ИПС "Әділет"

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТЫНАН

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар А.Қ. Ескендіров, Қ.Т. Жақыпбаев, А.Е. Жатқанбаева, А.Қ. Қыдырбаева, Қ.С. Мусин, Б.М. Нұрмұханов, Е.Ә. Оңғарбаев, Р.А. Подопригора, Е.Ж. Сәрсембаев және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

өтініш субъектісі А.Ж. Баймурзинаның,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Бас Прокурордың кеңесшісі Т.Б. Адамовтың,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – вице-министр А.Қ. Мұқанованың,

Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің өкілі – вице-министр Д.М. Кеңбеилдің,

Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімінің сектор меңгерушісі Н. Сағнайқызының,

Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімі меңгерушісінің орынбасары Н.А. Сартаеваның,

Жеке сот орындаушыларының республикалық палатасының өкілі – Төрағаның орынбасары Г.А. Смагулованың қатысуымен,

өзінің ашық отырысында А.Ж. Баймурзинаның 2020 жылғы 29 маусымдағы Қазақстан Республикасы Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексінің (бұдан әрі – ӘРПК) 168-бабы төртінші бөлігі бірінші абзацының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін тексеру туралы өтінішін қарады.

Баяндамашылар – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьялары Б.М. Нұрмұхановты, С.Ф. Ударцевті және отырысқа қатысушыларды тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп, Қазақстан Республикасының қолданыстағы құқық нормаларына және халықаралық құқықтық актілерге талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Cотына (бұдан әрі – Конституциялық Cот) ӘРПК-нің 168-бабы төртінші бөлігі бірінші абзацының Қазақстан Республикасы Конституциясының (бұдан әрі – Конституция) 13-бабының 2-тармағына сәйкестігін қарау туралы өтініш келіп түсті.

Өтініштен Жамбыл облысының мамандандырылған ауданаралық әкімшілік сотының 2023 жылғы 23 ақпандағы шешімімен өтініш берушінің әкімшілік талап қоюын қанағаттандырудан бас тартылғанын түсінуге болады. Соттың шешімі түпкілікті нысанда ӘРПК-нің 151-бабының екінші бөлігінде белгіленген ауызша талқылау аяқталған күннен бастап он жұмыс күні ішінде (2023 жылғы 10 наурызда) дайын болған.

Талап қоюшының да сот шешімі шығарылған күннен бастап он жұмыс күні ішінде апелляциялық шағым беруге құқығы болды (ӘРПК-нің 168-бабының төртінші бөлігі), түпкілікті нысанда сот шешімінің болмауына байланысты шағым жасалмаған. Жамбыл облысының мамандандырылған ауданаралық әкімшілік сотының 2023 жылғы 20 наурыздағы ұйғарымымен өтініш берушінің 2023 жылғы 14 наурыздағы апелляциялық шағымы апелляциялық шағым жасауға берілетін он күндік мерзімді өткізіп алуына және оны қалпына келтіру туралы өтініштің болмауына байланысты қайтарылған.

Өтініш субъектісі ӘРПК-нің 168-бабы төртінші бөлігінің апелляциялық шағымды соттың шешімі шығарылған күннен бастап он жұмыс күні ішінде беру мерзімін белгілейтін нормасы ӘРПК-нің 151-бабы екінші бөлігінің нормасымен өзара байланыста процеске қатысушының Конституцияның 13-бабының 2-тармағында бекітілген өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалу құқығын бұзады деп ойлайды.

Осылайша, өтініш беруші ӘРПК-нің 168-бабы төртінші бөлігі бірінші абзацының ережесіне дау айтады.

ӘРПК-нің көрсетілген ережесінің конституциялылығын тексеру кезінде Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. Конституцияда сот билігінің, сот төрелігін жүзеге асырудың құқықтық негіздері және әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалу құқығы айқындалады (3-баптың 4-тармағы, 13-баптың 2-тармағы, 75 – 82-баптар және басқалар).

Осы нормалардың кейбірі конституциялық бақылау органының бірқатар қорытынды қаулыларының қарау нысанасы болды. Оларда атап өтілгендей, Конституцияның 13-бабының 2-тармағында бекітілген сот арқылы қорғалу құқығы азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғаудың негізгі кепілі болып табылады, ол соттардың шешімдеріне шағым жасау құқығын да қамтиды. Аталған құқық абсолютті болып табылады, одан ешкім айыра алмайды және ешбір жағдайда да шектеуге жатпайды (Негізгі Заңның 39-бабының 3-тармағы). Ол мемлекеттің заңды күшіне енбеген сот актілерін апелляциялық тәртіппен қайта қарау шеңберінде істі мәні бойынша қайта қарау мүмкіндігімен бірінші сатыдағы сотта әділ талқылау үшін жағдайларды қамтамасыз етуін көздейді. Заңдылық және сот қателіктерін болғызбау мүддесіне орай мамандандырылған соттарға қатысты сот шешімдерін қайта қарау мүмкіндігі толық көлемде қамтамасыз етілуге тиіс. Жария-құқықтық сипатқа ие функция ретінде сот шешімін орындау борышкерлерге және атқарушылық іс жүргізудің басқа да қатысушыларына ықпал етудің барабар құралдарымен оны іске асырудың тиімді құқықтық рәсімін жасау қажеттігін көздейді (Конституциялық Кеңестің 2006 жылғы 14 сәуірдегі № 1, 2007 жылғы 24 қаңтардағы № 1 және 2018 жылғы 3 шілдедегі № 5 нормативтік қаулылары, Конституциялық Соттың 2023 жылғы 22 ақпандағы № 3, 2023 жылғы 16 мамырдағы № 13-НҚ, 2023 жылғы 14 шілдедегі № 21-НҚ нормативтік қаулылары және басқалар).

