Поощрение и защита всех прав человека, гражданских, политических, экономических, социальных и культурных прав, включая право на развитие

Доклад Специального докладчика по вопросу о достаточном жилище как компоненте права на достаточный жизненный уровень, а также о праве на недискриминацию в этом контексте Ракель Рольник от 11 января 2011 года

Добавление

Миссия в Казахстане

Резюме

      Специальный докладчик по вопросу о достаточном жилище как компоненте права на достаточный жизненный уровень, а также о праве на недискриминацию в этом контексте совершила официальную поездку в Казахстан 6-13 сентября 2010 года. Целью этой миссии был сбор информации из первых рук о ходе реализации права на достаточное жилище и связанных с ним других прав человека в Казахстане. В частности, Специальный докладчик сосредоточила внимание на негативных последствиях глобального экономического и финансового кризисов для осуществления права на достаточное жилище и на массовых выселениях или перемещениях лиц и общин, проживающих в городах Астана и Алматы или в прилегающих к ним районах. В ходе своей поездки в Астану и Алматы Специальный докладчик встретилась с широким кругом представителей государства и негосударственных субъектов и заслушала свидетельства нескольких лиц о предполагаемых нарушениях их права на достаточное жилище.
      * Резюме настоящего документа распространяется на всех официальных языках. Сам документ, содержащийся в приложении к резюме, распространяется только на том языке, на котором он был представлен, и на русском языке.
      ** Представлено с опозданием.

      Организация Объединенных Наций A/HRC/16/42/Add.3
      Генеральная Ассамблея
      Distr.: General
      19 January 2011
      Russian
      Original: English
 
      Специальный докладчик приветствует значительный прогресс, достигнутый правительством в осуществлении права на достаточное жилище на национальном уровне. К числу принятых мер, в частности, относятся включение в Конституцию конкретных положений в отношении достаточного жилища, принятие ряда законодательных и политических мер, а именно Закона "О жилищных отношениях" 1997 года, Государственной программы жилищного строительства на 2008-2010 годы, и разработка таких мер стимулирования, как система жилищного кредитования, субсидирование арендной платы за жилье и выделение земельных участков для отдельных лиц и семей, относящихся к малообеспеченным и обездоленным категориям населения.
      Несмотря на достигнутый прогресс, ряд ключевых проблем все еще сохраняется. Нормативно-правовая база в жилищной сфере, и в частности национальное законодательство, касающееся принудительного выселения, не в полной мере соответствуют действующим международным правозащитным стандартам, таким как замечания общего порядка Комитета по экономическим, социальным и культурным правам и основные принципы, касающиеся выселений и перемещений по соображениям развития. Национальные суды не применяют на практике нормы международных договоров и не ссылаются на международные правозащитные стандарты. Часто имеют место снос неформальных поселений и принудительное выселение без предварительного уведомления, какого-либо судебного контроля или надзора или предоставления адекватной компенсации или другого жилья. Многие граждане и семьи серьезно пострадали в результате финансового и ипотечного кризиса. Большое число дольщиков было обмануто частными строительными компаниями, которые покинули страну с их сбережениями, не завершив строительство жилых домов, а другие были выселены или оказались под угрозой выселения из-за неспособности погашать кредиты и ипотечные займы. Несмотря на принятые государством экстренные меры по смягчению негативных последствий финансового кризиса, 42 000 дольщиков до сих пор ждут свои квартиры.
      В заключение Специальный докладчик выносит ряд рекомендаций, призванных помочь правительству в его усилиях по обеспечению эффективного осуществления права на достаточное жилище.

      Приложение
      Доклад Специального докладчика по вопросу о достаточном жилище как компоненте права на достаточный жизненный уровень, а также о праве на недискриминацию в этом контексте о ее миссии в Казахстан (6-13 сентября 2010 года)

      Содержание

      I. Введение
      II. Положение с жильем
      III. Законодательная и институциональная основа
      А. Международные обязательства
      В. Законодательная и стратегическая основа
      С. Институциональная основа
      IV. Положительные изменения
      V. Проблемы, связанные с правом на достаточное жилище
      А. Жилищное законодательство и жилищная политика
      В. Институциональная основа
      С. Принудительное выселение
      D. Финансовый и ипотечный кризис
      Е. Различия между городскими и сельскими районами
      F. Социальное жилье
      G. Находящиеся в уязвимом положении группы
      VI. Выводы и рекомендации
      А. Жилищное законодательство и жилищная политика
      В. Институциональная основа
      С. Принудительное выселение
      D. Ипотечный кризис
      Е. Различия между городскими и сельскими районами
      F. Социальное жилье
      G. Находящиеся в уязвимом положении группы

      I. Введение
      1. Специальный докладчик по вопросу о достаточном жилище как компоненте права на достаточный жизненный уровень, а также о праве на недискриминацию в этом контексте, совершила официальную поездку в Казахстан 6-13 сентября 2010 года.
      2. Целью этой поездки был сбор информации из первых рук о ходе реализации права на достаточное жилище и связанных с ним других прав человека в Казахстане. В частности, Специальный докладчик решила сосредоточить внимание на:
      a) массовых выселениях или перемещениях лиц и общин, проживающих в городах Астана и Алматы или в прилегающих к ним районах, без предоставления им соответствующей защиты и компенсации, и мерах, принятых государством для обеспечения защиты затронутых лиц и общин от выселений по соображениям развития в связи с программами реконструкции городов;
      b) воздействии глобального экономического и финансового кризисов на осуществление права на достаточное жилище и мерах, принятых государством в рамках своей юрисдикции в целях защиты наиболее уязвимых лиц, семей и общин от негативных последствий кризисов.
      3. В ходе своей поездки Специальный докладчик встретилась с рядом высокопоставленных представителей Министерства иностранных дел, Агентства по делам строительства и жилищно-коммунального хозяйства, Министерства труда и социальной защиты населения, местных органов исполнительной власти (акиматов) Астаны и Алматы, Департамента внутренних дел Астаны и Алматы, Верховного суда, Уполномоченного по правам человека (Омбудсмена), Комиссии по правам человека при Президенте Республики Казахстан и Национальной комиссии по делам семьи и гендерной политике при Президенте. Она также заслушала свидетельства нескольких лиц о предполагаемых нарушениях их права на достаточное жилище и встретилась с большим числом представителей гражданского общества, в том числе общественных движений и неправительственных организаций, в Астане и Алматы и в прилегающих к ним районах.
      4. Специальный докладчик хотела бы выразить признательность правительству Республики Казахстан за приглашение и за содействие, оказанное ей в ходе всей поездки. Направление в июле 2009 года постоянного приглашения в адрес всех мандатариев специальных процедур и открытость, продемонстрированная правительством в период, предшествовавший миссии, и во время ее проведения, свидетельствуют о его приверженности делу поощрения и защиты права на достаточное жилище и готовности сотрудничать с международным сообществом в решении нерешенных проблем, стоящих перед страной в этой области.
      Специальный докладчик хотела бы также поблагодарить сотрудников Регионального отделения Управления Верховного комиссара Организации Объединенных Наций по правам человека (УВКПЧ) в Бишкеке и Программы развития Организации Объединенных Наций в Республике Казахстан за их ценное сотрудничество и помощь в организации программы этой миссии.

      II. Положение с жильем
      5. В последние годы Казахстан превратился в мощную экономическую державу Центральной Азии благодаря своим значительным запасам нефти и природного газа. За счет экономического роста было также обеспечено развитие других отраслей, в частности строительного и банковского секторов.
      6. В 1995 году правительством было принято решение о переносе столицы нового независимого государства из Алматы в Астану. Это решение сопровождалось выделением из государственного бюджета значительных по объему средств на создание современной столицы мирового класса. В свою очередь крупномасштабные программы реконструкции и благоустройства города привлекли большое число внутренних мигрантов, которые переехали в новую столицу из других районов страны в поисках рабочих мест в строительном секторе и с целью повысить свой уровень жизни. Согласно проведенной в 2009 году переписи населения, в период с 1999 года по 2009 год население Астаны увеличилось с 328 341 до 613 006 человек. Алматы остается крупнейшим городом в Казахстане с населением около 1 365 632 человека в 2010 году. Как и Астана, Алматы также привлек значительное число трудящихся-мигрантов, которые переехали в главный экономический центр страны после экономического кризиса, последовавшего за распадом Советского Союза. По официальным оценкам, темпы внутренней миграции из сельских в городские районы составляют более чем 300 000 человек в год.
      7. Вследствие своих высоких экономических показателей Казахстан также стал принимать большое число трудящихся-мигрантов из других центральноазиатских стран и из Китая. По официальным оценкам, в Казахстане находится от полумиллиона до миллиона иностранных рабочих, однако, согласно данным из других источников, речь идет скорее о двух-трех миллионах мигрантов.
      Многие из этих мигрантов заняты в строительстве.
      8. В результате такой массовой миграции предложение жилья и городских земель в двух основных экономических центрах страны значительно сократилось, что привело к возникновению ряда неформальных поселений на окраинах обоих городов. В силу их неформального характера достоверные статистические данные о числе проживающих в этих поселениях людей отсутствуют. Такое жилье в некоторых случаях построено в природоохранных зонах или в районах, подверженных наводнениям или землетрясениям.
      9. В большинстве случаев неформальные постройки, о которых говорилось выше, не имеют таких элементарных удобств, как кухни, туалеты, электричество и водопровод, а проживающие в них лица постоянно подвергаются угрозе принудительного выселения со стороны государственных органов. Отсутствие юридического адреса фактически не позволяет неформальным поселенцам регистрироваться по месту жительства, что является важным юридическим требованием для получения ряда социальных услуг, предоставляемых государством, в том числе социального жилья.
      10. С момента обретения независимости правительство Республики Казахстан коренным образом изменило свою политику в области жилья, отказавшись от опирающейся исключительно на государство жилищной политики в пользу нового подхода, при котором государство стремится облегчить приобретение жилья в собственность путем создания благоприятных финансовых условий для привлечения иностранных инвестиций, а также банков и финансовых учреждений. В целях стимулирования жилищного строительства государство предприняло значительные усилия в области планирования, с тем чтобы выделить подходящие городские земли частным предпринимателям и расширить доступ к ипотечному кредитованию, что позволяет гражданам строить свои собственные дома и квартиры или приобретать недвижимость в жилых комплексах, возведенных на средства частных инвесторов.
      11. Общий объем жилищного фонда увеличился с 252,7 млн. м2 в 2004 году до 267,8 млн. м2 в 2008 году. В 2008 году городской жилищный фонд составил 153,4 млн. м2 (57 % всего объема). Наибольшая часть нового строительства осуществляется частными застройщиками. Государственный жилищный фонд уменьшился с 7,8 млн. м2 в 2004 году до 6,4 млн. м2 в 2008 году. В сельских районах только 1 % сельского жилищного фонда (1,2 млн. м2 в 2008 году) принадлежит государству1. Имеющиеся данные о структуре жилищного фонда страны сами по себе не дают представление о размерах дефицита жилья, т.е. о числе граждан и семей, которые не имеют жилья или живут в жилье, не отвечающем минимальным требованиям с точки зрения санитарии и безопасности.
      12. Средний показатель общей жилой площади на душу населения в течение последнего десятилетия неуклонно повышался - с 16,6 м2 на человека в 2002 году до 18,1 м2 на человека в 2008 году. Тем не менее данный показатель в сельских районах на 16 % ниже, чем в городских (соответственно 16,4 м2 и 19,7 м2 на человека).
      13. Доля домашних хозяйств, подключенных к водопроводу, возросла с 52,4 % в 2002 году до 58,9 % в 2008 году. За тот же период доля домашних хозяйств, имеющих доступ к централизованной канализации и очистным сооружениям, увеличилась с 41,3 % до 47,4 %. Вместе с тем дезагрегированные статистические данные свидетельствуют о значительном неравенстве между городскими и сельскими районами; в последних уровень жизни существенно ниже, чем в городских.
      14. По состоянию на октябрь 2010 года 10 958 лиц, относящихся к гражданам с низким уровнем доходов и пользующихся социальной защитой группам населения, проживало в социальном жилье, построенном местными исполнительными органами или приобретенном у частных застройщиков в соответствии с Государственной программой жилищного строительства на период 2005-2007 годов. За тот же период 36 656 семей, относящихся к категории первоочередников, получили жилье, возведенное при поддержке государственной системы жилищного кредитования.
      15. В период 2005-2010 годов государство выделило на строительство социального жилья 49,7 млрд. тенге (около 331,3 млн. долл. США). За тот же период 150,1 млрд. тенге (около 1 млрд. долл. США) было выделено из государственного бюджета на цели строительства ипотечного жилья для приоритетных категорий населения.
      16. Как и многие другие страны, Казахстан серьезно пострадал от международного финансового кризиса. В связи с проведенным государством радикальным дерегулированием, в результате которого ипотечные кредиты смогли получить семьи, не располагающие стабильными доходами, финансовый кризис привел к краху всей банковской системы. По данным Всемирного банка, ежегодные темпы прироста экономики Казахстана, составившие почти 10 % в период 2000-2007 годов, снизились до 3,3 % в 2008 году и до 1,2 % в 2009 году.
      17. Строительный сектор одним из первых испытал на себе негативные последствия глобального экономического спада. Многие строительные фирмы были вынуждены закрыться, оставив 450 незавершенных строительных объектов. По данным правительства, в результате финансового кризиса пострадало более 62 000 дольщиков. Около 16 000 дольщиков были обмануты частными строительными компаниями, которые покинули страну с их сбережениями, не закончив строительство, в то время как другие лица были выселены или оказались под угрозой выселения по причине неспособности погашать кредиты и ипотечные займы. В результате банкротства большого числа предприятий кризис недвижимости затронул всю экономику.
      18. Государство инвестировало в общей сложности 433 441 млрд. тенге (около 2,8 млрд. долл. США), с тем чтобы помочь лицам, пострадавшим от финансового кризиса, и способствовать завершению жилищных объектов. В частности, оно учредило фонд недвижимости "Самрук-Казына" с целью обеспечить средствами строительные компании, с тем чтобы завершить те проекты, осуществление которых замедлилось или прекратилось из-за финансового кризиса.
      В общей сложности из этого национального фонда было выделено 1,1 млрд. долл. США, в том числе 937 млн. долл. США в Астане и 500 млн. долл. США в Алматы.
      19. По состоянию на октябрь 2010 года благодаря средствам, выделенным государством на эти цели, были завершены 37 объектов жилищного строительства и 8 265 дольщиков смогли получить свои квартиры и дома. Вместе с тем по состоянию на ноябрь 2010 года все еще не было завершено строительство 87 зданий, в том числе 42 жилищных объектов в Астане, 26 - в Алматы и еще 17 - в других регионах. В результате этого почти 20 000 дольщиков до сих пор ждут своих квартир. Правительство планирует завершить к концу 2010 года возведение 51 жилого комплекса (9 932 дольщика), в том числе 35 объектов в Астане и 7 - в Алматы.

