Об утверждении Правил подготовки биологического обоснования на пользование животным миром

Приказ Министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 6 апреля 2010 года № 233. Зарегистрирован в Министерстве юстиции Республики Казахстан 6 мая 2010 года № 6218. Утратил силу приказом Министра окружающей среды и водных ресурсов Республики Казахстан от 4 апреля 2014 года № 104-Ө

      Сноска. Утратил силу приказом Министра окружающей среды и водных ресурсов РК от 04.04.2014 № 104-Ө (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

      Примечание РЦПИ!
      Порядок введения в действие приказа см. п. 4.

      В соответствии с подпунктом 16) пункта 1 статьи 9 Закона Республики Казахстан от 9 июля 2004 года "Об охране, воспроизводстве и использовании животного мира", ПРИКАЗЫВАЮ:
      1. Утвердить прилагаемые Правила подготовки биологического обоснования на пользование животным миром.
      2. Признать утратившими силу:
      1) приказ Председателя Комитета рыбного хозяйства Министерства сельского хозяйства Республики Казахстан от 8 ноября 2004 года № 106-п "Об утверждении Правил подготовки биологического обоснования на пользование рыбными ресурсами и другими видами водных животных" (зарегистрированный в Реестре государственной регистрации нормативных правовых актов за № 3245, опубликован: в Бюллетене нормативных правовых актов Республики Казахстан, 2005 г., № 1, ст. 9);
      2) приказ Председателя Комитета лесного и охотничьего хозяйства Министерства сельского хозяйства Республики Казахстан от 18 ноября 2004 года № 245 "Об утверждении Правил подготовки биологического обоснования на пользование животным миром (кроме рыбы и других водных животных)" (зарегистрированный в Реестре государственной регистрации нормативных правовых актов за № 3256, опубликован: в "Юридической газете" от 7 октября 2005 г., № 185-186 (919-920)).
      3. Департаменту стратегии использования природных ресурсов Министерства сельского хозяйства Республики Казахстан обеспечить в установленном законодательством порядке государственную регистрацию настоящего приказа в Министерстве юстиции Республики Казахстан.
      4. Настоящий приказ вводится в действие со дня его первого официального опубликования.

      Министр                                    А. Куришбаев

Утверждены             
приказом Министра сельского хозяйства
Республики Казахстан        
от 6 апреля 2010 года № 233    

Правила
подготовки биологического обоснования на пользование
животным миром

1. Общие положения

      1. Настоящие Правила подготовки биологического обоснования на пользование животным миром (далее - Правила) разработаны в соответствии с подпунктом 16) пункта 1 статьи 9 Закона Республики Казахстан от 9 июля 2004 года "Об охране, воспроизводстве и использовании животного мира" и определяют порядок подготовки биологического обоснования на пользование животным миром (далее - биологическое обоснование).
      2. Биологическое обоснование - научно обоснованное заключение на пользование животным миром, определение общего допустимого улова рыб и изъятие других объектов животного мира, а также на хозяйственную и иную деятельность, способную повлиять на объекты животного мира и среду их обитания.
      3. Подготовка биологического обоснования осуществляется в следующих случаях и целях:
      1) отнесения видов животных к категориям и перевода их из одной категории животного мира в другую;
      2) определения общего допустимого объема улова рыб и изъятие других объектов животного мира;
      3) регулирования численности животного мира;
      4) аквакультуры, акклиматизации, интродукции, реинтродукции и гибридизации животного мира;
      5) установления ограничений и запретов на пользование объектами животного мира;
      6) определения влияния хозяйственной и иной деятельности на животных и среду их обитания;
      7) в случаях мелиоративного лова.
      Сноска. Пункт 3 с изменениями, внесенными приказом Министра сельского хозяйства РК от 06.12.2012 № 18-02/627 (вводится в действие по истечении десяти календарных дней после его первого официального опубликования).