Негізгі Заңда бекітілген сот арқылы қорғалу құқығымен және сот төрелігі қағидаттарымен білікті заң көмегін алу құқығы (Конституцияның 13-бабының 3-тармағы) тығыз байланысты, ол әрбір адам заңдық маңызы бар әрекеттер жасаған кезде оның білікті заңгерлердің кәсіби көмегін пайдалану мүмкіндігін көздейді. Мемлекет осы саладағы өз міндеттемелерін орындай отырып, жеке адамның көрсетілген құқығына кепілдік беру үшін де, білікті заң көмегін көрсететін тұлғалар қызметінің тиімділігін қамтамасыз ету үшін де тиісті жағдайлар жасау мақсатында нормативтік-құқықтық, ұйымдастырушылық және өзге де сипаттағы қажетті шараларды қабылдауға тиіс (Конституциялық Кеңестің 2021 жылғы 4 маусымдағы № 1 нормативтік қаулысы).

Өз құқықтарын қорғау, толыққанды білікті заң көмегін алу және көрсету, апелляциялық шағым мен өтінішхатты беру сатысында жүктелген өкілеттіктерді тиісінше орындау үшін талап қоюшының, жауапкердің, олардың өкілдерінің, прокурордың және өзге де мүдделі тұлғалардың қолында соттың шешімі онда жазылған дәлелдермен және негіздемелермен толық көлемде, сондай-ақ құжаттарды дайындау үшін қажетті уақыты болуға тиіс.

2. Халықаралық құқықтық актілерде адамның құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуының маңыздылығы баса көрсетіледі.

Мәселен, 1948 жылғы 10 желтоқсанда Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы қабылдаған Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының (бұдан әрі – Декларация) 8-бабына сәйкес: "Әр адам, конституциямен немесе заңмен берілген негізгі құқықтары бұзылған жағдайда, құқығын құзыретті ұлттық сот арқылы тиімді түрде қалпына келтіруге құқылы.". Декларацияның 10-бабында: "Әр адам, өзінің құқықтары мен міндеттерін анықтау үшін... ісі толық теңдік негізінде, әділеттік талаптарға сай, тәуелсіз және әділ сот арқылы ашық қаралуына құқығы бар." деп бекітілген.

2005 жылғы 28 қарашадағы Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланған 1966 жылғы 16 желтоқсандағы Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің (бұдан әрі – АСҚХП) 2-бабы 3-тармағының a), b), c) тармақшаларында осы Пактiге қатысушы мемлекеттер: "осы Пактiде танылған құқықтары мен бостандықтары бұзылған кез келген адамға, олардың құқықтары мен бостандықтарын ресми тұлғалар бұзған күннiң өзiнде де, тиiмдi құқықтық қорғау амалын қамтамасыз етуге"; "құқығын қорғауды талап еткен кез келген адамның құқықтық қорғау құқығы мемлекеттің құқықтық жүйесiмен көзделген құзыреттi сот, әкiмшілік немесе заң шығару билiктерi немесе басқа құзыреттi орган арқылы белгiленуiн және сот арқылы қорғалу мүмкiндiгінiң дамуын қамтамасыз етуге"; "құқықтық қорғау құралдары берiлген күнде, оларды құзыреттi өкiмет орындарының пайдаланып қолдануларын қамтамасыз етуге" мiндеттенеді деп танылады. АСҚХП-ның 14-бабының 1-тармағында: "Сот пен трибунал алдында жұрттың бәрi тең. Әрбір адам өзiне тағылған кез келген қылмыстық айыптауды қарау кезiнде немесе қайсыбір азаматтық процесте оның құқықтары мен мiндеттерiн анықтау кезiнде заң негiзiнде құрылған құзыреттi, тәуелсіз және әдiл сот арқылы iсi әдiлеттi және ашық қаралуын талап етуге құқылы." деп бекітілген.

Осылайша, көрсетілген халықаралық құқықтық актілерде мемлекеттің адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қажетті құқықтық құралдармен қорғауды және істі әділдіктің барлық талаптары сақтала отырып, тәуелсіз және бейтарап соттың қарауын қамтамасыз ету міндеті айқындалады.

3. ӘРПК-нің 4-бөлімі аталған Кодекс қолданысқа енгізілген кезден бастап Қазақстанда жұмыс істейтін әкімшілік сот ісін жүргізу тәртібін реттейді.

Егер ӘРПК-де өзгеше тәртіп көзделмесе, әкімшілік сот ісін жүргізуде Қазақстан Республикасы Азаматтық процестік кодексінің (бұдан әрі – АПК) ережелері қолданылады (ӘРПК-нің 1-бабының үшінші бөлігі). ӘРПК-нің 168-бабының бірінші бөлігіне сәйкес апелляциялық сатыдағы сотта апелляциялық шағым бойынша апелляциялық шағым жасау мен әкімшілік іс жүргізу тәртібі, егер осы бапта өзгеше белгіленбесе, АПК қағидаларында айқындалады.

Құқықтық қатынастардың өзіндік ерекшелігі және алға қойылған міндеттерге қол жеткізу үшін шешімдер қабылдау процесін жеделдету қажеттігі ескеріле отырып, ӘРПК-де уәкілетті органның мемлекеттік сатып алуды өткізуді тексеру қорытындылары бойынша шешімдеріне, қорытындыларына, нұсқамаларына және сот орындаушыларының әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) дау айтумен байланысты әкімшілік істерді қарау ерекшеліктері айқындалады. Ұқсас істерді бірінші және апелляциялық сатылардағы соттар он жұмыс күні ішінде қарайды. Апелляциялық шағымды және прокурордың апелляциялық өтінішхатын шешім шығарылған күннен бастап дәл осындай мерзімде беруге болады, ал жалпы қағидалар бойынша апелляциялық сатыдағы сотқа жүгіну мерзімі шешім түпкілікті нысанда шығарылған күннен бастап екі айды құрайды (ӘРПК-нің 146-бабының екінші бөлігі, 168-бабының екінші, төртінші және сегізінші бөліктері).

