О внесении изменений в приказ Министра энергетики Республики Казахстан от 16 марта 2015 года №202 "Об утверждении критериев оценки экологической обстановки территорий" (зарегистрирован в Реестре государственной регистрации нормативных правовых актов за № 16310).

      4. Контроль за исполнением настоящего приказа возложить на курирующего вице-министра экологии, геологии и природных ресурсов Республики Казахстан.

      5. Настоящий приказ вводится в действие по истечении десяти календарных дней после дня его первого официального опубликования.

      И.о. министра экологии,
геологии и природных ресурсов
Республики Казахстан
А. Примкулов

      "СОГЛАСОВАН"
Министерство сельского хозяйства
Республики Казахстан

      "СОГЛАСОВАН"
Министерство здравоохранения
Республики Казахстан

      "СОГЛАСОВАН"
Министерство национальной экономики
Республики Казахстан

  Приложение к приказу
И.о. министра экологии,
геологии и природных ресурсов
Республики Казахстан
от 13 августа 2021 года № 327

Критерии оценки экологической обстановки территорий

Глава 1. Общие положения

      1. Критерии оценки экологической обстановки территорий (далее – Критерии) разработаны в соответствии с пунктом 4 статьи 406 Экологического кодекса Республики Казахстан и подпунктом 69) пункта 15 Положения о Министерстве экологии и природных ресурсов Республики Казахстан, утвержденного постановлением Правительства Республики Казахстан от 5 июля 2019 года № 479.

      Сноска. Пункт 1 – в редакции приказа Министра экологии и природных ресурсов РК от 17.06.2024 № 123 (вводится в действие по истечении десяти календарных дней после дня его первого официального опубликования).

      2. Критерии оценки экологической обстановки территорий - совокупность показателей, характеризующих ухудшение состояния здоровья населения и окружающей среды.

      3. Критерии оценки экологической обстановки территорий используются при определении зон чрезвычайной экологической ситуации или экологического бедствия.

      4. Определение зоны чрезвычайной экологической ситуации или зоны экологического бедствия осуществляется по одному или нескольким основным и дополнительным показателям, отражающим более высокую степень неблагополучной экологической обстановки.

      5. Критерии оценки экологической обстановки территорий могут быть использованы в иных целях определения состояния здоровья населения и окружающей среды.

Глава 2. Критерии оценки загрязнения воздуха селитебных территорий

      6. При обследованиях зон возможного экологического бедствия или чрезвычайной экологической ситуации учитывается негативное воздействие загрязнения воздушного бассейна в результате прямого контакта с загрязненным воздухом и/или в результате выпадения загрязняющих веществ из атмосферы и вторичного загрязнения воды и почвы.

      7. Концентрация загрязняющих веществ от отдельных локальных источников в результате процессов рассеяния и выпадения примесей снижается с расстоянием. Максимальные концентрации отмечаются на расстоянии около 20 высот трубы от источника. Опасные для здоровья человека концентрации от таких источников наблюдаются на площади не более 10-100 км2. Для хвойных лесов, чувствительность к загрязнению атмосферы в несколько раз выше, чем у человека, площадь поражения растительности достигает 100-1000 км2.

      8. Степень загрязнения атмосферного воздуха устанавливается по кратности превышения предельно - допустимой концентрации (далее - ПДК) с учетом класса опасности, суммации биологического действия загрязнений воздуха и частоты превышений ПДК.

      9. Для оценки степени загрязнения воздуха используются фактические максимально разовые и среднесуточные концентрации за последние несколько лет, но не менее чем за 2 года.

      10. Результаты измерений обрабатываются отдельно по каждому наблюдательному посту, веществу и году раздельно. По каждому веществу осуществляются не менее 200 наблюдений (проб):

      1) оценка степени загрязнения атмосферного воздуха по среднесуточным концентрациям.

      Для оценки степени загрязнения используются среднесуточные пробы, полученные путем непрерывной аспирации в течение 24 часов, или прерывистой аспирации, как минимум 4 раза в сутки, через равный интервал времени. Анализируются все концентрации из отобранных среднесуточных проб.

      Для каждой среднесуточной концентрации рассчитывается кратность превышения "К". Рассчитанный по показателю "К" ряд, за анализируемый период (год), оценивается в соответствии критериями оценки степени загрязнения атмосферного воздуха по среднесуточным концентрациям согласно приложению 1 к настоящим Критериям.

      В случае присутствия комбинации веществ, обладающих эффектом суммации, рассчитывается приведенная среднесуточная концентрация (далее - Ссс пр) по формуле (1.1). Оценка ведется по Ссс пр.

      С учетом указанных критериев рассматриваются материалы по всем типам загрязнения атмосферы, на основании которых делается экспертная оценка отнесения территории к той или иной зоне;

      2) оценка загрязнения атмосферного воздуха по максимально-разовым (разовым) концентрациям.

      Для повышения надежности оценки результатов измерений и исключения случайных величин используется статистическая обработка материала, позволяющая с учетом вариаций концентраций получить то ее значение, которое в 95 % случаев будет на уровне или ниже расчетной концентрации (С95).

      Кратность превышения (К) рассчитывается по формуле (1.1):

      К=С95/ПДКм.р. (1.1)

      где:

      К - кратность превышения;

      С95 - значение в 95 % случаев будет на уровне или ниже расчетной концентрации;

      ПДКм.р.-максимально-разовая предельно-допустимая концентрация.

      В случае присутствия в атмосферном воздухе веществ, обладающих эффектом суммации биологического действия, рассчитывается приведенная к одному из суммирующих веществ концентрация (С95 пр) по формуле (1.2):

      С95пр=С1+С2*ПДК1/ПДК2+С3*ПДК1/ПДК3+…+Сn*ПДК1/ПДКn (1.2)

      где:

      С1, С2 – концентрация загрязняющих веществ, обладающих эффектом суммации;

      ПДК - предельно-допустимая концентрация;

      С95пр - значение концентрации в 95 % на уровне или ниже расчетной концентрации.

      Оценка степени загрязнения атмосферного воздуха для комбинации суммирующих веществ ведется по приведенной концентрации. Необходимо сумму таких веществ привести к веществу, обладающему менее благоприятным классом опасности.

      Загрязнение атмосферного воздуха бенз(а)пиреном (далее - БАП) имеет преобладающее значение только на территориях промышленных предприятий, для которых БАП является одним из ведущих компонентов выброса (анодные заводы, алюминиевая промышленность, коксо-пековая промышленность и другие).

      При наличии превышений загрязнения по указанным критериям, по взвешенным веществам, одновременно представляются данные о физико-химических свойствах веществ, в соответствии оценкой степени загрязнения атмосферного воздуха согласно приложению 2 к настоящим Критериям;

      3) оценка среднегодового загрязнения атмосферного воздуха по комплексному показателю.

      Для среднегодовой концентрации загрязняющих веществ в атмосферном воздухе рассчитываются или используются данные о состоянии загрязнения воздуха городов и промышленных центров за несколько лет, но не менее двух.

      Степень загрязнения воздуха рассчитывается с учетом кратности превышения среднегодового ПДК веществ, их класса опасности, допустимой повторяемости концентраций заданного уровня, количества веществ, одновременно присутствующих в воздухе, и коэффициента их комбинированного действия.

      Среднегодовые значения ПДКг определяются по формуле (1.3):

      ПДКг = а ПДКсс (1.3)

      где:

      ПДКг - среднегодовая предельно-допустимая концентрация;

      ПДКсс - среднесуточная предельно-допустимой концентрации.

      Значение коэффициентов "а" для различных веществ приведены в приложении 3 к настоящим Критериям.

      Степень загрязнения воздуха веществами разных классов опасности (КЗкл) определяется "приведением" их концентраций, нормированных по ПДК, к концентрациям веществ 3-го класса опасности согласно формуле (1.4):

      КЗкл = Кjn (1.4)

      где:

      n - коэффициент изоэффективности;

      j - класс опасности (n = 2,3 для j = 1; n = 1,3 для j = 2; п = 0,87 для j - 4). (При величинах, нормированных по ПДК концентраций выше 2,5 для 1-го класса, выше 5 для 2-го класса, выше 8 для 3-го класса и выше 11 для 4-го класса, "приведение" к 3-му классу осуществляется путем умножения значений нормированных по ПДК концентраций соответственно на 3,2; 1,6; 1 и 0,7).

      При загрязнении атмосферного воздуха веществами, относящимися к разным классам опасности, производится расчет комплексного показателя Р.

      Расчет комплексного показателя Р проводится по формуле (1.5):

      P = Sqrt (Sum (K^2j)) (1.5)

      где:

      Sqrt (Sum (K^2j)) - корень квадратный из суммы квадратов нормированных по ПДК концентраций, приведенных к таковым концентрациям веществ 3-го класса;

      j - номер вещества.

      11. Оценка степени суммарного загрязнения атмосферного воздуха по комплексному показателю для оценки среднегодового загрязнения атмосферного воздуха по комплексному показателю Р проводится согласно приложению 4 к настоящим Критериям.

      12. В случае если в комплексном показателе любое из веществ имеет значение, превышающее величину показателя для одного вещества, то оценка степени загрязнения осуществляется и по этому веществу.

Глава 3. Критерии оценки санитарно-эпидемиологической ситуации, связанной с питьевой и рекреационной водой централизованного водоснабжения

      13. Результаты оценки степени санитарно-эпидемиологической ситуации выполняются на основании стабильного сохранения негативных значений основных показателей в течение периода не менее одного года.

      Отклонения от норм должны наблюдаться по нескольким критериям, за исключением случаев загрязнения водоисточников и питьевой воды патогенными микроорганизмами и возбудителями паразитарных заболеваний, а также особо токсичными (чрезвычайно опасными) веществами, когда результаты оценки могут быть сделаны на основании одного критерия.

      Показатели, характеризующие загрязнение водоисточников и питьевой воды веществами, отнесенными к третьему и четвертому классам опасности, а также физико-химические свойства и органолептические характеристики воды относятся к дополнительным.

      Дополнительные показатели используются для подтверждения степени интенсивного антропогенного загрязнения водоисточников, определенного по основным показателям, согласно приложению 5 к настоящим Критериям.

Глава 4. Критерии оценки загрязнения почвы населенных мест

      14. Экологическая оценка радиоактивного загрязнения почв селитебных территорий проводится по основным показателям: мощности эквивалентной дозы на уровне 1 метра от поверхности почвы (микрозиверт в час - мкЗв/ч) и степени радиоактивного загрязнения по отдельным техногенным (искусственным радионуклидам) радиоизотопам (килобеккерель на квадратный метр - кБк/м2).

      15. Химическое загрязнение почв оценивается по суммарному показателю химического загрязнения (Zc). Суммарный показатель химического загрязнения (Zc) характеризует степень химического загрязнения почв обследуемых территорий различных классов опасности и определяется по формуле (1.6):

      Zc=Kci+…+Kcn-(n-1) (1.6)

      где:

      Zc – суммарный показатель химического загрязнения;

      п – число определяемых элементов;

      Kci - коэффициент концентрации i-гo загрязняющего компонента, равный частному от деления массовой доли i-го вещества в загрязненной и "фоновой" почве для тяжелых металлов.

      16. Для загрязняющих веществ неприродного происхождения коэффициент концентрации определяют как частное от деления массовой доли загрязняющего вещества и его ПДК.

      К дополнительным показателям экологического состояния почв селитебных территорий относятся генотоксичность и показатели биологического загрязнения (число патогенных микроорганизмов, коли-титр и содержание яиц гельминтов), указанных в показателях для оценки санитарно-эпидемиологического состояния почвы населенных мест согласно приложению 6 к настоящим Критериям.

Глава 5. Критерии оценки радиационной загрязненности территории

      17. Основной критерий, характеризующий степень радиоэкологической безопасности человека, проживающего на загрязненной территории, – среднегодовое значение эффективной дозы от техногенных источников ионизирующих излучений. На дозы от природного и медицинского облучения, а также дозы вследствие радиационных аварий устанавливаются специальные ограничения.

      Оценка радиационной загрязненности территории осуществляется согласно приложению 16 к Гигиеническим нормативам к обеспечению радиационной безопасности, утвержденным приказом Министра здравоохранения Республики Казахстан от 2 августа 2022 года № ҚР ДСМ-71 (зарегистрирован в Реестре государственной регистрации нормативных правовых актов за № 29012).

      Сноска. Пункт 17 – в редакции приказа Министра экологии и природных ресурсов РК от 17.06.2024 № 123 (вводится в действие по истечении десяти календарных дней после дня его первого официального опубликования).

      18. Единицей эффективной дозы является зиверт (Зв.) Международная комиссия по радиационной защите рекомендовала в качестве предела дозы облучения населения - дозу, равную 1 мЗв/год (милизиверт в год) (0,1 бэр/год).

      Территории, в пределах которых среднегодовые значения эффективной дозы облучения человека от техногенных радионуклидов не превышают 1 мЗв, относятся к территориям с относительно удовлетворительной экологической ситуацией, со среднегодовым значением эффективной дозы облучения от 1 до 5 мЗв - к чрезвычайной экологической ситуации и более 5 мЗв - к экологическому бедствию.

Глава 6. Критерии оценки изменения природной среды

      19. Критерии изменения природной среды следующие показатели:

      1) для оценки загрязнения атмосферного воздуха по веществам, влияющим на наземную растительность и водные экосистемы, указанные в приложении 7 к настоящим Критериям.

      Основными показателями загрязнения атмосферного воздуха, характеризующими воздействие на природную среду (растительность, почвы, поверхностные и подземные воды), являются критические нагрузки и критические уровни загрязняющих веществ. Под ними понимают максимальные значения выпадений или, соответственно, концентраций в атмосферном воздухе загрязняющих веществ, которые не приводят к вредным воздействиям на структуры и функции экосистем в долговременном плане.

      Критерием для выделения зон экологического бедствия может служить превышение в 10-15 раз критических уровней и нагрузок для различных ингредиентов и в зависимости от чувствительности экосистем.

      Для оценки состояния природных сред, измеренные значения концентраций загрязняющих веществ в атмосферном воздухе или измеренные значения интенсивности выпадений U следует сравнивать с соответствующими данными таблицы. Для кислотообразующих веществ измеренная величина U должна быть исправлена на значение доли, не нейтрализованной части суммы сильных кислот по соотношению:

      L = DU,

      где:

      L - значения атмосферных нагрузок, которые сравниваются с критическими нагрузками;

      D определяется, как

      D = 1 - R при 0 <R< 1

      D = 0 при R> 1

      где:

      D - А/К - отношение суммы молярных концентраций анионов

     


      к сумме молярных концентраций катионов

     


      2) для оценки степени химического загрязнения поверхностных вод, указанных в приложении 8 к настоящим Критериям.

      В качестве основных показателей оценки состояния поверхностных вод выбраны токсичные, приоритетные загрязняющие вещества, в том числе обладающие кумулятивными свойствами накапливаться в органах и тканях гидробионтов.

      Для совокупной оценки опасных уровней загрязнения водных объектов при выделении зон чрезвычайной экологической ситуации и экологического бедствия используется формализованный суммарный показатель химического загрязнения ПХЗ(10). Суммарный показатель химического загрязнения ПХЗ(10) особенно важен для территорий, где загрязнение химическими веществами наблюдается сразу по нескольким веществам, каждый из которых многократно превышает допустимый уровень (ПДК).

      В дополнительные показатели включены общепринятые физико-химические и биологические характеристики, дающие общее представление о составе и качестве вод. Эти показатели используются для дополнительной характеристики процессов, происходящих в водных объектах. В дополнительные характеристики включены показатели, учитывающие способность загрязняющих веществ накапливаться в донных отложениях коэффициент донной аккумуляции и гидробионтах (Км).

      Параметры показателей, предложенных для выделения зон, должны наблюдаться на данной территории постоянно на протяжении достаточно длительного времени с минимальным периодом не менее 3 лет. При использовании индексов сапробности по Пантле и Буку в модификации Сладечека, индикаторные значения видов различны в разных климатических зонах. При применении биотического индекса Вудивиса учитываются региональные особенности, а весовые значения "таксономических групп" зависят от состояния водных объектов в различных регионах.

      При оценке состояния водных экосистем важны показатели по ихтиофауне, особенно для уникальных, особо охраняемых водных объектов и водоемов первой и высшей рыбохозяйственной категории. Также используются любые дополнительные показатели, не вошедшие в обязательный перечень, но дающие необходимые сведения для более полной характеристики состояния водных экосистем. В качестве обобщенной оценки состояния сообществ планктонных и донных животных допускается использование такого показателя как отношение продукции сообщества (Рb) к суммарным тратам на обмен всеми животными, входящими в его состав (Rb). Данный показатель определяется как соотношение между полезной энергией на выходе из системы (сообщества животных) и энергии, рассеиваемой животными в процессах обмена в виде тепловой;

      3) для оценки состояния водных экосистем, указанные в приложении 9 к настоящим Критериям;

      4) для оценки истощения водных ресурсов, указанные в приложении 10 к настоящим Критериям.

      Основным показателем оценки степени истощения водных ресурсов является норма безвозвратного изъятия поверхностного стока. За норму принят предельно допустимый объем безвозвратного изъятия поверхностного стока, составляющий 30 % от среднемноголетнего значения естественного стока. Безвозвратное изъятие поверхностного стока включает безвозвратное водопотребление в коммунальном хозяйстве, промышленности, теплоэнергетике, сельхозводоснабжении, орошении и промышленном рыбоводстве, с учетом потерь на испарение, межбассейновой переброски стока рек и другие. Оценка объема безвозвратного изъятия стока проводится для замыкающих створов водохозяйственных участков рек. Нормы предельно-допустимого изъятия поверхностного стока устанавливаются с целью сохранения экологически устойчивого состояния водных экосистем, за исключением малых водных объектов, использование которых возможно после специального изучения и при наличии положительного заключения государственной экологической экспертизы;

      5) для оценки экологического состояния морских акваторий, указанные в приложении 11 к настоящим Критериям.

      Выявление зон чрезвычайной экологической ситуации и зон экологического бедствия для морских акваторий проводится по основным химическим и биологическим показателям на основе анализа и обобщения результатов многолетних наблюдений. Для совокупной оценки опасных уровней химического загрязнения морских вод в случае выявления нескольких загрязняющих веществ в концентрациях, превышающих ПДК, предлагается применять, как и для пресных вод, формализованный суммарный показатель химического загрязнения – ПХЗ (10) (из 10 преобладающих по превышению ПДК загрязняющих веществ). Этот показатель применяется в случае выявления зон чрезвычайной экологической ситуации и зон экологического бедствия. К дополнительным показателям по химическому загрязнению отнесен Биологическое потребление кислорода-5 и растворенный кислород. Для оценки чрезвычайной экологической ситуации по биологическим показателям используются структурные и функциональные характеристики бактерио-, фито- и зоопланктона, бентоса и ихтиофауны, а также отдельных таксонов и видов гидробионтов.

      Экологическое бедствие в морской экосистеме характеризуется резким изменением численности и биомассы еще оставшихся в составе сообществ видов, а при эвтрофикации морских акваторий - мощным "цветением" водорослей (например, "красные приливы"), исчезновением донной флоры и фауны, резким увеличением концентраций индикаторных микроорганизмов. К дополнительным биологическим показателям оценки состояния морских экосистем относится показатель – "морфологические изменения гидробионтов".

      Используются показатели, не вошедшие в основной перечень показателей, но дающие дополнительные сведения о характере, причинах и степени неблагоприятной ситуации, к числу которых отнесены:

      интегральная оценка загрязнения морских вод и донных отложений веществами, имеющими мутагенный эффект на тест-объектах (стандартные штаммы микроорганизмов). Мутагенный эффект выражается в процентах проб, вызывающих мутации стандартных штаммов. Относительно удовлетворительная ситуация характеризуется уровнем менее 5 %. Чрезвычайная экологическая ситуация - 20-30 %, экологическое бедствие - более 30 %. Оценка загрязнении донных отложений соединениями с мутагенной активностью отражает длительность экологической ситуации на акватории;

      критические концентрации воздействия загрязняющих веществ (КК). Значения КК характеризуют максимально допустимый уровень загрязнения (мкг/л) водной среды токсичными веществами. При чрезвычайной экологической ситуации, при которой изменения в функционировании морских экосистем являются еще обратимыми, КК от 1 до 2.