2. Подготовка биологического обоснования

      4. Биологическое обоснование подготавливается в течение года, на основании материалов учета численности животных за предыдущий год, мониторинга объектов животного мира, среды их обитания и научных исследований.
      Подготовка биологического обоснования осуществляется физическими и или юридическими лицами.
      Биологическое обоснование в целях определения общего допустимого улова рыб и других водных животных разрабатывается сроком на 2 года с указанием видового состава.
      5. В биологическом обосновании указываются следующие сведения:
      1) цель подготовки биологического обоснования для объектов животного мира (кроме рыб и других водных животных):
      наименование объектов и их категории;
      ареал, динамика численности, методики сбора материала, способы учета, площадь, охваченная учетом и расчеты по видам, данные по численности за ряд лет;
      территория (акватория) с описанием границ предполагаемого участка изъятия, характеристикой рельефа, растительного покрова, гидрологического режима, климата;
      о состоянии объектов с указанием казахского, русского и латинского названия, средняя продуктивность и способность к естественному воспроизводству, для копытных и крупных хищных животных половозрастной состав популяции;
      2) цель подготовки биологического обоснования для рыбных ресурсов и других водных животных:
      водный объект, водоем и (или) участок в пределах которой предполагается осуществление деятельности;
      основные особенности биологии, обоснование выбора станций с картой-схемой, ареал, динамика численности, методики сбора материала, способы учета, площадь, охваченная учетом и расчеты по видам, данные по численности за ряд лет;
      территория (акватория) с описанием границ предполагаемого участка изъятия, информация о состоянии среды обитания (гидрологическая, гидрохимическая, гидробиологическая характеристики водоема, состояние индикаторов устойчивого развития и возможности использования для целей аквакультуры);
      о состоянии рыбных ресурсов и других водных животных с указанием казахского, русского и латинского названия, средняя продуктивность и способность к естественному воспроизводству, происхождение и промысловый запас.
      Для объектов животного мира обоснование величины предполагаемого изъятия (оптимально допустимый улов) и прогноз его влияния на состояние объектов животного мира (воздействия), наличие нормативов устойчивого состояния популяции животных, ограничений промысла.
      Биологическое обоснование содержит диаграммы, таблицы, картосхемы.
      6. Биологическое обоснование представляется в государственный орган, осуществляющий функции управления и контроля в области охраны, воспроизводства и использовании животного мира.

3. Особенности подготовки биологического обоснования
в зависимости от его целей и категории животного мира