Шешімді шығару күні мыналар болып табылады: ауызша іс жүргізу үшін – әкімшілік іс бойынша шешім жарияланған күн; жазбаша іс жүргізу үшін – соттың шешімінде көрсетілген күн (ӘРПК-нің 151-бабының үшінші бөлігі).

Сот шешімнің қарар бөлігін сот отырысы залында жария етеді, содан кейін төрағалық етуші оны қабылдаудың құқықтық негіздері мен салдарын, шешімге шағым жасау тәртібі мен мерзімдерін түсіндіреді, шешімнің түпкілікті нысанда дайын болатын және әкімшілік іске қатысушы адамдар оның көшірмесін ала алатын күн туралы хабарлайды. Егер шешімнің қарар бөлігі тікелей сот отырысы аяқталғаннан кейін жария етілмесе, онда төрағалық етуші сот отырысы залындағы адамдарға жария ету күні мен уақытын хабарлауға міндетті (ӘРПК-нің 147-бабының екінші және төртінші бөліктері).

Шешім әкімшілік істі талқылаудан кейін шығарылады және ауызша талқылау аяқталған күннен бастап он жұмыс күнінен кешіктірілмей дайындалады. Айрықша жағдайларда әкімшілік істің күрделілігі ескеріле отырып, соттың шешімі ауызша талқылау аяқталған күннен бастап бір айдан кешіктірілмей дайындалады (ӘРПК-нің 151-бабының екінші бөлігі). Мағынасы бойынша ӘРПК-нің осы ережелері әмбебап сипатқа ие және осы Кодекстің 168-бабының төртінші бөлігінде көрсетілген әкімшілік істерге де қолданылады.

ӘРПК-нің келтірілген ережелерінен әкімшілік іс бойынша шешім (оның қарар бөлігі) тікелей сот талқылауы аяқталғаннан кейін де, одан кейін белгіленген кезең ішінде де шығарылуы және жария етілуі мүмкін екенін түсінуге болады. ӘРПК-нің 168-бабының төртінші бөлігінде көрсетілген әкімшілік істердің санаттары бойынша шешімді түпкілікті нысанында дайындау, сондай-ақ апелляциялық шағымды және прокурордың апелляциялық өтінішхатын беру мерзімдері бір-біріне сәйкес түсуі мүмкін (он жұмыс күні), ал күрделі әкімшілік істер бойынша бірінші мерзім екінші мерзімнен (бір ай және он жұмыс күні) едәуір асып түсуі мүмкін.

Апелляциялық шағымның және прокурордың апелляциялық өтінішхатының мазмұнына қойылатын талаптар ӘРПК-де емес, АПК-де (404-бап) көзделген. Оларда, басқалармен қатар: шағым жасалатын немесе прокурордың апелляциялық өтінішхаты бойынша қайта қаралатын шешім және осы шешімді шығарған соттың атауы; әдетте қолданылуға жататын заңдарға және іс материалдарына сілтеме жасай отырып, сот шешімінің заңсыздығы немесе негізсіздігі неден көрінетіндігіне нұсқау; шағым жасалып отырған немесе прокурордың апелляциялық өтінішхаты бойынша қайта қаралып отырған шешімнің заңдылығын қандай бөлігінде тексеру керек екендігіне және шағымды, прокурордың өтінішхатын беретін тұлғаның қандай өзгерістер енгізуді талап ететініне нұсқау; шағымға, прокурордың өтінішхатына қоса берілетін құжаттардың тізбесі қамтылуға тиіс. Электрондық құжаттар нысанындағы шағымға, прокурордың өтінішхатына құжаттардың электрондық көшірмелері қоса беріледі. Бұдан апелляцияға құжаттарды дайындау үшін бірінші сатыдағы соттың шешімімен мұқият танысу, сот актісін сыни талдау және қайта пайымдау талап етілетіні шығады, бұл ол түпкілікті нысанда дайындалғанға дейін іс жүзінде мүмкін емес.

Апелляциялық шағымның, прокурордың апелляциялық өтінішхатының белгіленген талаптарға сәйкес келмеуі анықталған кемшіліктер жойылмаған кезде оларды қозғаусыз қалдыруға немесе қайтаруға негіз болып табылады (АПК-нің 406 және 407-баптары). Кейіннен апелляциялық сатыдағы сотқа жүгіну мерзімі өткен жағдайда, мұндай мерзімді қалпына келтіру, егер бұл сот дәлелді деп таныған себептермен өткізіп алынған болса, мүдделі тұлғалардың өтініші бойынша жүзеге асырылады. АПК-нің 126-бабы үшінші бөлігінің өткізіп алған мерзімді соттар қалпына келтіруге міндетті болатын негіздерді айқындайтын ережелері де жағдайды түземейді. Іс жүзінде ӘРПК-нің мұндай ережелері адамға өз тарапынан қандай да бір бұзушылықтар болмаған кезде өз құқықтарын қорғау үшін артық процестік әрекеттерді жасау міндетін жүктейді.

ӘРПК-нің 5-бабының екінші бөлігіне сәйкес "әкімшілік сот ісін жүргізудің міндеті жария-құқықтық қатынастарда жеке тұлғалардың бұзылған немесе дау айтылатын құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, заңды тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерін тиімді түрде қорғау және қалпына келтіру мақсатында әкімшілік істерді әділ, бейтарап және уақтылы шешу болып табылады.". Соттың шешімін түпкілікті нысанда дайындау мерзімдерін және апелляциялық шағым мен прокурордың апелляциялық өтінішхатын беру үшін белгіленген мерзімдерді айқындау бойынша ӘРПК баптарының сәйкес келмеуі әкімшілік сот ісін жүргізудің көрсетілген міндетіне қол жеткізуге жәрдемдеспейтіні анық.