      III. Законодательная и институциональная основа
      A. Международные обязательства
      20. Казахстан является участником семи основных международных правозащитных договоров, в том числе Международного пакта об экономических, социальных и культурных правах. В соответствии с этими договорами государство взяло на себя обязательство принимать в рамках имеющихся ресурсов соответствующие законодательные, административные, судебные и иные меры к тому, чтобы постепенно достигнуть полного осуществления права на достаточное жилище. Такие шаги включают принятие законодательных и иных мер по предотвращению принудительных выселений, осуществляемых государственными органами или частными лицами без соответствующих гарантий, адекватной компенсации или обеспечения альтернативным жильем и, при необходимости, вынесению наказаний за такие действия.
      21. Казахстан подписал, хотя еще и не ратифицировал, Конвенцию о правах инвалидов, которая содержит положения о праве инвалидов на достаточный жизненный уровень для них самих и их семей, включающий достаточное жилище, и на выявление и устранение препятствий и барьеров, мешающих доступности, в том числе применительно к жилищу.
      22. Казахстан не является участником Международной конвенции о защите прав всех трудящихся-мигрантов и членов их семей, в которой признается, в частности, право трудящихся-мигрантов на обеспечение жильем, в том числе жильем, предоставляемым по программам социального обеспечения, наравне с гражданами государства работы по найму. Казахстан подтвердил, что он не намерен ратифицировать эту Конвенцию в ближайшем будущем в связи с далеко идущими финансовыми последствиями, которые возникнут в результате ее осуществления.
      23. В соответствии с частью 3 статьи 4 Конституции международные договоры, ратифицированные Казахстаном, имеют приоритет перед национальным законодательством и могут быть применены в национальной правовой системе непосредственно, кроме случаев, когда их применение требует принятия закона.
      10 июля 2008 года Верховный суд принял нормативное постановление о непосредственном применении международных договоров национальными судами и трибуналами, обязывающее судей руководствоваться нормами международных договоров, участником которых является Казахстан.
      B. Законодательная и стратегическая основа
      24. Конституция, принятая на республиканском референдуме 30 августа 1995 года, имеет высшую юридическую силу и прямое действие на всей территории Республики. Статьи 25 и 26 Конституции содержат положения, связанные с жилищем. В соответствии с этими положениями, жилище является неприкосновенным и граждане не могут быть лишены своих домов, иначе как на основании постановления суда. В целях удовлетворения жилищных потребностей граждан Конституция гласит, что гражданам, нуждающимся в жилье, оно предоставляется за доступную плату из государственных жилищных фондов в соответствии с установленными законом нормами.
      25. Национальный план действий в области прав человека на период 2009-2012 годов направлен на укрепление национальной системы поощрения и защиты прав человека и на просвещение широкой общественности о правах человека и механизмах их защиты. В этом плане определяется комплекс конкретных мер по устранению пробелов в национальном законодательстве и практике и по улучшению координации деятельности государственных учреждений и неправительственных организаций, работающих в области защиты прав человека.
      26. Казахстан принял ряд законодательных и нормативных актов по жилищным вопросам. Закон "О жилищных отношениях" (Закон № 94 от 16 апреля 1997 года) является основным нормативным документом в области жилья. Другие соответствующие законы включают в себя:
      a) Закон "О долевом участии в жилищном строительстве" (Закон № 180 от 7 июля 2006 года), целью которого является защита прав дольщиков путем повышения ответственности частных застройщиков в области долевого участия в жилищном строительстве;
      b) Закон "Об индивидуальном жилищном строительстве" (Закон № 213 от 3 ноября 1994 года), который направлен на стимулирование строительства жилых домов путем предоставления земельных участков индивидуальным застройщикам и на совершенствование инженерно-коммуникационной инфраструктуры районов жилищной застройки;
      c) Закон "О жилищных строительных сбережениях в Республике Казахстан" (Закон № 110 от 7 декабря 2000 года), который устанавливает систему обеспечения ипотечным жильем на льготных условиях в целях повышения доступности жилья для частных лиц и домашних хозяйств, принадлежащих к приоритетным категориям граждан (например, молодые семьи, имеющие детей).
      27. Приобрести жилье или получить социальное жилье или жилищные субсидии могут только граждане. В соответствии со статьей 67 Закона "О жилищных отношениях" жилье из государственного жилищного фонда или жилье, арендованное местным исполнительным органом в частном жилищном фонде, предоставляется следующим категориям лиц и семей, нуждающимся в жилье:
      a) инвалиды и ветераны Великой Отечественной войны;
      b) лица, принадлежащие к категориям населения с низким уровнем доходов и социально защищенным группам населения, таким как пенсионеры по возрасту, дети-сироты и дети, оставшиеся без попечения родителей, а также многодетные и неполные семьи;
      c) некоторые категории государственных служащих, такие как работники бюджетных организаций и военнослужащие.
      28. Лица, принадлежащие к вышеуказанным категориям, имеют право на государственное жилье, если:
      a) они не имеют жилья на праве собственности на территории Республики;
      b) они еще не получили жилье из Государственного жилищного фонда;
      c) они проживают в ветхом жилье, которое не отвечает нормативным санитарным и техническим требованиям;
      d) в смежных, неизолированных жилых помещениях проживают две и более семей;
      e) в составе семьи имеются больные, страдающие некоторыми хроническими заболеваниями.
      29. В соответствии с законодательством государства к семьям с низкими доходами относятся семьи, чьи совокупные ежемесячные доходы на каждого члена семьи ниже минимального прожиточного минимума, установленного на уровне 14 952 тенге (около 99 долл. США) на члена семьи.
      30. Признанные нуждающимися в жилье лица могут подавать заявления на предоставление им социального жилья только по месту жительства. Местные исполнительные органы ведут отдельный учет следующих категорий лиц и семей, признанных нуждающимися в предоставлении жилья: инвалиды и ветераны войны; малоимущие и социально защищенные семьи; некоторые категории работников бюджетных организаций; и лица, проживающие в ветхом жилище.
      Социальное жилье предоставляется в порядке очередности, установленной списками, с момента подачи заявления; однако инвалиды и ветераны войны имеют приоритет перед другими категориями семей, признанных нуждающимися в жилье. Социальное жилье предоставляется из расчета не менее 15 м2 и не более 18 м2 на человека, но не менее однокомнатной квартиры.
      31. В случаях, когда связанные с жильем расходы превышают 10-15 % от общего дохода семьи, местные исполнительные органы также выплачивают жилищные пособия из местного бюджета, с тем чтобы помочь семьям с низкими доходами в покрытии арендной платы или расходов на содержание жилья и в оплате коммунальных услуг.
      32. Государственная программа жилищного строительства на 2008-2010 годы направлена на содействие расширению государственного жилищного фонда для малоимущих и социально защищенных категорий населения путем создания благоприятных условий, в том числе налоговых стимулов, на привлечение частных инвестиций в жилищное строительство и на стимулирование государственно-частного партнерства. Программа предусматривает, что в каждом регионе, в том числе в городах Астана и Алматы, необходимо ежегодно выделять не менее 100 квартир представителям малоимущих и социально защищенных категорий. Такие квартиры затем будут распределяться среди признанных нуждающимися в жилье семей в соответствии с Законом "О жилищных отношениях".
      33. Вышеупомянутая программа также направлена на содействие реализации Закона "О жилищных строительных сбережениях в Республике Казахстан" путем создания системы жилищного кредитования, что позволит местным исполнительным органам осуществлять строительство социального жилья, финансируемого из национального бюджета. Система жилищного кредитования направлена на облегчение доступа к надлежащему жилищу для лиц со средними доходами, которые в состоянии приобрести жилье по рыночной цене. В рамках этой системы признанные нуждающимися в жилье семьи могут получить жилищный кредит, который предоставляется им на долгосрочной основе не более чем под 4 %. Для обеспечения прозрачности процедур и контроля за справедливым распределением жилья законом установлены критерии для отбора обращающихся за кредитами лиц и определены пороговые уровни доходов.
      34. В Программе определены следующие приоритетные категории населения:
      a) молодые семьи, имеющие детей, в которых оба супруга не достигли возраста 29 лет;
      b) неполные семьи, в которых разведенные или овдовевшие родители в возрасте до 29 лет воспитывают детей;
      c) государственные служащие;
      d) определенные категории работников государственных учреждений, не являющихся государственными служащими (например, работники государственных предприятий).
      35. Кроме того, Казахстан принял меры по предоставлению жилья в аренду по доступным ценам семьям с низкими доходами. На основе Закона "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам развития арендного сектора жилья" от 7 июля 2006 года местные исполнительные органы вправе арендовать жилые помещения в частном жилищном фонде для последующего предоставления их семьям с низкими доходами, нуждающимся в жилье. Закон также предусматривает конкретные налоговые стимулы для застройщиков и владельцев арендованных зданий в целях снижения стоимости таких договоров аренды.
      36. Другие стимулы, используемые Казахстаном для повышения доступности достаточного жилища, включают выделение земельных участков для строительства жилых домов и создание системы жилищных строительных сбережений для упрощения получения ипотечных кредитов на покупку жилья. Акиматы также осуществляют программы переселения жителей неформальных поселений или преобразования таких поселений в нормальные путем выдачи документов о праве владения и обеспечения доступа к социальным услугам.
      37. В 1995 году Президент Назарбаев объявил о начале осуществления программы по поощрению оралманов (иностранных граждан или лиц без гражданства казахской национальности, которые постоянно проживают за пределами Республики Казахстан) к возвращению на родину. В Закон 1997 года "О миграции населения" определены правовые рамки этой политики, которая предусматривает фиксированные квоты. Репатрианты пользуются рядом льгот, включая обеспечение земельными участками, оказание содействия в поиске работы, получение образования и право на пенсионное, социальное страхование и социальные пособия, хотя лица, возвращающиеся вне системы квот, несколько ограничены в получении такой помощи.
      C. Институциональная основа
      38. Казахстан является унитарным государством с президентской формой правления. В административном отношении он состоит из 14 областей и двух городов республиканского значения (столица Астана и Алматы).
      39. Президент является главой государства. Он определяет основные направления внутренней и внешней политики государства и представляет Казахстан внутри страны и в международных отношениях. Он является гарантом единства народа, незыблемости Конституции, прав и свобод человека и гражданина.
      40. Парламент является высшим представительным органом Республики, осуществляющим законодательные функции. Он состоит из двух палат: Сената (верхней палаты) и Мажилиса (нижней палаты).
      41. Правительство осуществляет исполнительную власть, возглавляет систему исполнительных органов и осуществляет руководство их деятельностью.
      Правительство является коллегиальным органом и несет ответственность непосредственно перед Президентом Республики, а в случаях, предусмотренных Конституцией, - перед Парламентом.
      42. Судебная власть состоит из местных и областных (региональных) судов и Верховного суда на национальном уровне. Верховный суд является высшим судебным органом в Казахстане. Все судьи, за исключением членов Верховного суда, назначаются Президентом.
      43. Конституционный совет рассматривает законы и положения на предмет их соответствия Конституции. Он также дает официальное толкование норм Конституции. По два члена Конституционного совета назначаются соответственно Сенатом и Мажилисом, остальные два члена Конституционного совета и Председатель назначаются Президентом.
      44. За реализацию государственной политики на местах отвечают акиматы. Они разрабатывают планы социально-экономического развития и местные бюджеты, управляют муниципальной собственностью и осуществляют другие полномочия, изложенные в Конституции и в законодательстве. Акимы областей, городов республиканского значения и столицы назначаются Президентом с одобрения местного представительного органа (маслихата).
      45. Государственное агентство по делам строительства и жилищно-коммунального хозяйства является центральным исполнительным органом, ответственным за планирование и осуществление законодательства и политики в области архитектуры, градостроительства и строительства и жилищно-коммунального хозяйства. Кроме того, оно обеспечивает разработку проекта генеральной схемы организации территории Республики, а также осуществляет градостроительную экспертизу в вопросах разработки и осуществления проектов генеральных планов развития столицы, городов республиканского значения и городов регионального значения с населением более 100 000 человек.
      46. Акимат разрабатывает и реализует генеральные планы развития городов.
      В ходе осуществления таких планов акимат определяет земельные участки, которые будут отведены под государственные нужды, а также готовит акт отчуждения. Кроме того, акимат принимает заявления о предоставлении социального жилья. Он осуществляет контроль за строительством государственного жилья и частных домов для сдачи в аренду малообеспеченным семьям (с низкими доходами), нуждающимся в жилье, и ведет и регулярно пересматривает списки очередников. Акимат также способствует повышению доступности достаточного жилища путем содействия легализации неформальных поселений и выделению земельных участков под частное жилищное строительство.
      47. Защита прав и свобод человека осуществляется в рамках законодательной, исполнительной и судебной властей. Независимость судебной власти провозглашена в статье 77 Конституции. В дополнение к судебной защите все граждане имеют право подавать жалобы в два национальных института: Уполномоченному по правам человека Республики Казахстан (Омбудсмену) и в Комиссию по правам человека при Президенте. Ни один из этих институтов не был создан в соответствии с Парижскими принципами, касающимися статуса национальных учреждений.
      48. Главной задачей института Омбудсмена, созданного в 2002 году, является рассмотрение в пределах юрисдикции государства жалоб граждан, которые касаются предполагаемых нарушений прав человека, совершенных должностными лицами и государственными учреждениями, а также вынесение рекомендаций в отношении принятия соответствующих мер по ликвидации последствий таких нарушений. Соответствующие должностные лица и государственные учреждения обязаны должным образом рассмотреть рекомендации Омбудсмена и в течение месяца сообщить о мерах, принятых для устранения нарушений.
      В период 2003-2009 годов в адрес Омбудсмена поступило в общей сложности 11 879 письменных и устных жалоб.
      49. В 2009 году Омбудсмен получил 88 сообщений (5,3 % всего их числа), касающихся предполагаемых нарушений права на достаточное жилище. В первой половине 2010 года он рассмотрел 47 связанных с жилищем сообщений. Большинство жалоб касалось нарушений, связанных с долевым участием в строительстве и принудительным выселением для государственных нужд.
      50. Комиссия по правам человека при Президенте является консультативным органом, созданным в 1994 году для оказания содействия главе государства в осуществлении им конституционных полномочий по защите прав человека и основных свобод. При выполнении этой функции Комиссия может рассматривать индивидуальные ходатайства на имя Президента в отношении предполагаемых нарушений прав человека и может выносить рекомендации в адрес государственных должностных лиц и государственных учреждений по поводу мер, которые необходимо принять в целях устранения таких нарушений.
      В 2009 году Комиссия рассмотрела 1 137 жалоб. Как и в случае института Омбудсмена, большинство связанных с жильем жалоб были коллективными и отступили от граждан, взявших ипотечные и жилищные кредиты на строительство, которое не было завершено из-за финансового кризиса.

      IV. Положительные изменения
      51. Специальный докладчик с удовлетворением отмечает, что Казахстан ратифицировал ряд международных правозащитных договоров, закрепляющих право на достаточное жилище, или присоединился к ним. Она также приветствует тот факт, что в соответствии с Конституцией такие договоры имеют приоритет в случае расхождения с национальным законодательством и могут применяться национальными судами и трибуналами непосредственно.
      52. Специальный докладчик приветствует меры в областях законодательства и политики, принятые государством в целях укрепления осуществления права на достаточное жилище на национальном уровне, в том числе:
      a) принятие Государственной программы жилищного строительства на 2008-2010 годы;
      b) принятие Национального плана действий в области прав человека на 2009-2012 годы, в котором содержится ряд рекомендаций по улучшению защиты жилищных прав лиц, принадлежащих к таким уязвимым группам, как инвалиды и репатрианты;
      c) внесение изменений в Закон "О жилищных отношениях", в которых признается, в соответствии с рекомендацией Комитета по правам ребенка, право детей, оставшихся без попечения родителей, на доступ к социальному жилью;
      d) создание системы жилищного кредитования, с тем чтобы жилье могли приобретать имеющие средние доходы молодые семьи с детьми и отдельные категории государственных служащих;
      e) разработку проекта программы кредитов на строительство жилья, направленной на получение доступного жилья лицами, не относящимися к приоритетным категориям населения согласно действующему законодательству в области жилищного кредитования;
      f) принятие мер по предоставлению арендуемого жилья по доступной цене для нуждающихся в нем малообеспеченных семей;
      g) принятие мер, направленных на повышение доступности земельных участков и надлежащего жилища для репатриантов.
      53. Специальный докладчик также приветствует работу, проделанную Омбудсменом и Комиссией по правам человека при Президенте для защиты лиц, которые утверждают, что они стали жертвами нарушений права на достаточное жилище в результате действий (или бездействия) должностных лиц или государственных учреждений. Относительно Омбудсмена Специальный докладчик с удовлетворением отмечает, что в план законодательной работы правительства на последний квартал 2011 года была включена подготовка проекта закона с целью привести статус этого института в соответствие с Парижскими принципами.
      54. Специальному докладчику остается только с удовлетворением отметить продемонстрированную правительством готовность и приложенные им усилия в том, что касается смягчения последствий финансового кризиса для эффективного осуществления права затронутых им граждан и семей на достаточное жилище. Такие усилия включают в себя: принятие приоритетного плана действий по обеспечению стабильности ипотечного рынка, выделение средств на рефинансирование существующих ипотечных кредитов и создание национального фонда для завершения строительных объектов.
      55. Специальный докладчик с удовлетворением отмечает также создание единого координационного совета в качестве консультативно-совещательного органа при правительстве. Мандат этого совета предусматривает решение наиболее проблемных вопросов, касающихся долевого строительства, совершенствование законодательства в области долевого строительства и защиту прав дольщиков, а также содействие в получении компенсации теми дольщиками, которые были обмануты недобросовестными застройщиками.
      56. Специальный докладчик с удовлетворением отмечает, что в результате вмешательства правительства ряду семей удалось получить свои квартиры. Она с удовлетворением отмечает также законодательные меры, принятые Казахстаном в целях повышения эффективности защиты дольщиков и недопущения возможных злоупотреблений со стороны недобросовестных строительных компаний, в том числе Закон от 11 июля 2010 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам долевого строительства", а также нормативные акты по осуществлению этого закона.
      57. Наконец, Специальный докладчик хотела бы дать высокую оценку деятельности гражданского общества, в том числе общественных движений и неправительственных организаций, в жилищной сфере, в особенности за использование им международных правозащитных документов в качестве стандартов для обеспечения подотчетности органов государственного управления всех уровней.