      При экологическом бедствии, выражающемся в резкой деградации морской экосистемы, КК более 2-3;

      6) для оценки степени загрязнения подземных вод для участков хозяйственных объектов, указанные в приложении 12 к настоящим Критериям.

      Загрязнение подземных вод на участках зоны влияния хозяйственных объектов характеризуется концентрацией загрязняющих веществ и размером площади области загрязнения;

      7) для оценки состояния почв, указанные в приложении 13 к настоящим Критериям.

      Выбор критериев экологической оценки состояния почв определяется спецификой их местоположения, генезисом, буферностью, а также разнообразием их использования. Выявление видов деятельности, вызывающих загрязнение почвы, дает полное представление о масштабе и степени загрязнения на обследуемой территории и позволяет значительно сузить и конкретизировать количество показателей.

      В оценке экологического состояния почв основными показателями степени экологического неблагополучия являются критерии физической деградации, химического и биологического загрязнений.

      В качестве критерия экологического состояния территории используется площадь выведенных из землепользования угодий в результате деградации почв (эрозия, дефляция, вторичные засоление, осолонцевание, заболачивание). Целый ряд негативных процессов (механическое удаление почвенного покрова при открытой добыче полезных ископаемых, строительных работах; провоцируемые человеком водная эрозия и дефляция) приводит к разрушению почвенных горизонтов, степень которого также используется в качестве критерия деградации почв. Разрушение структуры почвы и развитие процессов слитизации характеризуются степенью увеличения плотности почвы, которая является важным показателем деградации почвы. Увеличение уровня грунтовых вод рекомендуется оценивать относительно критического значения, различного для каждого типа почв. Для экотоксикологической оценки почв целесообразно использовать кратность превышения ПДК конкретного загрязняющего вещества дифференцированно для веществ различного класса опасности. В связи с отсутствием для ряда загрязняющих веществ, утвержденных значений ПДК (например, для кадмия), используется отношение содержания загрязняющих веществ в жидкой фазе почвы (почвенном растворе) к соответствующей величине ПДК для природных вод.

      За комплексный показатель загрязнения почвы принимают фитотоксичность - свойство загрязненной почвы подавлять прорастание семян, рост и развитие высших растений (тестовый показатель). Признаком биологической деградации почвы является снижение жизнедеятельности почвенных микроорганизмов установленное по уменьшению уровня активной микробной биомассы, а также по более распространенному, но менее точному показателю - дыханию почвы. Оценка экологического состояния почв на основании критериев и параметров проводится с учетом площади проявления рассматриваемого критерия, значимость которого определяется региональными особенностями. Кратность превышения предельно допустимых норм загрязняющих веществ в почве, прежде всего, следует оценивать по подвижным формам этих веществ.

      Одним из показателей экологического состояния почв служит биологическая продуктивность ценозов, характеризующая потенциальное плодородие. Для почв сельскохозяйственных территорий такой показатель - средняя урожайность. Для территории экологического бедствия применяется снижение урожайности более чем на 75 %, и для территории чрезвычайной экологической ситуации - на 50-75 % при соответствии всего комплекса агротехнических и агрохимических мероприятий для данной местности и культуры. Дополнительным показателем, служащим индикатором степени загрязнения рассматриваемой территории (почвы, воздуха, поливных и грунтовых вод), является доля продукции, не соответствующая требованиям нормативно-технической документации на качество продукции (остаточное количество пестицидов, токсичных элементов, микотоксинов, нитратов, нитритов и др.).

      Данные о состоянии почв представляют в виде подробных тематических картографических материалов, включающих информацию по основным показателям и компонентному составу загрязняющих веществ;

      8) показатели для оценки экологической опасности деформаций и изменений геологической среды, указанные в приложении 14 к настоящим Критериям.

      Геодинамические показатели деформации геологической среды с экологическими последствиями представляются в форме интенсивности и масштаба проявления современного напряженно-деформированного состояния верхних частей литосферы. Эти показатели определяются параметрами критических скоростей деформации и масштабом ожидаемого сейсмического эффекта. Если исходить из значения порога разрушения любых твердых тел порядка 0,0001 отн. ед., то в качестве предельного (критического) уровня геодинамического воздействия для всех типов объектов можно использовать величину деформации в 0,00001 отн. ед., которая применяется при оценке аномальных техногенных деформаций. Исходя из установленных фактов пространственно-временного изменения современных деформационных процессов в зонах разломов, предельный (критический) уровень деформации в 0,00001 достигается в локальных зонах в течение 15-30 лет. Эти сроки соизмеримы с минимальными сроками эксплуатации особо ответственных объектов и сооружений. Нарушение их функционирования приведет к критическим экологическим последствиям. Уровень деформации в 0,0001 отн. ед. приводит к таким нарушениям геологической среды, которые допускается отнести к зонам экологического бедствия.

      Проявление экзогенных геологических процессов может происходить независимо от деятельности человека. Техногенные факторы усиливают или ослабевают проявление экзогенных геологических процессов. Вмешательство человека в естественный ход развития экзогенных геологических процессов приводит к необратимому изменению природных ландшафтов (оползни, сели, карсты, оседание поверхности и другие);

      9) для оценки деградации наземных экосистем, указанные в приложении 15 к настоящим Критериям.

      Оценка степени деградации экосистемы проводится по критериям, определяющим негативные изменения в структуре и функционировании экосистем.

      В зоне чрезвычайной экологической ситуации состояние экосистем характеризуется изменением в соотношении основных трофических групп при снижении (или увеличении) удельной массы одной из групп в пределах 20-50 %, при этом происходит нарушение взаимосвязей внутри экосистемы, но процессы деградации еще не принимают необратимый характер. В зонах экологического бедствия состояние экосистем характеризуется снижением (или увеличением) удельной массы одного из трофических звеньев более чем на 50 %.

      При оценке экологического состояния территории учитывается как площадь проявления негативных изменений (так как при равной степени деградации участка территории возможность восстановления обратно пропорциональна его площади), так и пространственную неоднородность распределения участков разной степени деградации на исследуемой территории.

      Скорость деградации экосистем рассчитывается по 5-10-летним рядам наблюдений. Оценивается направленность и скорость деградации экосистем при напряженной экологической ситуации для прогноза ухудшения экологической обстановки и проведения мероприятий по ее стабилизации и улучшению;

      10) для оценки состояния растительности как индикатора экологического состояния территории, указанные в приложении 16 к настоящим Критериям.

      Критерии оценки состояния растительности различаются в зависимости от географических условий и типов экосистем, при этом учитываются негативные изменения как в структуре растительного покрова (уменьшение площади коренных ассоциаций, изменение лесистости), так и на уровне растительных сообществ и отдельных видов (популяций): изменение видового состава, ухудшение ассоциированности и возрастного спектра ценопопуляций доминантов.

      Плотность популяции видов-индикаторов - один из важнейших показателей состояния экосистемы, высокочувствительный к основным антропогенным факторам. В результате антропогенного воздействия плотность популяции отрицательных видов-индикаторов будет снижаться, а положительных видов-индикаторов - возрастать. Пороговым значением антропогенной нагрузки следует считать снижение (или повышение) плотности популяции вида-индикатора на 20 %, а критическим значением - на 50 %.

      Одним из существенных параметров ценопопуляций (ЦП) является возрастной аспект - доля участия в ЦП особей разных возрастных состояний. Возрастные состояния устанавливаются на основании комплекса морфологических признаков, или на основе абсолютного возраста в тех случаях, когда его определение не представляет особых затруднений.

      Параметр реагирует на разные формы антропогенных воздействий как прямых (выпас, рубки, техногенные воздействия), так и опосредованно - через изменение экотопа.

      Состояние растительности рассматривают как индикатор уровня антропогенной нагрузки на природную среду обитания (повреждение древостоя или хвои техногенными выбросами, уменьшение проективного покрытия и продуктивности пастбищной растительности).

      Уменьшение запаса древесины основных лесообразующих пород свидетельствует о процессе деградации лесных экосистем в результате неудовлетворительной лесохозяйственной деятельности.

      Лесные пожары являются опасным фактором, приводящим к деградации значительных площадей лесных экосистем. Обширные гари, на которых не происходит восстановление леса в течение не менее 10 лет, являются признаком необратимых изменений в экосистеме. При оценке состояния лесных культур учитываются региональные особенности территории, и возможность естественного возобновления леса.

      Некоторые критерии состояния агроценозов свидетельствуют о неблагополучной экологической обстановке территории в целом: развитие вредителей на посевах, гибель посевов и др. При использовании данных критериев указываются причины гибели посевов и показать на карте ареалы негативных изменений.

      Повреждение растительности заповедников свидетельствует об изменениях в среде обитания.

      Изменения качественных и количественных характеристик растительного покрова допускается объективно интерпретировать только в сравнении с естественным состоянием растительных сообществ. При этом под фоновыми понимаются относительно ненарушенные участки, аналогичные по своим природно-ландшафтным характеристикам исследуемой территории;

      11) для оценки состояния фауны и изменения генофонда животных как индикатора экологического состояния территории, указанные в приложении 17 к настоящим Критериям.

      Критерии и показатели состояния животного мира рассматриваются на уровне зооценоза и отдельных видов животных (популяций).

      Изменение разнообразия, как критерий оценок состояния зооценоза в целом, необходимо рассчитывать, учитывая, что данный критерий связан с оценкой обилия, а численность многих животных подвержена циклическим изменениям.

      Необходимо определить временной шаг для оценки, сравнивая 10-летние периоды. Оценка разнообразия проводится по критерию Симпсона (D), который рассчитывается по формуле:

      D=1/P12+…+Pn2

      где:

      Р1. Рn - доля каждого вида в суммарном обилии, взятом за единицу. Для проведения данной оценки необязательно использовать данные по всей фауне, можно ограничиться анализом характерных групп видов, по которым имеется надежная информация.

      Изменения хозяйственно-значимых видов животных оцениваются с использованием данных по абсолютной численности в среднем за 10-летние периоды и требуют статистической обработки.

      При оценке изменения плотности популяции видов-индикаторов антропогенной нагрузки необходимо учитывать их различную реакцию на воздействие: популяции устойчивых видов будут увеличивать свою численность, а популяции видов, чувствительных к антропогенной нагрузке - уменьшать ее;

      12) биохимические показатели для оценки территорий, указанные в приложении 18 к настоящим Критериям.

      С биохимических позиций экологически неблагополучные территории можно рассматривать как биохимические провинции с резким изменением химического элементного состава компонентов окружающей природной среды. Эти провинции могут быть не только природного, но и техногенного происхождения.

      Для оценки экологического состояния территорий предлагается использовать показатели изменения соотношения содержания C:N, Ca:P; Ca:Sr в различных компонентах окружающей среды, а также уровни содержания токсичных и биологически активных микроэлементов в укосах растений с пробных площадок и в растительных кормах.

Глава 7. Медико-демографические показатели для оценки состояния здоровья населения, применяемые для оценки экологической обстановки территории

      20. К основным медико-демографическим показателям относятся: заболеваемость, детская смертность, медико-генетические нарушения, специфические и онкологические заболевания, которые могут отражать воздействие окружающей среды.

      21. Медико-демографические показатели по экологически неблагоприятным территориям сравниваются с аналогичными показателями на контрольных (фоновых) территориях в этих же климатогеографических зонах. В качестве таких контрольных (фоновых) территорий принимаются населенные пункты или их отдельные части, на которых имеются аналогичные социально-экономические условия проживания, благоприятная экологическая ситуация, отсутствуют факторы, воздействующие на качество окружающей среды.

      Определяют такие показатели раздельно для городского и сельского населения. Средняя величина из нескольких минимальных показателей принимается в качестве контрольного (фонового) значения. В качестве контрольных величин используется средние показатели по республике и области, рассчитываемым за 10 лет, и (или) их динамика за этот период. Допускается использование данных по территории за предшествующие годы, при расчете медицинских показателей - использование данных государственной медицинской статистики, специальных информационных систем, регистров по отдельным заболеваниям, и как дополнение, результатов специально выполненных популяционных или когортных исследований (с учетом высокой степени достоверности представляемой информации). В качестве исключения допускается использование относительно редко встречающихся заболеваний, а также специфических заболеваний и других нарушений состояния здоровья, этиологически связанных с факторами окружающей среды антропогенной нагрузки.

      22. При подготовке материалов по медико-демографическим показателям представляется полный первичный материал, на основе которого принимается решение об отнесении территории к зонам экологического неблагополучия по медико-демографическим показателям. Кроме представленных материалов, уполномоченным государственным органам в области здравоохранения представляются любые другие материалы, характеризующие состояние здоровья и влияние на него загрязнения окружающей природной среды.

      Медико-демографические показатели для оценки состояния здоровья населения, применяемые для оценки экологической обстановки территории указаны в приложении 19 к настоящим Критериям.

      23. Представляемые материалы включают полную информацию по приложениям "Основные показатели" и, по возможности, - по приложениям "Дополнительные показатели". Определение зоны чрезвычайной экологической ситуации или зоны экологического бедствия осуществляется по одному или нескольким основным и дополнительным показателям, отражающим более высокую степень экологического неблагополучия (в том случае, если установлено экологическое неблагополучие).

  Приложение 1 к Критериям
  Оценки экологической
  обстановки территорий

Критерии оценки степени загрязнения атмосферного воздуха по среднесуточным концентрациям

Класс опасности

Экологическое бедствие

Чрезвычайная экологическая ситуация

К

число суток (N) с К

К

число суток (N) с К

I
II
III
IV

>3
>5
>7,5
>12

7<N<20 подряд
7<N<20 подряд
>30 подряд
>30 подряд

2 - 3
4 - 5
5 - 7,5
8 - 12

7<N<20 подряд
7<N<20 подряд
>30 подряд
>30 подряд

  Приложение 2 к Критериям
оценки экологической
обстановки территорий

Оценка степени загрязнения атмосферного воздуха

Показатели

Экологическое бедствие

Чрезвычайная экологическая ситуация

К

% измерений выше К

К

% измерений выше К

I Класс

>5

>30

>3 - 5

>30

II Класс

>7,5

>30

>5 - 7,5

>30

III Класс

12,5

>50

8 - 12,5

>50

IV Класс

20,0

>50

12,5 - 20

>50

  Приложение 3 к Критериям
оценки экологической
обстановки территорий

Значение коэффициентов "а" для различных веществ:

Вещества

Коэффициент "а"

Аммиак, азота оксид, азота диоксид, бензол, бенз/а/перен, марганца диоксид, озон, серы диоксид, сероуглерод, синтетические жирные кислоты, фенол, формальдегид, хлоропрен.

1

Трихлорэтилен

0,4

Амины, анилин, взвешенные вещества (пыль), углерода оксид, хлор

0,34

Сажа, серная кислота, фосфорный ангидрид, фториды (твердые)

0,3

Ацетальдегид, ацетон, диэтиламин, толуол, втористый водород, хлористый водород, этилбензол

0,2

Акролеин

0,1

  Приложение 4 к Критериям
оценки экологической
обстановки территорий

Комплексный показатель для оценки среднегодового загрязнения атмосферного воздуха по комплексному показателю

Р для количества веществ

Параметр

Относительно удовлетворительная ситуация

экологическое бедствие

чрезвычайная экологическая ситуация

1 вещество
2-4 вещества
5-9 веществ
10-16 веществ
16-25 веществ

более 16
более 32
более 48
более 64
более 80

8-16
16-32
32-48
48-64
64-80

1
2
3
4
5

  Приложение 5 к Критериям
оценки экологической
обстановки территорий

Показатели для оценки санитарно-эпидемиологической ситуации, связанной с питьевой водой централизованного водоснабжения

№ п/п

Показатель

параметр

Удовлетворительная ситуация*

экологическое бедствие

чрезвычайная экологическая ситуация

1

Общее микробное число (число образующих колоний бактерий в 1 мл)

более 250

50 - 250

не более 50

2

Общие колиформные бактерии (число бактерий в 100 мл)1

более 10

единая встречаемость

отсутствие

3

Термотолерантные колиформные бактерии (число бактерий в 100 мл)2

более 10

единая встречаемость

отсутствие

4

Колифаги (число бляшкообразующих единиц (БОЕ) в 100 мл)

более 10

Менее 10

отсутствие

5

Споры сульфитредуцирующих клостридий (число спор в 20 мл)

более 10

Единая встречаемость

отсутствие

6

Цисты лямблий (число цист в 50 л)4

более 100

1 - 100

отсутствие

1Превышение норматива по общим колиформным бактериям не допускается в 95 % проб, отбираемых в точках водоразбора наружной и внутренней водопроводной сети в течение 12 месяцев, при количестве исследуемых проб не менее 100 за год.
2При определении термотолерантных колиформных бактерий проводится трехкратное исследование по 100 мл отобранной пробы воды.
3Определение спор сульфитредуцирующих клостридий проводится при оценке эффективности технологии обработки воды.
4Определение колифагов и цист лямблий проводится только в системах водоснабжения из поверхностных источников перед подачей воды в распределительную сеть.
*В соответствии с санитарно-эпидемиологическими требованиями согласно статьи 95 Кодекса Республики Казахстан "О здоровье народа и системе здравоохранения".

Показатели для оценки санитарно-эпидемиологической опасности загрязнения питьевой воды и источников питьевого водоснабжения химическими веществами

№ п/п

Показатель

Параметр

Удовлетворительная ситуация*

экологическое бедствие

чрезвычайная экологическая ситуация

1

2

3

4

5

1. Основные показатели

1.1

Содержание токсических веществ первого класса опасности (чрезвычайно опасные вещества):
бериллий, ртуть, бенз(а)пирен, линдан, 3, 4, 7, 8 диоксин2, дихлорэтилен, диэтилртуть, галлий, тетраэтилсвинец, тетраэтилолово, трихлорбифенил, кратных нормативам ПДК

>3

2 - 3

В пределах гигиенических нормативов (ПДК)*

1.2

Содержание токсичных веществ второго класса опасности (высокоопасные вещества): - алюминий, барий, бор, кадмий, молибден, мышьяк, нитриты, свинец, селен, стронций, цианиды, в ПДК

>10

5 - 10

В пределах гигиенических нормативов (ПДК)*

2. Дополнительные показатели

2.1

Содержание токсичных веществ третьего и четвертого классов опасности (опасные и умеренно опасные вещества): аммоний, никель, нитраты, хром, медь, марганец, цинк, фенолы, нефтепродукты, фосфаты, (в ПДК)

>15

10 - 15

В пределах гигиенических нормативов*

2.2. Физико-химические свойства

2.2.1

рН

<4

4 - 6

6 - 9

2.2.2

Фенольный индекс (мг/л)

>0,75

0,75 - 0,25

0,25

2.2.3

Поверхностно-активные вещества (ПАВ), анионоактивные (мг/л)

>2,5

2,5 - 0,5

0,5

2.2.4

Общая минерализация
(сухой остаток, мг/л)

>5000

5000 - 1000

1000 (1500)

2.2.5

Жесткость общая (мт-экв./л)

>21

21 - 7

7,0 (10)

2.2.6

Общая
альфа-радиоактивность (Бк/л)

>0,5

0,5 - 0,1

0,1

2.2.7

Общая
бета-радиоактивность (Бк/л)

>5

5 - 1

1,0

2.3. Органолептические характеристики

2.3.1

Запах и привкус, баллы

>4

4 - 2

2

2.3.2

Мутность (ЕМФ)

>8

8 - 2,6

2,6 (3,5)

Мутность (мг/л, по каолину)

>4,5

4,5 - 1,5

1,5 (2)

2.3.3

Плавающие примеси (пленки, пятна масляные и др.)

пленка темной окраски, занимающая до 2/3 обозримой площади

яркие полосы или пятна тусклой окраски

Отсутствие

1Степень опасности загрязнения водоисточников питьевого назначения оценивается с учетом влияния пороговой концентрации веществ на санитарный режим водоемов и барьерной способности используемой технологической схемы водоочистки.
2Для диоксинов допустимый уровень составляет 0,02 нг/л.
Разъяснение: оценка опасности загрязнения веществами, не указанными в приложении 5, производится в соответствии с санитарными нормами и правилами.
*В соответствии с санитарно-эпидемиологическими требованиями согласно статьи 95 Кодекса Республики Казахстан "О здоровье народа и системе здравоохранения".