Мұндай тәсілдер адамға тиісінше жасалған апелляциялық шағымды беру арқылы өзінің сот арқылы қорғалу құқығын толыққанды іске асыруға мүмкіндік бермейді, ал кейде, егер шешім түпкілікті нысанда бір ай мерзімде дайындалса, оған мүмкіндік қалдырмайды. Бұдан басқа, бұлар адамның білікті заң көмегін алу құқығын және оны көрсететін субъектілердің міндеттерін, сондай-ақ Негізгі Заңда бекітілген прокуратураның конституциялық өкілеттігін (13-баптың 3-тармағы, 83-баптың 1-тармағы) тиімді жүзеге асыруға кедергі келтіреді. Осылайша, апелляция мерзіміне қатысты ӘРПК-нің 168-бабы төртінші бөлігі ережелері олардың мағынасын сөзбе-сөз түсіндірген кезде азаматтардың, адвокаттардың, заң консультанттарының, сондай-ақ прокурордың құқықтарын негізсіз шектеу тәуекелдерін туғызады, бұған жол беруге болмайды, оған қоса Конституцияның 83-бабының 1-тармағына сәйкес "прокуратура мемлекет атынан Қазақстан Республикасының аумағында заңдылықтың сақталуына заңда белгіленген шекте және нысандарда жоғары қадағалауды жүзеге асырады, сотта мемлекеттің мүддесiн бiлдiредi ...".

ӘРПК-нің 152-бабында кіріспе, сипаттау, уәждеу және қарар бөліктерінен тұратын сот шешімінің құрылымы көрсетілген, бұл ретте кіріспе, сипаттау және қарар бөліктерінің мазмұны АПК талаптарына сәйкес айқындалады (екінші және үшінші бөліктер). Мәселен, шешiмнiң сипаттау бөлiгiнде талап қоюшының талаптарының, жауапкердің түсініктемелерінің және iске қатысатын үшінші тұлғалардың түсініктемелерінің қысқаша мазмұны олар дәлелдерін негіздеген дәлелдемелер көрсетіле отырып, жазылуға тиіс (АПК-нің 226-бабының төртінші бөлігі). Сот шешімінің уәждеу бөлігінде: даудың мән-жайлары; талап қою талаптары мен олардың негіздемелері; сот өз шешімін негіздейтін дәлелдемелер; соттың қандай да бір дәлелдемелерді қабылдамауының дәлелдері; сот әкімшілік процеске қатысушылар дәлелдерінің әрқайсысымен неліктен келіспейтіндігінің негіздемесі; Қазақстан Республикасы заңнамасының нормалары; мәлімделген талаптардың әрқайсысы бойынша соттың қорытындылары қамтылуға тиіс. Жауапкер талап қоюды таныған жағдайда ғана уәждеу бөлігінде талап қоюдың танылғаны және соттың оны қабылдағаны ғана көрсетілуі мүмкін (ӘРПК-нің 152-бабының төртінші бөлігі). Осылайша сипаттау бөлігінің де, уәждеу бөлігінің де адамның апелляциялық шағымын және прокурордың апелляциялық өтінішхатын негіздеу үшін маңызды мәні бар. Қарар бөлігінің ғана болуы бұл үшін жеткіліксіз.

Конституциялық Сот шешімнің қарар бөлігін сот отырысы залында жария ету және төрағалық етушінің оны қабылдаудың құқықтық негіздері мен салдарын түсіндіруі әкімшілік процеске қатысушылардың қабылданған сот шешіміне шағым жасау үшін заңда көзделген құралдарды пайдалануы тұрғысынан жеткіліксіз болып табылады деп пайымдайды. Апелляциялық шағым жасау немесе прокурордың апелляциялық өтінішхатын енгізу мерзімі сот шешімі түпкілікті нысанда дайын болғаннан және алынғаннан кейін әкімшілік процеске қатысушылардың оның мазмұнымен танысу, барлық негізгі аспектілер бойынша өз ұстанымын айқындау, білікті заң көмегін алу (көрсету), шағымды жасау және әкімшілік істі қарауға қатысқан прокурордың да, Бас Прокурордың, оның орынбасарларының және сот отырысына қатысқан-қатыспағанына қарамастан апелляциялық өтінішхат келтіруге уәкілеттік берілген басқа прокурорлардың да прокурорлық ден қою шараларын қолдануы (ӘРПК-нің 168-бабының бесінші бөлігі) үшін ақылға қонымды мезрімі болатындай етіп белгіленуге тиіс.

Түрлі процестік әрекеттердің жасалу уақытын белгілеу үшін ӘРПК-нің 147, 151 және 168-баптарында әртүрлі ұғымдар пайдаланылады: "шешімді шығару күні", "ауызша талқылаудың аяқталу күні", "шешімді жариялау күні", "шешімді шығару күні", "шешім түпкілікті нысанда дайындау күні", "шешімді түпкілікті нысанда шығару күні", "жария ету күні", "соттың шешімінде көрсетілген күн". Ал "шешім" ұғымы, қарар бөлігінен басқа, шығарылған сот актісінің мазмұнына баға беру және оны түсіну үшін маңызды мәні бар басқа бөліктерді де қамтиды. ӘРПК-нің осы ережелері заңдық тұрғыдан дәлме-дәл талаптарына сай келмейді, екіұштылық түсіндіруге жол береді, адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіру тәуекелін туғызады. Бұл ретте Конституциялық Сот өз шешімдерінде соттар, егер бір-біріне сәйкес түссе, жария ету күнін және түпкілікті нысанда дайындалған күнді көрсетеді дап атап өтеді.