      V. Проблемы, связанные с правом на достаточное жилище
      A. Жилищное законодательство и жилищная политика
      58. Специальный докладчик разделяет обеспокоенность, выраженную Комитетом по экономическим, социальным и культурным правам, относительно того, что правовые рамки в отношении жилья не обеспечивают защиту права на достаточное жилище в соответствии с международными правозащитными стандартами. В частности, она считает, что, в соответствии с Конституцией и национальным законодательством, право на жилище по-прежнему толкуется в узком или ограничительном смысле как право иметь крышу над головой, в то время как жилье продолжает рассматриваться в качестве товара, а не права человека.
      59. Специальный докладчик осведомлена о том, что положение о праве на достаточное жилище, изложенное в пункте 1 статьи 11 Международного пакта об экономических, социальных и культурных правах, непосредственно применимо в Казахстане и имеет преимущественную силу в случае расхождения с национальным законодательством согласно части 3 статьи 4 Конституции. Тем не менее она с обеспокоенностью отмечает, что на практике национальные суды не применяют нормы международных договоров и не ссылаются на такие международные правозащитные стандарты, как замечания общего порядка, принятые Комитетом по экономическим, социальным и культурным правам.
      60. Специальный докладчик считает, что, несмотря на меры, принятые Казахстаном в целях реализации права на достаточное жилище, государство не смогло продемонстрировать, что в целом принимаемые меры являются вполне достаточными для реализации этого права для каждого человека в кратчайшие, по возможности, сроки и с учетом максимального объема имеющихся в наличии ресурсов10. Свидетельством этого, по мнению Специального докладчика, является наличие большого числа граждан и семей, которые не имеют жилья или проживают в неадекватных условиях, сокращение площади государственного жилья и длительный период ожидания семей-очередников для получения жилья по доступной цене из государственного жилищного фонда.
      61. Специальный докладчик сожалеет о том, что нынешний национальный план действий в области прав человека не содержит подробного анализа положения дел с осуществлением права на достаточное жилище в стране, при этом в нем не определены конкретные шаги по обеспечению его дополнительной защиты.
      В. Институциональная основа
      62. Специальный докладчик выражает обеспокоенность по поводу низкой степени информированности о праве на достаточное жилище и, в целом, об экономических, социальных и культурных правах в стране. Она также отмечает, что ограниченные людские, финансовые и технические ресурсы, имеющиеся в распоряжении Омбудсмена и Комиссии по правам человека при Президенте, фактически препятствуют усилиям, предпринимаемым этими институтами в целях защиты и поощрения прав человека лиц, живущих в пределах юрисдикции государства, в том числе их права на достаточное жилище.
      63. Специальный докладчик с обеспокоенностью отмечает, что, несмотря на усилия, предпринимаемые Казахстаном по борьбе с коррупцией, это явление по-прежнему широко распространено в стране, в том числе в судебной системе.
      С. Принудительное выселение
      64. Согласно части 3 статьи 26 Конституции, никто не может быть лишен своего имущества иначе как по решению суда. Принудительное отчуждение имущества для государственных нужд в исключительных случаях, предусмотренных законом, может быть произведено только при условии равноценного его возмещения.
      65. Исключительные случаи, в которых допускается принудительное отчуждение имущества для государственных нужд, перечислены в статье 84 Земельного кодекса и включают:
      a) международные обязательства;
      b) предоставление земель для нужд обороны, особо охраняемых природных территорий, оздоровительного, рекреационного и историко-культурного назначения, создание и функционирование специальных экономических зон;
      c) разработка месторождений полезных ископаемых;
      d) строительство дорог, линий электропередачи, линий связи, магистральных трубопроводов, инженерно-коммуникационных сетей общего пользования населенных пунктов, а также других объектов, имеющих государственное значение;
      e) снос ветхого жилья, грозящего обвалом;
      f) исполнение генеральных планов развития населенных пунктов в части строительства объектов, подпадающих под перечень исключительных случаев, установленных настоящей статьей, а также строительство объектов, предусмотренных государственными и региональными программами, и инвестиционных проектов, обеспечивающих государственные интересы и достижение общественно значимых целей.
      66. Статья 84 не содержит точного определения национальных и региональных программ и инвестиционных проектов, обеспечивающих государственные интересы и достижение общественно значимых целей. В соответствии с нормативным постановлением, принятым Конституционным советом 28 мая 2007 года, точный характер исключительных случаев, упомянутых в этом положении, должен быть определен в свете фундаментальных конституционных принципов, прежде всего тех, которые закреплены в части 3 статьи 26 Конституции.
      67. Специальный докладчик считает, что национальное законодательство о принудительном выселении не соответствует таким существующим международным правозащитным стандартам, как замечание общего порядка № 7 о принудительных выселениях, принятое Комитетом по экономическим, социальным и культурным правам в 1997 году, и основным принципам и руководящим указаниям, касающимся выселений и перемещений по соображениям развития, разработанным предыдущим Специальным докладчиком по вопросу о достаточном жилище. Она отмечает, в частности, что неоднозначность национального законодательства в отношении определения "исключительных обстоятельств" и "государственных нужд" дает возможность произвольного и широкого толкования таких понятий, что является причиной большого числа незаконных принудительных выселений.
      68. Право принимать решения о принудительном отчуждении возлагается на акимат, который отвечает за реализацию генеральных планов развития. Постановление акимата выполняется путем выкупа (статья 85 Земельного кодекса).
      Цена за земельный участок, сроки и другие условия выкупа определяются соглашением между собственником или землепользователем и акиматом. Владелец или землепользователь имеет право выбора между денежной компенсацией по рыночной стоимости и альтернативным жильем. Если собственник или землепользователь не согласен с решением о выкупе, местный исполнительный орган может направить в компетентный суд соответствующий иск.
      69. В результате программ легализации, осуществляемых местными исполнительными органами Астаны и Алматы, ряду жителей неформальных поселений удалось получить документы на владение жильем, что является необходимым условием для эффективного осуществления права на достаточное жилище.
      Однако значительному числу лиц не удалось легализовать свои жилища, и в силу этого они по-прежнему находятся под угрозой принудительного выселения.
      В некоторых случаях семьи, чье жилье было снесено по причине несоблюдения жилищного законодательства, становились свидетелями того, что на тех же участках возводились дома на основании документов на право владения, предположительно выданных органами государственной власти.
      70. Правоприменительная практика в области принудительного выселения не соответствует правозащитным нормам. Специальный докладчик подчеркивает тот факт, что реализация генеральных планов развития не может служить достаточным юридическим основанием для принудительного выселения в случае отсутствия исключительного обстоятельства, предусмотренного национальным законодательством. Она также отмечает, что национальные суды, как правило, толкуют понятия "государственные нужды" и "инвестиционные проекты" в очень широком смысле, с тем чтобы охватить инвестиционные проекты, осуществляемые частными строительными компаниями и финансируемые за счет частных инвестиций.
      71. Специальный докладчик сожалеет, что она не смогла получить обновленные статистические данные о количестве принудительных выселений, осуществленных в последние годы в Алматы и Астане, о количестве затронутых ими семей и о процентной доле лиц, которые остались без крова в результате сноса их жилища.
      72. Специальный докладчик была проинформирована о том, что в большинстве случаев денежной компенсации, предоставляемой владельцу или землепользователю, оказывается недостаточно для приобретения выселенными семьями подходящего дома по рыночной цене в том же районе. Это связано с тем, что после выкупа земельных участков для государственных нужд акимат может изменить зонирование, переведя сельскохозяйственные земли в категорию городских, с тем чтобы частные застройщики могли осуществлять инвестиционные проекты, включенные в генеральный план развития. Кроме того, выселенным семьям, по-видимому, альтернативное жилье предлагают редко.
      73. В соответствии с государственным законодательством самовольные постройки на пустующих участках подлежат сносу лицами, ответственными за их возведение, или за их счет; выплата компенсации или предоставление другого жилья взамен снесенных построек в неформальных поселениях не предусмотрены. После выселения жители таких поселений часто становятся бездомными.
      В 2006 году в микрорайоне "Бакай" на окраине Алматы власти снесли сотни домов, утверждая, что они были возведены незаконно. Постановления суда имелись лишь в отношении 29 из 350-400 снесенных домов, при этом жителей фактически не предупредили о планируемом выселении. В июле 2006 года в микрорайоне "Шанырак" аналогичная попытка снести дома встретила решительный отпор со стороны населения.
      74. Специальный докладчик крайне обеспокоена частыми случаями сноса неформальных поселений и принудительным выселением без предварительного уведомления, какого-либо судебного надзора или экспертизы или предоставления адекватной компенсации или другого жилья. В ходе миссии она получила сообщения и ознакомилась с документальными свидетельствами, которые касаются сноса жилья, произведенного сотрудниками государственных органов с применением силы, в некоторых случаях в зимнее время при температуре воздуха ниже нуля. Она была встревожена сведениями о том, что большое число находящихся в уязвимом положении лиц, включая беременных женщин, детей и инвалидов, в результате такого сноса оказалось без крова.
      D. Финансовый и ипотечный кризис
      75. Специальный докладчик с обеспокоенностью отмечает, что, несмотря на чрезвычайные меры, принятые правительством для смягчения воздействия финансового кризиса на эффективное осуществление права затронутых им граждан и семей на достаточное жилище и для завершения строительства объектов, возведение которых в результате кризиса замедлилось или остановилось, 20 000 дольщиков все еще ждут свои квартиры.
      76. Одной из наиболее спорных мер правительства является решение о предоставлении дольщикам не более одной квартиры в соответствующем жилом комплексе, независимо от числа приобретенных квартир, с тем чтобы обеспечить, чтобы все лица, вложившие средства в долевое строительство, получили по крайней мере одно жилище для себя и своих семей. Законность этой меры, которая преследует цель обеспечить стабильность ипотечного рынка и защиту дольщиков жилищного строительства, была подтверждена Есильским районным судом Астаны (решение № 2-947/10 от 5 мая 2010 года). Однако большинство дольщиков вложило средства более чем в одну квартиру в целях обеспечения надлежащим жильем других членов семьи (престарелых родителей, вступающих в брак детей и родственников из сельской местности). Специальный докладчик заслушала большое число граждан, пострадавших в результате принятия этого решения.
      77. Специальный докладчик также серьезно обеспокоена сообщениями о случаях принудительного выселения в связи с неспособностью малообеспеченных семей погасить свои кредиты и выплачивать ипотечные займы. В результате внесудебной продажи их имущества банками и другими финансовыми учреждениями, некоторые граждане и семьи стали бездомными или были вынуждены переехать в худшее жилье.
      Е. Различия между городскими и сельскими районами
      78. Специальный докладчик выражает обеспокоенность по поводу значительного различия между городскими и сельскими районами с точки зрения доступности и качества жилья. Она с озабоченностью отмечает, что высокий уровень безработицы, снижение качества образования и медицинского обслуживания и ограниченный доступ к таким основным услугам, как безопасная питьевая вода и средства санитарии, в сельских районах по-прежнему вынуждает многих граждан и большое число семей покидать свои деревни в поисках возможностей для трудоустройства и повышения уровня жизни в других местах, особенно в Астане и Алматы.
      79. Согласно информации, предоставленной Специальному докладчику, значительная доля жилья в сельских районах находится в ветхом состоянии. Большие различия существуют также в отношении доступа к основным социальным услугам, таким, как обеспечение питьевой водой и улучшенными средствами санитарии. В 2008 году 82,5 % городских семей были подключены к системе водоснабжения, в то время как доступ к источникам воды имеет только 24,2 % сельского населения. В области санитарии наблюдаются еще более значительные различия: 73,5 % лиц, живущих в городских районах, подключены к центральной системе канализации, по сравнению с 8,9 % в сельской местности.
      80. Решение вышеупомянутых проблем представляет особую трудность в сельской местности. Несмотря на целый ряд программ, осуществляемых правительством для улучшения положения в селах и развития сельскохозяйственного сектора, уровень жизни сельского населения по-прежнему гораздо ниже, чем городского. На это имеются определенные причины, в том числе остаточный метод финансирования социальной сферы села (особенно это актуально в период экономического спада), неразвитость инфраструктуры, в первую очередь сетей транспорта и связи.
      F. Социальное жилье
      81. Специальный докладчик с обеспокоенностью отмечает, что в соответствии с Законом "О жилищных отношениях" лица, относящиеся к малообеспеченным категориям населения или социально защищенным группам, не пользуются приоритетом в получении социального жилья. Некоторые находящиеся в уязвимом положении и обездоленные категории населения, например жители районов, подверженных стихийным бедствиям, не включены в список семей-очередников, приведенный в статье 68 этого Закона. Из текста Закона прямо не следует, имеют ли бездомные лица, которые не относятся ни к одной социально защищенной категории населения, право на получение социального жилья.
      82. Специальный докладчик также с обеспокоенностью отмечает, что категории государственных служащих, определенные в части 2 статьи 67 Закона "О жилищных отношениях", имеют право на получение социального жилья на равных условиях с малообеспеченными категориями населения или социально защищенными группами, при этом они не обязаны доказывать свою неспособность самостоятельно приобрести жилье.
      83. Как уже отмечал в 2010 году Комитет по экономическим, социальным и культурным правам в своих заключительных замечаниях по Казахстану, серьезной проблемой в стране продолжают оставаться длительные сроки ожидания социального жилья. В июле 2010 года 140 043 граждан были поставлены в очередь на жилье из государственного жилищного фонда, в том числе 1 432 инвалидов и ветеранов войны и 79 536 лица, относящихся к малообеспеченным категориям населения и к социально защищенным группам. В июле 2010 года в очереди на получение государственного жилья были зарегистрированы в Астане 17 461 гражданин и в Алматы 8 439 граждан. Согласно полученной информации, семьям-очередникам для получения квартиры из государственного жилищного фонда приходится ждать до 10 лет. По данным государственных органов, средние сроки ожидания составляют шесть-восемь лет.
      G. Находящиеся в уязвимом положении группы
      1. Трудящиеся-мигранты
      84. Существующая в настоящее время система регистрации, которая предназначена для того, чтобы позволить государству осуществлять наблюдение и контроль за перемещением внутренних мигрантов и иммигрантов в стране, предусматривает обязательную регистрацию мигрантов по месту жительства в течение пяти дней с момента прибытия. Регистрация по месту жительства подразумевает наличие для этого действительного адреса. В силу этого лица, проживающие в неформальных поселениях без какого-либо юридического адреса или занимающие жилые помещения, которые не соответствуют действующим нормам санитарии и безопасности, фактически не имеют возможности зарегистрироваться, что необходимо для получения определенных видов социальных услуг, включая социальное жилье.
      2. Репатрианты
      85. В период 1991-2009 годов в Казахстан вернулось более 188 000 семей репатриантов, что составляет около 740 000 человек. Ежегодно в Казахстан прибывает 10 000-15 000 семей этнических казахов. Больше всего репатриантов приезжает из Узбекистана (почти 60 % от их общего числа), Монголии и Китая. Большинство репатриантов подпадает под систему квот.
      86. В соответствии с Земельным кодексом репатриантам выделяются земли под индивидуальное жилищное строительство в тех селах, в которых они живут; эти земли и постройки переходят в их собственность после приобретения ими гражданства Республики Казахстан. Программа "Нурлы кош" ("Светлое кочевье") на период 2009-2011 годов направлена на повышение доступности достаточного жилища в рамках механизма льготного кредитования. Эта программа, также основанная на системе квот, предназначена для содействия демографическому и социально-экономическому развитию различных регионов страны.
      В 2009 году в рамках данной программы жилье получили 674 семьи.
      87. Специальный докладчик получила несколько сообщений, согласно которым заброшенные дома, которые акимат выделил репатриантам в рамках программы переселения, были впоследствии изъяты, когда бывшие владельцы, покинувшие их из-за спада в начале 1990-х годов прошлого века, вернулись и стали по суду требовать восстановление своих прав на собственность.
      3. Мигранты и просители убежища
      88. По состоянию на июль 2010 года статус беженца в Казахстане получили 597 человек. Подавляющее большинство беженцев (588 человек) прибыло из Афганистана. Государство регулярно отказывает в предоставлении статуса беженца просителям убежища из Узбекистана, России (чеченцы) и Китая (уйгуры из Синьцзян-Уйгурского автономного района). Правительство утверждает, что граждане стран Содружества Независимых Государств (СНГ) по определению не нуждаются в статусе беженца, поскольку они пользуются свободой передвижения в СНГ в рамках безвизового режима. В силу этого им надлежит обращаться в отделение Управления Верховного комиссара Организации Объединенных Наций по делам беженцев (УВКБ ООН) в стране и, в случае положительного рассмотрения их заявления, ждать переселения в третью страну, которая готова их принять. В результате такого положения дел они находятся в состоянии правовой неопределенности, что делает их уязвимыми с точки зрения притеснений со стороны полиции и принудительного возвращения. Кроме того, они сталкиваются с плохими условиями жизни и экономическими трудностями и с трудом могут найти себе работу.
      89. Статистические данные о положении с жильем беженцев и просителей убежища отсутствуют. Согласно информации, предоставленной УВКБ, большинство из них проживает в арендованных домах или квартирах и имеет доступ к основным коммунальным услугам (вода, электричество и газ), однако качество жилья разных семей в значительной степени варьируется. В целом семьи, которые проживают в Республике Казахстан в течение длительного времени и члены которых получили статус беженцев, живут в лучших условиях, чем вновь прибывшие лица. Лица, вынужденные жить в менее благоприятных экономических условиях, делят жилье с представителями той же национальной или этнической группы. Судя по всему, беженцы и просители убежища в государственных квартирах не проживают.
      4. Бездомные лица
      90. Специальный докладчик не смогла получить достоверную информацию о числе бездомных лиц в Казахстане. Министерство труда и социальной защиты населения, которое является государственным ведомством, отвечающим за оказание помощи и поддержки бездомным лицам, не располагает статистическими данными о числе лиц, которые по каким-либо причинам не имеют юридического адреса на территории государства. По сведениям организаций гражданского общества, отсутствие надлежащей информации обусловлено тем, что законодательство Казахстана не содержит определение бездомного лица.
      91. В стране создан 21 социальный центр для лиц, не имеющих определенного места жительства. Эти центры, которые финансируются из бюджета акимата, оказывают бездомным помощь и поддержку. В зависимости от конкретной ситуации центры на временной основе обеспечивают их жильем, оказывают им медицинскую помощь и психологическую поддержку, помощь в трудоустройстве или в получении социальных пособий. По данным Министерства труда и социальной защиты населения, за первую половину 2010 года эти центры приняли почти 4 000 человек. В среднем, пребывание в таких центрах продолжается менее шести месяцев, после чего находящиеся в них лица возвращаются в свои семьи или направляются в другие учреждения (например, в дома престарелых или в центры для инвалидов).
      92. Бездомные лица фактически не имеют доступа к ряду социальных услуг, предоставляемых государством, для получения которых необходима регистрация по месту жительства.

      VI. Выводы и рекомендации
      A. Жилищное законодательство и жилищная политика
      93. Специальный докладчик рекомендует Казахстану пересмотреть и упорядочить свое законодательство и политику в области жилья в целях обеспечения их соответствия международным правозащитным нормам и нормам в отношении достаточного жилища. Казахстану следует также пересмотреть свой подход, ориентированный исключительно на рыночные и ипотечные формы собственности на жилье (что стало одной из причин кризиса недвижимости), а также разработать комплексную национальную жилищную политику. Такая политика должна предусматривать различные меры, в частности использование планов аренды и модернизацию неформальных поселений в целях удовлетворения потребностей различных слоев общества, включая находящиеся в наиболее уязвимом положении группы населения, такие как малообеспеченные семьи, многодетные семьи, одинокие матери с маленькими детьми, инвалиды, престарелые, трудящиеся-мигранты из числа жителей страны, репатрианты (оралманы), беженцы и просители убежища.
      94. Все заинтересованные стороны должны активно участвовать в разработке и осуществлении законодательства, политики и стратегий, затрагивающих их интересы; с этой целью правительство должно в конструктивном духе взаимодействовать с гражданским обществом и правозащитными группами. В частности, Специальный докладчик призывает правительство принять все необходимые меры для обеспечения того, чтобы отдельные лица и семьи, пострадавшие от ипотечного кризиса, активно участвовали в разработке решений, предназначенных для борьбы с кризисом.
      95. Казахстану следует сделать все необходимое для обеспечения эффективного применения международных договоров, в частности Международного пакта об экономических, социальных и культурных правах, национальными судами.
      B. Институциональная основа
      96. Следует улучшить образование в области прав человека, в частности в отношении экономических, социальных и культурных прав. Специальный докладчик рекомендует Казахстану организовать при содействии Регионального отделения УВКПЧ в Бишкеке обучение и информационно-просветительские мероприятия, рассчитанные на судей, адвокатов и государственных должностных лиц, с тем чтобы ознакомить их с экономическими, социальными и культурными правами. В ходе разработки и осуществления таких программ в области прав человека надлежащее внимание должно быть уделено содержанию и формам проявления права на достаточное жилище, а также касающейся жилья деятельности Специального докладчика и Комитета по экономическим, социальным и культурным правам.
      97. Специальный докладчик призывает правительство завершить принятие законопроекта, направленного на укрепление независимости Комиссии по правам человека, и привести ее статус в соответствие с Парижскими принципами. Этой комиссии следует выделить адекватные людские, финансовые и технические ресурсы, с тем чтобы она могла выполнять свои функции.
      98. Специальный докладчик повторяет рекомендацию Комитета по экономическим, социальным и культурным правам, который настоятельно призвал Казахстан активизировать свои усилия по борьбе с коррупцией. В этой связи она призывает государство организовать при содействии соответствующих специализированных учреждений и программ и на основе поддержки со стороны сообщества доноров информационно-просветительские программы и программы укрепления потенциала для государственных служащих, включая сотрудников правоохранительных органов, прокуроров и судей, в области применения законодательства о борьбе с коррупцией.
      C. Принудительные выселения
      99. Необходимо принять комплексный подход для решения таких вопросов, как принудительные выселения, гарантии владения жильем, легализация неформальных поселений и благоустройство трущоб, а также обеспечить проведение до начала реализации проектов строительства и обновления городов открытых, опирающихся на широкое участие и предметных консультаций с жителями и общинами, которых затрагивают такие проекты. В частности, Специальный докладчик настоятельно призывает Казахстан принять специальный закон о принудительном выселении, который следует разработать в соответствии с существующими правозащитными стандартами, такими, как замечание общего порядка № 7 Комитета по экономическим, социальным и культурным правам и руководящие указания, касающиеся выселений по соображениям развития, и осуществить согласно соответствующим принципам и процедурам, предусмотренным нормами международного права в области прав человека.
      100. Новый закон должен обеспечить, чтобы принудительные выселения производились только в исключительных обстоятельствах, предусмотренных национальным законодательством, и только в целях содействия общему благосостоянию. Обстоятельства, при которых выселение может быть обосновано, должны определяться национальными судами и толковаться ими ограничительно. Защита от принудительного выселения должна распространятся на всех находящихся в уязвимом положении лиц и групп, независимо от того, имеют ли они право собственности на дом и/или имущество в соответствии с внутренним законодательством. Осуществление генеральных планов развития городов никоим образом не должно быть использовано в качестве обоснования для принудительного выселения.
      До разработки нового закона необходимо ввести полный мораторий на принудительное выселение.
      101. Всем лицам, выселенным из занимаемого ими жилья, должна быть выплачена адекватная компенсация и/или предложено соответствующее альтернативное жилье. Затронутым этим процессом лицам должна быть также предоставлена возможность выбрать, в соответствующих случаях, альтернативное жилье в том же районе. На момент переселения в соответствующих местах должны оказываться элементарные услуги, включая доступ к питьевой воде, энергоснабжению, системам санитарии и гигиены, а также иметься необходимые объекты инфраструктуры, в том числе школы, медицинские центры и транспорт.
      102. Решения о выселении должны направляться затронутым ими семьям в письменной форме и содержать подробное разъяснение тех исключительных обстоятельств, в силу которых производится насильственное отчуждение земли для нужд государства. Кроме того, в решении местных исполнительных органов должны быть четко указаны личные данные затронутых этим процессом лиц, а также земельные участки, на которые распространяется решение о принудительном выселении.
      103. Вопрос о неформальных поселениях, возникших на окраинах городов Астана и Алматы, является весьма сложным и требует применения комплексного подхода, охватывающего, в частности, вопросы образования, здравоохранения, выплаты социальных пособий и трудоустройства. В этой связи Специальный докладчик хотела бы вновь подтвердить, что принудительное выселение может быть оправдано лишь при наличии совершенно исключительных обстоятельств и должно обязательно соответствовать надлежащим принципам и процедурам, предусмотренным нормами международного права в области прав человека. В частности, Специальный докладчик хотела бы подчеркнуть, что государство обязано принимать все необходимые меры к тому, чтобы граждане не оказывались в состоянии бездомных или находящихся в уязвимом положении лиц с точки зрения нарушений других прав человека в результате выселения, вне зависимости от его законности.
      D. Ипотечный кризис
      104. Специальный докладчик считает, что уроки, извлеченные правительством в рамках его усилий по смягчению отрицательных последствий финансового кризиса для эффективного осуществления права на достаточное жилище, следует взять за основу для общего пересмотра его жилищных стратегий, политики и программ. Финансовый кризис показал, что создание благоприятных условий для привлечения иностранных инвестиций и поддержки финансовой деятельности само по себе не способно обеспечить наличие для всех адекватного и доступного жилья и что государству необходимо наладить эффективное регулирование деятельности частного сектора, в том числе финансовых и строительных компаний, и тщательно ее контролировать.
      105. Государство должно пересмотреть свое законодательство и политику в отношении доступа к ипотечным формам кредитования для малообеспеченных семей и добиваться того, чтобы коммерческие банки и финансовые учреждения принимали во внимание ограниченную платежеспособность таких семей. Финансовые услуги для малообеспеченных категорий населения должны быть разработаны в консультации с их представителями, так как они в наибольшей степени способны оценить их платежеспособность и обеспечить создание систем, которые отвечают их подлинным потребностям.
      106. Специальный докладчик призывает государство-участник продолжать свои усилия, направленные на смягчение последствий перехода заложенной недвижимости в собственность залогодержателя и на содействие завершению жилых объектов, строительству которых помешал данный кризис.
      107. Специальный докладчик настоятельно призывает государство внести изменения в законодательство, с тем чтобы признать незаконной внесудебную продажу единственного дома должника.
      Е. Различия между городскими и сельскими районами
      108. Специальный докладчик рекомендует государству-участнику активизировать свои усилия по устранению различий между городскими и сельскими районами и между регионами с точки зрения наличия и качества жилья. Она также призывает правительство разработать и осуществлять в тесном сотрудничестве с заинтересованными местными общинами комплексные программы и стратегии, направленные на улучшение социально-экономических условий в сельских районах, в целях сокращения миграции из сельских районов в городские и смягчения жилищных проблем в Астане и Алматы. Первоочередные меры должны включать создание новых рабочих мест и расширение доступа к образованию, медицинскому обслуживанию и основным услугам, обеспечивающим наличие безопасной питьевой воды и средств санитарии.
      F. Социальное жилье
      109. Специальный докладчик настоятельно призывает государство рассмотреть вопрос о внесении в Закон "О жилищных отношениях" изменений, предусматривающих внеочередное предоставление социального жилья лицам, относящимся к уязвимым и обездоленным группам населения.
      Она также рекомендует пересмотреть перечень, содержащийся в статье 68, на предмет включения в него всех уязвимых и обездоленных с точки зрения обеспеченности жильем групп населения.
      110. Специальный докладчик напоминает государству о том, что в своем замечании общего порядка № 4 Комитет по экономическим, социальным и культурным правам заявил, что проводимая политика и принимаемое законодательство не должны давать преимущества социальным группам, уже находящимся в благоприятном положении, за счет других (пункт 11).
      Соответственно, она рекомендует Казахстану рассмотреть вопрос об изменении законодательства по вопросам социального жилья таким образом, чтобы социальное жилье предоставлялось только тем гражданам и семьям, которые не в состоянии удовлетворить свои собственные потребности в жилье.
      111. Специальный докладчик рекомендует государству пересмотреть свою стратегию и политику в области жилищного строительства в целях улучшения обеспечения адекватным и доступным жильем граждан и семей, относящихся к малообеспеченным и социально уязвимым группам населения. Она рекомендует государству увеличить бюджетные ассигнования, выделяемые на строительство нового социального жилья, и разработать в рамках государственного и частного секторов и одновременно осуществить комплекс мер в целях реализации права на достаточное жилище в интересах находящихся в уязвимом положении граждан и групп населения.
      G. Находящиеся в уязвимом положении группы
      112. Специальный докладчик рекомендует государству рассмотреть возможность пересмотра существующей системы регистрации в целях содействия регистрации тех лиц, которые на законных основаниях находятся на его территории, но не могут пройти процесс регистрации в связи с отсутствием необходимого для нее юридического адреса.
      113. Специальный докладчик также рекомендует государству-участнику принять все надлежащие меры для обеспечения того, чтобы лица, относящиеся к таким находящимся в уязвимом положении группам, как неграждане, внутренние мигранты, беженцы и просители убежища, пользовались равным с гражданами доступом к достаточному жилищу.