      7. При подготовке биологического обоснования в зависимости от категории животного мира, помимо сведений, указанных в пункте 5 настоящих Правил приводятся следующие дополнительные сведения:
      1) "редкие и находящиеся под угрозой исчезновения виды животных" - многолетние данные по численности, степень изученности, распространение;
      2) "виды животных, являющиеся объектами охоты" - информация об охотничьих угодьях (категория охотничьего хозяйства, вид особо охраняемой природной территории, резервный фонд охотничьих угодий), хозяйственное значение объекта животного мира, вид пользования (в промысловых, спортивно-любительских, коллекционных и научных целях) и емкость охотничьих угодий (кормовые, гнездовые, защитные факторы);
      3) "для рыбных ресурсов и других водных животных являющиеся объектами рыболовства" - информация о рыбохозяйственных водоемах и (или) участках (вид особо охраняемой природной территории, резервный фонд рыбохозяйственных водоемов и (или) участков, хозяйственное значение объекта животного мира, вид пользования (в промысловых, спортивно-любительских, коллекционных, научных и иных целях) и рыбопродуктивность водоемов и (или) участков;
      4) "виды животных, используемые в иных хозяйственных целях, кроме охоты и рыболовства" - хозяйственное значение объекта животного мира и наличие лимитирующего фактора популяции;
      5) "виды животных, численность которых подлежит регулированию в целях охраны здоровья населения, предохранения от заболеваний сельскохозяйственных и других домашних животных, предотвращения ущерба окружающей среде, предупреждения опасности нанесения существенного ущерба сельскохозяйственной деятельности, рыбному хозяйству" - хозяйственное значение объекта животного мира, степень возможного нанесения ущерба, нанесенный ущерб.
      8. При подготовке биологического обоснования на пользование животным миром являющимися объектами охоты и рыболовства используется метод прогнозирования прироста популяции для определения предельно допустимого объема изъятия животных. В последующем, в каждом хозяйстве необходима корректировка объема добычи животных с поправкой на данные предпромыслового учета, мониторинга среды их обитания, оптимального объема изъятия, климатических и социальных факторов.
      9. Расчет предельно допустимого объема изъятия животных производится для пользователя животным миром в отдельности, на основе существующих нормативов изъятия, объективных многолетних данных изучения тенденции динамики популяции и изменения среды обитания, с учетом возможного ущерба биологическому разнообразию.
      10. При подготовке биологического обоснования на аквакультуру, акклиматизацию, интродукцию, реинтродукцию и гибридизацию животных, указываются следующие сведения:
      1) о прошлом и современном ареале вида, возможных взаимоотношениях с другими обитающими на территории интродукции видами;
      2) прогноз взаимных влияний с интродукцируемым видом, рыбных ресурсов и других водных животных, рекомендации по биотехнике проведения работы, место получения посадочного материала, стадия развития, биологическая и хозяйственная целесообразность вселения, расчет по строительству предприятия и его содержание (экономическая), характеристики водных организмов предлагаемых для вселения (биологическая, экологическая), сроки проведения вселения, хозяйственная, экономическая, промысловая, пищевая и другие характеристики интродукционного объекта, предполагаемое влияние на экосистемы и входящие в ее состав ценные объекты;
      3) болезни объектов вселения и их возможная опасность для фауны и флоры заселяемого водоема и населения данного района, рекомендации по отбору чистой партии объектов акклиматизации, гарантии от вселения непредусмотренных видов;
      4) оценка воздействия на биоценозы в районе планируемой деятельности, природоохранный статус территории.
      Сноска. Пункт 10 с изменениями, внесенными приказом Министра сельского хозяйства РК от 06.12.2012 № 18-02/627 (вводится в действие по истечении десяти календарных дней после его первого официального опубликования).
      11. При определении влияния хозяйственной и иной деятельности на объекты животного мира и среду их обитания приводятся также сведения о предполагаемом характере и степени изменения среды обитания, о сроках воздействия на среду обитания, предлагаемых компенсационных мерах для снижения негативных влияний, экспертная оценка влияния на различные виды и систематические группы видов.

"Жануарлар дүниесiн пайдалануға арналған биологиялық негiздеме дайындау ережесін бекіту туралы"

Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2010 жылғы 6 сәуірдегі N 233 бұйрығы. Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде 2010 жылғы 6 мамырда Нормативтік құқықтық кесімдерді мемлекеттік тіркеудің тізіліміне N 6218 болып енгізілді. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Қоршаған орта және су ресурстары министрінің 2014 жылғы 4 сәуірдегі № 104-Ө бұйрығымен

      Ескерту. Күші жойылды - ҚР Қоршаған орта және су ресурстары министрінің 04.04.2014 № 104-Ө бұйрығымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

      Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 9 шілдедегі «Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы» Заңының 9-бабы 1-тармағының 16)-тармақшасына сәйкес БҰЙЫРАМЫН:
      1. Қоса берiлiп отырған Жануарлар дүниесiн пайдалануға арналған биологиялық негiздеме дайындау ережесi бекiтiлсiн.
      2. Мынадай:
      1) Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлiгi Балық шаруашылығы комитетi Төрағасының 2004 жылғы 8 қарашадағы «Балық ресурстарын және басқа да су жануарлары түрлерiн пайдалануға биологиялық негiздеме әзiрлеу ережесiн бекiту туралы» № 106-п бұйрығының (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу Тізілімінде № 3245 болып тіркелген, жариялануы: Қазақстан Республикасының Нормативтік құқықтық актілер Бюллетені, 2005 ж. № 1 нөмірімен жарияланған);
      2) Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлiгi Орман және аңшылық шаруашылығы комитетi Төрағасының 2004 жылғы 18 қарашадағы «Жануарлар дүниесiн (балықтан және өзге су жануарларынан басқа) пайдалануға биологиялық негiздеме әзiрлеу ережесiн бекiту туралы» № 245 бұйрығының (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу Тізілімінде № 3256 болып тіркелген, «Құқықтық газетте» 2005 ж. 7 қазанында № 185-186 (919-920) нөмірімен жарияланған) күші жойылды деп танылсын.
      3. Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі Табиғат ресурстарын пайдалану стратегиясы департаменті осы бұйрықты Қазақстан Республикасы Әділет министрілігінде заңнамамен белгіленген тәртіппен мемлекеттік тіркелуін қамтамасыз етсін.
      4. Осы бұйрық алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