Показатели для оценки санитарно-эпидемиологической ситуации, связанной с качеством воды водоисточников питьевого и рекреационного назначения

№ п/п

Показатель

Параметр

Удовлетвори тельная ситуация

экологическое бедствие

чрезвычайная экологическая ситуация

1

2

3

4

5

1. Вода водоисточников

1.1

Кишечные патогенные простейшие:
цисты лямблий, дизентерийных амеб, эалантидий,

более 1001

1 - 100

Отсутствие

1.2

Геогельминты:




яйца аскарид, власоглавов, трихостронгилид

более 5

1 - 5

Отсутствие

1.3

Биогельминты:




- яйца тениид

более 10

1 - 10

Отсутствие

1.4

Актиномицеты КОЕ/дм3
– содержание колониальных единиц в 1 дм3 воды

более 10 000

100 - 10 000

Отсутствие

2. Рекреационные воды

2.1

Кишечные патогенные простейшие:
- цисты лямблий, дизентерийных амеб, балантидий, криптоспоридий1

более 100

1 - 100

Отсутствие

2.2

Геогельминты:
- яйца аскарид, власоглавов, трихостронгилид1

более 5

1 - 5

Отсутствие

2.3

Биогельминты:




2.3.1

Яйца описторхид, дифиллотриид1

более 100

1 - 100

Отсутствие

2.3.2

Яйца тениид1

более 10

1 - 10

Отсутствие

2.3.3

Яйца шистосоматид (возбудители циркориозов)1

более 10

1 - 10

Отсутствие

2.4

Актиномицеты КОЕ/дм3
-содержание колониальных единиц в 1 дм3 воды1

более 1 000 000

1000 - 1 000 000

Отсутствие, единичная встречаемость

1Число возбудителей (цисты, яйца) в 1 дм3 воды

  Приложение 6 к Критериям
оценки экологической
обстановки территорий

Показатели для оценки санитарно-эпидемиологического состояния почвы населенных мест

№ п/п

Показатель

Параметр

Относительно удовлетворительная ситуация *

экологическое бедствие

чрезвычайная экологическая ситуация

1

2

3

4

5

1

Содержание яиц гельминтов в 1 кг почвы

более 100

11 - 100

менее 10

2

Титр анаэробов

0,0001

0,001-0,0001

0,001-0,1

3

Коли-титр

менее 0,001

0,01 - 0,001

0,01 - 1,0

4

Число личинок и куколок мух на участке 0,25 м

более 100

10 - 100

1 - 10

5

Показатель загрязнения экзогенными химическими веществами - кратность превышения ПДК

более 100

10 - 100

1 - 10

6

Показатель самоочищения почвы - титр термофилов

менее 0,00001

0,00001 - 0,00002

0,001 - 0,0002

7

Санитарное
Число
Хлебникова1

менее 0,7

0,7 - 0,85

0,85 - 0,98

1 "Санитарное число Хлебникова" - соотношение количества почвенного белкового азота (в миллиграммах на 100 грамм абсолютно сухой почвы) к количеству органического азота (в миллиграммах на 100 грамм абсолютно сухой почвы)
*В соответствии с санитарно-эпидемиологическими требованиями согласно статьи 95 Кодекса Республики Казахстан "О здоровье народа и системе здравоохранения".

  Приложение 7 к Критериям
оценки экологической
обстановки территорий

Показатели для оценки загрязнения атмосферного воздуха по веществам, влияющим на наземную растительность и водные экосистемы

Вещество, млг/м3

Параметр

Норма

Время воздействия

экологическое бедствие

чрезвычайная экологическая ситуация

1

2

3

4

5

Критические уровни для наземной растительности

Диоксид серы

>200

100 - 200

<20

Среднегодовое

Диоксид азота

>300

200 - 300

<30

Среднегодовое

Фтористый водород

>20

10 - 20

<2 - 3

Долговременное воздействие

Озон

>1500

1000 - 1500

<150

Максимальное в течение 1 часа

Озон

>600

400 - 600

<60

Средняя в течение 3 часов

Озон

>500

300 - 500

<50

Средняя между 9-16 часами каждого дня в период 1 апреля - 30 сентября ежегодно

Критические нагрузки для лесных и водных экосистем

Соединения серы, г/м2 в год

>5,0

3,0 - 5,0

<0,32

Северные и центральные районы

Соединения азота, г/м2 в год

>4,0

2,0 - 4,0

<0,28

Северные и центральные районы

Ионы водорода, кг/м2 в год

> 300

200 - 300

<20

Северные и центральные районы

  Приложение 8 к Критериям
оценки экологической
обстановки территорий

Показатели для оценки степени химического загрязнения поверхностных вод

№ п/п

Показатель

Параметр

Относительно удовлетворительная ситуация

экологическое бедствие

чрезвычайная экологическая ситуация

1

2

3

4

5

Основные показатели

1

Химические вещества, ПДК 1
- 2 класс опасности

Более 10

5 - 10

<5

3 - 4 класс опасности

Более 100

50 - 100

<50

2

ПХЗ(10)




1 - 2 класс опасности

Более 80

35 - 80

<35

3-4 класс опасности

Более 500

100 - 500

<100

Дополнительные показатели

3

Запахи, привкусы, баллы

Более 4

3-4

<3

4

Плавающие примеси: нефть и нефтепродукты

Пленка темной окраски, занимающая 2/3 обозримой площади

Яркие полосы или тусклая окраска пятен

отсутствие

5

Реакция среды, рН

5,0 - 5,6

5,7 - 6,5

>6,5

6

Химическое потребление кислорода ХПК (антропогенная составляющая к фону), мг/дм3

20 - 30

10 - 20

<10

7

Растворенный кислород, процентов насыщения

10 - 20

20 - 50

>50

8

Биогенные вещества:




9

Нитриты (NO2), ПДК

Более 10

10 - 5

5 - 1

10

Нитраты (NO3), ПДК

Более 20

20 - 10

10 - 1

11

Соли аммония (NH4), ПДК

Более 10

10 - 5

5 - 1

12

Фосфаты (РО4) мг/дм3

Более 0,6

0,6 - 0,3

0,3 - 0,5

13

Минерализация, мг/дм3 (превышение регионального уровня)

3 - 5

2 - 3

Региональный уровень

14

КДА (коэффициент донной аккумуляции)

более n.104

n.103-n.104

n.10

15

Кн (коэффициент накопления в гидробионтах)

более n.105

n104-n.105

n.104

  Приложение 9 к Критериям
оценки экологической
обстановки территорий

Показатели для оценки состояния водных экосистем

№ п/п

Показатель

Параметры

Относительно удовлетворительная ситуация

экологическое бедствие

чрезвычайная экологическая ситуация

1

2

3

4

5

Основные показатели

1

Фитопланктон

Отсутствие водорослей или единичные экз. видов

Пленка сине-зеленых, пряди нитчатых водорослей, отдельные представители других групп водорослей

Естественное развитие фитопланктона

2

Концентрация хлорофилла "а", мкг/л

Более 50

50 - 30

30 - 10

3

Среднелетняя биомасса фитопланктона, мг/дм3

Более 100

100 - 50

50 - 10

4

Фитомасса нитчатых водорослей, кг/м2

Более 3

3,0 - 2,6

<2,6

5

Зоопланктон

Единичные экземпляры панцирных коловраток, их зимние яйца

Резкое снижение численности и разнообразия панцирных коловраток, единичные экземпляры низших ракообразных

Естественное развитие зоопланктона

6

Зообентос

Присутствие только некоторых видов червей, не требовательных к кислороду (тубифицид)

Резкое сокращение численности и разнообразия донных животных, присутствие тубифицид (олигохет) и таниподин (хирономид)

Естественное развитие зообентоса на региональном уровне

7

Биотический индекс по Вудивису (с учетом региональных особенностей), баллы

Менее 1

1 - 2

Более 2

8

Олигохетный индекс, отношение численности олигохет к численности всего зообентоса, процентов

Более 100

100 - 86

Менее 86

9

Хирономидный индекс по Балушкиной

Более 9,0

6,5 - 9,0

Менее 6,5

10

Ихтиофауна

Исчезновение ценных и редких видов рыб;
Отсутствие запасов промысловых рыб

Снижение на 50 - 25 % ценных и редких видов рыб от их запасов, снижение на 50 - 25 % запасов промысловых рыб от их запасов

Сохранение естественного состояния ихтиофауны;
Величина вылова не нарушает естественного воспроизводства рыб

11

Заболеваемость рыб, связанная с хроническим токсикозом (миопатия, язвенная болезнь и т.д.), % от годового улова

Более 50

До 50

Отсутствие признаков

12

Интегральный показатель качества вод:
биотестирование на ракообразных (дафнии и цериодафнии), гибель 50 % и более

Не проявляется при кратности разбавления 100 и более раз

Не проявляется при кратности разбавления от 50 до 100 раз

В неразбавленной воде летальные действия

13

рачков в течение 96 и 48 часов соответственно

100 и более раз

50 до 100 раз


Дополнительные показатели

14

Индекс сапробности планктона по Пантле и Буку (в модификации Сладечека)

Более 4

4 - 3

<3

15

Олегохетный индекс: по Цанеру, тыс. экз/м2тубифициды

Более 50

50 - 10

<10

16

лимнобрилюсы

Более 100

100 - 50

<50

17

по Пареле

Более 0,8

0,8 - 0,5

<0,5

  Приложение 10
к Критериям оценки
экологической обстановки территорий

Показатели для оценки истощения водных ресурсов

Показатель

Параметр

Относительно удовлетворительная ситуация

экологическое бедствие

чрезвычайная экологическая ситуация

1

2

3

4

Безвозвратное изъятие объема поверхностного стока, число раз от допустимой нормы

Более 2

До 2

Допустимая норма

  Приложение 11 к Критериям
оценки экологической
обстановки территорий

Показатели для оценки экологического состояния морских акваторий

№/№ п/п

Показатели (концентрации даны в мг/дм3)

Параметр

Относительно удовлетворительная ситуация

Экологическое бедствие

чрезвычайная экологическая ситуация

Основные показатели

1

Химические вещества 1-2 класс опасности

Более 10

10 - 5

5 - 1

2

3-4 класс опасности

Более 100

100 - 50

50 - 10

3

ПХЗ(10)1




4

1-2 класс опасности

Более 80

80 - 35

35 - 10

5

3-4 класс опасности

Более 500

500 - 100

100 - 10

Дополнительные показатели

6

Биологическое потребление кислорода (БПК5)

Более 100

100 - 10

10 - 1

7

Кислород растворенный, мг/дм3

Менее 2

Менее 2 - 3

3 - 6

ПХЗ (10)1 - формализованный суммарный показатель химического загрязнения вод для 10 максимально превышающих ПДК загрязняющих веществ

  Приложение 12 к Критериям
оценки экологической
обстановки территорий

Показатели для оценки степени загрязнения подземных вод для участков хозяйственных объектов

№ п/п

Показатель

Параметр

Относительно удовлетворительная ситуация

экологическое бедствие

чрезвычайная экологическая ситуация

Основные показатели

1

Содержание загрязняющих веществ (нитраты, фенолы, тяжелые металлы, синтетические поверхностно-активные вещества, нефть), ПДС

Более 100

10 - 100

3 - 10

2

Хлорорганические соединения, ПДК

Более 3

1 - 3

Менее 1

3

Канцерогены, бенз(а)пирен, ПДК

Более 3

1 - 3

Менее 1

4

Площадь области загрязнения, км2

Более 8

3 - 8

Менее 3

5

Минерализация, г/л

Более 100

100 - 10

Менее 10

Дополнительные показатели

6

Растворенный кислород, мг/дм3

Менее 1

1 - 4

Более 4

  Приложение 13
к Критериям оценки
экологической обстановки территорий

Показатели для оценки состояния почв

№ п/п

Показатель (концентрации даны в мг/дм3)

Параметр

Относительно удовлетворительная ситуации

экологическое бедствие

чрезвычайная экологическая ситуация

1

2

3

4

5

Основные показатели

1

Площадь выведенных из сельхозоборота земель вследствие их деградации, % от общей площади сельхозугодий

Более 50

50 - 30

До 30

2

Уничтожение гумусового горизонта

А+В

Амах (А1)

До 0,1 А

3

Перекрытость поверхности почвы абиотическими наносами, см

Более 20

20 - 10

Менее 10

4

Увеличение плотности почвы, кратность равновесной пробы

Более 1,4

1,4 - 1,3

До 1,3

5

Превышение уровня грунтовых вод, % от критического значения

Более 50

50 - 25

Допустимый уровень

6

*Радиоактивное загрязнение (площадная активность), граничные значения, килобеккерель на квадратный метр (далее - кБк/м2)




цезий - 137

более 400

75-400

менее 75

стронций-90

более 630

120-630

менее 120

плутоний-238, плутоний (239+240) (сумма изотопов)

более 2080

410-2080

менее 410

америций - 241

более 2500

490-2500

менее 490

7

Потери гумуса в пахотных почвах за период 10 лет, в относительных процентах

Свыше 25

25 – 10

Менее 10

8

Увеличение содержания легкорастворимых солей, г/100 г

Более 0,8

0,8 - 0,4

До 0,4

9

Увеличение доли обменного натрия, % от ЕКО1

Более 25

25 - 15

До 15

10

Превышение ПДК химических веществ:




1-го класс опасности (включая бенз(а)пирен, диоксины);

Более 3

3 - 2

До 2

2-го класса опасности;

Более 10

10 - 5

До 5

3-го класса опасности (включая нефть и нефтепродукты)

Более 25

25 - 10

До 10

11

Снижение уровня активной микробной массы, кратность

Более 100

100 - 50

До 50

12

Фитотоксичность почвы (снижение числа проростков), кратность по сравнению с фоном

Более 2

2,0 - 1,4

До 1,4

Дополнительные показатели

13

Доля загрязненной основной с/х продукции, % от объема проверенной

Более 50

50 - 25

До 25

14

См. дополнительные показатели (таблица 2.10)




ЕКО - емкость катионного обмена

      Примечание: Для перехода от площадной активности к удельной принимаются следующие параметры – слой почвы глубиной 5 см, плотность почвы – 1,3 кг/дм3)

      В случае наличия нескольких радионуклидов соблюдаются следующие условия:

     


      - экологическое бедствие,

     


      - чрезвычайная экологическая ситуация

     


      - относительно удовлетворительная ситуация, где:

     


      - площадная активность (содержание в почве) радионуклида цезия-137;

     


      - площадная активность (содержание в почве) радионуклида стронция-90;

     


      - площадная активность (содержание в почве) радионуклидов плутония-238 и плутония-(239+240) (сумма изотопов);

     


      – площадная активность (содержание в почве) радионуклида америция-241;

     


      – граничные значения площадной активности (содержание в почве) радионуклида цезия-137, представленные в таблице;

     


      – граничные значения площадной активности (содержание в почве) радионуклида стронция-90, представленные в таблице;

     


      – граничные значения площадной активности (содержание в почве) радионуклидов плутония-238 и плутония-(239+240) (сумма изотопов), представленные в таблице;

     


      – граничные значения площадной активности (содержание в почве) радионуклида америция-241, представленные в таблице.

  Приложение 14 к Критериям
оценки экологической
обстановки территорий

Показатели для оценки экологической опасности деформаций и изменений геологической среды

№ п/п

Показатель

Параметр

Относительно удовлетворительная ситуация

экологическое бедствие

чрезвычайная экологическая ситуация

1

2

3

4

5

1

Аномальные техногенные деформации горного массива (более 0,00001 отн.ед) и индуцированная сейсмичность, в процентах от площади территории

более 40 - 50

40 - 20

до 20

2

Механические нарушения горного массива при недропользовании, ведущие к загрязнению геологической среды, аномальные деформации горных пород, отн.ед.

0,0001

0,0001 - 0,00001

менее 0,000001

3

Просадки земной поверхности, оползни, сели, карсты, обусловленные техногенной нагрузкой, % территории

более 30

30 – 20

менее 20

  Приложение 15 к Критериям
оценки экологической
обстановки территорий

Показатели для оценки деградации наземных экосистем

№ п/п

Показатель

Параметр

Относительно Удовлетворительная ситуация

экологическое бедствие

чрезвычайная экологическая ситуация

1

2

3

4

5

Основные показатели

1

Пространственные признаки




2

Площади деградированных территорий, %




3

Не представляющие непосредственной угрозы человеку (отвалы нетоксичных пород; карьеры, деградирование с/х и лесные угодья)

более 75

75 - 5

менее 5

4

Представляющие угрозу разрушения зданий и сооружений (антропогенные просадки, оползни, разломы, военные полигоны и др.)

более 50

50 - 1

менее 1

5

Отвалы токсичных пород, изолированные от грунтовых вод, с возможностью переноса частиц по воздуху, посредством стока в поверхностные водоемы и водотоки

более 20

20 - 0,1

менее 0,1

6

Карьерные выемки и отвалы токсичных пород с угрозой загрязнения грунтовых вод (грунтовые воды не защищены)

более 5

менее 5

отсутствуют

7

Расчлененность территории оврагами, км/км2

2,5

2,5 - 0,5

менее 0,5

8

Динамические признаки




9

Скорость деградации наземных экосистем; % площади в год

более 4

4 - 0,5

менее 0,5

10

Скорость увеличения площади сбитых пастбищ, % площади в год

более 10

10 - 5

менее 5

11

Скорость уменьшения годовой продукции растительности, % в год

более 7,5

7,5 - 3,5

менее 3,5

12

Скорость уменьшения содержания органического вещества почвы, % в год

более 7

7 - 0,5

менее 0,5

13

Скорость сработки (минерализации) торфа, мм/год

более 40

40 - 1

менее 1

14

Скорость увеличения площади засоленных почв, % в год

более 5

5 - 1

менее 1

15

Скорость увеличения площади эродированных почв, % площади в год

более 5

5 - 0,5

менее 0,5

16

Скорость увеличения площади подвижных песков, % площади в год

более 4

4 - 0,5

менее 0,5

17

Скорость увеличения относительной площади земель с неблагоприятными агромелиоративными условиями, % от площади ценных сельскохозяйственных угодий в год

более 1

1 - 0,1

менее 0,1

Дополнительные показатели

18

Структурно-функциональные характеристики состояния экосистем

Необратимое нарушение взаимосвязи внутри экосистем

Нарушение структуры сообществ без необратимых процессов в экосистемах

Возможны отдельные признаки деградации ряда компонентов в экосистемах

19

Трофическая структура - изменение удельной массы

Увеличение удельной массы фитофагов на 50 %, уменьшение удельной массы зоофагов и сапрофагов на 50 %

Увеличение удельной массы фитофагов на 20 %, уменьшение удельной массы зоофагов и сапрофагов на 20 %

Постоянно (колебания в пределах нормы)

  Приложение 16 к Критериям
оценки экологической
обстановки территорий

Показатели для оценки состояния растительности как индикатора экологического состояния территории

№ п/п

Показатель

Параметр

Относительно удовлетворительная ситуация

экологическое бедствие

чрезвычайная экологическая ситуации

1

2

3

4

5

1

Уменьшение биоразнообразия (индекс разнообразия Симпсона, в % от нормы)

более 50

50 - 10

менее 10

2

Плотность популяции вида-индикатора антропогенной нагрузки, %

более (менее) 50

более (менее) 20 - 50

более (менее) 20

3

Площадь коренных (или квазикоренных) ассоциаций, % от общей площади

менее 10

менее 10 - 80

более 80

4

Видовой состав естественной травянистой растительности

Уменьшение обилия вторичных видов

Господствующие виды сменились на вторичные

Естественная смена доминантов, субдоминантов и характерных видов

5

Возрастной спектр ценопопуляции доминантов, возобновление в относит, ед.