Даму құқығын қоса, азаматтық, саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарды, адамның барлық құқығын ынталандыру және қорғау

Жеткілікті дәрежедегі тұрмыс деңгейі құқығының бөлшегі ретінде қолжетімді тұрғын үй туралы мәселе бойынша Арнайы баяндамашының баяндамасы, сондай-ақ кемсітпеушілік құқығы туралы осы мәнмәтінде 2011 жылғы 19 қаңтардағы Ракель Рольниктің сөзі

Адам құқығы жөніндегі кеңес
Он алтыншы сессия
Күн тәртібінің 3-тармағы

      Қосымша

      Қазақстанға миссия* **

      Түйін
      Жеткілікті дәрежедегі тұрмыс деңгейі құқығының бөлшегі ретінде қолжетімді тұрғын үй туралы, сондай-ақ осы мән-мәтінде кемсітпеушілік құқығы туралы мәселе бойынша Арнайы баяндамашы 2010 жылғы 6-13 қыркүйекте Қазақстанға ресми сапармен келген еді. Бұл миссияның мақсаты жауапты адамдардан Қазақстанда қолжетімді тұрғын үй құқығының және онымен байланысты басқа құқықтардың іске асырылу барысы туралы ақпарат жинау болатын. Атап айтқанда, Арнайы баяндамашы жеткілікті тұрғын үй құқығын жүзеге асырудағы және Астана мен Алматы қалаларында немесе оларға іргелес аудандарда тұратын адамдар мен қауымдастықты жалпылай көшіріп жіберудегі немесе ауыстырудағы жаһандық экономикалық және қаржы дағдарысының келеңсіз салдарларына баса назар аударды. Астана мен Алматыға сапары барысында Арнайы баяндамашы мемлекеттік және мемлекеттік емес субъектілер өкілдерінің қалың тобымен кездесті және олардың қолжетімді тұрғын үй құқығының болжамды бұзылулары туралы бірнеше куәгер адамдарды тыңдады.
      _______________
      * Осы құжаттың түйіні барлық ресми тілдерде таратылады. Түйіннің қосымшасында мазмұндалған құжат ол ұсынылған тілде ғана және орыс тілінде таратылады.
      ** Кешіктіріліп ұсынылып отыр.

      Арнайы баяндамашы ұлттық деңгейде қолжетімді тұрғын үй құқығын жүзеге асырудағы Үкіметтің жеткен айтарлықтай прогресін қолдайды. Қабылданған шаралардың қатарына атап айтқанда, Конституцияға қолжетімді тұрғын үйге қатысты нақты ережелер, оның ішінде 1997 жылғы «Тұрғын үй қатынастары туралы» Заң, 2008-2010 жылдарға арналған тұрғын үй құрылысының мемлекеттік бағдарламасы және тұрғын үйді кредиттеу жүйесі сияқты ынталандыру шараларын әзірлеу, тұрғын үйге жал төлемін субсидиялау және жеткілікті қамтамасыз етілмеген және бишаралық халге түскен санатына жататын жекелеген адамдар мен отбасыларға жер телімдері бөлу жатады.
      Қолжеткен прогреске қарамастан маңызды проблемалар әлі де болса сақталуда. Тұрғын үй саласындағы нормативтік құқықтық база, атап айтқанда мәжбүрлеп көшіруге және даму түсінігі бойынша орын ауыстыруға қатысты ұлттық заңнама Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі комитеттің жалпы тәртібінің ескертуі сияқты қолданыстағы халықаралық құқық қорғау стандарттарына толық көлемде сәйкес келе бермейді. Ұлттық соттар практикада халықаралық шарттар нормаларын қолданбайды және халықаралық құқық қорғау стандарттарына сүйенбейді.
      Қандай да бір сот бақылауынсыз немесе қадағалауынсыз не барабар өтемақысыз немесе басқа тұрғын үй берместен, алдын ала хабарламастан бейресми ауылдарды бұзу және мәжбүрлеп көшіру жиі орын алады. Көптеген азаматтар мен отбасылар қаржылық және ипотекалық дағдарыс нәтижесінде айтарлықтай зардап шекті. Үлескерлердің көпшілігі олардың жинақ ақшасын алып, тұрғын үй құрылысын аяқтамастан елден кетіп қалған жеке құрылыс компанияларына алданып қалды, ал басқалары кредиттерін және ипотекалық заемдарын төлеуге қабілетсіз болғандықтан тұрған үйлерінен шығарылды немесе шығарылу қаупінде қалды. Мемлекеттің қаржы дағдарысының келеңсіз салдарларын жұмсарту жөніндегі қабылдаған шұғыл шараларына қарамастан 42000 үлескер осы уақытқа дейін өз пәтерлерін тосуда.
      Сөз соңында Арнайы баяндамашы үкіметтің қолжетімді тұрғын үй құқығын жүзеге асыруды тиімді қамтамасыз етудегі күш-жігеріне көмек ретінде бірқатар ұсынымдар шығарды.

Қосымша

Жеткілікті дәрежедегі тұрмыс деңгейі құқығының бөлшегі ретінде
қолжетімді тұрғын үй туралы мәселе бойынша Арнайы баяндамашының
баяндамасы, сондай-ақ кемсітпеушілік құқығы туралы осы
мән-мәтіндегі сөзі, оның Қазақстанға миссиясы туралы
(2010 жылғы 6-13 қыркүйек)

      Мазмұны

      I. Кіріспе
      II. Тұрғын үй жағдайы
      III. Заңнамалық және институционалдық негіз
      А. Халықаралық міндеттемелер
      В. Заңнамалық және стратегиялық негіз
      С. Институционалдық негіз
      IV. Оң өзгерістер
      V. Қолжетімді тұрғын үй құқығына байланысты проблемалар.
      А. Тұрғын үй заңнамасы және тұрғын үй саясаты
      В. Институционалдық негіз
      С. Мәжбүрлеп көшіру
      D. Қаржы және ипотекалық дағдарыс
      Е. Қала мен ауылдық аудан арасындағы айырмашылықтар
      F. Әлеуметтік тұрғын үй
      G. Осал жағдайда тұрған топтар
      VI. Тұжырымдар мен ұсынымдар
      А. Тұрғын үй заңнамасы және тұрғын үй саясаты
      В. Институционалдық негіз
      С. Мәжбүрлеп көшіру
      D. Ипотекалық дағдарыс
      Е. Қала мен ауылдық аудан арасындағы айырмашылықтар
      F. Әлеуметтік тұрғын үй
      G. Осал жағдайда тұрған топтар

      Кіріспе

      1. Жеткілікті дәрежедегі тұрмыс деңгейі құқығының бөлшегі ретінде қолжетімді тұрғын үй туралы, сондай-ақ осы мәнмәтінде кемсітпеушілік құқығы туралы мәселе бойынша Арнайы баяндамашы 2010 жылғы 6-13 қыркүйекте Қазақстанға ресми сапармен келген еді.
      2. Бұл сапардың мақсаты жауапты адамдардан Қазақстанда қолжетімді тұрғын үй құқығының және онымен байланысты басқа құқықтардың іске асырылу барысы туралы ақпарат жинау болатын. Атап айтқанда, Арнайы баяндамашы:
      a) Астана мен Алматы қалаларында немесе оларға іргелес аудандарда тұратын адамдар мен қауымдастықты оларға тиісті қорғау және өтемақы жалпылай көшіріп жіберуге немесе ауыстыруға және сөз болып отырған адамдар мен қауымды қалаларды қайта жаңғырту бағдарламасына байланысты дамыту ұғымы бойынша көшіруден қорғау үшін мемлекеттің қабылдаған шараларына;
      b) қолжетімді тұрғын үй құқығын жүзеге асыруға жаһандық экономикалық және қаржы дағдарысының ықпалы және барынша осал адамдар мен отбасыларды дағдарыстың келеңсіз салдарларынан қорғау мақсатында мемлекеттің өз заңды құзыры шеңберінде қабылдаған шаралары.
      3. Өз сапары барысында Арнайы баяндамашы Сыртқы істер министрлігінің, Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері жөніндегі агенттіктің және Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің, Астана және Алматы қалалары (әкімдіктерінің) атқарушы билігінің жергілікті органдарының, Астана және Алматы қалалары ішкі істер департаментінің, Жоғарғы соттың, Адам құқығы жөніндегі уәкілдіктің (Омбудсменнің), Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның және Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Отбасы істері және гендерлік саясат жөніндегі комиссияның жоғары қызметтегі өкілдерінің бірқатарымен кездесті. Ол сондай-ақ қолжетімді тұрғын үй құқығының болжамды бұзылулары туралы бірнеше куәгер адамдарды тыңдады және азаматтық қоғам өкілдерінің, оның ішінде Астана мен Алматы қалаларындағы немесе оларға іргелес аудандардағы қоғамдық қозғалыстар мен үкіметтік емес ұйымдар өкілдерінің басым көпшілігімен кездесті.
      4. Арнайы баяндамашы шақырғаны үшін және оған сапар барысында жәрдем көрсеткені үшін Қазақстан Республикасының Үкіметіне өз алғысын білдіреді. 2009 жылғы шілдедегі жолдама барлық мандатарийлердің атына тұрақты шақыру мен алдыңғы өткен миссия кезіндегі және оны өткізу кезіндегі үкіметтің арнайы рәсімдері мен көрсеткен ашықтығы оның ынталандыру ісін және қолжетімді тұрғын үй құқығын қорғауды қолдайтындығын, сондай-ақ осы салада елдің алдында тұрған шешімін таппаған проблемаларды шешуде халықаралық қоғамдастықпен ынтымақтасуға дайындығына куә болады. Арнайы баяндамашы Бішкек қаласындағы Адам құқықтары жөніндегі Біріккен Ұлттар Ұйымының Жоғарғы комиссары Басқармасының Өңірлік бөлімшесінің (УВКПЧ) және Қазақстан Республикасындағы Біріккен Ұлттар Ұйымы Даму Бағдарламасының қызметкерлеріне олардың өте пайдалы ынтымақтастығы және осы миссияның бағдарламасын ұйымдастырудағы көрсеткен көмектері үшін алғыс айтады.