      Министр                                        А. Күрішбаев

Қазақстан Республикасы    
Ауыл шаруашылығы министрiнің 
2010 жылғы 6 сәуірдегі    
№ 233 бұйрығымен бекiтiлген 

Жануарлар дүниесiн пайдалануға арналған биологиялық
негiздеме дайындаудың ережесі

1. Жалпы ережелер

      1. Жануарлар дүниесiн пайдалануға арналған биологиялық негiздеме дайындаудың осы ережесi (бұдан әрi - Ереже) Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 9 шілдедегі «Жануарлар дүниесiн қорғау, өсiмiн молайту және пайдалану туралы» Заңының 9-бабы 1-тармағының 16) тармақшасына сәйкес әзірленді және жануарлар дүниесiн пайдалануға арналған биологиялық негiздеме (бұдан әрi - Биологиялық негiздеме) дайындаудың тәртiбiн айқындайды.
      2. Биологиялық негiздеме – жануарлар дүниесiн пайдалануға, балықтардың жалпы жол берiлетiн аулау мөлшерiн анықтауға және жануарлар дүниесiнiң басқа да объектiлерiн алып қоюға, сондай-ақ жануарлар дүниесiнiң объектiлерi мен олардың мекендеу ортасына ықпал етуге қабiлеттi шаруашылық және өзге де қызметке арналған ғылыми негiзделген қорытынды.
      3. Биологиялық негiздемені дайындау келесі жағдайлар мен мақсаттарда жүзеге асырылады:
      1) жануарлардың түрлерiн санаттарға жатқызу және оларды жануарлар дүниесiнiң бiр санатынан басқасына ауыстыру;
      2) балықтарды аулаудың және жануарлар дүниесінің басқа объектілерін алудың жол берiлетiн жалпы көлемiн айқындау;
      3) жануарлар дүниесiнiң санын реттеу;
      4)  жануарлар дүниесінің акваөсіру, жерсіндіру, интродукциялау, реинтродукциялау және будандастыру;
      5) жануарлар дүниесі объектілерін пайдалануға шектеулер мен тыйым салуларды белгiлеу;
      6) жануарлар мен олар мекендейтiн ортаға шаруашылық және өзге қызметтiң әсерiн айқындау;
      7) мелиорациялық аулау кезінде.
      Ескерту. 3-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Ауыл шаруашылығы министрінің 2012.12.06 № 18-02/627 Бұйрығымен (алғашқы ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі).