Конституциялық Сот өзінің 2023 жылғы 14 шілдедегі № 21-НҚ нормативтік қаулысында Конституцияның 14-бабының 1-тармағында кепілдік берілген заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең деген қабылданатын заңдарда адамдардың құқықтарында объективті және ақылға қонымды негіздемесі жоқ айырмашылықтар белгіленбейді дегенді білдіретінін атап өтті. Осы қағидатты іске асыру материалдық және процестік нормалардың біртұтастығы негізінде қорғау тәсілдерінде, сондай-ақ бұзылған құқықтар мен бостандықтарды қалпына келтіруде тең болуды алдын ала айқындайды. Осы мағынада ӘРПК-нің 168-бабының төртінші бөлігінде шешімнің шығарылу күнін апелляциялық сатыдағы сотқа жүгіну үшін мерзім өтуінің басталуы ретінде айқындау, әкімшілік істердің барлық басқа санаты бойынша мұндай мерзім шешім түпкілікті нысанда шығарылған күннен бастап есептелетіндіктен (ӘРПК-нің 168-бабының екінші бөлігі) осы конституциялық қағидатты бұзуға алып келуі мүмкін.

Конституциялық Сот ӘРПК-нің 168-бабы төртінші бөлігінің ережелері соттың заңды күшіне енбеген шешімдеріне шағым жасаудың жалпы қағидаларын, оның ішінде адамның апелляциялық шағымын және прокурордың апелляциялық өтінішхатын беру үшін сот шешімі түпкілікті нысанда шығарылған күннен бастап есептелетін екі ай мерзімді айқындайтын осы баптың екінші бөлігінің нормаларынан туындайды деп есептейді. Өтініш беруші дау айтып отырған абзацта әкімшілік істер бойынша апелляциялық сатыдағы сотқа жүгіну үшін анағұрлым қысқа мерзім белгілене отырып, әкімшілік істердің санаттары бөліп қана көрсетіледі, бұл ретте жалпы қағидаттар қозғалмайды. Осыған байланысты уәкілетті органның мемлекеттік сатып алуды өткізуді тексеру қорытындылары бойынша шешімдеріне, қорытындыларына, нұсқамаларына және сот орындаушыларының әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) дау айту туралы әкімшілік істер бойынша апелляциялық шағымды және прокурордың апелляциялық өтінішхатын беру үшін көзделген он жұмыс күнін құрайтын мерзім шешім түпкілікті нысанда шығарылған (дайындалған) күннен бастап есептелуге тиіс, бұл Конституцияның 13-бабы 2 мен 3-тармақтарының, 14-бабы 1-тармағының және 83-бабы 1-тармағының ережелерінен де туындайды.

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын және 74-бабының 3-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58, 62, 64-баптарын және 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Конституциялық Қазақстан Республикасының Соты

қаулы етеді:

1. Қазақстан Республикасы Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексінің 168-бабы төртінші бөлігінің бірінші абзацы 147 (екінші бөлігі), 151 және 168 (екінші бөлігі)-баптарымен өзара байланыста Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты берген төмендегідей түсіндірмеде Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді деп танылсын:

заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең конституциялық қағидатының сақталуын қамтамасыз ету мақсатында осы нормада көрсетілген әкімшілік істердің санаттары бойынша апелляциялық шағым мен прокурордың апелляциялық өтінішхатын беру мерзімдерін есептеу кезінде барлық басқа әкімшілік істер бойынша белгіленгендей, сот шешімі түпкілікті нысанда шығарылған (дайындалған) күнді шешім шығарылған күн деп түсіну керек.

2. Қазақстан Республикасының Үкіметі осы нормативтік қаулы жарияланғаннан кейін алты айдан кешіктірмей Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне Қазақстан Республикасының әкімшілік сот ісін жүргізу туралы заңнамасын Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы нормативтік қаулыда жазылған құқықтық ұстанымдарына сәйкес келтіруге бағытталған заң жобасын енгізсін.

Қолданылған шаралар туралы көрсетілген мерзімде Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына ақпарат берсін.

3. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Қазақстан Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

4. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының
Конституциялық Соты

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

О рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан абзаца первого части четвертой статьи 168 Административного процедурно-процессуального кодекса Республики Казахстан от 29 июня 2020 года

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Ескендирова А.К., Жакипбаева К.Т., Жатканбаевой А.Е., Кыдырбаевой А.К., Мусина К.С., Нурмуханова Б.М., Онгарбаева Е.А., Подопригоры Р.А., Сарсембаева Е.Ж. и Ударцева С.Ф., с участием:

субъекта обращения Баймурзиной А.Ж.,

представителей:

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – советника Генерального Прокурора Адамова Т.Б.,

Министерства юстиции Республики Казахстан – вице-министра Мукановой А.К.,

Министерства финансов Республики Казахстан – вице-министра Кенбеила Д.М.,

Аппарата Мажилиса Парламента Республики Казахстан – заведующего сектором Отдела законодательства Сағнайқызы Н.,

Аппарата Сената Парламента Республики Казахстан – заместителя заведующего Отделом законодательства Сартаевой Н.А.,

Республиканской палаты частных судебных исполнителей – заместителя Председателя Смагулова Г.А.,

рассмотрел в открытом заседании обращение Баймурзиной А.Ж. о проверке на соответствие Конституции Республики Казахстан абзаца первого части четвертой статьи 168 Административного процедурно-процессуального кодекса Республики Казахстан от 29 июня 2020 года (далее – АППК).

Заслушав докладчиков – судей Конституционного Суда Республики Казахстан Нурмуханова Б.М., Ударцева С.Ф. и участников заседания, изучив материалы конституционного производства, проанализировав нормы действующего права Республики Казахстан и международные правовые акты, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Суд Республики Казахстан (далее – Конституционный Суд) поступило обращение о рассмотрении на соответствие пункту 2 статьи 13 Конституции Республики Казахстан (далее – Конституция) абзаца первого части четвертой статьи 168 АППК.

Из обращения следует, что решением специализированного межрайонного административного суда Жамбылской области от 23 февраля 2023 года в удовлетворении административного иска заявителя отказано. Решение суда в окончательной форме было изготовлено в течение десяти рабочих дней со дня окончания устного разбирательства (10 марта 2023 года), установленных в части второй статьи 151 АППК.