      II. Тұрғын үй жағдайы

      5. Соңғы жылдары Қазақстан өзінің мұнайы мен табиғи газының айтарлықтай барынша мол қорының арқасында Орталық Азиядағы күшті экономикалық ірі мемлекетке айналды. Экономикалық өсім есебінен атап айтқанда, құрылыс және банк секторларының басқа да салаларының дамуы қамтамасыз етілген болатын.
      6. 1995 жылы үкімет жаңа тәуелсіз мемлекеттің астанасын Алматыдан Астанаға ауыстыру туралы шешім қабылдаған болатын. Бұл шешім әлемдік деңгейдегі қазіргі заманғы астана жасауға мемлекеттік бюджеттен көлеміне қарай қажетті қаражат бөлуге себепші болды. Өз кезегінде қаланы қайта құру мен абаттандырудың ірі ауқымды бағдарламасы еліміздің басқа аудандарынан жаңа астанаға құрылыс секторында жұмыс орнын іздеп келген және өздерінің өмір сүру деңгейін жоғарылату мақсатында ел ішінде көптеген көшіп-қонушыларды тартты. 2009 жылғы жүргізілген халық санағына сәйкес Астана қаласының халқы 1999 жылдан бастап 2009 жыл бойынша 328 341 адамнан 613 006 адамға дейін жетті. Алматы қаласы Қазақстандағы 2010 жылы 1 365 632 жуық адамы бар ірі қала болып қалды.
      Астана қаласы сияқты Алматы қаласына да Кеңес Одағының ыдырауынан кейін болған экономикалық дағдарыстан соң елдің негізгі экономикалық орталығына еңбекші көшіп қонушылардың саны айтарлықтай артты. Ресми баға бойынша ауылдық жерлерден қалалық аудандарға ішкі көшіп-қонушылардың қарқыны жылына 300 000 адамнан астам болды.
      7. Өзінің жоғары экономикалық көрсеткіштерінің нәтижесінде Қазақстан сондай-ақ басқа да Орталық Азия елдерінен және Қытайдан еңбекші көшіп қонушыларды көптеп қабылдай бастады. Ресми баға бойынша Қазақстанда жарты миллионнан бір миллионға дейін шетелдік жұмысшы бар, алайда басқа көздердің деректеріне сәйкес екі-үш миллион көшіп-қонушы туралы әңгіме бар. Бұл көшіп-қонушылардың көпшілігі құрылыста жұмыс істейді.
      8. Осындай жалпылама көшіп-қону нәтижесінде тұрғын үйге және қалалық жерлерге ұсыныс елдің екі негізгі экономикалық орталығында айтарлықтай қысқарып, екі қаланың шетттерінде бейресми қоныстардың пайда болуына жеткізді. Олардың бейресми сипат алуларына қарай бұл қоныстарда тұрып жатқан адамдардың саны туралы анық статистикалық деректер жоқ. Мұндай тұрғын үйлер көптеген жағдайда табиғат қорғау аймақтарында немесе су тасқынына немесе жер сілкінісіне ұшырайтын аудандарда тұрғызылған.
      9. Жоғарыда айтылған бейресми қоныстарда ас үй, дәретхана, электр және су құбыры сияқты қарапайым қолайлы жағдай болмайды, ал онда тұрып жатқандар мемлекеттік органдар тарапынан мәжбүрлеп көшіру қаупіне үнемі ұшырап отырады. Заңды мекенжайының жоқтығы бейресми қоныстанушыларға тұратын жерлері бойынша нақты тіркелуге мүмкіндік бермейді, бұл мемлекет ұсынатын бірқатар әлеуметтік қызметтер, оның ішінде әлеуметтік тұрғын үй алудың маңызды заңды талаптары болып табылады.
      10. Қазақстан Республикасының үкіметі тәуелсіздік алған кезден бастап жаңа тәсілді пайдаланып тек мемлекетке ғана сүйенетін тұрғын үй саясатынан бас тарта отырып, тұрғын үй саласындағы өз саясатын түбегейлі түрде өзгертті, бұл ретте мемлекет шетелдік инвестицияларды, сондай-ақ банктер мен қаржы мекемелерін тарту үшін қолайлы қаржы жағдайын жасау жолымен тұрғын үйді меншікке алуды жеңілдетуге ұмтылуда. Тұрғын үй құрылысын ынталандыру мақсатында мемлекет жеке кәсіпкерлерге ыңғайлы қала жерлерін бөлуге және азаматтарға өз меншік үйлері мен пәтерлерін салуға немесе жеке инвесторлардың қаражатына салынып жатқан тұрғын үй кешендерінен жылжымайтын мүлік сатып алуға мүмкіндік беретін ипотекалық кредиттеуге қол жеткізуді кеңейтуге жоспарлау саласында айтарлықтай күш салды.
      11. Тұрғын үй қорының жалпы көлемі 2004 жылы 252,7 млн. м2-дан 2008 жылы 267,8 млн. м2-ға дейін ұлғайды. 2008 жылы қалалық тұрғын үй қоры 153,4 млн. м2 (барлық көлемнің 57%-ы) болды.Жаңа құрылыстың барынша басым бөлігін жеке құрылыс салушылар жүзеге асырды. Мемлекеттік тұрғын үй қоры 2004 жылғы 7,8 млн. м2-дан 2008 жылғы 6,4 млн. м2-ға дейін азайды. Ауылдық аудандарда ауылдық тұрғын үй қорының тек 1%-ы ғана мемлекетке тиесілі1. Елдің тұрғын үй қорының құрылымы туралы қолда бар деректер өзінен өзі тұрғын үй тапшылығының мөлшері туралы, яғни тұрғын үйлері жоқ немесе санитарлық және қауіпсіздік тұрғысынан ең төменгі талаптарға жауап бермейтін үйлерде тұратын азаматтар мен отбасылардың саны туралы ешқандай түсініктеме бермейді.
      12. Халықтың жанбасына шаққанда жалпы тұрғын үй алаңының орташа көрсеткіші соңғы он жылдың ішінде ұдайы жоғарылап – 2002 жылғы адам басына 16,6 м2-дан 2008 жылы адам басына 18,1 м2-ге жетті. Оның үстіне осы көрсеткіш қалалық аудандарға қарағанда (тиісінше адам басына 16,4 м2 және 19,7 м2) ауылдық аудандарда 16%-ға төмен.
      13. Су құбырына қосылған үй шаруашылығының үлесі 2002 жылғы 52,4%-дан 2008 жылғы 58,9%-ға дейін өсті. Сол кезеңде орталықтандырылған канализация және тазарту жүйесіне қол жеткізген үй шаруашылығының үлесі 41,3%-дан 47,4%-ға ұлғайды.Сонымен қатар статистикалық деректер қалалық және ауылдық аудандар арасындағы айтарлықтай теңсіздікке куә болады; дегенмен ауылдық аудандарда өмір сүру деңгейі қалаға қарағанда әлдеқайда төмен.
      14. 2010 жылғы қазандағы жағдай бойынша табыс табу деңгейі төмен азаматтарға жататын және әлеуметтік қорғауды пайдаланатын адамдар тобы жергілікті атқарушы органдар тұрғызған немесе 2005-2007 жылдар кезеңіне Тұрғын үй құрылысының мемлекеттік бағдарламасына сәйкес жеке құрылыс салушылардан сатып алған әлеуметтік тұрғын үйлерде 10 958 адам тұрады. Сол кезең аралығында бірінші кезек санатына жататын 36 656 отбасы тұрғын үйді кредиттеудің мемлекеттік жүйесінің қолдауымен тұрғызылған үй алды.
      15. 2005-2010 жылдар кезеңінде мемлекет әлеуметтік тұрғын үй құрылысына 49,7 млрд. теңге бөлді (331,3 млн. АҚШ доллары шамасында). Сол кезеңде 150,1 млрд. теңге (1 млрд. АҚШ доллары шамасында) халықтың басым санатына арналған ипотекалық тұрғын үй құрылысының мақсатына мемлекеттік бюджеттен бөлінген болатын.
      16. Көптеген басқа елдер сияқты Қазақстан да халықаралық қаржы дағдарысынан айтарлықтай зардап шекті. Мемлекеттің түбегейлі қайта реттеу жүргізуіне байланысты нәтижесінде барлық банк жүйесінің күйреуіне жеткізген, тұрақты табыстары жоқ отбасылар да ипотекалық кредиттер алуға мүмкіндік алды. Дүниежүзілік банктің деректері бойынша Қазақстанның жыл сайынғы өсу қарқыны 2000-2007 жылдары 10% дерлік болса, 2008 жылы ол 3,3%-ға және 2009 жылы 1,2%-ға дейін төмендеді.
      17. Құрылыс секторы алғашқылардың бірі болып жаһандық экономикалық құлдыраудың салдарларын басынан кешті. Көптеген құрылыс фирмалары жабылуға мәжбүр болды, олардан кейін құрылысы аяқталмаған 450 объекті қалды. Үкіметтің деректері бойынша қаржы дағдарысының нәтижесінде 62 000 астам үлескер зардап шекті. Үлескерлердің 16 000-ға жуығы жеке құрылыс компанияларына алданып қалды, ол компаниялар үлескерлердің жинақ ақшаларын алып елден кетіп қалды, сол уақытта басқа адамдар да кредиттері мен ипотекалық заемдарын өтеуге қабілетсіздіктері себебінен үйлерінен көшірілді немесе көшірілу қаупінде тұрды. Көптеген кәсіпорындардың банкроттыққа ұшырауы нәтижесінде жылжымайтын мүлік дағдарысы барлық экономиканы қозғап кетті.
      18. Мемлекет қаржы дағдарысынан зардап шеккен және тұрғын үй объектілерін аяқтауға мүмкіндіктері бар адамдарға көмектесу үшін тұтас алып қарағанда 433 441 млрд. теңге (2,8 млрд.АҚШ доллары шамасында) инвестициялады.Атап айтқанда ол іс жүзіне асырылуы баяулап қалған немесе қаржы дағдарысына байланысты тоқтап қалған жобаларды аяқтауға құрылыс компанияларын қаражатпен қамтамасыз ету мақсатында
"Самрұқ-Қазына" жылжымайтын мүлік қорын құрды. Жалпы алғанда осы ұлттық қордан 1,1 млрд.АҚШ доллары бөлінді, оның ішінде 937 млн.АҚШ доллары Астана және 500 млн. АҚШ доллары Алматы қалаларына бөлінді.
      19. 2010 жылғы қазандағы жағдай бойынша мемлекеттің осы мақсаттарға бөлген қаражатының арқасында тұрғын үй құрылысының 37 объектісі аяқталып, 8 265 үлескерге өз пәтерлері мен үйлерін алу мүмкіндігі туды. Сонымен бірге 2010 қарашадағы жағдай бойынша 87 үйжайдың құрылысы әлі де болса аяқталмаған күйінде қалды, оның ішінде Астанада 42 тұрғын үй, Алматыда 26 тұрғын үй және басқа өңірлерде 17 тұрғын үй объектісі аяқталмады. Соның нәтижесінде 20 000-ға жуық үлескер әлі күнге дейін өз пәтерлерін тосып отыр. Үкімет 2010 жылдың соңына дейін 51 тұрғын үй кешенін (9 932 үлескер), оның ішінде Астанада 35 объекті, және Алматыда 7 объекті тұрғызып, оларды аяқтауды жоспарлап отыр.

      ІІІ. Заңнамалық және институционалдық негіз

      А. Халықаралық міндеттемелер

      20. Қазақстан жеті негізгі халықаралық құқық қорғау шарттарының қатысушысы болып табылады, оның ішінде Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Халықаралық пакті бар. Осы шарттарға сәйкес мемлекет өзінде бар ресурстар шеңберінде тиісті заңнамалық, әкімшілік, сот және қолжетімді тұрғын үй құқығын толық жүзеге асыруға бірте-бірте жетудің өзге де шараларын қабылдауға міндеттеме алды. Мұндай қадамдарға мемлекеттік органдардың немесе жеке адамдардың тиісті кепілдіксіз, барабар өтемақы төлеместен немесе балама тұрғын үймен қамтамасыз етпестен жүзеге асыратын мәжбүрлеп көшіруді болдырмау бойынша өзге де шаралар және мұндай іс-әрекеттері үшін жаза қолдану шаралары да жатады.
      21. Қазақстан әлі ратификацияламаса да қол қойған Мүгедектер құқықтары туралы Конвенцияда мүгедектердің олардың өздерінің және отбасыларының, оның ішінде қолжетімді тұрғын үйді қоса жеткілікті өмір сүру деңгейі құқығы, сондай-ақ тұрғын үйге қатысты қолжетімділікке кедергі келтіретін кедергілер мен бөгеулерді анықтау және жою туралы ереже қамтылған.
      22. Қазақстан барлық еңбекші көшіп-қонушылар мен олардың отбасыларының құқықтарын, атап айтқанда еңбекші көшіп-қонушылар мен олардың отбасы мүшелерін тұрғын үймен, оның ішінде мемлекеттің жалданып жұмыс істейтін азаматтарымен қатар әлеуметтік қамсыздандыру бағдарламасы бойынша берілетін тұрғын үймен қамтамасыз ету құқығын қорғау туралы халықаралық Конвенцияға қатысушы болып табылмайды. Қазақстан, конвенцияны жүзеге асыру нәтижесінде пайда болатын ұзаққа созылған қаржылық дағдарыс салдарларына байланысты бұл конвенцияны таяу болашақта ратификациялауға ниеттеніп отырған жоқ2.
      23. Конституцияның 4-бабы 3-бөлігіне сәйкес Қазақстанның ратификациялаған халықаралық шарттарының ұлттық заңнаманың алдында басымдығы бар және олардың қолданылуы заң қабылдауды қажет ететін жағдайлардан басқа, ұлттық құқықтық жүйеде тікелей қолданылуы мүмкін. 2008 жылғы 10 шілдеде Жоғарғы сот халықаралық шарттарды ұлттық соттардың және трибуналдардың тікелей қолданулары туралы, қатысушысы Қазақстан болып табылатын халықаралық шарттардың нормаларын соттардың басшылыққа алуларын міндеттейтін нормативтік қаулы қабылдады3.

      ______________________
      1 Статистика жөніндегі агенттік, "Қазақстан 2008 жылы", Астана, 2009 жыл.
      2 2 A/HRC/14/10/Add.1,1-тармақ.
      3 A/HRC/WG.67/KAZ/1, 22-тармақ.
      A/HRC/16/42/Add.3
      GE.11-10324 9

      B. Заңнамалық және стратегиялық негіз

      24. 1995 жылы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданған Конституцияның жоғары заң күші бар және республика аумағында тікелей қолданыста. Конституцияның 25 және 26-баптарында тұрғын үйге байланысты ережелер бар. Осы ережелерге сәйкес тұрғын үйге қол сұғылмайды және сот қаулысының негізінен басқа жағдайда өз үйлерінен айырылмаға тиіс. Азаматтардың тұрғын үйге деген қажеттіктерін қанағаттандыру мақсатында Конституцияда тұрғын үйге мұқтаж азаматтарға тұрғын үй заңда белгіленген нормаларға сәйкес қолжетімді төлемге мемлекеттік тұрғын үй қорынан беріледі.
      25. 2009-2012 жылдар кезеңіне арналған адам құқығы саласындағы Ұлттық іс-қимыл жоспары адам құқықтарын көтермелеудің және қорғаудың ұлттық жүйесін нығайту мен адам құқықтары және оларды қорғау тетіктері туралы қалың жұртшылыққа білім беруге бағытталған. Осы жоспарда ұлттық заңнамалар мен практикадағы ол қылықтардың жою жөнінде және адам құқықтарын қорғау саласында жұмыс істейтін мемлекеттік мекемелер мен үкіметтік емес ұйымдардың қызметтерін үйлестіруді жақсарту жою жөнінде нақты шаралар кешені айқындалды.
      26. Қазақстан тұрғын үй мәселелері бойынша бірқатар заңнамалық және нормативтік актілер қабылдады. «Тұрғын үй қатынастары туралы» Заң (1997 жылғы 16 сәуірдегі Заң) тұрғын үй саласындағы негізгі нормативтік құжат болып табылады. Басқа тиісті заңдарға жататындар:
      a) «Тұрғын үй құрылысына үлестік қатысу туралы» Заңның мақсаты
(2006 жылғы 7 шілдедегі № 180 Заң) тұрғын үй құрылысына үлестік қатысу саласында жеке салушылардың жауапкершілігін арттыру жолымен үлескерлердің құқықтарын қорғау болып табылады;
      b) «Жеке тұрғын үй құрылысы туралы» Заң (1994 жылғы 3 қарашадағы № 213 Заң) жеке салушыларға жер телімдерін беру жолымен тұрғын үйлер құрылысын дамытуға және тұрғын үйлер салынатын аудандардың инженерлік-коммуникациялық инфрақұрылымды жетілдіруге бағытталған;
      c) «Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылысы жинақ ақшасы туралы» Заң (2000 ж. 7 желтоқсандағы № 110 Заң) азаматтардың басым санатына жататын (мысалы балалары бар жас отбасы) жеке адамдар мен үй шаруашылығына тұрғын үйдің қолжетімділігін арттыру мақсатында жеңілдікпен ипотекалық тұрғын үймен қамтамасыз ету жүйесін белгілейді.
      27. Азаматтар ғана тұрғын үй сатып ала алады немесе әлеуметтік тұрғын үй немесе тұрғын үй субсидияларын ала алады. «Тұрғын үй қатынастары туралы» Заңның 67-бабына сәйкес мемлекеттік тұрғын үй қорынан тұрғын үй немесе жеке тұрғын үй қорынан жергілікті атқарушы органдар жалға алған тұрғын үй адамдар мен отбасылардың тұрғын үйге мұқтаж мынадай санаттарына:
      a) Ұлы Отан соғысының мүгедектері мен ардагерлеріне;
      b) халықтың табыстары төмен деңгейдегі және жасы бойынша зейнеткерлер, жетім балалар мен ата-анасының қарауынсыз қалған балалар, сондай-ақ көп балалы және толық емес отбасылар сияқты халықтың әлеуметтік қорғалатын топтары санатына жататын адамдарға;
      c) бюджеттік ұйымдар қызметкерлері сияқты мемлекеттік қызметшілердің кейбір санаттарына және әскери қызметшілерге беріледі.
      28. Жоғарыда көрсетілген адамдардың, егер:
      a) олардың Қазақстан Республикасының аумағында меншік құқығымен тұрғын үйлері болмаса;
      b) олар әлі Мемлекеттік тұрғын үй қорынан тұрғын үй алмаған болса;
      c) олар санитарлық және техникалық талаптарға сай келмейтін тозығы жеткен тұрғын үйлерде тұратын болса;
      d) аралас, оқшауланбаған тұрғын үй-жайларда екі немесе одан көп отбасылар тұратын болса;
      e) отбасында бірқатар созылмалы аурудан зардап шегетін аурулар бар болса мемлекеттік тұрғын үйге құқықтары бар.
      29. Мемлекеттің заңнамасына сәйкес табыстары төмен отбасыларға ай сайынғы жиынтық табыстары отбасының әр мүшесіне 14 952 теңге (99 АҚШ доллары шамасында) деңгейінде деп белгіленген ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен отбасылар жатады.
      30. Тұрғын үйге мұқтаж деп танылған адамдар тек тұрғылықты жерлері бойынша оларға әлеуметтік тұрғын үй беруге өтініш бере алады. Жергілікті атқарушы органдар тұрғын үй беруге мұқтаж деп танылған адамдар мен отбасылардың мына санаттарына: мүгедектер мен соғыс ардагерлеріне; аз қамтылғандар және әлеуметтік қорғалған отбасыларға; бюджеттік ұйымдар қызметкерлерінің кейбір санаттарына; және тозығы жеткен тұрғын үйлерде тұратын адамдарға жеке есеп жүргізеді.
      Әлеуметтік тұрғын үй алуға өтініш берген кезден бастап тізімде белгіленген кезектілік тәртібімен беріледі. Алайда мүгедектер мен соғыс ардагерлерінің тұрғын үйге мұқтаж деп танылған отбасылардың басқа санаттар алдында басымдықтары болады. Әлеуметтік тұрғын үй 15 м2 кем емес және 18 м2-ден аспайтын, бірақ бір бөлмелі пәтерден кем болмайтын есеппен беріледі.
      31. Шығын тұрғын үйге байланысты отбасының жалпы табысынан 10-15%-ға асып кететін жағдайларда жергілікті атқарушы органдар сондай-ақ табыстары төмен отбасыларға көмектесу үшін тұрғын үйдің жал төлемін жабу немесе ұстау және коммуналдық қызметтерді төлеу шығыстарына жергілікті бюджеттен тұрғын үй жәрдемақысын төлейді
      32. 2008-2010 жылдарға арналған Тұрғын үй құрылысының мемлекеттік бағдарламасы халықтың аз қамтылған және әлеуметтік қорғалған санаттары үшін қолайлы жағдайлар, оның ішінде тұрғын үй құрылысына жеке инвестицияларды тартуға салықтық ынталандыру жасау жолымен мемлекеттік тұрғын үй қорын кеңейтуге жәрдемдесуге және мемлекеттік-жеке әріптестікті ынталандыруға бағытталған. Бағдарлама әр өңірде, оның ішінде Астана мен Алматы қалаларында аз қамтылған және әлеуметтік қорғалған санат өкілдеріне жыл сайын кем дегенде 100 пәтер бөлу қажеттігін көздейді4. Мұнда й пәтерлер «Тұрғын үй қатынастары туралы» Заңға сәйкес тұрғын үйге мұқтаж деп танылған отбасылар арасында бөлінетін болады.
      33. Жоғарыда көрсетілген бағдарлама сондай-ақ жергілікті атқарушы органдарға ұлттық бюджеттен қаржыландырылатын әлеуметік тұрғын үй құрылысын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін тұрғын үйді кредиттеу жүйесін жасау жолымен «Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылысы жинақ ақшасы туралы» Заңды іске асыруға жәрдем көрсетуге бағытталған. Тұрғын үйді кредиттеу жүйесі нарықтық баға бойынша тұрғын үй сатып алуға жағдайы бар орташа табысты адамдар үшін тиісті тұрғын үйге қолжетімділігін жеңілдетуге бағытталған. Осы жүйе шеңберінде тұрғын үйге мұқтаж деп танылған отбасылар ұзақ мерзімді негізде 4%-дан аспайтын тұрғын үй кредитін ала алады. Тұрғын үйдің әділ бөлінуін бақылауды және рәсімдердің айқындығын қамтамасыз ету заңда кредит алуға өтініш берушілерді іріктеу үшін критерийлер белгіленген және табыстың шекті деңгейі белгіленген.
      34. Бағдарламада халықтың мынадай басым санаттары айқындалған:
      a) екеуі де 29 жасқа келмеген ерлі-зайыптылар, балалары бар жас отбасылар;
      b) 29 жасқа келмеген ажырасқан немесе жесір қалған, бала тәрбиелеп жатқан толық емес немесе жесір отбасылар;
      c) мемлекеттік қызметшілер;
      d) мемлекеттік қызметшілер болып табылмайтын, мемлекеттік мекемелер қызметшілерінің белгіленген санаттары (мысалы мемлекеттік кәсіпорындардың қызметкерлері).
      35. Бұдан басқа Қазақстан табысы төмен отбасыларға қолжетімді баға бойынша жалға тұрғын үй беру жөнінде шаралар қабылдады. 2006 жылғы 7 шілдедегі «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне тұрғын үйдің жал секторын дамыту мәселесі бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңның негізінде жергілікті атқарушы органдар кейіннен оны тұрғын үйге мұқтаж, табысы төмен отбасыларға беру үшін жеке тұрғын үй қорынан тұрғын жайларды жалға алуға құқылы. Заң сондай-ақ мұндай жалға алу шарттарының құнын төмендету мақсатында салушылар және жалға алған үй-жайлардың иелері үшін нақты салықтық ынталандыруды көздейді.
      _____________________
      4 Президенттің 2007 жылғы 20 тамыздағы № 383 Жарлығы.
      A/HRC/16/42/Add.3
      GE.11-10324 11

      36. Жеткілікті тұрғын үйге қолжетімділікті арттыру үшін Қазақстанның пайдаланатын басқа ынталандыруларына тұрғын үй құрылысына арналған жер телімдерін бөлу және тұрғын үй сатып алуға ипотекалық кредит алуды жеңілдету үшін тұрғын үй құрылысы жинақ ақша жүйесін жасау қосылады. Әкімдіктер сондай-ақ бейресми қоныстанған тұрғындарды жаңа орынға көшірудің немесе мұндай қоныстарды иелену құқығы және әлеуметтік қызметтерге қолжетімділікті қамтамасыз ету туралы құжат беру жолымен дұрыс қоныстарға өзгерту бағдарламасын жүзеге асырады.
      37. 1995 жылы Президент Назарбаев оралмандарды отанға оралуларына байланысты (шетелдік азаматтар немесе Қазақстан Республикасынан шегінен тыс тұрақты тұратын қазақ ұлтының азаматтығы жоқ адамдар) ынталандыру бағдарламасын жүзеге асырудың басталғаны туралы жариялады. «Халықтың көші-қоны туралы» 1997 жылғы Заңда белгіленген квоталарды көздейтін осы саясаттың құқықтық шеңберлері айқындалған. Репатрианттар жер телімдерімен қамтамасыз етілуді, жұмыс іздеуде жәрдем көрсетуді, білім алуды және квота жүйесінен тыс оралған адамдар мұндай көмек алудан біршама шектелсе де, әлеуметтік сақтандыруды және әлеуметтік жәрдемақыны қоса жеңілдіктердің бірқатарын пайдаланады.