2. Биологиялық негiздеме дайындау

      4. Жануарлар дүниесiн пайдалануға арналған биологиялық негіздеме бір жыл ішінде жануарлардың өткен жылдағы санының есеп материалдары, жануарлар дүниесі объектілерінің және олар мекендейтін ортаның мониторингі, ғылыми зерттеулер негізінде дайындалады.
      Жануарлар дүниесін пайдалануға биологиялық негiздеменi дайындау жеке және заңды тұлғалар жүзеге асырады.
      Балық және басқа да су жануарларын аулаудың жол берiлетiн жалпы көлемiн айқындау мақсатында биологиялық негіздеме түр құрамын көрсете отырып, 2 жылға дайындалады.
      5. Биологиялық негіздемеде келесі мәліметтер:
      1) жануарлар дүниесі объектілері үшін (балықтан және өзге су жануарларынан басқа) биологиялық негiздеме әзiрлеудiң мақсаты:
      объектiлердiң атауы және олардың санаттары;
      таралу аймағы, санының динамикасы, материалды жинау әдістемесі, есепке алу тәсілдері, есеппен алынған аудан және түрлер бойынша есеп, бірнеше жылғы саны бойынша деректер;
      болжамды алу учаскесінің шекаралары, бет-бедерінің, өсімдік жамылғысының сипаттамасы, гидрологиялық шарты, ауа-райы көрсетілген аумақ (акватория);
      қазақ, орыс және латын тілдеріндегі атауы көрсетілген объектiлердiң жай-күйi туралы, орташа өнiмдiлiк пен табиғи өсімін молайтуға қабiлеттілік, тұяқты және iрi жыртқыш жануарлар үшiн таралымның жыныстық-жастық құрамы;
      2) балық ресурстары және басқа да су жануарлары үшін биологиялық негіздеме дайындаудың мақсаты:
      қызметті жүзеге асыру көзделген шектегі су объектісі, су айдыны және (немесе) учаскесі;
      биологияның негізгі ерекшеліктері, карта-схемамен станцияны таңдау негіздемесі, таралу аймағы, санның динамикасы, материалды жинау әдістемесі, есепке алу тәсілдері, есеппен алынған аудан және түрлер бойынша есеп, бірнеше жылғы саны бойынша мәліметтер;
      болжамды алу учаскесінің шекаралары көрсетілген аумақ (акватория), мекендейтiн ортаның жай-күйi туралы ақпарат (су айдынының гидрологиялық, гидрохимиялық, гидробиологиялық сипаттамасы, тұрақты дамудағы айқындағыштардың жай-күйі және акваөсіру мақсаттары үшін пайдалану мүмкіндіктері);
      қазақ, орыс және латын тілдеріндегі атауы көрсетілген балық ресурстарының және басқа да су жануарларының жай-күйi туралы, орташа өнiмдiлiк пен табиғи өсімін молайтуға қабiлеттілік, шығу тегі және кәсіпшілік қор.
      Жануарлар дүниесінің объектілері үшін болжамды алу (оңтайлы жол берілетін аулау) көлемінің негіздемесі және оның жануарлар дүниесi объектiлерiнiң жай-күйiне әсер ету (ықпал ету) болжамы, жануарлар таралымының тұрақты жай-күйі нормативтерінің болуы, кәсіптің шектеулері көрсетіледі.
      Биологиялық негiздеме диаграммалардан, кестелерден, карта-схемалардан тұрады.
      6. Биологиялық негiздеме жануарлар дүниесiн қорғау, өсiмiн молайту және пайдалану саласындағы басқару және бақылау функцияларын жүзеге асыратын мемлекеттiк органға ұсынылады.

3. Биологиялық негiздеменi оның мақсаттарына және жануарлар
дүниесiнiң санаттарына орай дайындау ерекшелiктерi