менее 0,1

0,1 - 0,3

более 0,3

6

Лесистость, % от оптимальной (зональной)

менее 10

10 - 90

более 90

7

Запас древесины основных лесообразующих пород, % от нормального

менее 30

30 - 80

более 80

8

Повреждение древостоя техногенными выбросами, % от общей площади

более 50

50-5

менее 5

9

Повреждение древесных и кустарниковых пород техногенными выбросами, %

более 50

50 - 5

менее 5

10

Заболевание древостоя, %

более 50

50 - 10

менее 10

11

Гибель лесных культур, % от площади, лесокультурных работ

более 70

70 - 5

менее 5

12

Площадь гари, не облесившейся в течение не менее 10 лет

более 10 тыс. га

10 - 5 тыс. га

менее 5

13

Площадь посевов, поврежденных вредителями, % от общей площади и болезнями растений

более 50

50 - 10

менее 10

14

Гибель посевов, % от общей площади

более 30

30 - 5

менее 5

15

Проективное покрытие пастбищной сухостепной и полупустынной растительности, % от нормальной

менее 10

10 - 80

более 80

16

Продуктивность пастбищной растительности, % от потенциальной

менее 5

5-80

более 80

17

Изменение ареалов редких видов

Исчезновение ареала

Разделение и сокращение площади ареала

Отсутствует

18

Повреждение растительности особо охраняемых природных территорий

Вызывающие смены формаций

Вызывающие смены ассоциаций

Фенотипические, не вызывающие смены ассоциаций

19

Площадь зеленых насаждений (на человека в крупных городах и промышленных центрах), % от нормативного

менее 10

10 - 30

более 30

  Приложение 17 к Критериям
оценки экологической
обстановки территорий

Показатели для оценки состояния фауны и изменения генофонда животных как индикатора экологического состояния территории

№ п/п

Показатель

Параметр

Относительно удовлетворительная ситуация

Экологическое бедствие

Чрезвычайная экологическая ситуации

1

Уменьшение биоразнообразия, % от исходного

более 50

50 - 5

менее 5

2

Плотность популяции вида-индикатора антропогенной нагрузки, %

более 50

50 - 20

менее 20

  Приложение 18 к Критериям
оценки экологической
|обстановки территорий

Биохимические показатели для оценки территорий

№ п/п

Показатель

Параметр

экологическое бедствие

чрезвычайная экологическая ситуация

1

2

3

4

Основные показатели

1

Соотношение C:N в почвах

менее 4

4 - 8

в поверхностных водах

менее 4 или более 20

менее 4 - 8 или
20 - 16

в растениях

менее 4

4 - 8

в растительных кормах

менее 4 или более 16

менее 4 или 8 - 16

2

Содержание химических элементов в укосах растений и растительных кормах: ртуть, кадмий, свинец, мышьяк, сурьма, никель, хром, по превышению МДУ;

более 10

10 - 1,5

селен, мг/кг воздушно-сухого вещества;

менее 0,02 или более 0,5

0,02-0,05

фтор, мг/кг воздушно-сухого вещества;

менее 2 или более 200

2-10 или 50 - 200

медь, мг/кг воздушно-сухого вещества;

менее 3 или более 100

3-5 или 80-100

таллий, бериллий, барий, по превышению фона

более 10

10-1,5

Дополнительные показатели

3

Соотношение Са:Р в кормах (числитель) с учетом площади аномального ландшафта % (знаменатель)

< 0,1 или > 10 >20

0,4-0,1 или 5 -10>20

4

Соотношение Ca:Sr в растениях и кормах (числитель) с учетом площади аномального ландшафта, % (знаменатель)

<1>20

< 10 - 1>20

5

Уровень содержания биологически важных микроэлементов в укосах растений и растительных кормах, в мг/кг воздушносухого вещества:



цинк

менее 10 или более 500

10 - 30 или 100 - 500

железо

менее 20 или более 500

20 - 50 или 200 - 500

молибден

менее 0,2 более 50

0,2 - 2 или более 10 - 50

кобальт

менее 0,1 или более 50

0,1 - 0,3 или 5 - 50

Бор

менее 0,1 или более 300

0,1 - 0,3 или 30 - 300

  Приложение 19 к Критериям
оценки экологической
обстановки территорий

Медико-демографические показатели для оценки состояния здоровья населения, применяемые для оценки экологической обстановки территории

№ п/п

Показатель

Параметр

Зона экологического бедствия

Зона чрезвычайной экологической ситуации

1

2

3

4

Основные показатели

1

Увеличение и изменение структуры детской смертности в возрасте до 5 лет

в 1,5 раза и более

от 1,3 до 1,5 раз

2

Увеличение Младенческой смертности

в 1,5 раза и более

от 1,3 до 1,5 раз

Медикогенетические показатели

3

Увеличение частоты врожденных пороков развития новорожденного и спонтанных выкидышей

в 1,5 раза и более

от 1,3 до 1,5 раз

4

Изменение заболеваемости детей и взрослых, увеличение распространенности в области болезней органов дыхания, болезней крови, кроветворных органов и иммунной системы, болезней органов пищеварения, болезней мочеполовой системы, болезней кожи и подкожной клетчатки по возрастным группам, изменение структуры заболеваемости

в 2 раза и более

от 1,5 до 2 раз

5.1

Структура заболеваемости для ведущих нозологий и онкологических заболеваний среди мужчин

в 2 раза и более

от 1,5 до 2 раз

5.2

Структура заболеваемости для ведущих нозологий и онкологических заболеваний среди женщин

в 2 раза и более

от 1,5 до 2 раз

6

Злокачественные новообразования у детей

в 2 раза и более

от 1,5 до 2 раз

Дополнительные показатели

7

Увеличение нарушений репродуктивной функции женщин1, 2, 3



Осложнение течения и исходов беременности (суммарное число случаев на 1000 беременных);

в 2 раза и более

от 1,5 до 2 раз

Неудовлетворительное состояние доношенных новорожденных (оценка по АПГАР, число случаев на 1000 доношенных новорожденных

в 2 раза и более

от 1,5 до 2 раз

8

Частота рождения детей с массой тела < 2500 г 2

Критерии устанавливаются по экспертным оценкам с учетом степени выраженности изменений основных показателей

9

Изменение массы тела, роста, окружности головы у новорожденных, изменение соотношения полов отклонение от аналогичных показателей на контрольных территориях

Критерии устанавливаются по экспертным оценкам с учетом степени выраженности изменений основных показателей

10

Отставание от аналогичных показателей на контрольных территориях, в годах:



в возрасте 15 лет

более 3,4

более 2,5

3,4

2,5

35 лет

более 2,5

более 2,0

2,5

2,4

65 лет

более 2,0

более 1,7

2,0

1,8

11

Физическое развитие детей: увеличение доли детей с отклонениями физического развития при их оценке по региональному стандарту 7-10-летний давности5

50 % и более

от 30 до 50 %

12

Психическое развитие детей: доля детей с отклонениями психического развития

20 % и более

от 10 до 20 %

13

Генетические нарушения: увеличение частоты генетических нарушений в клетках человека (хромосомные аберрации, разрывы ДНК) для территорий, на которых предварительно установлено значительное либо длительное превышение уровня загрязняющих веществ в пробах воздуха, воды и других компонентов окружающей среды

в 3 раза и более

от 1 до 3 раз

14

Изменение иммунного статуса: увеличение числа людей с выраженными сдвигами в иммунограмме по морфологическим и гуморальным показателям для населения крупных урбанизированных городов

Критерии устанавливаются по экспертным оценкам с учетом степени выраженности изменений основных показателей.

15

Содержание в биосубстратах человека (кровь, моча, волосы, зубы, слюна, плацента, женское молоко и др.) токсичных химических веществ, превышение допустимых биологических уровней для населения крупных урбанизированных городов или геохимических провинций.

Критерии устанавливаются по экспертным оценкам с учетом степени выраженности изменений основных показателей.

      Примечания:

      к пунктам 1, 2: превышение средних значений по сравнению с контрольными (фоновыми) на территории с населением не менее 30 тыс. человек по данным за 5 лет и не менее 50 тыс. человек -за 3 года, отдельно для городского и сельского населения;

      примечание к пунктам 1, 2: учитывается также изменение традиционной структуры младенческой смертности;

      примечание к пункту 1 основных показателей: отношение числа родившихся мертвыми.

Аумақтардың экологиялық ахуалын бағалау өлшемшарттарын бекіту туралы

Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің м.а. 2021 жылғы 13 тамыздағы № 327 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2021 жылғы 16 тамызда № 23994 болып тіркелді.

      Қазақстан Республикасының Экология кодексі 406-бабының 4-тармағына және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 5 шілдедегі № 479 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының Экология және табиғи ресурстар министрлігі туралы ереженің 15-тармағының 69) тармақшасына сәйкес, БҰЙЫРАМЫН:

      Ескерту. Кіріспе жаңа редакцияда – ҚР Экология және табиғи ресурстар министрінің 17.06.2024 № 123 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

      1. Қоса беріліп отырған Аумақтардың экологиялық ахуалын бағалау өлшемшарттары бекітілсін.

      2. Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігінің Экологиялық саясат және тұрақты даму департаменті Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен:

      1) осы бұйрықтың Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркелуін;

      2) осы бұйрық ресми жарияланғаннан кейін оның Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігінің интернет-ресурсында орналастырылуын;

      3) осы бұйрық Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркелгеннен кейін он жұмыс күні ішінде Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігінің Заң қызметі департаментіне осы тармақтың 1) және 2) тармақшаларында көзделген іс-шаралардың орындалуы туралы мәліметтердің ұсынылуын қамтамасыз етсін.

      3. Мыналардың:

      1) "Аумақтардың экологиялық ахуалын бағалау критерийлерін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Энергетика министрінің 2015 жылғы 16 наурыздағы № 202 бұйрығы (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 10928 болып тіркелген).

      2) "Аумақтардың экологиялық ахуалын бағалау критерийлерін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Энергетика министрінің 2015 жылғы 16 наурыздағы № 202 бұйрығына өзгерістер мен толықтыру енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Энергетика министрінің міндетін атқарушының 2017 жылғы 7 желтоқсандағы № 437 бұйрығы (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 16310 болып тіркелген күші жойылды деп танылсын).

      4. Осы бұйрықтың орындалуын бақылау жетекшілік ететін Қазақстан Республикасының Экология, геология және табиғи ресурстар вице-министріне жүктелсін.

      5. Осы бұйрық оның алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі.

      Қазақстан Республикасы
Экология, геология және
табиғи ресурстар министрінің м.а.
А. Примкулов

      "КЕЛІСІЛДІ"

      Қазақстан Республикасы

      Ауыл шаруашылығы министрлігі

      "КЕЛІСІЛДІ"

      Қазақстан Республикасы

      Денсаулық сақтау министрлігі

      "КЕЛІСІЛДІ"

      Қазақстан Республикасы

      Ұлттық экономика министрлігі

  Қазақстан Республикасы
Экология, геология және табиғи
ресурстар министрінің м.а.
2021 жылғы 13 тамыздағы
№ 327 бұйрығына
қосымша

Аумақтардың экологиялық ахуалын бағалау өлшемшарттары

1-тарау. Жалпы ережелер

      1. Аумақтардың экологиялық ахуалын бағалау өлшемшарттары (бұдан әрі – Өлшемшарттар) Қазақстан Республикасының Экология кодексі 406-бабының 4-тармағына және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 5 шілдедегі № 479 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының Экология және табиғи ресурстар министрлігі туралы ереженің 15-тармағының 69) тармақшасына сәйкес әзірленді.

      Ескерту. 1-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Экология және табиғи ресурстар министрінің 17.06.2024 № 123 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

      2. Аумақтардың экологиялық ахуалын бағалау өлшемшарттары - халықтың денсаулығы мен қоршаған ортаның жай-күйінің нашарлауын сипаттайтын көрсеткіштер жиынтығы.

      3. Аумақтардың экологиялық ахуалын бағалау өлшемшарттары төтенше экологиялық ахуал немесе экологиялық зілзала аймақтарын анықтау кезінде пайдаланылады.

      4. Төтенше экологиялық жағдай аймағын немесе экологиялық зілзала аймағын анықтау қолайсыз экологиялық ахуалдың неғұрлым жоғары дәрежесін көрсететін бір немесе бірнеше негізгі және қосымша көрсеткіштер бойынша жүзеге асырылады.

      5. Аумақтардың экологиялық ахуалын бағалау өлшемшарттары халықтың денсаулығы мен қоршаған ортаның жай-күйін анықтаудың өзге де мақсатында пайдаланылуы мүмкін.

2-тарау. Селитебтік аумақтар ауасының ластануын бағалау өлшемшарттары

      6. Ауа бассейні ластануының қолайсыз әсері ықтимал экологиялық зілзала немесе төтенше экологиялық жағдай аймақтарын зерттеу кезінде ластанған ауамен тікелей байланыс нәтижесіндегі және/немесе атмосферадан ластаушы заттардың түсуі және су мен топырақтың қайталама ластануының нәтижесіндегі теріс әсері ескеріледі.

      7. Жеке жергілікті көздерден ластаушы заттардың шоғырлануы қоспалардың бытырау және түсу процестерінің нәтижесінде арақашықтықпен төмендейді. Ең көп шоғырланулар құбырдың көзден шамамен 20 биіктігінің арақашықтығында белгіленеді. Осындай көздерден адам денсаулығы үшін қауіпті шоғырланулар, 10-100 км2 аспайтын ауданда байқалады. Адаммен салыстырғанда атмосфераның ластануына сезімталдығы бірнеше есе жоғары болатын қылқан жапырақты ормандар үшін өсімдіктің зақымдану алаңы 100-1000 км2 дейін жетеді.

      8. Атмосфералық ауа ластануының дәрежесі қауіптілік сыныбын, ауа ластануларының биологиялық іс-әрекетінің сомалануын және жол берілетін шекті шоғырлану (бұдан әрі - ЖШШ) асуларының жиілігін ескере отырып, ЖШШ асуының еселігі бойынша белгіленеді.

      9. Ауаның ластану дәрежесін бағалау үшін соңғы бірнеше жылдар бойы, бірақ кемінде 2 жыл іс жүзіндегі ең көп бір жолғы және орташа тәуліктік шоғырланулар пайдаланылады.

      10. Өлшеулердің нәтижелері әрбір қадағалау бекеті, заты және жылы бойынша бөлек өңделеді. Әрбір зат бойынша кемінде 200 қадағалау (сынама) жүзеге асырылады:

      1) орташа тәуліктік шоғырланулар бойынша атмосфералық ауаның ластану дәрежесін бағалау:

      ластану дәрежесін бағалау үшін бірдей уақыт аралығы арқылы 24 сағат ішінде үзіліссіз аспирация немесе ең аз дегенде тәулігіне 4 рет үзілісті аспирация жолымен алынған орташа тәуліктік сынамалар пайдаланылады. Орташа тәуліктік сынамалардан алынған барлық шоғырланулар талданады.

      Әрбір орташа тәуліктік шоғырлану үшін асудың еселігі "Е" есептеледі. Сарапталған кезең (жыл) ішінде "Е" көрсеткіші бойынша есептелген қатар осы өлшемшарттарға 1-қосымшаға сәйкес орташа тәуліктік шоғырланулар бойынша атмосфералық ауаның ластану дәрежесін бағалау өлшемшарттарын сәйкес бағаланады.

      Сомалау әсері бар заттар комбинациясы болған кезде келтірілген (бұдан әрі - Отс бол.) орташа тәуліктік шоғырлануы (1.1) формуламен есептеледі. Бағалау Отс бол. бойынша жүргізіледі.

      Көрсетілген өлшемшарттарын ескере отырып, атмосфера ластануының барлық түрлері бойынша материалдар қаралады, олардың негізінде аумақты осы немесе өзге аймаққа жатқызудың сараптамалық бағасы жасалады;

      2) барынша көп-бір жолғы (бір жолғы) шоғырланулар бойынша атмосфералық ауаның ластануын бағалау.

      Өлшеулер нәтижелерін бағалаудың сенімділігін арттыру және кездейсоқ шамаларды алып тастау үшін материалды статистикалық өңдеу пайдаланылады, ол шоғырланулар вариацияларын ескере отырып, оның сондай мәнін алуға мүмкіндік береді, ол 95% жағдайда есепті шоғырланудың деңгейінде немесе төмен болады (О95).

      Асудың еселілігі (Е) (1.1) формуласы бойынша есептеледі:



      мұнда:

      Е - асудың еселілігі;

      О95-95% жағдайда мән есепті шоғырланудың деңгейінде немесе төмен болады.

      ЖШШе.ж.б- ең жоғарғы жол берілетін шекті шоғырлану.

      Атмосфералық ауада биологиялық іс-әрекет сомасының әсері бар заттар болған жағдайда (1.2) формуласы бойынша сомаланған заттардың біреуіне келтірілген шоғырлану (О95бол) есептеледі:

      O95бол=O1+O2*ЖШШ1/ЖШШ2+О3*ЖШШ1/ЖШШ3+..+Оn*ЖШШ1/ЖШШn (1.2)

      мұнда:

      O1, O2-сомалау әсері бар ластаушы заттардың шоғырлануы;

      ЖШШ-жол берілетін шекті шоғырлану;

      О95бол - сомаланған заттардың біреуіне келтірілген шоғырлану.

      Сомаланатын заттардың комбинациясы үшін атмосфералық ауаның ластану дәрежесін бағалау келтірілген шоғырлану бойынша жүргізіледі. Осындай заттардың сомасын қауіптіліктің неғұрлым қолайсыз сыныбы бар заттарға келтіріледі.

      Атмосфералық ауаның бенз/а/пиренмен (бұдан әрі - БАП) ластануының тек қана өнеркәсіптік кәсіпорындар аумақтарында жетекші мәні бар болуы мүмкін, олар үшін БАП шығарындының бірден бір жетекші құрауышы болып табылады (анод зауыттары, алюминий өнеркәсібі, кокс-пек өнеркәсібі және басқалары).

      Көрсетілген өлшемшарттар бойынша ластану асып кеткен кезде өлшенген заттар бойынша бір уақытта заттардың физикалық-химиялық қасиеттері туралы деректер осы өлшемшарттарға 2-қосымшаға сәйкес атмосфералық ауаның ластану дәрежесінің бағасына сәйкес ұсынылады;

      3) кешенді көрсеткіш бойынша атмосфералық ауаның орташа жылдық ластануын бағалау.

      Атмосфералық ауадағы ластаушы заттардың орташа жылдық шоғырланулары есептеледі немесе қалалар мен өнеркәсіптік орталықтар ауасының ластануының жай-күйі туралы бірнеше жылға, бірақ екі жылдан кем емес деректер пайдаланылады.

      Ауа ластануының дәрежесі заттың орташа жылдық ЖШШ асу еселілігін, олардың қауіптілік сыныбын, берілген деңгей шоғырлануларының рұқсат етілген қайталануын, ауада бір уақытта болатын заттардың санын және олардың комбинацияланған іс-әрекетінің коэффициентін ескере отырып, есептеледі.

      ЖШШж орташа жылдық мәндері (1.3) формуласы бойынша есептеледі:

      ЖШШ ж=аЖШШ от (1.3)

      мұнда:

      ЖШШж - орташа жылдық жол берілетін шекті шоғырлану;

      ЖШШот - орташа тәуліктік жол берілетін шекті шоғырлану; "а" коэффициенттерінің әртүрлі заттар үшін мәні осы өлшемшарттарға 3-қосымшада келтірілген.

      Ауаның әртүрлі сыныптағы қауіптілік заттарымен ластануының дәрежесі ЖШШ бойынша нормаланған олардың шоғырлануларын қауіптіліктің 3-сыныбы заттарының шоғырлануына" "келтірумен" мына формулаға сәйкес анықталады:

      Ш3сын = Шjn (1.4)

      мұнда:

      Ш3сын – ауаның заттармен ластану дәрежесі;

      n-изотиімділік коэффициенті;

      j-қауіптілік сыныбы (j=1 үшін n=2,3; j=2 үшін n=1,3, j= 4 үшін n=0,87). ЖШШ бойынша нормаланған шоғырланулар шамасы 1-сынып үшін 2,5-тен жоғары, 2-сынып үшін 5-тен жоғары, 3-сынып үшін 8-ден жоғары, 4-сынып үшін 11-ден жоғары, 3-сыныпқа "келтіру" болған кезде ЖШШ бойынша нормаланған шоғырланулар мәндерін тиісінше 3,2; 1,6; 1 және 0,7 көбейту жолымен жүзеге асырылады).