      C. Институционалдық негіз

      38. Қазақстан президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет болып табылады. Әкімшілік қатынаста ол 14 облыстан және республикалық маңызы бар екі қаладан (Астана және Алматы қалалрынан) тұрады.
      39. Президент мемлекет басшысы болып табылады. Ол мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайды және ел ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін ең жоғары лауазымды тұлға. Ол халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының нышаны әрі кепілі болып табылады.
      40. Парламент заң шығару қызметін жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкілді органы болып табылады. Ол тұрақты негізде жұмыс істейтін екі Палатадан: Сенаттан (жоғары палата) және Мәжілістен (төменгі) тұрады.
      41. Үкімет Қазақстан Республикасының атқарушы билігін жүзеге асырады, атқарушы органдардың жүйесін басқарады және олардың қызметіне басшылық жасайды. Үкімет алқалы орган болып табылады және өзінің бүкіл қызметінде Республика Президентінің алдында жауапты, ал Конституцияда көзделген жағдайларда Парламент алдында жауапты.
      42. Сот билігі жергілікті және облыстық (өңірлік) соттардан және ұлттық деңгейде Жоғарғы соттан тұрады. Жоғарғы сот Қазақстандағы жоғары сот органы болып табылады. Жоғарғы соттың мүшелерін қоспағанда барлық судьяларды Президент тағайындайды.
      43. Конституциялық Кеңес заңдар мен ережелерді, олардың Конституцияға сәйкестігін қарайды. Конституцияның нормаларына ресми түсіндірме береді. Конституциялық Кеңестің екі мүшесін және Төрағасын – Республика Президенті, екі-екі мүшеден тиісінше Сенат пен Мәжіліс тағайындайды.
      44. Жергілікті мемлекеттік саясатты іске асыруға әкімдіктер жауап береді. Олар әлеуметтік-экономикалық даму жоспарларын әзірлейді, мунипициалдық меншікті басқарады және Конситуция мен заңнамада айтылған өзге де өкілеттіктерді жүзеге асырады. Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың әкімдерін қызметке жергілікті өкілді органдардың (мәлихаттардың) келісімімен Республика Президенті тағайындайды.
      45. Құрылыс және тұрғын үй коммуналдық шаруашылық істері жөніндегі мемлекеттік агенттік сәулет, қала құрылысы мен құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық саласында жоспарлау мен заңнаманы және саясатты жүзеге асыруға жауапты орталық атқарушы орган болып табылады. Бұдан басқа ол Республика аумағын ұйымдастырудың бас схемасының жобасын әзірлеуді қамтамасыз етеді, сондай-ақ астананы, республикалық маңызы бар қалаларды және 100 000-нан астам халық тұратын өңірлік маңызы бар қалаларды дамытудың бас жоспарларының жобаларын әзірлеу мен жүзеге асыру мәселелерінде қала құрылысының сраптамасын жүзеге асырады.
      46. Әкімдіктер қалаларды дамытудың бас жоспарларын әзірлейді және іске асырады. Мұндай жоспарларды жүзеге асыру барысында мемлекет мұқтажына бөлінетін жер телімдерін айқындайды, сондай-ақ жеке меншікті пайдасына алу актісін дайындайды. Бұдан басқа әкімдік әлеуметтік тұрғын үй беру туралы өтініштер қабылдайды. Олмемлекеттік тұрғын үйлердің және тұрғын үйге мұқтаж аз қамтылған (табысы төмен) отбасыларға жалға беру үшін жеке үйлердің құрылысына бақылау жасауды жүзеге асырады және кезектегілердің тізімін қайта қарап, жүргізіп отырады. Әкімдік сондай-ақ бейресми қоныстарды заңдастыруға жәрдем көрсету және жеке тұрғын үй құрылысына жер телімдерін бөлу жолымен жеткілікті тұрғын үйге қолжетімділікті арттыруға жағдай жасайды.
      47. Адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау заңнама, атқарушы және сот билігі шеңберінде жүзеге асырылады. Сот билігінің тәуелсіздігі Конституцияның 77-бабында айтылған. Сот қорғауына қосымша ретінде барлық азаматтардың екі ұлттық институтқа: Қазақстан Республикасы Адам құқықтары жөніндегі уәкілетті өкілге (Омбудсмен) және Президент жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияға шағым арыз беруге құқығы бар. Бұл институттардың бірде-бірі ұлттық мемекелер мәртебесіне қатысты Париж қағидаттарына сәйкес құрылмаған болатын5.
      48. 2002 жылы құрылған Омбудсмен институтының басты міндеті лауазымды тұлғалар және мемлекеттік мекемелер жасаған адам құқықтарының болжамды бұзылуына қатысты, сондай-ақ мұндай бұзушылықтардың салдарларын жою жөнінде тиісті шаралар қабылдауға қатысты азаматтардың шағымдарын мемлекет құзыреті шеңберінде қарау болып табылады6. Тиісті лауазымды адамдар және мемлекеттік мекемелер тиісінше Омбудсменнің ұсынымдарын қарауға және бұзушылықтарды жою үшін қабылданған шаралар туралы бір айдың ішінде хабарлауға міндетті. 2003-2009 жылдар кезеңінде Омбудсменнің атына жалпы алғанда 11 879 жазбаша және ауызша шағым түсті.
      ________________
      5 Бас Ассамблеяның 48/134 Қарары, қосымша.
      6 Президенттің 2002 жылғы 19 тамыздағы № 947 Жарлығы.
      A/HRC/16/42/Add.3
      GE.11-10324 13

      49. 2009 жылы Омбудсмен жеткілікті тұрғын үй құқықтарының болжамды бұзылуына қатысты 88 хабарлама алды (барлық санының 5,3%-ы). 2010 жылдың бірінші жартысында тұрғын үйге байланысты ол 47 хабарламаны қарады. Шағымдардың басым көпшілігі құрылыстағы үлестік қатысуға және мемлекеттің мұқтажы үшін мәжбүрлеп көшіруге байланысты бұзушылықтарға қатысты болды.
      50. Президент жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия мемлекет басшысына оның адам құқықтарын және негізгі бостандықтарын қорғау бойынша конституциялық өкілдігін жүзеге асыруға жәрдем көрсету үшін 1994 жылы құрылған консультативтік орган болып табылады. Бұл функцияны орындауда Комиссия адам құқықтарының болжамды бұзылуына қатысты Президенттің атына жеке өтінішті қарайды және мемлекеттік лауазымды тұлғалардың және мемлекеттік мекемелердің атына осындай бұзушылықтарды жою мақсатында қабылдау қажет шараларға байланысты ұсынымдар шығара алады.
      2009 жылы Комиссия 1 137 шағымды қарады. Омбудсмен институтына жолданған шағымдар сияқты тұрғын үйге байланысты шағымдардың көпшілігі ұжымдық шағымдар болды және қаржы дағдарысына қарай аяқталмаған құрылысқа ипотекалық және тұрғын үй кредиттерін алған азаматтардан түсті.

      IV. Оң өзгерістер

      51. Арнайы баяндамашы Қазақстанның жеткілікті тұрғын үй құқығын бекітетін бірқатар халықаралық құқық қорғау шарттарын ратификациялағанын қанғаттанғандықпен атап өтті немесе оларға қосылады. Ол сондай-ақ Конституцияға сәйкес мұндай шарттардың ұлттық заңнамамен айырмашылықтары болған жағдайда басымдығы болатынын және ұлттық соттардың және трибуналдардың тікелей қолдана алатын фактісін қолдайды.
      52. Арнайы баяндамашы заңнамалар саласындағы және ұлттық деңгейде жеткілікті тұрғын үй құқығын жүзеге асыруды нығайту мақсатында мемлекеттің қабылдаған саясатын оның ішінде:
      a) 2008-2010 жылдарға арналған Тұрғын үй құрылысының мемлекеттік бағдарламасының қабылдануын;
      b) мүгедектер мен репатрианттар сияқты осал топтарға жататын адамдардың тұрғын үйге құқықтарын қорғауды жақсарту бойынша бірқатар ұсынымдардан тұратын 2009-2012 жылдарға арналған адам құқықтары саласындағы іс-қимылдың ұлттық жоспарының қабылдануын;
      c) Бала құқықтары жөніндегі комитеттің ұсынымына сәйкес ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың әлеуметтік тұрғын үйге қолжетімділігі танылған «Тұрғын үй қатынастары туралы» Заңға өзгерістердің енгізілгенін;
      d) балалары бар табысы орташа жас отбасылар және мемлекеттік қызметшілердің жекелеген санаттары тұрғын үй сатып ала алатындай тұрғын үйге кредит беру саласының құрылуын;
      e) тұрғын үйге кредит беру саласында қолданыстағы заңнамаға сәйкес халықтың басым санатына жатпайтын адамдардың қолжетімді тұрғын үй алуға бағытталған тұрғын үй құрылысының кредиттері бағдарламасының жобасын әзірлеуді;
      f) жалға алынатын тұрғын үйге мұқтаж аз қамтылған отбасылар үшін қолжетімді баға бойынша жалға алынатын тұрғын үй беру жөнінде қабылданған шараларды;
      g) репатрианттар үшін жер телімдеріне және тиісті тұрғын үйге қолжетімділікті арттыруға бағытталған шаралардың қабылдануын құптайды.
      53. Арнайы баяндамашы сондай-ақ лауазымды тұлғалардың немесе мелекеттік мекемелердің әрекеттері (әрекетсіздіктері) нәтижесінде жеткілікті тұрғын үйге құқықтарының бұзылу құрбандары болдық деп сендіріп отырған адамдарды қорғауда Омбудсменнің және Президент жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның атқарған жұмыстарын құптайды. Арнайы баяндамашы Омбудсменге қатысты үкіметтің 2011 жылғы соңғы тоқсанына арналған заңнамалық жұмыстарының жоспарынаосы институттың мәртебесін Париж қағидаттарына сәйкес келтіру мақсатында заң жобасын дайындау қосылғандығын қанағаттанғандықпен атап өтті.
      54. Арнайы баяндамашыға сөз болып отырған азаматтардың және отбасылардың жеткілікті тұрғын үйге деген құқықтарын тиімді жүзеге үшін қаржы дағдарысының салдарларын жұмсартуға қатысты үкіметтің көрсеткен дайындығы мен жұмсаған күш-жігерін қанағаттанғандықпен атап өту ғана қалды. Мұндай күш-жігерге ипотекалық нарықтың тұрақтылығын қамтамасыз ету, іс жүзіндегі ипотекалық кредиттерді қайта қаржыландыруға қаражат бөлу және құрылыс объектілерін аяқтау үшін ұлттық қор құру жөнінде іс-қимылдың басым жоспарларын қабылдау жатады.
      _________________
      7 CRC/C/KAZ/CO/3, 56-тармақ.
      A/HRC/16/42/Add.3
      14 GE.11-10324

      55. Арнайы баяндамашы сондай-ақ үкімет жанындағы консультативтік-кеңес органы ретіндегі біртұтас үйлестіру кеңесінің құрылуын да қанағаттандықпен атап өтеді. Осы кеңестің мандаты үлестік құрылысқа қатысты барынша проблемалық мәселелердің шешілуін, үлестік құрылыс және үлескерлердің құқығын қорғау саласында заңнаманы жетілдіруді, сондай-ақ теріс пиғылды салушыларға алданып қалған үлескерлердің өтемақы алуларына жәрдем көрсетуді көздейді.
      56. Арнайы баяндамашы үкіметтің араласуы нәтижесінде бірқатар отбасына өз пәтерлерін алуға мүмкін болғанын ризашылықпен атап өтті. Ол сондай-ақ үлескерлерді қорғаудың тиімділігін арттыру және теріс пиғылды құрылыс компанияларының тарапынан болып қалатын теріс пайдаланушылыққа жол бермеу мақсатында Қазақстанның қабылдаған заңнамалық шараларын, оның ішінде «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне үлестік құрылыс мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2010 жылғы 11 шілдеде Заңын, сондай-ақ осы заңды жүзеге асыру жөніндегі нормативтік актілерді қанағаттанғандықпен атап өтті8.
      57. Ақыр соңында Арнайы баяндамашы азаматтық қоғамның оның ішінде қоғамдық қозғалыстар мен үкіметтік емес ұйымдардың тұрғын үй саласындағы қызметтеріне, әсіресе барлық деңгейдегі мемлекеттік басқару органдарының есеп берулерін қамтамасыз ету үшін стандарттар ретінде халықаралық құқық қорғау құжаттарын пайдаланғандары үшін жоғары баға берді.

      V. Жеткілікті тұрғын үй құқығымен байланысты проблемалар

      A. Тұрғын үй заңнамасы және тұрғын үй саясаты

      58. Арнайы баяндамашы Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі комитеттің тұрғын үйге қатысты құқықтық шеңберлер халықаралық құқық қорғау стандарттарына сәйкес жеткілікті тұрғын үй құқығын қорғауды қамтамасыз етпейді деген алаңдаушылығымен бөліседі8. Атап айтқанда ол Конституцияға және ұлттық заңнамаға сәйкес тұрғын үй құқығы сол уақытта тұрғын үй адамның құқығы емес, тауар ретінде бұрынғысынша басында баспанасы болу құқығы сияқты тар немесе шектелген мағынада қаралуы жалғасуда деп есептейді9.
      59. Арнайы баяндамашы Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактінің 11-бабының 1-тармағында мазмұндалған жеткілікті тұрғын үй құқығы туралы ереженің Қазақстанда тікелей қоланылатындығынан және Конституцияның 4-бабы 3-бөлігіне сәйкес ұлттық заңнамамен алшақтықтар болған жағдайда басымдығы болатынынан хабардар. Дегенмен Арнайы баяндамашы практикада ұлттық соттар халықаралық шарттардың нормаларын қолданбайтынын және Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі комитеттің қабылдаған халықаралық құқық қорғау стандарттарын жалпы тәртіпте ескертулер сияқты сілтеме жасамайтындықтарын алаңдаушылықпен атап өтті.
      ______________________
      8 E/C.12/KAZ/CO/1, 29-тармақ.
      9 Қара. Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі комитет, жеткілікті тұрғын үй құқығына жалпы тәртіптегі № 4 ескерту, 7-тармақ.
      A/HRC/16/42/Add.3 GE.11-10324 15

      60. Арнайы баяндамашы Қазақстанның қолжетімді тұрғын үй құқығын іске асыру мақсатында қабылдаған шараларына қарамастан мемлекет тұтастай алғанда қабылданған шаралардың мүмкіндігінше қысқа мерзімде қолда бар ресурстарды ең жоғары мөлшерін есепке ала отырып, әрбір адам үшін осы құқықты іске асыруға толық жеткілікті болып табылатындығын көрсете алмады10. Арнайы баяндамашының пікірінше мұның куәсі тұрғын үйлері жоқ немесе барабар емес жағдайларда тұратын көптеген азаматтар мен отбасылардың бар екендігі, мемлекеттік тұрғын үй алаңының қысқаруы және мемлекеттік тұрғын үй қорынан қолжетімді баға бойынша тұрғын үй алу үшін кезекте тұрған отбасылардың ұзақ уақыт күтулері болып отыр.
      61. Арнайы баяндамашы адам құқықтары саласындағы іс-қимылдың қазіргі ұлттық жоспарында елдегі жеткілікті тұрғын үй құқығын жүзеге асырудағы іс жағдайының нақты талдауының қамтылмағанына өкініш білдіреді, бұл ретте онда оны қосымша қорғауды қамтамасыз ету бойынша нақты қадамдар белгіленбеген.

      В. Институционалдық негіз

      62. Арнайы баяндамашы елдегі жеткілікті тұрғын құқығы туралы және тұтастай алғанда экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтартуралы хабардарлықтың төмен деңгейіне алаңдаушылығын білдіреді. Ол сондай-ақ қорғауда Омбудсменнің және Президент жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның иелігінде бар шектелген адами, қаржылық және техникалық ресурстар мемлекеттің құзыретіне жатпайтын шекте тұратындардың адам құқықтарын, оның ішінде олардың жеткілікті тұрғын үйге құқықтарын қорғау және ынталандыру мақсаттарында осы институттардың қабылдаған күш-жігерлеріне іс жүзінде кедергі келтіруде.

      ___________
      10 Сонда, 14-тармақ.
      A/HRC/16/42/Add.3
      16 GE.11-10324

      63. Арнайы баяндамашы Қазақстанның сыбайлас жемқорлықпен күрес жөнінде қабылдаған күш-жігерге қарамастан, бұл құбылыс бұрынғысынша елде, оның ішінде сот жүйесінде кеңінен таралғандығын атап өтті.