      7. Биологиялық негiздеменi жануарлар дүниесiнiң санатына орай дайындаған кезде осы Ереженiң 5-тармағында көрсетiлген мәлiметтерден басқа мынадай қосымша мәлiметтер келтiрiледi:
      1) «жануарлардың сирек кездесетiн және құрып кету қаупi төнген түрлерi» - саны, зерделену дәрежесi, таралуы жөнiндегi көп жылғы деректер;
      2) «аңшылық объектiлерi болып табылатын жануарлардың түрлерi» – аңшылық алқаптары туралы ақпарат (аңшылық шаруашылығының санаты, ерекше қорғалатын табиғи аумақтың түрi, аңшылық алқаптардың резервтiк қоры), жануарлар дүниесі объектiсінiң шаруашылық мәнi, пайдалану түрi (кәсiпшiлiк, спорттық-әуесқойлық, коллекциялық және ғылыми мақсаттарда) және аңшылық алқаптардың сыйымдылығы (жемшөптiк, ұялық, қорғау факторлары);
      3) «балық аулау объектiлерi болып табылатын балық ресурстары және басқа да су жануарлары үшін» – балық шаруашылығының су айдындары және (немесе) учаскелерi туралы ақпарат (ерекше қорғалатын табиғи аумақтың түрi, балық шаруашылығы су айдындарының және (немесе) учаскелерiнiң резервтiк қоры, жануарлар дүниесі объектiсінiң шаруашылық мәнi, пайдалану түрi (кәсiпшiлiк, спорттық-әуесқойлық, коллекциялық және ғылыми және өзге де мақсаттарда) және су айдындарының және (немесе) учаскелерiнiң балық өнiмдiлiгi;
      4) «аң аулау мен балық аулауды қоспағанда, жануарлардың басқа да шаруашылық мақсаттарда пайдаланылатын түрлерi» – жануарлар дүниесі объектiсінiң шаруашылық мәнi және популяцияның лимиттелу факторының болуы;
      5) «халықтың денсаулығын сақтау, ауыл шаруашылық және басқа үй жануарларының ауруларынан сақтану, қоршаған ортаға зиянды болдырмау, ауыл шаруашылық қызметiне, балық шаруашылығына елеулi зиян келтiрiлу қаупiнің алдын алу мақсатында саны реттелуге жататын жануарлардың түрлерi» – жануарлар дүниесі объектiсінiң шаруашылық мәнi, зиян келтiрудiң ықтимал дәрежесi, келтiрiлген зиян.
      8. Аңшылық және балық аулау объектiлерi болып табылатын жануарларды пайдалануға арналған биологиялық негiздеме дайындаған кезде жануарларды аулаудың жол берiлетiн шектi көлемiн айқындау үшiн популяцияның өсiмiн болжау әдiсi пайдаланылады. Кейiннен, әрбір шаруашылықта жануарларды аулаудың көлемiн кәсіпшілік қарсаңындағы есеп алу, олар мекендейтін айналы мониторингі, алудың оңтайлы көлемі, климаттық және әлеуметтiк фактор деректерiне арналған түзетумен өзгерту қажет.
      9. Арнайы пайдалану кезiнде жануарларды алудың жол берiлетiн шектi көлемiн есептеу жануарлар дүниесiн пайдаланушылар үшiн биологиялық сан алуандыққа ықтимал зиянды ескере отырып, алудың нормативтері, популяцияның динамикасы мен мекендеу ортасының өзгеру үрдiсiн зерделеудiң объективтi көп жылдық деректерi негiзiнде бөлек жүргiзiледi.
      10. Жануарларды акваөсіру, интродукциялау реинтродукциялау мен будандастыруға арналған биологиялық негіздемені дайындаған кезде келесі мәліметтер көрсетіледі:
      1) интродукция аумағында мекендейтiн басқа түрлермен ықтимал өзара қатынас, өткен және қазiргi таралу аймағының түрі туралы;
      2) интродукцияланатын түрлермен өзара әсердi болжау, су жануарлары үшін биотехникалық жұмыс жүргiзу жөнiндегі ұсыныстар; орналастыру материалдарын алған орын; даму сатысы; орналастырудың биологиялық және шаруашылық мақсаттылығы; экономикалық – кәсіпорын құрылысы мен оны күтіп-ұстау жөніндегі есеп; орналастыруға ұсынылған су организмдерінің билогиялық, экологиялық сипаттамалары; орналастыру жүргізу мерзімі, орналасатын объектінің шаруашылық, экономикалық, кәсіпшілік, азықтық және өзге де сипаттамалары, экожүйеге және оның құрамына кіретін құнды объектілерге ықтимал әсері;
      3) орналасу объектілерінің аурулары және олардың орналасатын су айдынының фаунасы мен флорасына және көрсетілген аудан тұрғындарына ықтимал қауіптілігі; жерсіндіру объектілерінің таза тобын іріктеп алу бойынша ұсыныстар;
      4) іс жоспарланған ауданда биоценозға әсер етудің бағасы, аумақтың табиғат қорғау мәртебесі.
      Ескерту. 10-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Ауыл шаруашылығы министрінің 2012.12.06 № 18-02/627 Бұйрығымен (алғашқы ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі).
      11. Шаруашылық және өзге қызметтiң жануарлар дүниесi объектiлерi мен олар мекендейтiн ортаға әсерiн айқындаған кезде мекендейтiн ортаның болжамды сипаты мен өзгеру дәрежесi, әсер ету мерзiмi, терiс әсердi азайту үшiн ұсынылып отырған өтемақы шаралары, әрқилы түрлер мен түрлердiң жүйелiк топтарына әсердi сараптамалық бағалау туралы мәлiметтер келтiрiледi.