Истец имел право подать апелляционную жалобу также в течение десяти рабочих дней со дня вынесения решения суда (часть четвертая статьи 168 АППК), что не было сделано ввиду отсутствия судебного решения в окончательной форме. Определением специализированного межрайонного административного суда Жамбылской области от 20 марта 2023 года апелляционная жалоба заявителя от 14 марта 2023 года возвращена в связи с пропуском десятидневного срока на апелляционное обжалование и отсутствием заявления о его восстановлении.

Субъект обращения полагает, что норма части четвертой статьи 168 АППК, устанавливающая срок подачи апелляционной жалобы в течение десяти рабочих дней со дня вынесения решения суда, во взаимосвязи с нормой части второй статьи 151 АППК нарушают право участника процесса на судебную защиту своих прав и свобод, закрепленное пунктом 2 статьи 13 Конституции.

Таким образом, заявителем оспаривается положение абзаца первого части четвертой статьи 168 АППК.

При проверке конституционности указанного положения АППК Конституционный Суд исходит из следующего.

1. Конституция определяет правовые основы судебной власти, осуществления правосудия и права каждого на судебную защиту своих прав и свобод (пункт 4 статьи 3, пункт 2 статьи 13, статьи 75 – 82 и другие).

Некоторые из этих норм были предметом рассмотрения в ряде итоговых постановлений органа конституционного контроля. Как отмечалось в них, основной гарантией защиты прав и законных интересов граждан является право на судебную защиту, закрепленное пунктом 2 статьи 13 Конституции, которое включает и право на обжалование решений судов. Данное право является абсолютным и неотчуждаемым и не подлежит ограничению ни в каких случаях (пункт 3 статьи 39 Основного Закона). Оно предполагает обеспечение государством условий для справедливого разбирательства в суде первой инстанции с возможностью повторного рассмотрения дела по существу в рамках пересмотра не вступивших в законную силу судебных актов в апелляционном порядке. В интересах законности и исключения судебных ошибок применительно к специализированным судам должна в полной мере обеспечиваться возможность пересмотра судебных решений. Исполнение судебного решения как функция, имеющая публично-правовой характер, предполагает необходимость создания эффективной правовой процедуры ее реализации с адекватными инструментами воздействия на должников и других участников исполнительного производства (нормативные постановления Конституционного Совета от 14 апреля 2006 года № 1, от 24 января 2007 года № 1 и от 3 июля 2018 года № 5, нормативные постановления Конституционного Суда от 22 февраля 2023 года № 3, от 16 мая 2023 года № 13-НП, от 14 июля 2023 года № 21-НП и другие).

С правом на судебную защиту и принципами правосудия, закрепленными в Основном Законе, тесно связано право на получение квалифицированной юридической помощи (пункт 3 статьи 13 Конституции), которое предполагает возможность каждого лица при совершении им юридически значимых действий пользоваться профессиональной помощью квалифицированных юристов. Выполняя свои обязательства в этой сфере, государство должно принимать необходимые меры нормативно-правового, организационного и иного характера с целью создания надлежащих условий как для гарантирования указанного права индивида, так и обеспечения эффективности деятельности лиц, призванных оказывать квалифицированную юридическую помощь (нормативное постановление Конституционного Совета от 4 июня 2021 года № 1).

Для защиты своих прав, получения и оказания полноценной квалифицированной юридической помощи, надлежащего выполнения возложенных полномочий на стадии подачи апелляционных жалобы и ходатайства истец, ответчик, их представители, прокурор и иные заинтересованные лица должны иметь в своем распоряжении решение суда в полном объеме с изложенными в нем аргументами и обоснованием, а также время, необходимое для подготовки документов.

2. В международных правовых актах подчеркивается значение судебной защиты прав и свобод человека.

Так, согласно статье 8 Всеобщей декларации прав человека, принятой Генеральной Ассамблеей Организации Объединенных Наций 10 декабря 1948 года (далее – Декларация): "Каждый человек имеет право на эффективное восстановление в правах компетентными национальными судами в случаях нарушения его основных прав, предоставленных ему конституцией или законом.". В статье 10 Декларации закреплено: "Каждый человек, для определения его прав и обязанностей… имеет право, на основе полного равенства, на то, чтобы его дело было рассмотрено гласно и с соблюдением всех требований справедливости независимым и беспристрастным судом.".

В подпунктах a), b), c) пункта 3 статьи 2 Международного пакта о гражданских и политических правах от 16 декабря 1966 года, ратифицированного Законом Республики Казахстан от 28 ноября 2005 года (далее – МПГПП), признается, что участвующие в этом Пакте государства обязуются: "обеспечить любому лицу, права и свободы которого, признаваемые в настоящем Пакте, нарушены, эффективное средство правовой защиты, даже если это нарушение было совершено лицами, действовавшими в официальном качестве"; "обеспечить, чтобы право на правовую защиту для любого лица, требующего такой защиты, устанавливалось компетентными судебными, административными или законодательными властями или любым другим компетентным органом, предусмотренным правовой системой государства, и развивать возможности судебной защиты"; "обеспечить применение компетентными властями средств правовой защиты, когда они предоставляются.". В пункте 1 статьи 14 МПГПП закреплено: "Все лица равны перед судами и трибуналами. Каждый имеет право при рассмотрении любого уголовного обвинения, предъявляемого ему, или при определении его прав и обязанностей в каком-либо гражданском процессе на справедливое и публичное разбирательство дела компетентным, независимым и беспристрастным судом, созданным на основании закона.".

Таким образом, в указанных международных правовых актах определена обязанность государства обеспечивать защиту прав и свобод человека и гражданина необходимыми правовыми средствами и рассмотрение дела независимым и беспристрастным судом с соблюдением всех требований справедливости.

3. Раздел 4 АППК регулирует порядок административного судопроизводства, функционирующего в Казахстане с момента введения в действие данного Кодекса.