      С. Мәжбүрлеп көшіру

      64. Конституцияның 26-бабының 3-бөлігіне сәйкес соттың шешімінсіз ешкімді де өз мүлкінен айыруға болмайды. Заңмен көзделген ерекше жағдайларда мемлекет мұқтажы үшін мүліктен күштеп айыру оның құны тең бағамен өтелген кезде жүргізілуі мүмкін.
      65. Мемлекет мұқтажы үшін мүліктен күштеп айыруға жол берілетін ерекше жағдайлар Жер кодексінің 84-бабында көрсетілген және:
      а) халықаралық міндеттемелер;
      b) қорғаныс және ұлттық қауіпсіздік мұқтаждары, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, сауықтыру, рекреациялық және тарихи-мәдени мақсаттар үшін жер беру және арнайы экономикалық аймақтардың құрылуы мен олардың жұмыс істеуі;
      c) пайдалы қазба кен орындарының табылуы және оларды қазу;
      d) жол құрылысы, электр тарату желілері, байланыс желiлерi, елдi мекендердiң ортақ пайдалануындағы магистральдық құбырлар, инженерлiк-коммуникациялық желiлер сондай-ақ мемлекеттік маңызы бар басқа объектілер;
      e) құлап қалу қаупінде тұрған тозығы жеткен тұрғын үйлерді бұзу;
      f) осы бапта белгіленген ерекше жағдайлардың жататын объектілердің құрылысы бөлігінде елдi мекендердiң бас жоспарларын осы бапта белгiленген ерекше жағдайлардың тiзбесiне жатқызылатын объектiлерді салу бөлігінде орындау, сондай-ақ мемлекеттік және өңірлік бағдарламада мемлекеттік мүддеге және қоғамдық маңызды мақсатқа жетуді қамтамасыз ететін инвестициялық бағдарламаларда көзделген объектілердің құрылысы.
      66. 84-бапта мемлекеттік мүдделерді және қоғамдық маңызды мақсаттарға жетуді қамтамасыз ететін ұлттық және өңірлік бағдарламалар мен инвестициялық жобалардың дәл мағынасы айтылмаған. Конституциялық кеңестің 2007 жылы 28 мамырда қабылдаған нормативтік қаулысына сәйкес осы ережеде айтылған ерекше жағдайлардың дәл сипаты ең алдымен Конституцияның 26-бабы 3-бөлігінде іргелі конституциялық қағидаттарда анықталуға тиісті.
      67. Арнайы баяндамашы мәжбүрлеп көшіру туралы ұлттық заңнама Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі комитеттің қабылдаған мәжбүрлеп көшіру туралы жалпы тәртіптегі № 7 ескертуі сияқты іс жүзіндегі халықаралық құқық қорғау стандарттарына және Арнайы баяндамашының алдында әзірлеген жеткілікті тұрғын үй туралы мәселесі бойынша даму түсінігі жөніндегі негізгі қағидаттарға және қоныс аудартуға және орын ауыстыруға қатысты басшылыққа алатын нұсқауларға сәйкес келмейді деп есептейді11. Арнайы баяндамашы атап айтқанда «ерекше жағдайлар» және «мемлекеттің мұқтажы» анықтамаларына қатысты ұлттық заңнаманың мағынасыздығы осындай ұғымдарды еркін және кеңінен талқылауға мүмкіндік береді, бұл көп жағдайда заңсыз мәжбүрлеп көшіруге себеп болып табылатынын атап өтті.
      68. Мәжбүрлеп иеліктен айыру туралы шешім қабылдау құқығы дамудың бас жоспарын іске асыруға жауап беретін әкімдікке жүктеледі. Әкімдіктің қаулысы сатып алу жолымен орындалады (Жер кодексінің 85-бабы). Жер телімінің бағасы, сатып алу мерзімі және басқа жағдайлар меншік иесі немесе жер пайдаланушы және әкімдік арасындағы келісіммен айқындалады. Жердің иесінің немесе жер пайдаланушының нарықтық құн бойынша өтемақы алуға және барабар тұрғын үй арасында таңдау жасауға құқығы бар. Егер жердің иесі немесе жер пайдаланушы сатып алу туралы шешіммен келіспесе жергілікті атқарушы орган тиісті талап-арызды құзырлы сотқа жолдай алады.
      69. Астаны және Алматы қалаларының жергілікті атқарушы органдары жүзеге асырған заңдастыру бағдарламалары нәтижесінде бейресми қоныстардың тұрғындарына тұрғын үйді иеленуге құжат алуға мүмкіндік болды, бұл жеткілікті тұрғын үй құқығын тиімді жүзеге асырудың қажетті шарты болып табылды. Алайда адамдардың айтарлықтай көпшілігіне өз тұрғын үйлерін заңдастыру мүмкін болмады және сол себепті олар бұрынғысынша мәжбүрлеп көшіру қаупінде тұр. Кейбір жағдайларда тұрғын үйлері бұзылған отбасылар тұрғын үй заңнамасының сақталмауы себебінен болжам бойынша мемлекеттік билік органдарының сол жер телімдерін иелену құқығына берген құжаттар негізінде үйлер салынғанының куәгерлері болып отыр.
      70. Мәжбүрлеп көшіру саласында құқықты жүзеге асыру практикасы құқық қорғау нормаларына сәйкес келмейді. Арнайы баяндамашы дамудың бас жоспарын іске асыру ұлттық заңнамада көзделген ерекше жағдайлар болмаған жағдайда мәжбүрлеп көшіру үшін жеткілікті заң негізі болып қызмет ете алмайтын фактілерін атап өтті. Ол сондай-ақ ұлттық соттардың әдетте «мемлекет мұқтажы» және «инвестициялық жобалар» ұғымдарын жеке құрылыс компаниялары жүзеге асыратын және жеке инвестициялар есебінен қаржыландырылатын инвестициялық жобаларды қамтып қалу мақсатында өте кең мағынада түсіндіреді.
      71. Арнайы баяндамашы Астана және Алматы қалаларында соңғы жылдары жүзеге асырылған мәжбүрлеп көшірулердің саны туралы, олар мәжбүрлеп көшірген отбасылар саны туралы және тұрғын үйлерін бұзу нәтижесінде баспанасыз қалған адамдардың пайыздық үлесі туралы жаңартылған статистикалық деректері ала алмағанына өкініш білдіреді.

      ____________________
      11 A/HRC/4/18, I-қосымша.
      A/HRC/16/42/Add.3
      GE.11-10324 17

      72. Арнайы баяндамашы иеленушіге немесе жер пайдаланушыға берілген ақшалай өтемақы көптеген жағдайларда көшірілген отбасылардың сол ауданнан нарықтық баға бойынша қолайлы үй сатып алулары үшін жеткіліксіз болып табылатындығы туралы хабардар болды. Бұл әкімдіктің мемлекет мұқтаждығы үшін жер телімдерін сатып алғаннан кейін дамудың бас жоспарына қосылған инвестициялық жобаларды жеке салушылардың жүзеге асырулары үшін ауылшаруашылық жерлерін қалалық жер санатына көшіре отырып, аймақтарға бөлуді өзгерте алатындығымен байланысты. Бұдан басқа көшірілген отбасыларға байқауымызша барабар тұрғын үй сирек ұсынылады.
      73. Мемлекеттік заңнамаға сәйкес бос жатқан жер телімдеріне өз бетімен салынған құрылыс оларды тұрғызуға жауапты адамдардың бұзуына жатады немесе олардың есебінен бұзылуға жатады; бейресми қоныстарда бұзылған құрылыстың орнына өтемақы төлеу немесе басқа тұрғын үй беру көзделмеген. Мұндай көшірулерден кейін осындай қоныстардың тұрғындары жиі жағдайда үйсіз қалады. 2006 жылы Алматы қаласының шетіндегі «Бақай» шағын ауданында билік заңсыз тұрғызылған деп пайымдай отырып, жүздеген үйді бұзған болатын. 350-400 бұзылатын үйдің тек қана 29 үйіне қатысты сот қаулысы бар болатын. 2006 жылы шілдеде «Шаңырақ» шағын ауданында үйлерді осындай түрде бұзу халық тарапынан батыл қарсылыққа ұшырады12.
      _________________
      12 Қара. «Қазақстан/Қырғызстан: еңбекші көшіп-қонушыларды қанау, баспана сұраушылар мен босқындарды қорғаудың жоқтығы», Адам құқықтарын қорғау лигасының халықаралық федерациясы, 2009 жылғы қазандағы баспасөз релизі.

      74. Арнайы баяндамашы қандай да бір сот қадағалауынсыз немесе сараптамасыз немесе барабар өтемақысыз немесе басқа тұрғын үй берместен бейресми қоныстарды бұзудың және мәжбүрлеп көшірудің жиі кездесетін жағдайларына өте қатты алаңдаулы. Миссия барысында Арнайы баяндамашы мемлекеттік орган қызметкерлерінің күш қолдана отырып кейбір жағдайларда ауа температурасы нөлден төмен болып тұрған қыс кезінде тұрғын үйлерді бұзғандарына қатысты хабарлар алды және құжаттамалық айғақтармен танысты. Арнайы баяндамашы екіқабат әйелдерді, балалар мен мүгедектерді қоса, халықтың осал тобына жататын көптеген адамдардың осындай бұзу нәтижесінде баспанасыз қалғандықтары туралы мәліметтерге тынышсызданды.

      D. Қаржылық және ипотекалық дағдарыс

      75. Арнайы баяндамашы үкіметтің олар қозғаған азаматтар мен отбасылардың жеткілікті тұрғын үй құқығын тиімді жүзеге асыруға қаржы дағдарысының әсерін жұмсарту үшін және дағдарыс нәтижесінде тұрғызылуы баяулап қалған немесе тоқтап қалған объектілерді аяқтау үшін қабылдаған төтенше шараларына қарамастан әлі де 20 000 үлескердің өз пәтерлерін тосып отырғандықтарын алаңдаушылықпен атап өтті.

      76. Үкіметтің барынша даулы шараларының бірі үлестік құрылысқа қаражат салған адамдардың барлығының өздері және өз отбасылары үшін тым болмағанда бір тұрғынжай алуларын қамтамасыз ету мақсатында үлескерлерге тиісті тұрғын үй кешенінен олардың сатып алған пәтерлерінің санына қарамастан бір ғана пәтерден беру туралы шешімі болып табылады13. Ипотекалық нарықтың тұрақтылығын және тұрғын үй құрылысына қатысушы үлескерлерді қорғау мақсатын көздеген осы шараның заңдылығын Астана қаласы Есіл ауданының сотында расталған болатын
(2010 жылғы 5 мамырдағы № 2-947/10 шешім). Алайда үлескерлердің көпшілігі бір емес бірнеше пәтерге отбасының басқа мүшелерін (қартайған ата-аналарын, некеге тұрған балаларын және ауылдық жерлерден туысқандарын) тиісті тұрғын үймен қамтамасыз ету мақсатында қаражат салған болатын. Арнайы баяндамашы осындай шешім қабылдау нәтижесінде зардап шеккен көптеген азаматтарды тыңдады.
      ______________
      13 Үкіметтің 2010 жылғы 1 тамыздағы № 277 қаулысы.

      77. Арнайы баяндамашы сондай-ақ аз қорғалған отбасылардың өздерінің кредиттері өтеу және ипотекалық заемдарын төлеуге қабілетсіздігі туралы хабарларға да қатты алаңдаушылығын білдірді.

      Е. Қалалық және ауылдық аудандар арасындағы айырмашылықтар

      78. Арнайы баяндамашы тұрғын үйге қолжетімділік және оның сапасы тұрғысынан қалалық және ауылдық аудандар арасындағы маңызды айырмашылықтар жөнінде алаңдаушылық танытты. Ол жұмыссыздықтың жоғары деңгейі, білім беру және медициналық қызмет көрсету сапасының төмендігі және таза ауыз су мен санитарлық жабдықтар сияқты басты қызметтерге шектелген қолжетімділік ауылдық аудандарда бұрынғысынша көптеген азаматтарды және көптеген отбасыларды басқа орындардан, әсіресе Астана мен Алматы қалаларынан жұмысқа орналасу және өмір сүру деңгейін көтеруге мүмкіншіліктер іздеу үшін өз ауылдарын тастап кетулеріне мәжбүрлейтіндігін алаңдаушылықпен атап өтті.
      79. Арнайы баяндамашыға берілген ақпаратқа сәйкес ауылдық жерлерде тұрғын үйдің қомақты үлесі әбден тозығы жеткен жағдайларда тұр. Негізгі әлеуметтік қызметтерге, әсіресе таза ауыз су мен жақсартылған санитарлық жабдықтармен қамтамасыз ету сияқты қолжетімді басты қызметтерге қатысты іс жүзінде үлкен айырмашылықтар бар. 2008 жылы қалалық жерлерде тұратын отбасылардың 82,5%-ы сумен жабдықтау жүйесіне қосылған болса, сол кезеңде ауыл тұрғындарының тек 24,2%-ы ғана су көздеріне қол жеткізе алды. Санитария саласында да әлі де болса едәуір айырмашылықтар байқалады: ауылдық жерлерде тұратын 8,9% халықпен салыстырғанда қалалық жерлерде тұратын адамдардың 73,5%-ы орталық канализация жүйесіне қосылған14.
      ______________
      13 Үкіметтің 2010 жылғы 1 тамыздағы № 277 қаулысы.
      14 Қара. Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі өкілдің қызметі туралы 2009 жылғы есеп (Адам құқықтары жөніндегі комиссияның вебсайтында мынадай мекенжайда бар: http://ombudsman.kz/en), 41-42-беттер.
      A/HRC/16/42/Add.3
      GE.11-10324 19

      80. Жоғарыда айтылған проблемаларды шешу ауылдық жерлерде ерекше қиындық тудырады. Үкіметтің ауылдық жерлердің жағдайын жақсартуға және ауылшаруашылық секторын дамытуға арналып жүзеге асырылып жатқан бірқатар бағдарламаларға қарамастан ауылдық жерлерде тұратын халықтың өмір сүру деңгейі қала тұрғындарына қарағанда бұрынғысынша әлдеқайда төмен. Бұның белгілі бір себептері бар, оның ішінде ауылдың әлеуметтік саласын қаржыландырудың қалдықтық әдісі (әсіресе бұл экономикалық құлдырау кезеңінде өзекті мәселе болды), инфрақұрылымның дамымағандығы, бірінші кезекте жол және байланыс жүйесінің дамымағандығы себеп болды.

      F. Әлеуметтік тұрғын үй

      81. Арнайы баяндамашы «Тұрғын үй қатынастары туралы» Заңға сәйкес халықтың аз қамтылған немесе әлеуметтік қорғалған топтарына жататын адамдардың әлеуметтік тұрғын үй алуда басымдықпен пайдаланбайтындықтарын алаңдаушылықпен атап өтті. Халықтың осал жағдайда тұратын және бишаралық халге түскен санаттары, мысалы табиғи апаттарға ұшыраған аудандардың кейбір тұрғындар осы Заңның 68-бабында келтірілген кезекте тұрушы отбасылар тізіміне енгізілмеген. Заң мәтінін тікелей әлеуметтік тұрғын үй алу құқығына халықтың әлеуметтік қорғалған санатының бірде-бір жатпайды деп түсінбеу керек.
      82. Арнайы баяндамашы сондай-ақ «Тұрғын үй қатынастары туралы» Заңның 67-бабының 2-бөлігінде айқындалған мемлекеттік қызметшілер санаты халықтың аз қамтылған немесе әлеуметтік қорғалған топтарымен қатар бірдей жағдайларда әлеуметтік тұрғын үй алуға құқығы бар, бұл ретте олардың өзбетінше тұрғын үй сатып алуға қабілетсіздіктерін дәлелдеуге міндетті емес.
      83. Жоғарыда атап өткендей, Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі комитет 2010 жылы Қазақстан бойынша өзінің қорытынды ескертулерінде әлеуметтік тұрғын үй тосу кезегі ұзақ мерзімді екендігі елдегі маңызды проблема болып отырғандығын айтып өтті15. 2010 шілдеде 140 043 азамат мемлекеттік тұрғын үй қорынан тұрғын жай алуға кезекке қойылған болатын, оның ішінде 1 432 мүгедек пен соғыс ардагері және 79 536 адам халықтың аз қамтылған немесе әлеуметтік қорғалған топтарына жататындар. 2010 шілдеде 17461 азамат Астана қаласында және 8 439 азамат Алматы қаласында мемлекеттік тұрғын үй қорынан тұрғын жай алуға кезекке тіркелген болатын. Алынған ақпаратқа қарағанда мемлекеттік тұрғын үй қорынан пәтер алу үшін кезекте тұрған отбасыларға 10 жылға дейін тосуға тура келеді. Мемлекеттік органдардың деректері бойынша орташа күту мерзімі алты-сегіз жыл болады.

      G. Осал жағдайда тұратын топтар

      1. Еңбекші көшіп-қонушылар

      84. Қазіргі кезде іс жүзінде қолданыстағы тіркеу жүйесі мемлекетке елдегі ішкі көшіп-қонушылар мен иммигранттардың орын ауыстыруларын қадағалауды және бақылауды жүзеге асыруларына мүмкіндік беруге арналған, көшіп-қонушылардың келген сәттен бастап бес күн ішінде тұрғылықты жері бойынша міндетті түрде тіркелулерін көздейді. Тұрған жері бойынша тіркелу бұл үшін анық мекенжайдың бар екендігін білдіреді.
      Соның арқасында қандай да бір заңды мекенжайсыз бейресми қоныстарда тұратын немесе санитария мен қауіпсіздіктің қолданыстағы нормаларына сай келмейтін тұрғын үй-жайларда тұратын адамдардың әлеуметтік тұрғын үйді қоса, әлеуметтік қызметтердің белгіленген түрлерін алу үшін қажет тіркелуге іс жүзінде мүмкіндіктері жоқ.

      2. Репатрианты

      85. 1991-2009 жылдар Қазақстанға 188 000 астам репатриант отбасылар оралды, бұл 740 000 астам адам шамасында болды. Жыл сайын Қазақстанға 10 000 – 15 000 этностық қазақ отбасылары келеді. Репатрианттар көбінесе Өзбекстаннан (олардың жалпы санының 60%-ына жуық), Монғолиядан және Қытайдан келеді. Көпшілік репатрианттар квота жүйесіне ілінеді.

      ______________
      A/HRC/16/42/Add.3
      20 GE.11-10324
      15 E/C.12/KAZ/CO/1, 30-тармақ.

      86. Жер кодексіне сәйкес репатрианттарға жеке тұрғын үй құрылысына олар тұратын ауылдардан жер бөлінеді; бұл жерлер мен үйлер олар Қазақстан Республикасының азаматтығын алғаннан кейін меншіктеріне өтеді. 2009-2011 жылдар кезеңіндегі «Нұрлы көш» («Светлое кочевье») жеңілдікпен кредит беру тетігі шеңберінде жеткілікті тұрғын үйге қолжетімділікті арттыруға бағытталған16. Квота жүйесіне негізделген бұл бағдарлама елдің түрлі өңірлерін демографиялық және әлеуметтік-экономикалық дамытуға арналған. 2009 жылы осы бағдарлама шеңберінде 674 отбасы тұрғын үй алды.
      87. Арнайы баяндамашы әкімдік жаңа орынға қоныстандыру шеңберінде репатрианттарға бөлген, өткен ғасырдың 1990 жылдарының басындағы бұрынғы иелері құлдыруға байланысты тастап кеткен, соңынан қайтып оралып сот бойынша өз меншік құқығын қалпына келтіруді талап еткен үйлер бойынша бірнеше хабарлама алды.