      Атмосфералық ауа қауіптіліктің әртүрлі сыныптарына жататын заттармен ластанған болса, кешенді көрсеткіштің есебі "Е" жүргізіледі.

      Кешенді көрсеткіш есебі Е мына формула бойынша жүргізіледі (1.5):

      E = Sqrt (Sum(K^2j)) (1.5)

      мұнда:

      Sqrt (Sum(K^2j)) - 3-сыныптың заттарын осындай шоғырлануларға әкелген ЖШШ бойынша нормаланған шоғырланулар квадраттардың сомаларынан квадратты түбір;

      J - заттың нөмірі.

      11. Е кешенді көрсеткіш бойынша атмосфералық ауаның отраша жылдық ластануын бағалау үшін кешенді көрсеткіш бойынша атмосфералық ауаның жиынтық ластану дәрежесін бағалау осы өлшемшарттарға 4-қосымшаға сәйкес жүргізіледі.

      12. Егер кешенді көрсеткіште заттардың кез келгенінде бір зат үшін көрсеткіштің шамасынан асатын мән болса, онда мұндай жағдайда ластанудың дәрежесін бағалау осы зат бойынша да жүзеге асырылады.

3-тарау. Орталықтандырылған сумен жабдықтаудың ауыз суымен байланысты санитариялық-эпидемиологиялық жағдайын бағалау

      13. Санитариялық-эпидемиологиялық қолайсыздықтың дәрежесі туралы қорытынды бір жылдан кем емес кезең ішінде негізгі көрсеткіштердің қолайсыз мәндерінің тұрақты сақталуы негізінде жасалды.

      Нормадан ауытқу бірнеше өлшемшарттар бойынша байқалуы мүмкін, су көздерінің және ауыз судың патогенді микроорганизмдермен және паразитті аурулар қоздырғыштарымен, сондай-ақ ерекше уытты (төтенше қауіпті) заттармен ластану жағдайларын қоспағанда, қолайсыздық туралы қорытынды бір өлшемшарт негізінде жасалуы мүмкін болғанда. Су көздерінің және ауыз судың қауіптіліктің үшінші және төртінші сыныптарына жатқызылған заттармен ластануын сипаттайтын көрсеткіштер, сондай-ақ судың физикалық-химиялық қасиеттері және органолептикалық сипаттамалары қосымшаларға жатады. Қосымша көрсеткіштер негізгі көрсеткіштер бойынша анықталған су көздерінің антропогенді үдемелі ластануының дәрежесін растау үшін осы өлшемшарттарға 5-қосымшаға сәйкес пайдаланылады.

4-тарау. Елді мекендер топырағының ластануын бағалау өлшемшарттары

      14. Селитебтік аумақтар топырағының радиоактивті ластануын экологиялық бағалау мына негізгі көрсеткіштер бойынша жүргізіледі: топырақтың беткі қабатының 1 метр деңгейінде эквиваленттік қуаттылық дозасы (сағатына микрозиверт - мкЗв/сағ) және жеке техногендік (жасанды радионуклидтер) радиоизотоптар бойынша радиоактивті ластану дәрежелері (шаршы метрге килобеккерель - кБк/м2).

      15. Топырақтың химиялық ластануы химиялық ластанудың жиынтық көрсеткіші бойынша (Zс) бағаланады. Химиялық ластанудың жиынтық көрсеткіші (Zс) қауіптілігі әртүрлі сыныптағы зерттелетін аумақтар топырағының химиялық ластану дәрежесін сипаттайды және мына формула бойынша анықталады:

      Zc= Шci+...+Шcn-(n-1), (1.6)

      мұнда:

      Zc – химиялық ластанудың жиынтық көрсеткіші;

      n - анықталатын элементтердің саны;

      Шсі - ауыр металдар үшін ластанған және "аялық" топырақтағы і-заттың жалпы үлесін бөлуден болған жекеге тең і-ластаушы құрауыш шоғырлануының коэффициенті.

      16. Шығу тегі табиғи емес ластаушы заттар үшін шоғырлану коэффициенті ластаушы заттың жалпы үлесін және оның ЖШШ бөлуден болған жеке ретінде анықтайды. Селитебтік аумақтар топырағының экологиялық жай-күйінің қосымша көрсеткіштеріне осы өлшемшарттарға 6-қосымшаға сәйкес елді мекендер топырағының санитариялық-эпидемиологиялық ахуалын бағалау үшін көрсеткіштерде көрсетілген геноуыттылық және биологиялық ластану көрсеткіштері (патогенді микроорганизмдер саны, коли-титр және құрамында гельминт жұмыртқаларының бар болуы) жатады.

5-тарау. Аумақтың радиациялық ластануын бағалау өлшемшарттары

      17. Ластанған аумақта тұратын адамның радиоэкологиялық қауіпсіздігінің дәрежесін сипаттайтын негізгі өлшемшарт – иондаушы сәулелердің техногендік көздерінен шығатын тиімді дозаның орташа жылдық мәні. Табиғи және медициналық сәулелер дозаларына, сондай-ақ радиациялық авариялар салдары дозаларына арнайы шектеулер қойылады.

      Аумақтың радиациялық ластануын бағалау Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2022 жылғы 2 тамыздағы № ҚР ДСМ-71 бұйрығымен бекітілген (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 29012 болып тіркелген) Радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге қойылатын гигиеналық нормативтеріне 16-қосымшаға сәйкес жүзеге асырылады.

      Ескерту. 17-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Экология және табиғи ресурстар министрінің 17.06.2024 № 123 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

      18. Тиімді дозаның бірлігі зиверт (Зв) болып табылады. Халықаралық радиациялық қорғау жөніндегі комиссия халықтың сәуле алу дозасының шегі ретінде-жылына 1 мЗв/жыл тең мөлшерді (жылына милизиверт) (жылына 0,1 бэр) ұсынған.

      Олардың шегінде адамның техногендік радионуклидтерден тиімді сәуле алу дозасының орташа жылдық мәндері 1 мЗв-тен аспайтын аумақтар экологиялық жағдайы қанағаттанарлық, тиімді сәуле алу дозасының орташа жылдық мәндері 1 мЗв-тен 5 мЗв-ке дейінгі аумақтар төтенше экологиялық жағдай аумақтарына және 5мЗв жоғары - экологиялық зілзала аумақтарына жатқызылады.

6-тарау. Табиғи орта өзгеруінің бағалау өлшемшарттары

      19.Табиғи орта өзгеруінің өлшемшарттары келесі көрсеткіштер:

      1) осы өлшемшарттарға 7-қосымшаға сәйкес жер бетіндегі өсімдік пен су экожүйелеріне әсер ететін заттар бойынша атмосфералық ауаның ластануын бағалау үшін.

      Табиғи ортаға (өсімдік, топырақ, жерүсті және жерасты сулары) әсерді сипаттайтын атмосфералық ауаның ластануының негізгі көрсеткіштері ластаушы заттардың сыни жүктемелері мен сыни деңгейлері болып табылады. Олар деп түсулердің барынша көп мәні немесе тиісінше, атмосфералық ауадағы ластаушы заттардың шоғырланулары түсініледі, олар ұзақ мерзімді жоспарда экожүйенің құрылымдары мен функцияларына зиянды әсерлерге әкеліп соқпайды.

      Экологиялық зілзала аймақтарын бөліп көрсету үшін өлшемшарттар экожүйелердің сезімталдығына байланысты әртүрлі ингредиенттер үшін және ауыспалы деңгейлердің және жүктемелердің 10-15 есе артуына қызмет етуі мүмкін.

      Табиғи ортаның жай-күйін бағалау үшін атмосфералық ауадағы ластаушы заттардың шоғырлануларының өлшенген мәндерін немесе түсулердің үдемелілігінің өлшенген мәндерін U кестенің тиісті деректерімен салыстырған жөн. Қышқыл түзетін заттар үшін өлшенген мөлшер U мына қатынас бойынша күшті қышқыл сомалар бөлігінің залалсыздандырылмаған үлесінің мәніне түзетілуі тиіс:

      L=DU,

      мұнда:

      L - сыни жүктемелерімен салыстырылатын атмосфералық жүктемелердің мәні;

      D егер,

      0<R<1 кезінде D=1-R

      R>1 кезінде D=0

      ретінде анықталады.

      мұнда:

      D= А/К аниондардың молярлық шоғырланулар сомасының қатысы.



      катиондардың молярлық шоғырлануларының сомасында



      2) осы өлшемшарттары 8-қосымшаға сәйкес жерүсті суларының химиялық ластануының дәрежесін бағалау үшін.

      Жерүсті суларының жай-күйін бағалаудың негізгі көрсеткіштері ретінде уытты, басымды ластаушы заттар, оның ішінде гидробионттардың органдары мен талшықтарында жиналатын кумулятивтік қасиеттері барлары таңдалып алынды.

      Су объектілері ластануының қауіпті деңгейін жиынтық бағалау үшін төтенше экологиялық жағдай және экологиялық зілзала аймақтарын бөлген кезде химиялық ластанудың қағаз жүзіндегі жиынтық көрсеткішін ХЛК (10) пайдаланады. Химиялық ластанудың жиынтық көрсеткіші ХЛИ (10) бірнеше заттар бойынша, олардың әрбірі бірнеше рет рұқсат етілген деңгейден асатын (ЖШШ), химиялық заттарда бірден байқалатын аумақтар үшін өте қажет.

      Қосымша көрсеткіштерге судың құрамы мен сапасын жалпы сипаттайтын жалпы қабылданған физикалық-химиялық және биологиялық сипаттамалар енгізілген. Бұл көрсеткіштер су объектілерінде болатын процестердің қосымша сипаттамасы үшін пайдаланылады. Қосымша сипаттамаларға ластаушы заттардың түптік шөгінділерде дондық аккумуляция коэффициенті және гидробионттарда (Кн) жинақталу қабілетін ескеретін көрсеткіштер енгізілген.

      Аймақтарды бөліп көрсету үшін ұсынылған көрсеткіштер параметрлері 3 жылдан кем емес барынша аз кезеңде тұрақты жеткілікті ұзақ уақыт кезеңінде осы аумақта байқалуға тиіс. Сладечек түріндегі Пантле мен Буку бойынша сапробностардың индекстерін пайдаланған кезде түрлердің индикаторлық мәндері әртүрлі климаттық аймақтарда әртүрлі болады. Вудивистің биотикалық индексін қолданған кезде өңірлік ерекшеліктер ескеріледі, ал "таксономикалық топтардың" салмақтық мәндері әртүрлі өңірлерде су объектілерінің жай-күйіне байланысты болады.

      Су экожүйелерінің жай-күйін бағалаған кезде ихтиофауна бойынша, әсіресе, бірегей, ерекше қорғалатын су объектілері мен бірінші және жоғары балық шаруашылығы санатындағы су қоймалары үшін көрсеткіштер маңызды болып табылады.

      Міндетті тізбеге кірмеген, бірақ су экожүйелерінің жай-күйін неғұрлым толық сипаттау үшін қажетті мәліметтер беретін кез келген қосымша көрсеткіштерді пайдаланады. Планктонды және түпкі жануарлардың қоғамдастығы жай-күйін қорытынды бағалау ретінде осындай көрсеткішті пайдалану барлық оның құрамына кіретін (Рb) жануарларға айырбастау жиынтық шығындарына қоғамдастық (Рb) өнімінің қатынасы ретінде жоққа шығарылмайды. Бұл көрсеткіш жүйеден (жануарлар қоғамдастығы) шығар кездегі пайдалы энергия мен жылу түріндегі жануарлардың алмасу процестерінде шашқан энергия арасындағы қатынас ретінде анықталады;

      3) осы өлшемшарттарға 9-қосымшада көрсетілген су экожүйелерінің жай-күйін бағалау үшін;

      4) осы өлшемшарттарға 10-қосымшада көрсетілген су ресурстарының сарқылуын бағалау үшін.

      Жерүсті ағындысын қайтарымсыз алу нормасы су ресурстарының сарқылу дәрежесін бағалаудың негізгі көрсеткіштері болып табылады.

      Нормаға табиғи ағынды судың орташа көпжылдық мәнінің 30%-ын құрайтын жерүсті ағындысын қайтарымсыз алудың жол берілетін шекті мөлшері қабылданған. Жерүсті ағындысын қайтарымсыз алу булануға жұмсалатын шығынды, бассейнаралық өзен ағындысының бұруын және басқаларды ескере отырып, коммуналдық шаруашылықта, өнеркәсіпте, жылу энергетикасында, ауыл шаруашылығын сумен жабдықтауда, суармалауда және басқа да өнеркәсіптік балық шаруашылығында қайтарымсыз су тұтынуды қамтиды. Ағындыны қайтарымсыз алудың мөлшерін бағалау өзендердің су шаруашылығы учаскесінің тұйықталатын тұстамалары үшін жүргізіледі. Жерүсті ағындысын алудың жол берілетін шекті рұқсат етілетін нормалары арнайы зерттеуден кейін мемлекеттік экологиялық сараптаманың оң қорытындысы бар болғанда оларды пайдалану мүмкін болатын кіші су объектілерін қоспағанда, су экожүйелерінің экологиялық орнықты жай-күйін сақтау мақсатында белгіленеді;

      5) осы өлшемшарттарға 11-қосымшада көрсетілген теңіз акваторияларының экологиялық жай-күйін бағалау үшін.

      Теңіз акваториялары үшін төтенше экологиялық жағдай аймақтарын және экологиялық зілзала аймақтарын айқындау көпжылдық қадағалаулар нәтижелерін қорыту және жинақтау негізінде негізгі химиялық және биологиялық көрсеткіштер бойынша жүргізіледі. Теңіз суларының химиялық ластануының қауіпті деңгейін жиынтық бағалау үшін ЖШШ асып түсетін шоғырлануларда бірнеше ластаушы заттарды анықтаған жағдайда тұщы су үшін сияқты, ХЛК(10) (ластаушы заттардың ЖШШ асуы бойынша басым 10-нан) - химиялық ластанудың қағаз жүзіндегі жиынтық көрсеткішін қолдану ұсынылады. Бұл көрсеткіш төтенше экологиялық жағдай аймақтарын және экологиялық зілзала аймақтарын айқындаған жағдайда қолданылады. Химиялық ластану бойынша қосымша көрсеткіштерге ОБТ-5 және ерітілген оттегі жатқызылған. Төтенше экологиялық жағдайды биологиялық көрсеткіштері бойынша бағалау үшін бактерио-, фито- және зоопланктон, бентос және ихтиофауналар, сондай-ақ жеке таксондар және гидробионттар түрлерінің құрылымдық және функционалдық сипаттамалары пайдаланылады.

      Теңіз экожүйесіндегі экологиялық зілзала қоғамдастықтардың құрамында әлі қалған түрлерінің саны мен биомассасының күрт өзгеруімен, ал теңіз акваторияларының эвтрофикациясы кезінде - балдырлардың күшті "гүлденуімен" (мысалы, "қызыл толулар"), түптік флора мен фаунаның жоғалуымен, индикаторлық микроорганизмдер шоғырлануының күрт артуымен сипатталады. Теңіз экожүйелерінің жай-күйін бағалаудың қосымша биологиялық көрсеткіштеріне "гидробионттардың морфологиялық өзгерістері" көрсеткіші жатады.

      Көрсеткіштердің негізгі тізбесіне кірмеген, бірақ қолайсыз жағдайдың сипаты, себептері мен дәрежесі туралы қосымша мәліметтер беретін кез келген көрсеткіштер пайдаланылады, оның санына мыналар жатқызылған:

      теңіз сулары мен су түбіндегі шөгінділердің тест-объектілерде мутагендік әсері бар заттармен ластануын біріктірілген бағалау (микроорганизмдердің стандартты штамдары). Мутагендік әсер стандартты штамдардың мутацияларын тудыратын сынамалардың пайызында көрінеді. Салыстырмалы қанағаттанарлық жағдай кемінде 5% деңгеймен сипатталады. Төтенше экологиялық жағдай - 20-30%, экологиялық зілзала - 30%-дан астам. Су түбіндегі шөгінділердің мутагендік белсенділік қосылыстарымен ластануын бағалау акваторияларындағы экологиялық жағдайдың ұзақтығын көрсетеді.

      ластаушы заттар әсерінің сыни шоғырланулары (СШ). СШ мәндері су ортасының уытты заттармен ластауының барынша жол берілген деңгейін (мкг/л) сипаттайды. Төтенше экологиялық жағдай кезінде теңіз экожүйелерінің қызметіндегі өзгерістер әлі қайтарымды болған кезінде СШ 1-ден 2 дейін болады.

      Теңіз экожүйесінің күрт тозуын білдіретін экологиялық зілзала кезінде СШ 2-3-тен астам болады;

      6) осы өлшемшарттарға 12-қосымшада көрсетілген шаруашылық объектілердің учаскелері үшін жерасты суларының ластану дәрежесін бағалау үшін.

      Шаруашылық объектілер әсер ететін аймақтардың учаскелеріндегі жерасты суларының ластануы ластаушы заттардың шоғырлануымен және ластану аясындағы ауданның мөлшерімен сипатталады;

      7) осы өлшемшарттарға 13-қосымшада көрсетілген топырақтың жай-күйін бағалау үшін.

      Топырақтың жай-күйін экологиялық бағалау өлшемшарттарын таңдау олардың орналасқан орнының ерекшеліктерімен, генезисімен, буферлігімен, сондай-ақ оларды пайдаланудың алуан түрлілігімен анықталады. Топырақтың ластануын тудыратын қызметтің түрлерін анықтау зерттелетін аумақтағы ластанудың ауқымы мен дәрежесі туралы толық көрініс береді және көрсеткіштер санын едәуір тарылтуға және нақтылауға мүмкіндік береді.

      Топырақтың экологиялық жай-күйін бағалауда экологиялық қолайсыздық дәрежесінің негізгі көрсеткіштері физикалық тозу, химиялық және биологиялық ластану өлшемшарттары болып табылады.

      Аумақтың экологиялық жай-күйінің өлшемшарты ретінде топырақ тозуының нәтижесінде (эрозия, дефляция, қайталама сортаңдалу, сортаңдалу, шел қабықтану) пайдаланылатын жерден шығарылған алқаптардың ауданын пайдаланылады. Қолайсыз процестердің бірқатары (пайдалы қазбаларды ашық өңдеу, құрылыс жұмыстары кезінде топырақтың жамылғысын механикалық жою; адам жасаған су эрозиясы және дефляциясы) оның дәрежесі топырақтың тозу өлшемшарты ретінде пайдаланған топырақ көкжиектерін бұзуға әкеліп соғады. Топырақ құрылымының бұзылуы және қосылу процестерінің дамуы топырақ тозуының маңызды көрсеткіштері болып табылатын топырақ тығыздығының ұлғаю дәрежесімен сипатталады. Жер астындағы сулар деңгейінің ұлғаюын топырақтың әрбір типі үшін әртүрлі сыни мәніне қатысты бағалау ұсынылады. Топырақтың экологиялық уыттылылығын бағалау үшін қауіптіліктің әртүрлі сыныптағы заттары үшін сараланған түрде нақты ластаушы заттардың ЖШШ асу еселігін пайдалану орынды. Бірқатар ластаушы заттар үшін ЖШШ бекітілген мәнінің болмауына байланысты (мысалы, кадмий үшін) табиғи сулар үшін ЖШШ тиісті шамасына топырақтың (топырақ қоспасы) сұйық фазасындағы ластаушы заттардың бар болуына қатынасын пайдаланылады.

      Топырақ ластануының кешенді көрсеткіші ретінде фитоуыттылықты жоғары өсімдіктер ұрықтарының өсіп шығуын, өсуін және дамуын басатын ластанған топырақтың қасиеті қабылданады (тесттік көрсеткіш). Топырақтың биологиялық тозуының белгісі топырақтың микроорганизмдері өміршеңдігінің төмендеуі болып табылады, ол туралы белсенді микробты биомасса деңгейінің төмендеуі бойынша, сондай-ақ неғұрлым таратылған, бірақ сонша нақты емес көрсеткіш - топырақтың тыныс алуы бойынша айтуға болады. Топырақтың экологиялық жай-күйін бағалау өлшемшарттары және параметрлер негізінде олардың маңыздылығы өңірлік ерекшеліктермен анықталатын қарастырылатын өлшемшарттын байқалу ауданын ескере отырып жүргізіледі. Топырақтағы ластаушы заттардың жол берілетін шекті нормалардан асудың еселігін, ең алдымен, осы заттардың жылжымалы нысандары бойынша бағалаған жөн.