В административном судопроизводстве применяются положения Гражданского процессуального кодекса Республики Казахстан (далее – ГПК), если иной порядок не предусмотрен АППК (часть третья статьи 1 АППК). Согласно части первой статьи 168 АППК порядок апелляционного обжалования и производство административного дела по апелляционной жалобе в суде апелляционной инстанции определяются правилами ГПК, если иное не установлено данной статьей.

Учитывая специфику правоотношений и необходимость ускорения процесса принятия решений для достижения поставленных задач, АППК определил особенности рассмотрения административных дел, связанных с оспариванием решений, заключений, предписаний уполномоченного органа по итогам проверки проведения государственных закупок и действий (бездействия) судебных исполнителей. Подобные дела рассматриваются судами первой и апелляционной инстанций в течение десяти рабочих дней. Апелляционные жалоба и ходатайство прокурора могут быть поданы в такой же срок со дня вынесения решения, тогда как по общим правилам срок для обращения в суд апелляционной инстанции составляет два месяца со дня вынесения решения в окончательной форме (часть вторая статьи 146, части вторая, четвертая и восьмая статьи 168 АППК).

Датой вынесения решения являются: для устного производства – день объявления решения по административному делу, а для письменного производства – дата, указанная в решении суда (часть третья статьи 151 АППК).

Суд оглашает резолютивную часть решения в зале судебного заседания, после чего председательствующий разъясняет правовые основания и последствия его принятия, порядок и сроки обжалования решения, объявляет о дате изготовления решения в окончательной форме и когда лица, участвующие в административном деле, могут получить его копию. Если оглашение резолютивной части решения не производится непосредственно по окончании судебного заседания, то председательствующий обязан объявить лицам, находящимся в зале судебного заседания, дату и время оглашения (части вторая и четвертая статьи 147 АППК).

Решение выносится после разбирательства административного дела и изготавливается не позднее десяти рабочих дней со дня окончания устного разбирательства. В исключительных случаях с учетом сложности административного дела решение суда изготавливается не позднее одного месяца со дня окончания устного разбирательства (часть вторая статьи 151 АППК). По смыслу данных положений АППК они имеют универсальный характер и распространяются также на административные дела, указанные в части четвертой статьи 168 данного Кодекса.

Из приведенных положений АППК следует, что решение по административному делу (его резолютивная часть) может выноситься и оглашаться как непосредственно по окончании, так и в течение установленного периода после судебного разбирательства. Сроки для изготовления решения в окончательной форме, а также для подачи апелляционных жалобы и ходатайства прокурора по указанным в части четвертой статьи 168 АППК категориям административных дел могут совпадать (десять рабочих дней), а по сложным административным делам – первый срок может значительно превышать второй (месяц и десять рабочих дней).

Требования к содержанию апелляционных жалобы и ходатайства прокурора предусмотрены не в АППК, а в ГПК (статья 404). Они, наряду с другими, должны содержать: обжалуемое или пересматриваемое по апелляционному ходатайству прокурора решение и наименование суда, вынесшего это решение; указание на то, в чем заключается незаконность или необоснованность решения суда, как правило, со ссылкой на законы, подлежащие применению, и материалы дела; указание на то, в какой части следует проверить законность обжалуемого или пересматриваемого по апелляционному ходатайству прокурора решения и внесения каких изменений требует лицо, подающее жалобу, ходатайство прокурора; перечень прилагаемых к жалобе, ходатайству прокурора документов. К жалобе, ходатайству прокурора в форме электронных документов прилагаются электронные копии документов. Из этого следует, что подготовка документов для апелляции требует внимательного ознакомления с решением суда первой инстанции, критического анализа и переосмысления судебного акта, что до его изготовления в окончательной форме практически невозможно.

Несоответствие апелляционных жалобы, ходатайства прокурора установленным требованиям является основанием для оставления без движения или их возврата при неустранении выявленных недостатков (статья 406 и 407 ГПК). В последующем, в случае истечения срока для обращения в суд апелляционной инстанции, восстановление такого срока осуществляется по заявлению заинтересованных лиц, если он пропущен по причинам, признанным судом уважительными. К исправлению ситуации не приведут и положения части третьей статьи 126 ГПК, определяющей основания, при наличии которых суды обязаны восстановить пропущенный срок. Фактически такие положения АППК возлагают на лицо обязанность совершать излишние процессуальные действия для защиты своих прав при отсутствии каких-либо нарушений с его стороны.

Согласно части второй статьи 5 АППК "задачей административного судопроизводства является справедливое, беспристрастное и своевременное разрешение административных дел с целью эффективной защиты и восстановления нарушенных или оспариваемых прав, свобод и законных интересов физических лиц, прав и законных интересов юридических лиц в публично-правовых отношениях.". Очевидно, что несогласованность статей АППК по определению сроков изготовления решения суда в окончательной форме и сроков, установленных для подачи апелляционной жалобы и апелляционного ходатайства прокурора, не способствует достижению указанной задачи административного судопроизводства.

Такие подходы не позволяют лицу полноценно реализовать свое право на судебную защиту путем подачи надлежаще составленной апелляционной жалобы, а порой делают это невозможным, если решение в окончательной форме изготовлено в месячный срок. Кроме того, они препятствуют эффективному осуществлению права лица на получение квалифицированной юридической помощи и обязанностей субъектов ее оказания, а также конституционных полномочий прокуратуры, закрепленных в Основном Законе (пункт 3 статьи 13, пункт 1 статьи 83). Тем самым положения части четвертой статьи 168 АППК касательно срока апелляции при буквальном толковании их смысла создают риски необоснованного ограничения прав граждан, адвокатов, юридических консультантов, а также прокурора, что недопустимо, тем более, что в соответствии с пунктом 1 статьи 83 Конституции "прокуратура от имени государства осуществляет в установленных законом пределах и формах высший надзор за соблюдением законности на территории Республики Казахстан, представляет интересы государства в суде…".