      3. Көшіп-қонушылар мен баспана сұраушылар

      88. 2010 жылғы шілдедегі жағдай бойынша Қазақстанда босқын мәртебесін 597 адам алды. Босқындардың басым көпшілігі Ауғанстаннан келгендер (588 адам). Мемлекет Өзбекстаннан, Ресейден (шешендер) және Қытайдан (Шынжаң-Ұйғыр автономды ауданы) баспана сұраушыларға босын мәртебесін беруден ұдайы бас тартады. Үкімет Тәуелсіз Мемлкеттер Достастығы (ТМД) елдерінің азаматтары босқын мәртебесін қажетсінбейді, өйткені олар ТМД-да визасыз режим шеңберінде еркін жүріп-тұра алады деп пайымдайды. Соның арқасында олар елдегі Біріккен Ұлттар Ұйымының Босқындар істері жөніндегі Жоғары комиссары Басқармасының бөлімшесіне (БҰҰ БЖКБ) жолығулары тиіс және олардың өтініштері ойдағыдай шешілген жағдайда оларды қабылдауға дайын тұрған үшінші елге көшіруді тосулары керек. Осындай жағдай нәтижесінде олар құқықтық белгісіздік жағдайында болады, полиция тарапынан және мәжбүрлеп кері қайтару тұрғысынан осалдыққа ұшырайды. Бұдан басқа, олар өмірдің қиын жағдайларымен және экономикалық қиындықтармен бетпе-бет келеді, жұмыстың өзін әзер табады.
      89. Босқындардың тұрғын үй жағдайлары және баспана сұраушылар туралы статистикалық деректер жоқ. БЖБК берген ақпаратқа сәйкес олардың көпшілігі жалға алған үйлерде немесе пәтерлерде тұрады және негізгі коммуналдық қызметтерге (су, электр және газ) қолдары жетімді, алайда түрлі отбасыларының тұрғын үй сапасы айтарлықтай дәрежеде құбылып отырады. Тұтастай алғанда Қазақстан Республикасында ұзақ мерзім аралығында тұрып жатқан босқындар мәртебесін алған отбасылар және олардың мүшелері жаңадан келген адамдарға қарағанда өте жақсы тұрады. Экономикалық қолайсыз жағдайларда тұруға мәжбүр адамдар өз ұлтының немесе этностық топтың өкілдерімен тұрғын үйлерін бөлісуде. Соған қарағанда босқындар мен баспана сұраушылар мемлекеттік пәтерлерде тұрмайды.

      __________________
      16 A/HRC/WG.6/7/KAZ/1, 131-тармақ.
      A/HRC/16/42/Add.3
      GE.11-10324 21

      4. Үйсіз адамдар

      90. Арнайы баяндамашы Қазақстандағы үйсіз адамдардың саны туралы анық ақпарат ала алмады. Үйсіз адамдарға көмек көрсетуге және қолдау көрсетуге жауап беретін мемлекеттік ведомство болып табылатын Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінде мемлекет аумағында қандай да бір себептермен заңды мекенжайлары жоқ адамдар саны туралы статистикалық деректер болмай шықты. Азаматтық ұйымдардың мәліметтері бойынша тиісті ақпараттың жоқтығы Қазақстан заңнамасында үйсіз адам туралы анықтаманың болмауымен байланысты болып отыр.
      91. Елде белгілі тұратын жерлері жоқ адамдарға арналған 21 әлеуметтік орталық құрылған. Әкімдік бюджетінен қаржыландырылатын бұл орталықтар үйсіздерге көмек пен қолдау көрсетеді. Орталықтың нақты жағдайларына қарай уақытша негізде оларды тұрғын үймен қамтамасыз етеді, оларға медициналық көмек және психологиялық қолдау, жұмысқа орналасуға немесе әлеуметтік жәрдемақы алуға көмек көрсетеді. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің деректері бойынша 2010 жылдың бірінші жартысында бұл орталықтар 4 000 адам қабылдады. Орташа айтқанда мұндай орталықтарда болу алты айдан кем емес мерзім, содан кейін оларда тұратын адамдар өз отбастарына оралады немесе басқа мекемелерге (мысалы қарттар үйіне немесе мүгедектерге арналған орталықтарға) жіберіледі.
      92. Үйсіз адамдар шындығында тұрған жерлері бойынша тіркелу үшін қажетті мемлекет ұсынған бірқатар әлеуметтік қызметтерге қол жеткізе алмайды.

      VI. Қорытындылар мен ұсынымдар

      A. Тұрғын үй заңнамасы және тұрғын үй саясаты

      93. Арнайы баяндамашы Қазақстанға тұрғын үй саласында өз заңнамасы мен саясатын оларды халықаралық құқық қорғау нормаларына және жеткілікті тұрғын үйге қатысты нормаларға сәйкестендіруді қамтамасыз ету мақсатында қайта қарауға және реттеуге ұсыныс береді. Қазақстан сондай-ақ тұрғын үйге меншіктің (жылжымайтын мүлік дағдарысының бірден-бір себебі болып табылған) тек нарықтық және ипотекалық нысандарына бағдарланған өз тәсілін қайта қарауы, сондай-ақ кешенді ұлттық тұрғын үй саясатын әзірлеуі тиіс. Мұндай саясат атап айтқанда аз қамтылған отбасылар, көп балалы отбасылар, кішкене балалары бар жалғызбасты аналар, мүгедектер, қарттар, халық тұрғындары қатарынан еңбекші көшіп-қонушылар, репатрианттар (оралмандар), босқындар мен баспана сұраушылар сияқты халықтың барынша осал жағдайдағы топтарын қоса, қоғамның түрлі қабаттарының қажеттіктерін қанағаттандыру мақсатында жалға алу жоспарларын пайдалануды және бейресми қоныстарды модернизациялаудың түрлі шараларын көздеуге тиіс.
      94. Барлық мүдделі тараптар олардың мүдделерін көздейтін заңнамаларды, саясат пен стратегияны әзірлеуде және жүзеге асыруда белсенді қатысуға тиіс; осы мақсатта үкімет сындарлы рухта азаматтық қоғаммен және құқық қорғаушы топтармен өзара іс-қимыл жасауға тиіс. Атап айтқанда, Арнайы баяндамашы үкіметті ипотекалық дағдарыстан зардап шеккен жекелеген адамдар мен отбасылардың дағдарыспен күресуге арналған шешімдер әзірлеуге белсенді қатысуларын қамтамасыз ету үшін барлық қажетті шаралар қабылдауға шақырады.
      95. Қазақстан халықаралық шарттардың, атап айтқанда Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактінің тиімді қолданылуын қамтамасыз ету үшін қажет болғанның барлығын жасауға тиіс.

      B. Институционалдық негіз

      96. Адам құқықтары, атап айтқанда экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарға қатысты слаларда білім беруді жақсарту керек. Арнайы баяндамашы Қазақстанға Бішкектегі Біріккен Ұлттар Ұйымының Жоғарғы комиссары Басқармасының Өңірлік бөлімшесінің (УВКПЧ) қолдау көрсетуімен соттарға, адвокаттарға және мемлекеттік лауазымды тұлғаларға арналған, оларды экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтармен таныстыру үшін оқытуды және ақпараттық ағарту іс-шараларын ұйымдастыруға ұсыныс жасайды. Адам құқықтары саласында осындай бағдарламаларды әзірлеу және жүзеге асыру барысында жеткілікті тұрғын құқығының мазмұнына және көрініс беру нысандарына, сондай-ақ Арнайы баяндамашының және Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі комитеттің тұрғын үйге қатысты қызметіне барынша назар аударылуы қажет.
      97. Арнайы баяндамашы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның тәуелсіздігін нығайтуға және оның мәртебесін Париж қағидаттарына сәйкестендіруге бағытталған заң жобасының қабылдануын аяқтауға шақырады. Бұл комиссия өз функцияларын орындауы үшін барабар адамдық, қаржылық және техникалық ресурстар бөлуге тиісті.
      98. Арнайы баяндамашы Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі комитеттің Қазақстанды сыбайлас жемқорлықпен күресте өз күш-жігерін жандандыруға табандылықпен шақырған ұсынымын қайталайды17. Осыған байланысты ол мемлекетті тиісті мамандандырылған мекемелер мен бағдарламалардың жәрдем көрсетуімен және донорлар тарапынан қолдау көрсету негізінде ақпараттық-ағарту бағдарламаларын және мемлекеттік қызметшілерді, құқық қорғау органдарының қызметкерлерін, прокурорлар мен соттарды қоса, сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы заңнаманы қолдану саласындағы әлеуетті нығайту бағдарламаларын ұйымдастыруға шақырады.

      C. Мәжбүрлеп көшіру

      99. Мәжбүрлеп көшіру, тұрғын үйді иеленуге кепілдіктер, бейресми қоныстарды заңдастыру және тар, қапас үйлерді абаттандыру сияқты мәселелерді шешу, сондай-ақ құрылыс салу жобасы іске асырылғанға және қалалардың жаңарту басталғанға дейін ашық, кеңінен талқылауға сүйенетін, мұндай жобаларға мүдделілік білдіретін тұрғындармен және қауымдастықпен консультациялар өткізу үшін кешенді тәсілдер қабылдау қажет. Атап айтқанда Арнайы баяндамашы Қазақстанды Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі комитеттің жалпы тәртіптегі № 7 ескертуі сияқты іс жүзіндегі құқық қорғау стандарттарына сәйкес әзірленуге тиісті мәжбүрлеп көшіру туралы арнайы заң қабылдауға және адам құқықтары саласындағы халықаралық құқық нормаларымен көзделген тиісті қағидаттар мен рәсімдерге сәйкес жүзеге асыруға шақырады.
      100. Жаңа заң мәжбүрлеп көшіру ұлттық заңнамада көзделген тек ерекше жағдайларда және тек жалпы әл-ауқатқа жәрдем көрсету мақсатында жүргізілуін қамтамасыз етуге тиіс. Көшірудің негізделуі мүмкін жағдайлар ұлттық соттарда айқындалуға және шектелген түрде оларда түсіндірілуге тиіс. Мәжбүрлеп көшіруден қорғау ұлттық заңнамаға сәйкес олардың меншік құқығымен үйлері бар ма, жоқ па оған қарамастан осал жағдайдағы адамдардың және топтардың барлығына қолданылады. Қалаларды дамытудың бас жоспарын жүзеге асыру ешқандай жағдайда мәжбүрлеп көшіру үшін негіз ретінде пайдаланылмауы тиіс. Жаңа заң әзірленгенге дейін мәжбүрлеп көшіруге толық мораторий енгізу қажет.
      101. Тұрып жатқан баспаналарынан көшірілген барлық адамдарға барабар өтемақы және/немесе тиісті балама тұрғынжай ұсынылуы тиіс. Осы процеске орай мүдделері сөз болып отырған адамдарға сондай-ақ тиісті жағдайларда сол ауданнан балама тұрғын үй таңдау мүмкіндігі берілуге тиіс. Көшірген кезде тиісті орындарда ауыз суды, электрмен

      __________________
      17 A/HRC/WG.6/7/KAZ/1, 131-тармақ.
      A/HRC/16/42/Add.3
      GE.11-10324 21

жабдықтауды, санитария мен гигиена қолжетімділікті қоса, ең қарапайым қызметтер көрсетілуі, сондай-ақ инфрақұрылымның қажетті объектілері, оның ішінде мектеп, медициналық орталық және көлік болуға тиіс.
      102. Көшіру туралы шешім мүдделері сөз болып отырған отбасыларға мемлекет мұқтажы үшін соған орай жерді күштеп иеліктен айыру жүргізілетін ерекше жағдайлар егжей-тегжейлі мазмұндалған жазбаша нысанда жіберілуге тиіс. Бұдан басқа, жергілікті атқару органдарының шешімдерінде осы процеске орай мүдделері сөз болып отырғандардың жеке деректері, сондай-ақ мәжбүрлеп көшіру туралы шешім қолданылатын жер телімдері нақты көрсетілуге тиісті.
      103. Астана мен Алматы қалаларының шет жақтарында пайда болған бейресми қоныстар туралы мәселе өте күрделі болып табылады және атап айтқанда білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік жәрдемақы төлеу және жұмысқа орналастыру мәселелерін қамтитын кешенді тәсіл қолдануды талап етеді. Осыған байланысты Арнайы баяндамашы мәжбүрлеп көшіру тек мүлдем ерекше жағдайлар болғанда ғана дұрыс болатындығын және тиісті қағидаттар мен адам құқықтары саласында халықаралық құқық нормалары көзделген рәсімдерге міндетті түрде сәйкес келуі керектігін тағы да растай түскісі келеді. Атап айтқанда, Арнайы баяндамашы мемлекет көшіру нәтижесінде оның заңдылығына қарамастан, адамның басқа құқықтарының бұзылуы тұрғысынан азаматтардың немесе осал жағдайда тұратын адамдардың үйсіз жағдайда қалмаулары үшін барлық қажетті шаралар қабылдауға міндетті екендігін атап өтті.

      D. Ипотекалық дағдарыс

      104. Арнайы баяндамашы жеткілікті тұрғын үй құқығын тиімді жүзеге асыру үшін қаржы дағдарысының теріс салдарларын жұмсарту бойынша үкімет күш-жігер жұмсау шеңберінде алған сабақтарын ол тұрғын үй стратегиясын, саясатын және бағдарламаларын жалпы қайта қарағанда негізге алуы керек деп есептейді. Қаржы дағдарысы шетелдік инвестициялар тарту және қаржылық қызметті қолдау үшін қолайлы жағдайлар жасау өздігінен өзі барлығы үшін барабар және қолжетімді тұрғын үймен қамтамасыз етуге қабілетсіздігін көрсетті және мемлекет жеке сектордың, оның ішінде қаржы және құрылыс компанияларының қызметтерін тиімді реттеуді және оны мұқият бақылауды жолға қоюы қажет.
      105. Мемлекет өз заңнамасын және аз қамтылған отбасылар үшін кредиттеудің ипотекалық нысанына қолжеткізуге қатысты саясатын қайта қарауға тиіс және коммерциялық банктер мен қаржы ұйымдары мұндай отбасылардың шектеулі төлем қабілетін назарға алуын талап етуге тиіс. Халықтың аз қамтылған санаттары үшін қаржылық қызметтер олардың өкілдерімен консультацияларда әзірленуге тиіс, өйткені олар барынша жоғары деңгейде аз қамтылған адамдардың төлем қабілеттілігін бағалауға және олардың шынайы қажеттіліктеріне жауап беретін жүйе құруды қамтамасыз етуге қабілетті.
      106. Арнайы баяндамашы қатысушы мемлекетті кепілге салынған мүліктің кепіл ұстаушыға өтіп кету салдарларын жұмсартуға және құрылысына осы дағдарыс кедергі келтірген тұрғын үй объектісін аяқтауға жәрдем көрсетуге бағытталған өз күш-жігерін жұмсауын жалғастыруға шақырды.
      107. Арнайы баяндамашы мемлекетті борышкердің жалғыз үйінің соттан тыс сатылуын заңсыз деп тану үшін заңнамаға өзгерістер енгізуге табандылықпен шақырды.

      Е. Қалалық және ауылдық аудандар арасындағы айырмашылықтар

      108. Арнайы баяндамашы қатысушы мемлекетке қалалық және ауылдық аудандар арасындағы және өңірлер арасындағы тұрғын үйдің болуы және сапасы тұрғысынан айырмашылықтарды жою жөнінде өз күш-жігерін жандандыруға ұсыныс жасайды. Ол сондай-ақ үкіметке ауылдық аудандардан қалалық аудандарға көшіп-қонуды қысқарту және Астана мен Алматы қалалрында тұрғын үй проблемаларын жұмсарту мақсатында ауылдық аудандарда әлеуметтік-экономикалық жағдайларды жақсартуға бағытталған кешенді бағдарламалар мен стратегияларды мүдделі жергілікті қауымдастықпен тығыз ынтымақтастықта әзірлеуге және жүзеге асыруға шақырады. Бірінші кезектегі шараларға жаңа жұмыс орындарын құру және білім алуға, медициналық қызмет көрсетуге, таза ауыз су мен санитария жабдықтарының болуын қамтамасыз ететін негізгі қызметтерге қолжетімділікті кеңейту қосылуы тиіс.

      F. Әлеуметтік тұрғын үй

      109. Арнайы баяндамашы «Тұрғын үй қатынастары туралы» Заңға халықтың осал және бишара халге түскен топтарына жататын адамдарға әлеуметтік тұрғын үйдің кезектен тыс берілуін көздейтін өзгерістер енгізу туралы мәселені қарауға табандылықпен шақырады. Ол сондай-ақ 68-бапта мазмұндалған тізбені қайта қарауға, оның мәніне тұрғын үймен қамтамасыз етілуі тұрғысынан елдің барлық осал және жағдайсыз топтарын қосуды ұсынады.
      110. Арнайы баяндамашы Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі комитеттің өзінің жалпы тәртіптегі № 4 ескертуінде жүргізілетін саясат және қабылданатын заңнама қолайлы жағдайда тұратын әлеуметтік топтарға басқалардың есебінен басымдық бермеуге тиіс деп мәлімдегені туралы мемлекеттің есіне салады (11-тармақ). Тиісінше, ол әлеуметтік тұрғын үй тек тұрғын үйге деген өздерінің жеке мұқтаждықтарын қанағаттандыруға жағдайсыз азаматтар мен отбасыларына берілуге тиіс деген түрде әлеуметтік тұрғын үй мәселесі бойынша заңнамаға өзгерістер енгізу туралы мәселені қарауды ұсынады.
      111. Арнайы баяндамашы мемлекетке халықтың аз қамтылған және әлеуметтік осал топтарына жататын азаматтар мен отбасыларын барабар және қолжетімді тұрғын үймен қамтамасыз етуді жақсарту мақсатында тұрғын үй құрылысы саласындағы өз стратегиясы мен саясатын қайта қарауға ұсыныс жасайды. Ол сондай-ақ мемлекетке халықтың аз қамтылған және әлеуметтік осал топтарына жататын азаматтар мен отбасыларының мүддесіне қолжетімді тұрғын үй құқығын іске асыру мақсатында жаңа әлеуметтік тұрғын үйдің құрылысына бөлінетін бюджеттік қаржыландырылуды мемлекеттік және жеке секторлар шеңберінде әзірлеу мен ұлғайтуға ұсыныс жасайды.

      G. Осал жағдайда тұратын топтар

      112. Арнайы баяндамашы мемлекетке өзінің аумағында заңды негізде тұратын, бірақ олардың қажетті заңды мекенжайының жоқтығына байланысты тіркеу процесінен өте алмайтындығына қарай адамдардың тіркелуіне жәрдем көрсету мақсатында іс жүзіндегі тіркеу жүйесін қайта қарау мүмкіндігін қарастыруға ұсыныс жасайды.
      113. Арнайы баяндамашы сондай-ақ қатысушы мемлекетке азаматтығы жоқтар, ішкі көшіп-қонушылар, босқындар және баспана сұраушылар сияқты осал жағдайда тұратын топтарға жататын адамдардың жеткілікті тұрғын үйге қолжеткізген азаматтармен бірдей қамтамасыз етілулері үшін барлық тиісті шаралар қабылдауға ұсыныс жасайды.