      Топырақтың экологиялық жай-күйі көрсеткіштерінің бірі әлеуетті құнарлылықты сипаттайтын ценоздардың биологиялық өнімділігі болып табылады. Ауыл шаруашылығы аумақтарының топырақтары үшін мұндай көрсеткіш - орташа өнімділік. Осы жергілікті жер және дәнді-дақыл үшін барлық агротехникалық және агрохимиялық іс-шаралар кешенінің сәйкестігі кезінде төтенше экологиялық зілзала аумағы үшін өнімділіктің түсуін 75%-дан астамға төтенше экологиялық жағдай аумағы үшін 50-75% қабылданады. Қаралатын аумақ (топырақ, ауа, суармалы және жер астындағы сулар) ластануының дәрежесі индикаторының қосымша көрсеткіштері өнім сапасына нормативтік-техникалық құжаттаманың талаптарына сәйкес келмейтін өнім үлесі болып табылады (пестицидтердің, уытты элементтердің, микотоксиндердің, нитраттардың, нитриттердің және т.б. қалдық саны).

      Топырақтардың жай-күйі туралы деректерді ластаушы заттардың негізгі көрсеткіштері және құрамдас бөлігінің құрамы бойынша ақпаратты қамтитын толық тақырыптық картографиялық материалдар түрінде ұсынылады;

      8) осы өлшемшарттарға 14-қосымшада көрсетілген геологиялық орта бұзылуының және өзгеруінің экологиялық қауіптілігін бағалау үшін көрсеткіштер.

      Экологиялық салдары бар геологиялық орта бұзылуының геодинамикалық көрсеткіштері литосфераның жоғары бөлігінің қазіргі заманғы шиеленісті бұзылған жай-күйінің үдемелілік нысанында және байқалуының ауқымында ұсынылады. Бұл көрсеткіштер бұзылудың сыни жылдамдығының параметрлерімен және күтілетін сейсмикалық әсердің ауқымымен анықталады. Егер кез келген қатты денелердің шамамен 0,0001 салыстырмалы бірлігі бұзылу шегінің мәнінен шығатын болса, онда объектілердің барлық типтері үшін геодинамикалық әсердің шекті (сыни) деңгейі ретінде ауытқыған техногендік бұзылуды бағалау кезінде қолданылатын 0,00001 салыстырмалы бірлік бұзылу шамасын пайдалануға болады. Жарылым аймақтарында қазіргі заманғы бұзылу процестерінің кеңістік-уақытты өзгеруінің белгіленген фактілерін негізге ала отырып, 0,00001 бұзылудың шекті (сыни) деңгейіне жергілікті аймақтарда 15-30 жыл ішінде қол жеткізіледі. Бұл мерзімдер ерекше жауапты объектілер және құрылыстарды пайдаланудың барынша аз мерзімдерімен өлшенеді. Олардың қызмет етуінің бұзылуы сыни экологиялық салдарға әкеліп соғады. 0,0001 салыстырмалы бірлігіндегі бұзылу деңгейі экологиялық зілзала аймақтарына жатқызуға болатын геологиялық ортаның осындай бұзушылықтарына әкеліп соғады.

      Экзогендік геологиялық процестердің айқындалуы адам қызметінен тәуелсіз жүруі мүмкін. Техногендік факторлар экзогендік геологиялық процестердің айқындалуын күшейтеді немесе әлсіздендіреді. Экзогендік геологиялық процестердің табиғи даму барысына адамның ойсыз араласуы олардың апаттық белсенділігін тудыруына және табиғи ландшафттың қайтарымсыз өзгеруіне көшкіндер, селдер, карстер, жер бетінің отыруы және басқалары әкеліп соғады;

      9) осы өлшемшарттарға 15-қосымшада көрсетілген жер беті экожүйелердің тозуын бағалау үшін.

      Экожүйенің бұзылу дәрежесін бағалау экожүйелердің құрылымындағы және қызмет етуіндегі қолайсыз өзгерістерді анықтайтын өлшемшарттар бойынша жүргізіледі.

      Төтенше экологиялық жағдай аймағындағы экожүйелердің жай-күйі топтардың біріндегі 20-50% шегінде үлес салмағының төмендеуі (немесе артуы) кезінде негізгі трофикалық топтардың қатынасындағы өзгерістермен сипатталады, бұл ретте экожүйе ішінде өзара қарым-қатынастардың бұзылуы жүреді, бірақ тозу процесі әлі қайтымсыз сипатқа ие болмайды. Экологиялық зілзала аймақтарында экожүйелердің жай-күйі трофикалық буындардың бірінің үлес салмағының 50%-дан астам төмендеуімен (немесе артуымен) сипатталады.

      Аумақтың экологиялық жай-күйін бағалау кезінде қолайсыз өзгерістердің байқалу ауданы да зерттелетін аумаққа тозудың әртүрлі дәрежесін бөлудің кеңістікті бірыңғай еместігі ескеріледі (өйткені аумақ учаскесінің тозу дәрежесі тең болған кезде, қалпына келу мүмкіндігі оның ауданына кері пропорционалды болып келеді).

      Экожүйелердің тозу жылдамдығы байқаулардың 5-10 жылдық қатарымен есептеледі. Экологиялық ахуалдың нашарлауын болжау және оны тұрақтандыру және жақсарту жөнінде іс-шаралар жүргізу үшін шиеленіскен экологиялық жағдай кезінде экожүйелердің бағытталуы мен тозу жылдамдығы бағаланады;

      10) осы өлшемшарттарға 16-қосымшада көрсетілген аумақтың экологиялық жай-күйінің индикаторы ретінде өсімдіктердің жай-күйін бағалау үшін.

      Өсімдіктердің жай-күйін бағалау өлшемшарттары географиялық жағдайларға және экожүйелердің типтеріне байланысты айрықшаланады. Бұл ретте өсімдік жамылғысының құрылымындағы да (тамырлы қауымдастықтар ауданының кемуі, ормандылықтың өзгеруі), өсімдік қоғамдастығы мен жеке түрлердің (популяциялар) деңгейіндегі де қолайсыз өзгерістер ескеріледі: түрлік құрамның өзгеруі, қауымдасу мен доминанттар ценопопуляцияларының жастық спектрінің нашарлауы.

      Түрлер-индикаторлар популяциясының тығыздығы - негізгі антропогендік факторларға жоғары сезімталдық білдіретін экожүйе жай-күйінің маңызды көрсеткіштерінің бірі. Антропогендік әсердің нәтижесінде қолайсыз түрлер-индикаторлар популяциясының тығыздығы төмендейді, ал оң түрлер-индикаторларда - артады. Антропогендік жүктеменің шекті мәні түр-индикатор популяциясы тығыздығының 20%-ға, ал сыни мәнінің - 50%-ға төмендеуін (немесе артуын) есептеген жөн.

      Ценопопуляцияның (ЦП) елеулі параметрлерінің бірі жастық аспекті -ЦП-ға әртүрлі жас жағдайындағы дарақтардың қатысу үлесі. Жас жағдайы анықтау көп қиындық тудырмайтын жағдайда морфологиялық белгілер кешенінің негізінде немесе абсолюттік жас негізінде белгіленеді.

      Параметр антропогендік әсерлердің әртүрлі нысандарына - тура да (жаю, бұтау, техногендік әсер етулер), жанама түрде де - экотопты өзгерту арқылы ден қояды.

      Өсімдіктердің жай-күйін тіршіліктің табиғи ортасына антропогендік жүктеме деңгейінің индикаторы ретінде қарастырылады (техногендік шығарындылармен ағаштардың немесе қылқан жапырақтардың зақымдануы, жайылым өсімдіктерінің жобалық жамылғысының және өнімділігінің кемуі).

      Негізгі орман құраушы түрлер сүрегінің ағаштарының кемуі қанағатсыз орман шаруашылығы қызметінің нәтижесінде орман экожүйелерінің тозу процесі туралы куәландырады.

      Орман өрттері орман экожүйелерінің ауқымды аудандарының тозуына әкеліп соғатын қауіпті фактор болып табылады. Орманның қайта қалпына келуі кемінде 10 жыл ішінде жүретін ауқымды өртеңдер экожүйедегі қайтымсыз өзгерістердің белгісі болып табылады. Орман дақылдарының жай-күйін бағалаған кезде аумақтың өңірлік ерекшеліктері, орманның табиғи қалпына келу мүмкіндігі ескеріледі.

      Агроценоз жай-күйінің кейбір өлшемшарттары аумақтың тұтастай алғанда қолайсыз экологиялық жағдайы туралы куәландырады: егістерде зиянкестердің дамуы, егістердің жойылуы және басқалары. Бұл өлшемшарттарды пайдаланған кезде міндетті түрде егістердің жойылу себептерін көрсету және картада қолайсыз өзгерістердің ареалдарын көрсетіледі.

      Қорықтар өсімдіктерінің зақымдануы тіршілік ету ортасындағы өзгерістер туралы куәландырады. Өсімдік жамылғысының сапалы және сандық сипаттамаларының өзгеруі тек қана өсімдік қоғамдастығының табиғи жай-күйімен салыстырғанда объективті түсіндіріле алады. Бұл ретте аялық деп зерттелетін аумаққа өзінің табиғи-ландшафттық сипаттамалары бойынша ұқсас салыстырмалы бұзылмаған учаскелер түсініледі;

      11) осы өлшемшарттарға 17-қосымшада көрсетілген аумақтың экологиялық жай-күйінің индикаторы ретінде фаунаның жай-күйін және жануарлардың гендік қорының өзгеруін бағалау үшін.

      Жануарлар дүниесі жай-күйінің өлшемшарттары және көрсеткіштері зооценоз және жануарлардың жеке түрлерінің (популяциялардың) деңгейінде қарастырылады.

      Тұтастай алғанда, зооценоздың жай-күйін бағалау өлшемшарты ретінде, алуантүрліліктің өзгеруін осы өлшемшарт молшылықты бағалаумен байланысты, ал көптеген жануарлардың саны циклдық өзгерістерге ұшырайтындығын ескере отырып есептеу қажет.

      10 жылдық кезеңді салыстырып бағалау үшін уақытша қадамды анықтау қажет. Әртүрлілікті бағалау мына формула бойынша есептелетін Симпсон (D) өлшемшарты бойынша жүргізіледі:

      D= 1/ P12+K+Pn1

      мұнда:

      P1*Pn- бірлік үшін алынған жиынтық молшылықтағы әрбір түрдің үлесі. Осы бағалауды жүргізу үшін барлық фауна бойынша деректерді пайдалану міндетті емес, олар бойынша сенімді ақпараты бар түрлердің өзіндік топтарын талдаумен шектелуге болады.

      Жануарлар түрлерінің шаруашылық-маңызды түрлерінің өзгеруі орташа есеппен 10 жылдық бөлік үшін абсолюттік сан бойынша деректерді пайдаланып бағаланады және статистикалық өңдеуді талап етеді. Антропогендік жүктеменің түрлері-индикаторлары популяциясы тығыздығының өзгеруін бағалаған кезде олардың әсерге әртүрлі ден қоюын ескеру қажет: орнықты түрлердің популяциясы өзінің санын арттыратын, ал антропогендік жүктемеге сезімтал түрлер популяциясы оны кемітетін болады;

      12) осы өлшемшарттарға 18-қосымшада көрсетілген аумақты бағалау үшін биохимиялық көрсеткіштер.

      Биохимиялық тұрғыдан экологиялық қолайсыз аумақтарды қоршаған табиғи ортаның құрамдас бөлігінің химиялық элементтік құрамының күрт өзгеруімен биохимиялық провинциялар ретінде қарастыруға болады. Бұл провинциялардың шығу тегі тек қана табиғи емес, техногендік де болуы мүмкін.

      Аумақтың экологиялық жай-күйін бағалау үшін ортаның әртүрлі құрамдас бөліктерінде С:N, Са:Р, Са:Sr құрамы қатынасының өзгеру көрсеткіштерін, сондай-ақ сынама алаңдарынан өсімдік шабындарындағы және өсімдіктердегі уытты және биологиялық белсенді микроэлементтер құрамының деңгейін пайдалану ұсынылады.

7-тарау. Аумақтардың экологиялық ахуалын бағалау үшін қолданылатын халық денсаулығының жай-күйін бағалауға арналған медициналық-демографиялық көрсеткіштер

      20. Негізгі медициналық-демографиялық көрсеткіштерге қоршаған ортаға әсер етуді көрсететін мыналар жатады: қоршаған ортаның ластануына байланысты ауру, бала өлімі, медициналық-генетикалық бұзылулар, ерекше және онкологиялық аурулар.

      21. Экологиялық қолайсыз аумақтар бойынша медициналық-демографиялық көрсеткіштер осы климаттық-географиялық аймақтардың бақылау (аялық) аумақтарындағы ұқсас көрсеткіштермен салыстырылады. Осындай бақылау (аялық) аумақтары ретінде елді мекендер немесе олардың жеке бөліктері қабылданады, оларда өмір сүрудің ұқсас әлеуметтік-экономикалық жағдайлар, қолайлы экологиялық (әлеуметтік-гигиеналық) ахуал бар, қоршаған орта сапасына әсер ететін факторлар жоқ.

      Осындай көрсеткіштерді қала және ауыл халқы үшін бөлек анықталады. Бірнеше ең аз көрсеткіштердің орташа шамасы бақылау (аялық) мәні ретінде қабылданады. Бақылау шамасы ретінде республика мен облыс бойынша орташа көрсеткіштері пайдаланылады, 10 жылға есептелген және (немесе) олардың осы кезең үшін ықыласі. Антропогенді табиғатты қоршаған ортаның факторларымен этиологиялық байланыстағы салыстырмалы сирек кездесетін аурулар, сондай-ақ ерекше аурулар және денсаулық жай-күйінің басқа да бұзылулары үшін айрықшалық жасалуы мүмкін. Сондай-ақ сараптама жүргізу сәтіне олардың шамасымен салыстыру үшін бақылау сандары ретінде өткен жылдарға аумақ бойынша деректерді пайдалануға рұқсат беріледі. Медициналық көрсеткіштерді есептеу кезінде мемлекеттік медициналық статистиканың, арнайы ақпараттық жүйелердің, жеке аурулар бойынша тіркелімдердің, сондай-ақ популяциялық немесе когорталы зерттеулердің (ұсынылатын ақпараттың жоғары дәлелін ескере отыра) нәтижелері пайдаланылуы мүмкін.

      22. Медициналық-демографиялық көрсеткіштер бойынша материалдарды дайындау кезінде толық бастапқы материал ұсынылады, оның негізінде аумақты медициналық-демографиялық көрсеткіштер бойынша экологиялық қолайсыз аймақтар қатарына жатқызу туралы шешім қабылданады. Ұсынылған материалдардан басқа денсаулық сақтау саласындағы уәкілетті мемлекеттік органдарға денсаулық жағдайы мен қоршаған ортаның ластануының оған әсерін сипаттайтын кез келген басқа материалдарды ұсынылады.

      Аумақтың экологиялық жағдайын бағалау үшін пайдаланылатын халықтың денсаулығының жағдайын бағалаудың медициналық-демографиялық көрсеткіштері осы өлшемшарттарға 19-қосымшада көрсетілген.

      23. Ұсыныстарға негізгі индикаторлардың қосымшалары туралы және мүмкін болса, қосымша индикаторлардың қосымшалары туралы толық ақпарат кіреді. Экологиялық апат аймағын немесе апат экологиялық зонасын анықтау экологиялық апаттың неғұрлым жоғары дәрежесін көрсететін бір немесе бірнеше негізгі және қосымша көрсеткіштер бойынша жүзеге асырылады (экологиялық қиындықтар туындаған жағдайда).

  Аумақтардың экологиялық
ахуалын бағалау
өлшемшарттарға
1-қосымша

Орташа тәуліктік шоғырланулар бойынша атмосфералық ауаның ластану дәрежесін бағалау өлшемшарттары

Қауіптілік сыныбы

Экологиялық зілзала

Төтенше экологиялық жағдай

Е

Е-мен тәулік (N)

Е

Е-мен тәулік (N)

1

2

3

4

5

I

> 3

7 < N <20 қатар

2 - 3

7 < N <
20 қатар

II
III
IV

> 5
> 7,5
> 12

7 < N <20 қатар
> 30
қатар
> 30
қатар

3 - 5
5 - 7,5
8 - 12

7 < N <
20 қатар
> 30
қатар
> 30
қатар

  Аумақтардың экологиялық
ахуалын бағалау
өлшемшарттарға
2-қосымша

Атмосфералық ауаның ластану деңгейін бағалау

Көрсеткіштер

Экологиялық зілзала

Төтенше экологиялық жағдай

Е

Е-ден жоғары өлшемдер %

Е

Е-ден жоғары өлшемдер %

I сынып
II сынып
III сынып
IV сынып

> 5
> 7,5
12,5
20,0

> 30
> 30
> 50
> 50

> 3-5
> 5-12,5
8-12,5
12,5-20

> 30
> 30
> 50
> 50

  Аумақтардың экологиялық
ахуалын бағалау
өлшемшарттарға
3-қосымша

Әр түрлі заттарға "а" коэффицентінің маңызы:

Заттар

"а"
коэффициенті

Аммиак, азотоксиді, азотдиоксиді, бензол, бенз(а)перен, марганец диоксиді, озон, күкірт диоксиді, күкіртті көміртек, синтетикалық
майлы қышқылдар, фенол, формальдегид, хлоропрен

1

Трихлорэтилен

0,4

Аминдер, анилин, өлшенген заттар (шаң), көміртек оксиді, хлор

0,34

Күйе, күкірт қышқылы, фосфорлы ангидрид, фторидтер (қатты)

0,3

Ацетальдегид, ацетон, диэтиламин, толуол, фторлысутегі, хлорлысутек,
этилбензол

0,2

Акролеин

0,1

  Аумақтардың экологиялық
ахуалын бағалау
өлшемшарттарға
4-қосымша

Кешенді көрсеткіш бойынша атмосфералық ауаның орташа жылдық ластануын бағалау үшін кешенді көрсеткіштер

Заттар саны үшін Е

Параметр

Салыстырмалы қанағаттанарлық жағдай

экологиялық зілзала

төтенше экологиялық жағдай

1 зат
2-4 зат
5-9 зат
10-15 зат
16-25 зат

16 астам
32 астам
48 астам
64 астам
80 астам

8-16
16-32
32-48
48-64
64-80

1
2
3
4
5

  Аумақтардың экологиялық
ахуалын бағалау
өлшемшарттарға
5-қосымша

Орталықтандырылған сумен жабдықтаудың ауыз суымен байланысты санитариялық-эпидемиологиялық ахуалды бағалау үшін көрсеткіштер

Р/с N

Көрсеткіш

Параметр

Салыстырмалы қанағаттанарлық жағдай

экологиялық зілзала

төтенше экологиялық зілзала

1

2

3

4

5

1

Жалпы микробтық сан (1 мл-дегі колония түзетін бактериялар саны)

250-ден астам

50-250

50-ден
аспайды

2

Жалпы колиформды бактериялар (100 мл-дегі бактериялар саны)1

10-нан астам

жекелеген түрде кездеседі

болмауы

3

Термотолерантты колиформды бактериялар (100 мл-дегі бактериялар саны)

10-нан астам

жекелеген түрде кездеседі

болмауы

4

Колифагтар (100 мл-дегі бляшкотүзуші бірліктер (БТБ)

10-нан астам

10-нан кем

болмауы

5

Сульфитредуцирленетін клостридиялардың споралары (20 мл-дегіспоралар саны)3

10-нан астам

жекелеген түрде кездеседі

болмауы

6

Лямблиялардың цисттері (50 л-дегі цисттер саны)4

10-нан астам

1-100

болмауы

1Жалпы колиформды бактериялар бойынша нормативтің асуы зерттелетін сынамалардың саны жылына 100-ден кем емес кезінде 12 ай ішінде ішкі және сыртқы су құбырлары желісінің су алу нүктелерінде алынған сынамалардың 95%-ына рұқсат етілмейді.
2Термотолерантты колиформды бактерияларды анықтаған кезде
алынған сынаманың 100 мл бойынша үш еселік зерттеу жүргізіледі.
3Сульфитредуцирленетін клостридиялардың спораларын анықтау суды өңдеу технологиясының тиімділігін бағалау кезінде жүргізіледі.
4Лямблиялар цисттерін анықтау суды бөлу желісіне жіберу алдында тек қана жер беті көздерінен сумен жабдықтау құрылыстарысуларының сынамаларында жүргізіледі.
* "Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы" Қазақстан Республикасының Кодексінің 95-бабының Санитариялық-эпидемиологиялық талаптарына сәйкес.