В статье 152 АППК указана структура судебного решения, состоящего из вводной, описательной, мотивировочной и резолютивной частей, при этом содержание вводной, описательной и резолютивной частей определяется в соответствии с требованиями ГПК (части вторая и третья). Так, в описательной части решения должно быть изложено краткое содержание требований истца, объяснения ответчика и объяснения третьих лиц, участвующих в деле, с указанием на доказательства, которыми они обосновывают доводы (часть четвертая статьи 226 ГПК). Мотивировочная часть решения суда должна содержать: обстоятельства спора; исковые требования и их обоснования; доказательства, на которых суд основывает свое решение; доводы, по которым суд отклонил какие-либо доказательства; обоснование, почему суд не согласен с каждым из доводов участников административного процесса; нормы законодательства Республики Казахстан; выводы суда по каждому из заявленных требований. Только в случае признания иска ответчиком в мотивировочной части может быть указано лишь на признание иска и принятие его судом (часть четвертая статьи 152 АППК). Таким образом, и описательная, и мотивировочная части имеют важное значение для обоснования апелляционной жалобы лица и апелляционного ходатайства прокурора. Одной резолютивной части для этого недостаточно.

Конституционный Суд полагает, что оглашение резолютивной части решения в зале судебного заседания и разъяснение председательствующим правовых оснований и последствий его принятия являются недостаточными с точки зрения использования участниками административного процесса предусмотренных законом инструментов для обжалования принятого судебного решения. Срок для апелляционного обжалования или внесения апелляционного ходатайства прокурора должен устанавливаться таким образом, чтобы после изготовления и получения судебного решения в окончательной форме участники административного процесса имели бы разумные сроки для ознакомления с его содержанием, определения своей позиции по всем ключевым аспектам, получения (оказания) квалифицированной юридической помощи, составления жалобы и принятия мер прокурорского реагирования как прокурором, участвовавшим в рассмотрении административного дела, так и Генеральным Прокурором, его заместителями и другими прокурорами, уполномоченными на принесение апелляционного ходатайства независимо от их участия в судебном заседании (часть пятая статьи 168 АППК).

Для обозначения времени совершения различных процессуальных действий в статьях 147, 151 и 168 АППК используются разные понятия: "день вынесения решения", "день окончания устного разбирательства", "день объявления решения", "дата вынесения решения", "дата изготовления решения в окончательной форме", "день вынесения решения в окончательной форме", "день оглашения", "дата, указанная в решении суда". А понятие "решение", кроме резолютивной части, включает еще и другие части, имеющие важное значение для оценки и понимания содержания вынесенного судебного акта. Данные положения АППК не отвечают требованиям юридической точности, допускают неоднозначное толкование и создают риск ущемления конституционных прав и свобод человека и гражданина. При этом Конституционный Суд констатирует, что в своих решениях суды указывают день оглашения и дату изготовления в окончательной форме, если они не совпадают.

В своем нормативном постановлении от 14 июля 2023 года № 21-НП Конституционный Суд отметил, что равенство всех перед законом и судом, гарантированное пунктом 1 статьи 14 Конституции, означает, что принимаемыми законами в правах лиц не могут устанавливаться различия, которые не имеют объективного и разумного обоснования. Реализация этого принципа предопределяет равенство в способах защиты, а также в восстановлении нарушенных прав и свобод на основе единства материальных и процессуальных норм. В этом смысле определение в части четвертой статьи 168 АППК дня вынесения решения в качестве начала течения срока для обращения в суд апелляционной инстанции, тогда как по всем другим категориям административных дел такой срок исчисляется со дня вынесения решения в окончательной форме (часть вторая статьи 168 АППК), может приводить к нарушению данного конституционного принципа.

Конституционный Суд считает, что положения части четвертой статьи 168 АППК являются производными от норм части второй данной статьи, которые определяют общие правила обжалования не вступивших в законную силу решений суда, в том числе двухмесячный срок для подачи апелляционной жалобы лица и апелляционного ходатайства прокурора, исчисляемый со дня вынесения судебного решения в окончательной форме. Оспариваемый заявителем абзац лишь выделяет категории административных дел, устанавливая по ним более короткий срок для обращения в суд апелляционной инстанции, не затрагивая при этом общие принципы. В связи с этим срок в десять рабочих дней, предусмотренный для подачи апелляционных жалобы и ходатайства прокурора по административным делам об оспаривании решений, заключений, предписаний уполномоченного органа по итогам проверки проведения государственных закупок и действий (бездействия) судебных исполнителей, должен исчисляться со дня вынесения (изготовления) решения в окончательной форме, что также вытекает из положений пунктов 2 и 3 статьи 13, пункта 1 статьи 14 и пункта 1 статьи 83 Конституции.

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72 и пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55 – 58, 62, 64 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать абзац первый части четвертой статьи 168 Административного процедурно-процессуального кодекса Республики Казахстан во взаимосвязи со статьями 147 (частью второй), 151 и 168 (частью второй) соответствующим Конституции Республики Казахстан в данном Конституционным Судом Республики Казахстан истолковании:

в целях обеспечения соблюдения конституционного принципа равенства всех перед законом и судом при исчислении сроков для подачи апелляционных жалобы и ходатайства прокурора по указанным в этой норме категориям административных дел под днем вынесения решения следует понимать дату вынесения (изготовления) судебного решения в окончательной форме, как это установлено по всем другим административным делам.

2. Правительству Республики Казахстан не позднее шести месяцев после опубликования настоящего нормативного постановления внести в Мажилис Парламента Республики Казахстан проект закона, направленный на приведение законодательства Республики Казахстан об административном судопроизводстве в соответствие с правовыми позициями Конституционного Суда Республики Казахстан, изложенными в данном нормативном постановлении.

О принятых мерах в указанный срок проинформировать Конституционный Суд Республики Казахстан.

3. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики Казахстан, окончательным и обжалованию не подлежит.

4. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд Республики Казахстан