Ауыз судың және ауыз сумен жабдықтау көздерінің химиялық заттармен ластануының санитариялық-эпидемиологиялық қауіптілігін бағалау үшін көрсеткіштер

Р/с N

Көрсеткіш

Параметр

Салыстырмалы қанағаттанарлық жағдай

экологиялық зілзала

төтенше экологиялық жағдай

1

2

3

4

5

1. Негізгі көрсеткіштер

1.1

Қауіптілігі біріншісыныптағы уытты заттардың құрамы:
(төтенше қауіптізаттар) бериллий, сынап, бенз(а) пирен, линдан, 3,4,7,8-диоксин2,
дихлорэтилен, диэтилсынап, галлий, тетраэтил-қорғасын, тетраэтилқалайы, трихлорбифенил ШРШ нормативтеріне еселі еткен.

>3

2-3

Гигиеналық нормативтер шегінде (ШРШ)

1.2

Қауіптілігі екінші сыныптағы уытты заттардың құрамы: (қауіптілігі жоғары заттар) - алюминий, барий, бор, кадмий, молибден, күшән, нитриттер, қорғасын, селен, стронций, цианидтер, ШРШ-ге.

>10

5-10

Гигиеналық нормативтер шегінде (ШРШ)

2. Қосымша көрсеткіштер

2.1

Қауіптілігі үшінші және төртінші сыныптағы уытты заттардың құрамы: (қауіпті орташа қауіпті заттар) - аммоний, никель, нитраттар, хром, мыс, марганец, мырыш, фенолдар, мұнай өнімдері, фосфаттар, (ШРШ-ге)

>15

10-15

Гигиеналық нормативтер шегінде

2.2 Физикалық-химиялық қасиеттері

2.2.1

рН

<4

4-6

6-9

2.2.2

Фенолды индекс (мг/л)

>0,75

0,75-0,25

0,25

2.2.3

Үстірт белсенді заттар (ҮБЗ), анионды белсенділер (мг/л)

>2,5

2,5-0,5

0,5

2.2.4

Жалпы минералдану (құрғақ қалдық, мг/л)

>5000

5000-1000

1000(1500)

2.2.5

Жалпы қаттылық (мг-экв/л)

>21

21-7

7,0(10)

2.2.6

Жалпы альфарадио- белсенділік (Бк/л)

>0,5

0,5 - 0,1

0,1

2.2.7

Жалпы бетарадио- белсенділік (Бк/л)

>5

5 - 1

1,0

2.3 Органолептикалық сипаттамалар

2.3.1

Иісі және дәмі, балдар

>4

4-2

<2

2.3.2

Бұлдырлығы (ЕМФ)

>8

8-2,6

<2,6

Бұлдырлығы (мг/л, каолин бойынша)

>4,5

4,5-1,5

<1,5

2.3.3

Қалқитын қоспалар (пленкалар, май дақтары және басқалары)

көз жетерлік алаңның 2/3 дейін алатын қою бояулы пленка

ашық жолақтар немесе күңгірт бояулы дақтар

болмауы

1Ауыз су мақсатындағы су көздері ластануының қауіптілік дәрежесі заттардың шекті шоғырлануының су қоймаларының санитариялық режиміне және су тазалаудың пайдаланылатын технологиялық схемасының кедергілік қасиетіне әсер етуін ескере отырып бағаланады.
2Диоксиндер үшін рұқсат етілген деңгей 0,02 нг/л құрайды.
Түсініктеме: 5-қосымшада көрсетілмеген заттармен ластанудың қауіптілігін бағалау санитариялық қағидаларға сәйкес жүргізіледі.
*"Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы" Қазақстан Республикасының Кодексінің 95-бабының Санитариялық-эпидемиологиялық талаптарына сәйкес.

Ауыз су мақсатындағы су көздері суының сапасына және паразитті аурулардың қоздырғыштарына байланысты санитариялық-эпидемиологиялық ахуалды бағалау үшін көрсеткіштер

Р/с N

Көрсеткіш

Параметр

Салыстырмалы қанағаттанарлық жағдай

экологиялық зілзала

төтенше экологиялық жағдай

1

2

3

4

5

1. Су көздерінің суы

1.1

Ішекті патогенді қарапайымдар;
- лямблиялардың, дизентериялық амебалардың балантидиялардың, криптоспори-диялардың цисттері

100-ден
астам1

1-100

Болмауы

1.2

Геогельминттер:




- аскаридалардың власоглавтардың, трихострон-гилидтердің жұмыртқалары

5-тен
астам

1-5

Болмауы

1.3

Биогельминттер:




- тениидтердің
жұмыртқалары

10-нан астам

1-10

Болмауы

1.4

КОЕ/дм3 актино-мицеттер- 1 дм3 судағы колониалды бірліктің құрамы

10000-нан астам

100-10000

Болмауы

2. Рекреациялық сулар

2.1

Ішекті патогенді қарапайымдар:
- лямблиялардың, дизентериялық амебалардың, балантидийлердің, криптоспоридийлердің цисттері1

100-ден астам

1-100

Болмауы

2.2

Геогельминттер:
- аскаридалардың власоглавтардың, трихостронгилидтердің жұмыртқалары1

5-тен астам

1-5

Болмауы

2.3

Биогельминттер:




2.3.1

Описторхидтердің, дифиллотриидтердің жұмыртқалары1

100-ден астам

1-100

Болмауы

2.3.2

Тениидтердің жұмыртқалары1

10-нан астам

1-10

Болмауы

2.3.3

Шистосоматидтердің жұмыртқалары1 (циркориоздарды қоздырғыштар)

10-нан астам

1-10

Болмауы

2.4

КОЕ/дм3актино-мицеттер-1 дм3судағы колониалды бірліктің құрамы1

1000000-нан астам

1000-1000000

Болмауы, жекелеген түрде кездеседі

11 дм3 судағы қоздырғыштардың (цисттер, жұмыртқалар) саны

  Аумақтардың экологиялық
ахуалын бағалау
өлшемшарттарға
6-қосымша

Елді мекендер топырағының санитариялық-эпидемиологиялық жай-күйін бағалау үшін көрсеткіштер

Р/с
N

Көрсеткіш

Параметр

Салыстырмалы қанағаттанарлық жағдай

эколоиялық зілзала

төтенше экологиялық жағдай

1

2

3

4

5

1

1 кг топырақта гельминттер жұмыртқаларының құрамы

100-ден астам

11-100

10-нан кем

2

Анаэробтар титрі

0,0001

0,001-0,0001

0,001-0,1

3

Колититр

0,001-ден кем

0,01-0,001

0,01-1,0

4

0,25 м2учаскедегі шыбындардың дернәсілдері мен қуыршақтарының саны

100-ден астам

10-100

1-10

5

Экзогенді химиялық заттармен ластану көрсеткіші - ШРШ-дан асу еселігі

100-ден астам

10-100

1-10

6

Топырақтың өзін-өзі тазарту көрсеткіші термофилдер титрі

0,00001

0,00001-0,00002

0,001-0,0002

7

Хлебниковтың санитариялық саны1

0,7-ден астам

0,7-0,85

0,85-0,98

1 "Хлебниковтың санитариялық саны" - топырақтық ақуызды азот санының (абсолютті құрғақ топырақтың 100 граммына миллиграммен) органикалық азоттың санына (абсолютті құрғақ топырақтың 100 граммына миллиграммен) қатынасы.
* "Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы" Қазақстан Республикасының Кодексінің 95-бабының санитариялық-эпидемиологиялық талаптарына сәйкес.

  Аумақтардың экологиялық
ахуалын бағалау
өлшемшарттарға
7-қосымша

Жер бетіндегі өсімдік пен су экожүйелеріне әсер ететін заттар бойынша атмосфералық ауаның ластануын бағалау үшін көреткіштер

Зат, млг/м3

Параметр

Норма

Әсердің уақыты

экологиялық зілзала

төтенше экологиялық жағдай

1

2

3

4

5

Жер беті өсімдіктері үшін ауыспалы деңгейлер

Күкірттің диоксиді

>200

100-200

<20

орташа
жылдық

Азоттың диоксиді

>300

200-300

<30

орташа
жылдық

Фторлы сутек

>20

10-20

<2-3

ұзақ уақытты әсер ету

Озон

>1500

1000-1500

<150

1с. ішінде ең жоғары

Озон

>600

400-600

<60

3с.
ішінде ең жоғары

Озон

>500

300-500

<50

жыл сайын 1 сәуірден 30 қыркүйек кезеңінде әр күннің 9-16 сағат аралығында орташа

Орман және су экожүйелері үшін ауыспалы жүктер

Күкірт қосылыстары жылына г/м2

>5,0

3,0-5,0

<0,32

солтүстік және орталық аудандар

Азот қосылыстары жылына г/м2

>4,0

2,0-4,0

<0,28

солтүстік және орталық аудандар

Сутек иондары жылына кг/м2

>300

200-300

<20

солтүстік және орталық аудандар

  Аумақтардың экологиялық
ахуалын бағалау
өлшемшарттарға
8-қосымша

Жерүсті суларының химиялық ластануының дәрежесін бағалау

Р/с N

Көрсеткіш

Параметр

Салыстырмалы қанағаттанарлық жағдай

экологиялық зілзала

төтенше экологиялық жағдай

1

2

3

4

5

Негізгі көрсеткіштер

1

Химиялық заттар, ШРШ
қауіптіліктің 1-2-сыныбы

10-нан астам

5-10

<5

қауіптіліктің 3-4-сыныбы

100-ден
астам

50-100

<50

2

ХЛК (10)




қауіптіліктің 1-2-сыныбы

80-нен
астам

35-80

<35

қауіптіліктің 3-4-сыныбы

500-ден
астам

100-500

<100

Қосымша көрсеткіштер

3

Иістер, дәмдер, балдар

4-тен
астам

3-4

<3

4

Қалқушы қоспалар: мұнай және мұнай өнімдері

Көз жетерлік алаңның 2/3 алатын қою бояулы пленка

Ашық жолақтар немесе күңгірт бояулы дақтар

болмауы

5

Ортаның реакциясы, рН

5,0-5,6

5,7-6,5

>6,5

6

ХПК оттегісін химиялық тұтынуы (аяға антропогендік құрауыштар), мг/дм3

20-30

10-20

<10

7

Еріген оттегі, қанығу пайызы

10-20

20-50

<50

8

Биогенді заттар:




9

Нитриттер (NO2), ШРШ

10-нан астам

10-5

5-1

10

Нитраттар (NO3), ШРШ

20-дан астам

20-10

10-1

11

Аммоний тұздары (NH4), ШРШ

10-нан астам

10-5

5-1

12

Фосфаттар (РО4), мг/дм3

0,6-дан астам

0,6-0,3

0,3-0,5

13

Минералдану, мг/дм (өңірлік деңгейден асуы)

3-5

2-3

өңірлік деңгей

14

ТАК (түптік аккумуляция коэффициенті)

n*104-нан астам

n*104 -n*104

n*10

15

Кn(гидробионттарда жинақталу коэффициентi

n*105-нан астам

n*104
-n*105

n*104

  Аумақтардың экологиялық
ахуалын бағалау
өлшемшарттарға
9-қосымша

Су экожүйелерінің жай-күйін бағалау үшін көрсеткіштер

Р/с
N

Көрсеткіш

Параметрлер

Салыстырмалы қанағатта
нарлық жағдай

экологиялық зілзала

төтенше экологиялық жағдай

1

2

3

4

5

Негізгі көрсеткіштер

1

Фитопланктон

Балдырлардың болмауы немесе түрлердің бірегей данасы

Көк жасыл балдырлардың пленкасы, жіптілердің өрімдері, балдырлардың басқа топтарының жеке өкілдері

Фитопланктонның табиғи дамуы

2

"а" хлорофиллінің
шоғыры, мкг/л

50-ден
астам

50-30

30-10

3

Фитопланктонның орташа жылдық биомассасы, мг/дм3

100-ден
астам

100-50

50-10

4

Жіпті балдырлар фитосалмағы, кг/м2

3-тен
астам

3,0-2,6

<2,6

5

Зоопланктон

Сауытты коловратоктардың бірегей даналары, олардың қысқы жұмыртқалары

Сауытты коловратоктар санының және алуан түрлілігінің күрт төмендеуі, қарапайым шаянтәріздестердің бірегей даналары

Зоопланктонның табиғи дамуы

6

Зообентос

Оттегіні талап етпейтін құрттардың тек қана кейбір түрлерінің болуы (тубифицид)

Түб жануарлары санының және алуан-түрлілігінің күрт қысқаруы, тубифицидтердің (олигохет) және таниподиндердің (хирономид) қатысуы

Өңірлік деңгейдегі зообентостың табиғи дамуы

7

Вудивис бойынша биотикалық индекс (өңірлік ерекшеліктерді ескере отырып) баллдар

1-ден
кем

1-2

2-ден
астам

8

Олигохеттік индекс, олигохет санының барлық зообентосқа қатынасы, пайыз

100-ден
астам

100-86

86-дан
кем

9

Балушкина бойынша хирономидтік индекс

9,5-тен
астам

6,5-9,0

6,5-тен
кем

10

Ихтиофауна

Балықтардың бағалы және сирек кездесетін түрлерінің жоғалуы, кәсіпшілік балықтар қорының болмауы

Балықтардың бағалы және сирек түрлерінің олардың қорларынан 50-25%-ға
төмендеуі, кәсіпшілік балықтардың олардың қорларынан 50-25%-ға төмендеуі

Ихтиофаунаның табиғи ахуалының сақталуы: аулаудың көлемі балықтардың
табиғи молаюын бұзбайды

11

Созылмалы токсикозға
байланысты балықтардың
ауруы (миопатия, жара
ауруы және т.б.),
жылдық аулаудан %

50-ден
астам

50-ге
дейін

Белгілердің болмауы

12

Сулар сапасының
біріккен көрсеткіші:
шаянтәрізділерге
биотестілеу (дафнилер
және цериодафнилер),
50% және астам өлім

100
және
одан
астам
есе араластыру еселігі кезінде байқалмайды

50-ден 100-ге дейін есе араластыру еселігі кезінде байқалмайды

Суда араласпаған
өлімге әкелген әрекет

13

Тиісінше 96 және 48
сағат ішінде шаяндар

100
және
астам
рет

50-ден
100
ретке
дейін


Қосымша көрсеткіштер

14

Планте және Бук
бойынша планктонның
сапробность индексі
(Сладечек түріндегі)

4-тен
астам

4-3

<3

15

Олегохеттік индекс:
- Цанер бойынша, мың
дана/ м2

50-ден
астам

50-10

<10

16

- лимнобрилюстер

100 ден
астам

100-50

<50

17

- Пареле бойынша

0,8-ден
астам

0,8-0,5

<0,5

  Аумақтардың экологиялық
ахуалын бағалау
өлшемшарттарға
10-қосымша

Су ресурстарының сарқылуын бағалау үшін көрсеткіштер

Көрсеткіш

Параметр

Салыстырмалы қанағаттанарлық жағдай

экологиялық зілзала

төтенше экологиялық жағдай

1

2

3

4

Жер беті ағынының көлемін қайтарымсыз алу, шекті нормадан есе саны

2-ден
астам

2-ге
дейін

Рұқсат
етілген
норма

  Аумақтардың экологиялық
ахуалын бағалау
өлшемшарттарға
11-қосымша

Теңіз акваторияларының экологиялық жай-күйін бағалау үшін көрсеткіштер

Р/с
N

Көрсеткіштер (шоғырланулар мг/дм3-мен берілген)

Параметр

Салыстырмалы қанағаттанарлық жағдай

экологиялық зілзала

төтенше экологиялық жағдай

Негізгі көрсеткіштер

1

Қауіптіліктің 1-2-сыныбының химиялық заттары

10-нан
астам

10-5

5-1

2

Қауіптіліктің 3-4-сыныбы

100-ден астам

100-50

50-10

3

ХЛК (10)1




4

Қауіптіліктің 1-2-сыныбы

80-нен
астам

80-35

35-10

5

Қауіптіліктің 3-4-сыныбы

500-ден
астам

500-100

100-10

Қосымша көрсеткіштер

6

(ОБТ5)

100-ден
астам

100-10

10-1

7

Ерітілген оттегі, мг/дм3

2-ден
аз

2-3-тен аз

3-6

ХЛК (10)1- ШРШ-дан ең көп асатын 10 ластаушы заттар үшін сулардың қағаз жүзіндегі жиынтық химиялық ластану көрсеткіші.

  Аумақтардың экологиялық
ахуалын бағалау
өлшемшарттарға
12-қосымша

Шаруашылық объектілердің учаскелері үшін жер асты суларының ластану дәрежесін бағалау үшін көрсеткіштер

Р/с
N

Көрсеткіш

Параметр

Салыстырмалы қанағаттанарлық жағдай

экологиялық зілзала

төтенше экологиялық жағдай

Негізгі көрсеткіштер

1

Ластаушы заттардың құрамы (нитраттар, фенолдар, ауырметалдар, синтетикалық үстіңгі белсенді заттар, мұнай), ШРШ

100-ден
астам

10-100

3-10

2

Хлорорганикалық қосылыстар, ШРШ

3-тен
астам

1-3

1-ден
кем

3

Канцерогендер, бенз (а)пирен, ШРШ

3-тен
астам

1-3

1-ден
кем

4

Ластану аясының ауданы, км2

8-ден
астам

3-8

3-тен
кем

5

Минералдану, г/л

100-ден
астам

100-10

10-нан
кем

Қосымша көрсеткіштер

6

Еріген оттегі, мг/дм3

1-ден
кем

1-4

4-тен
астам

  Аумақтардың экологиялық
ахуалын бағалау
өлшемшарттарға
13-қосымша

Топырақтың жай-күйін бағалау үшін көрсеткіштер

Р/с N

Көрсеткіштер

Параметр

Салыстырмалы қанағаттанарлық жағдай

экологиялық зілзала

төтенше экологиялық жағдай

1

2

3

4

5

Қосымша көрсеткіштер

1

Олардың тозу салдарынан ауылшаруашылығы айналымынан шығарылған жерлердің ауданы, ауылшаруашылығы алқаптарының жалпы алаңының %

50-ден астам

50-30

30-ға дейін

2

Гумусты көкжиектің жойылуы

А+В

Аmах(А1)

0,1А-ға дейін

3

Топырақ бетінің абиотикалық тасындылармен жабықтығы, см

20-дан астам

20-10

10-нан кем

4

Топырақ тығыздығының артуы, тепе-тең сынаманың еселігі

1,4-тен астам

1,4-1,3

1,3-ке дейін

5

Жер астындағы сулар деңгейінің көтерілуі, сыни мәнінен %,

50-ден астам

50-25

Рұқсатты деңгей

6

*Радиоактивті ластану (алаңдық белсенділік), шекаралық мән, шаршы метрге килобеккерель (бұдан әрі - кБк/м2)




цезий - 137

400 –ден астам

75-400

75-тен кем

стронций-90

630-дан астам

120-630

120-дан кем

плутоний-238, плутоний (239+240) (изотоптар сомасы)

2080-нен астам

410-2080

410-нан кем

америций - 241

2500-ден астам

490-2500

490-нан кем

7

10 жыл кезеңінде жыртылатын топырақтағы гумустың жоғалтулары, салыстырмалы пайыздарда

25-тен жоғары

25-10

10-нан кем

8

Жеңіл еритін тұздар құрамының артуы, ж/100г

0,8-ден астам

0,8-0,4

0,4-ке дейін

9

Айырбас натрий үлесінің артуы, КАС1-тан %

25-тен астам

25-15

15-ке дейін

10

Химиялық заттар ШРШ-ның асуы




қауіптіліктің 1-сыныбы, (бенз(а)пиренді, диоксиндерді қоса алғанда);

3-тен астам

3-2

2-ге дейін

қауіптіліктің 2-сыныбы;

10-нан астам

10-5

5-ке дейін

қауіптіліктің 3-сыныбы; (мұнай мен мұнай өнімдерін қоса алғанда)

25-тен астам

25-10

10-ға дейін

11

Белсенді микробтық масса деңгейінің төмендеуі, еселік

100-ден астам

100-50

50-ге дейін

12

Топырақтың фитоуыттылығы (өсінділер санының төмендеуі), аямен салыстырғандағы еселік

2-ден астам

2,0-1,4

1,4-ке дейін

Қосымша көрсеткіштер

13

Ластанған негізгі ауылшаруашылығы өнімінің үлесі, тексерілгеннің көлемінен %

50-ден астам

50-25

25-ке дейін

14

Қосымша көрсеткіштерді қарау (2.10-кесте)




КАС-катиондық алмасу сыйымдылығы

      Ескертпе: Алаңдық белсенділіктен үлестік белсенділікке өту үшін мынадай параметрлер қабылданады – тереңдігі 5 см топырақ қабаты, топырақ тығыздығы – 1,3 кг/дм3).

      Бірнеше радионуклидтер болған жағдайда мынадай шарттар сақталуы қажет:



      - экологиялық зілзала



      - төтенше экологиялық жағдай



      - салыстырмалы қанағаттанарлық жағдай, мұнда:

      ACs-137 – цезий радионуклидінің алаңдық белсенділігі (топырақтағы құрамы) 137;

      ASr-90 – стронций радионуклидінің алаңдық белсенділгі (топырақтағы құрамы) -90;

      APu-238,(239+240) – плутоний радионуклидінің алаңдық белсенділігі (топырақтағы құрамы)-238 және плутоний-(239+240) (изотоптар сомасы);

      AAm-241 – америция радионуклидінің алаңдық белсенділігі (топырақтағы құрамы) -241;

      AгрCs-137 – кестеде көрсетілген цезий радионуклидінің алаңдық белсенділіктің шекаралық мәні (топырақтағы құрамы) -137;

      AгрSr-90 – кестеде көрсетілген стронций радионуклидінің алаңдық белсенділіктің шекаралық мәні (топырақтағы құрамы) -90;

      AгрPu-238,(239+240) – кестеде көрсетілген плутоний радионуклидтерінің алаңдық белсенділіктің шекаралық мәні (топырақтағы құрамы) -238 және плутоний-(239+240) (изотоптар сомасы);

      AгрAm-241 – кестеде көрсетілген америций радионуклидінің алаңдық белсенділіктің шекаралық мәні (топырақтағы құрамы) -241

  Аумақтардың экологиялық
ахуалын бағалау
өлшемшарттарға
14-қосымша

Геологиялық орта бұзылуының және өзгеруінің экологиялық қауіптілігін бағалау үшін көрсеткіштер

Р/с
N

Көрсеткіштер

Параметр

Салыстырмалы қанағатта
нарлық жағдай

экологиялық зілзала

төтенше экологиялық жағдай

1

2

3

4

5

1

Тау массивінің ауытқыған
техногендік өзгерулері
(0,00001 сал. бірліктен
астам) және индукцияланған сейсмикалық, аумақ ауданынан пайызбен

40-50-ден астам

40-20

20-ға
дейін

2

Геологиялық ортаның ластануына әкелетін жер қойнауын пайдалану кезіндегі тау массивінің механикалық бұзылуы, тау жыныстарының ауытқыған өзгерулері, сал.б

0,0001

0,0001-
0,00001

0,000001-
ден кем

3

Техногендік жүктемеге негізделген жер бетінің екпесі, лай көшкіні, сел, карсттар, аумақтың %

30-дан
астам

30-20

20-дан
кем

  Аумақтардың экологиялық
ахуалын бағалау
өлшемшарттарға
15-қосымша

Жер беті экожүйелердің тозуын бағалау үшін көрсеткіштер

Р/с
N

Көрсеткіш

Параметр

Салыстырмалы қанағатта
нарлық жағдай

экологиялық зілзала

төтенше экологиялық жағдай

1

2

3

4

5

Негізгі көрсеткіштер

1

Кеңістік белгілер




2

Тозған аумақтардың
ауданы, %




3

Адамға тікелей қауіп
төндірмейтін (уытты
емес жыныстар үйінділері; карьерлер, а/ш және
орман жерлерінің тозуы)

75-тен
астам

75-5

5-тен
кем

4

Ғимараттар мен құрылыстардың бұзылуына қауіп төндіретіндер (антропогендік батулар, көшкіндер, жарылымдар, әскери полигондар және басқалары)

50-ден
астам

50-1

1-ден
кем

5

Жер беті су қоймалары мен су құбырына ағызу арқылы бөліктерді ауамен ауыстыру мүмкіндігімен жер астындағы сулардан оқшауландырылған уытты жыныстар үйінділері

20-дан
астам

20-0,1

0,1-ден
кем

6

Жер астындағы сулардың ластану қаупімен уытты жыныстардың карьерлік ойықтары мен үйінділері (жер астындағы сулар қорғалмаған)

5-тен
астам

5-тен
кем

жоқ

7

Аумақтың жыралармен тілінделуі, км/км

2,5

2,5-0,5

0,5-тен
астам

8

Динамикалық белгілері




9

Жер бетіндегі экожүйелердің тозу жылдамдығы, жылына аудан %

4-тен
астам

4-0,5

0,5-тен
кем

10

Тапталған жайылымдар ауданының ұлғаю жылдамдығы, жылына аудандар %

10-нан
астам

10-5

5-тен
кем

11

Өсімдіктердің жылдық өнімінің азаю жылдамдығы, жылына%

7,5-тен
астам

7,5-3,5

3,5-тен
кем

12

Топырақтың органикалық заттары құрамының азаю жылдамдығы, жылына %

7-ден
астам

7-0,5

0,5-кем

13

Шымтезектің дайындалу (минералдану) жылдамдығы, жылына/мм

40-тан
астам

40-1

1-ден
кем

14

Сортаңдалған топырақ ауданының арту жылдамдығы, жылына%

5-тен
астам

5-1

1-ден
кем

15

Мүжілген топырақ ауданының арту жылдамдығы, жылына%

5-тен
астам

5-0,5

0,5-тен
кем

16

Жылжымалы құмдар ауданының арту жылдамдығы, жылына%

4-тен
астам

4-0,5

0,5-тен
кем

17

Қолайсыз агромелиоративтік жағдай жерлерінің салыстырмалы ауданының арту жылдамдығы, бағалы ауылшаруашылығы алқаптары алаңының жылына %

1-ден
астам

1-0,1

0,1-ден
кем

Қосымша көрсеткіштер

18

Экожүйелер жағдайының
құрылымдық-функционалдық
сипаттамалары

Экожүйе ішіндегі өзара байланыстың қайтымсыз бұзылуы

Экожүйедегі қайтымсыз үдерістерсіз қауымдастықтар құрылымының бұзылуы

Экожүйедегі құрауыштардың бірқатар тозуының жеке белгілері болуы мүмкін

19

Трофикалық жүйе - үлес
массаның өзгеруі

Фитофагтардың үлес массасының 50%-ға артуы, зоофагтар мен сапрофагтартар үлес массасының 50%-ға азаюы

Фитофагтар үлес массасының 20%-ға артуы, зоофагтар мен сапрофагтартардың үлес массасының 20%-ға азаюы

Тұрақты (ауытқулар норма шегінде)

  Аумақтардың экологиялық
ахуалын бағалау
өлшемшарттарға
16-қосымша

Аумақтың экологиялық жай-күйінің индикаторы ретінде өсімдіктердің жай-күйін бағалау үшін көрсеткіштер

Р/с N

Көрсеткіш

Параметр

Салыстырмалы қанағатта
нарлық жағдай

экологиялық зілзала

төтенше экологиялық жағдай

1

2

3

4

5

1

Биологиялық алуан-түрліліктің азаюы (Симпсонның алу-антүрлілік индексі, нормадан%)

50-ден
астам

50-10

10-нан
кем

2

Антропогендік жүктеменің түр-индикаторы популяциясының тығыздығы, %

50-ден
астам
(кем)

20-50-ден астам (кем)

20-дан
кем

3

Тамырлық (немесе квазитамырлық) қауымдастықтар ауданы, жалпы ауданнан%

10-нан
кем

10-80-нен
кем

80-нен
астам

4

Табиғи шөптесін сімдіктердің түрлік құрамы

Қайталама
түрлері
молдығының азаюы

Үстемдік түрлер қайталама түрлерге
ауысқан

Доминанттардың, субдоминанттардың және сипатты түрлердің
табиғи ауысуы

5

Доминанттардың ценопопуляциясының жас спектры, қайта қалпына келуі сал. бірл.

01-ден
кем

0,1-0,3

0,3-тен
астам

6

Жапырақтылық, оңтайлыдан (аймақтықтан)%

10-нан
кем

10-90

90-нан
астам

7

Негізгі орман құраушы түрлер сүрегінің қоры, қалыптыдан%

30-дан
кем

30-80

80-нен
астам

8

Ағаштардың техногендік шығарындылармен зақымдануы, жалпы ауданнан %

50-ден
астам

50-5

5-тен
кем

9

Ағаш және бұта тұқымдыларын техногендік шығарындылармен зақымдалуы,%

50-ден
астам

50-5

5-тен
кем

10

Ағаштардың ауруы, %

50-ден
астам

50-10

10-нан
кем

11

Орман дақылдарының өлуі, орман дақылдары жұмыстарының ауданынан%

70-тен
астам

70-5

5-тен
кем

12

Кемінде 10 жыл ішінде орманданбаған өртеңдердің ауданы

10 мың га-дан астам

10-5 мың
га.

5-тен
кем

13

Өсімдіктердің зиянкестерімен,
ауруларымен зақымдалған
егістіктердің ауданы,
жалпы ауданынан %

50-ден
астам

50-10

10-нан
кем

14

Егістердің жойылуы, жалпы ауданынан %

30-дан
астам

30-5

5-тен
кем

15

Жайылымдық құрғақ
далалық және шөлейттік
өсімдіктердің жобалық
жамылғысы, қалыптыдан %

10-нан
кем

10-80

80-нен
астам

16

Жайылым өсімдіктерінің
өнімділігі, әлеуеттіден %

5-тен
кем

5-80

80-нен
астам

17

Сирек түрлер ареалдарының өзгеруі

Ареалдың
жойылуы

Ареал
ауданының
бөлінуі
және
қысқаруы

жоқ

18

Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар өсімдіктерінің зақымдануы

Формациялардың
ауысуын
тудыратын

Қауымдастықтардың
ауысуын
тудыратын

Фенотиптік, қауымдастықтардың
ауысуын тудырмайтын

19

Жасыл екпелердің ауданы (ірі қалалар мен өндірістік орталықтарда адамға), нормативтен %

10-нан
кем

10-30

30-дан
астам

  Аумақтардың экологиялық
ахуалын бағалау
өлшемшарттарға
17-қосымша

Аумақтың экологиялық жай-күйінің индикаторы ретінде фаунаның жай-күйін және жануарлардың гендік қорының өзгеруін бағалау үшін көрсеткіштер

Р/с N

Көрсеткіш

Параметр

Салыстырмалы қанағатта
нарлық жағдай

экологиялық зілзала

төтенше экологиялық жағдай

1

2

3

4

5

1

Биологиялық алуан
түрліліктің азаюы,
бастапқыдан%

50-ден
астам

50-5

5-тен
кем

2

Антропогендік жүктеменің түрі-индикаторы популяциясының, тығыздығы,%

50-ден
астам

50-20

20-дан
кем

  Аумақтардың экологиялық
ахуалын бағалау
өлшемшарттарға
18-қосымша

Аумақты бағалау үшін биохимиялық көрсеткіштер

Р/с
N

Көрсеткіш

Параметр

экологиялық
зілзала

төтенше
экологиялық
жағдай

1

2

3

4

Негізгі көрсеткіштер

1

Топырақтардағы С:N
қатынасы

4-тен
кем

4-8

жер беті суларында

4-тен кем
немесе
20-дан
астам

4-8-кем
немесе
20-16

өсімдіктерде

4-тен кем

4-8

өсімдік жемдерде

4-тен кем
немесе
16-дан
астам

4-тен кем
немесе
8-16

2

Өсімдік шабындарындағы және өсімдік азықтарындағы химиялық элементтердің құрамы: сынап, кадмий, қорғасын, күшән, сурьма, никель, хром, ЕРД артуы бойынша;

10-нан
астам

10-1,5

Селен, мг/кг жеңіл-құрғақ зат;

0,02-ден
кем
немесе
0,5-тен
астам

0,02-0,05

фтор, мг/кг жеңіл-құрғақ зат;

2-ден кем
немесе
200-ден
астам

2-10
немесе
50-200

мыс, мг/кг жеңіл-құрғақ зат;

3-тен кем
немесе
100-ден
астам

3-5
немесе
80-100

таллий, бериллий, барий, аядан асу бойынша

10 астам

10-1,5

Қосымша көрсеткіштер

3

Ауытқыған ландшафтты ескергендегі азықтағы Са:Р қатынасы (алымы). %(бөлімі)

<0.1 немесе>10
>20

0,4-0.1 немесе 5-10
>20

4

Ауытқыған ландшафтты ескергендегі өсімдіктер мен азықтағы Са:Sr қатынасы (алымы), %(бөлімі)

<1
>20

<10-1
>20

5

Өсімдік шабындарындағы және өсімдік азығындағы биологиялық маңызды микроэлементтер құрамының деңгейі, мг/кг: жеңіл-құрғақ заттар:




мырыш

10-нан кем немесе 500-ден астам

10-30 немесе 100-500


темір

20-дан кем немесе 500-ден астам

20-50 немесе 200-500


молибден

0,2-ден кем 50-ден астам

0,2-2 немесе 10-50-ден астам


кобальт

0,1-ден кем немесе 50-ден астам

0,1-0,3
немесе
5-50


бор

0,1-кем немесе 300-ден астам

0,1-0,3
немесе
30-300

  Аумақтардың экологиялық
ахуалын бағалау
өлшемшарттарға
19-қосымша

Аумақтардың экологиялық ахуалын бағалау үшін қолданылатын халық денсаулығының жай-күйін бағалауға арналған медициналық-демографиялық көрсеткіштер

Р/с
N

Көрсеткіш

Параметр

экологиялық
зілзала
аймағы

төтенше
экологиялық
жағдай аймағы

1

2

3

4

Негізгі көрсеткіштер

1

5 жасқа дейінгі балалар
өлімі құрылымының артуы және өзгеруі

1,5 есе және
одан астам

1,3-тен 1,5
есеге дейін

2

Құрылымның артуы және
өзгеруі:
- перинатальдық өлім

1,5 есе және
одан астам

1,3-тен 1,5
есеге дейін

- нәресте өлімі

1,5 есе және
одан астам

1,3-тен 1,5
есеге дейін

Медициналық-генетикалық көрсеткіштер

3

Нәрестелердің туа біткен
ауруы және аяқ астынан
болған түсіктер жиілігінің
артуы

1,5 есе және
одан астам

1,3-тен 1,5
есеге дейін

4

Нәрестелердің және үлкендердің ауруының өзгеуі, жүту органдары, қан аурулары, органдардан қан кету және иммундық жүйе ас қорыту органдарының ауруы, зәр шығару жүйесінің ауруы, ересек топтардың тері және тері асты клетколарының, аурудың құрылымының өзгеруі саласындағы аурулардың таралуы

2 есе және одан астам

1,5-тен 2
есеге дейін

5.1

Ерлер арасындағы онкологиялық аурулардың және жетекші нозологиялық аурулардың құрылымы

2 есе және одан астам

1,5-тен 2
есеге дейін

5.2

Әйелдер арасындағы онкологиялық аурулардың және жетекші нозологиялық аурулардың құрылымы

2 есе және одан астам

1,5-тен 2
есеге дейін

6

- балалардағы қатерлі
түзілулер

2 есе және
одан астам

1,5-тен 2
есеге дейін

Қосымша көрсеткіштер

7

Әйелдердің бала туу функциялары бұзылуының артуы 1,2,3:



- жүктілік барысының және
аяқталуының асқынуы (1000
жүктіге оқиғалардың жиынтық
саны);

2 есе және
одан астам

1.5-тен 2
есеге дейін

- босанудың қиындауы (1000
жүктіге оқиғалардың жиынтық
саны);

2 есе және
одан астам

1.5-тен
2 есеге дейін

- уақытында туған нәрестелердің қанағаттанарлық емес ахуалы (АПГАР бойынша баға, 1000 уақытында туған нәресте оқиғасының саны);

2 есе және
одан астам

1.5-тен 2
есеге дейін

8

Дене массасы < 2500 г
балалар тууының жиілігі2

Өлшемшарттары негізгі
көрсеткіштердің өзгеруінің
айқындылығы дәрежесін
ескере отырып, сараптамалық
бағалау бойынша белгіленеді

9

Нәрестелердегі дене
массасының, бойының, бас
шеңберінің өзгеруі, жыныстар
қатынасының өзгеруі -
бақылаудағы аумақтардағы
ұқсас көрсеткіштерден ауытқуы

Өлшемшарттары негізгі
көрсеткіштердің өзгеруінің
айқындылығы дәрежесін
ескере отырып, сараптамалық
бағалау бойынша белгіленеді

10

Ер адамдар мен әйелдердің
орташа өмір сүру ұзақтығы:





бақылаудағы аумақтардағы
ұқсас көрсеткіштерден
кейінге қалу, жылдарда:


- 15 жаста

3,4 астам

2,5
астам

3,4

2,5

- 35 жаста

2,5 астам

2,0
астам

2,5

2,4

- 65 жаста

2,0 астам

1,7
астам

2,0

1,8

11

Баланың физикалық дамуы:
оларды 7-10 жыл бұрынғы
өңірлік стандарт бойынша
бағалау кезінде физикалық
дамуының ауытқулары бар
балалар үлесінің артуы5

50 % және
одан астам

30-дан 50 %-ға
дейін

12

Балалардың психикалық дамуы: психикалық дамудың
ауытқулары бар балалардың
үлесі

20 % және
одан астам

10-нан 20 %-ға
дейін

13

Генетикалық бұзылулар: адам
жасушаларындағы генетикалық
бұзылулардың жиілеуінің
артуы (хромосомалық
аберрациялар, ДНК үзілуі
және басқалары)

3 есе және
одан астам

1 ден 3 есеге дейін

14

Иммундық мәртебенің
өзгеруі: морфологиялық және
гуморальдық көрсеткіштер
бойынша иммунограмда
байқалатын ауытқулары бар
адам санының артуы

Өлшемшарттары негізгі
көрсеткіштердің өзгеруінің
айқындылығы дәрежесін
ескере отырып сараптамалық
бағалау бойынша белгіленеді

15

Генетикалық ақаулар: адамның клеткасындағы генетикалық ақаулардың артуы (хромосомалық аберрация, ДНК бөлінуі және т.б) суда және басқа да қоршаған орта компоненттерінде, аумақтар үшін алдын ала бекітілген ауаның сынамасында ластаушы заттардың деңгейінің артуының ұзаққа созылуы

3 есеге және одан астам

3 ке дейін

      Ескертпелер:

      1, 2-тармақтарға ескертпе: 5 жылғы деректер бойынша кемінде 30 мың адам және 3 жылдағы кемінде 50 мың адам халқы бар аумақта бақылаудағылармен (аялық) салыстырғанда орта мәндерінің асуы, қала және ауыл халқы үшін бөлек.

      1, 2-тармақтарға ескертпе: сондай-ақ нәресте өлімінің дәстүрлі құрылымының өзгеруі ескеріледі;

      негізгі көрсеткіштердің 1-тармағына ескертпе: өлі туылғандар санының қатынасы.