Promotion and protection of all human rights, civil, political, economic, social and cultural rights, including the right to development (General Assembly)

Report of the Special Rapporteur on the rights to freedom of peaceful assembly and of association, Maina Kiai. Human Rights Council on 16 June 2015

Addendum

Mission to Kazakhstan* **

Summary

      The Special Rapporteur on the rights to freedom of peaceful assembly and of association carried out an official visit to Kazakhstan from 19 to 27 January 2015 to assess the situation of freedom of peaceful assembly and of association in the country, upon the Government’s invitation.
      Following an introductory section, sections II and III contain a series of good practices and remaining challenges in relation to the enjoyment of the rights to freedom of association for political parties, non-profit organizations, trade unions and religious associations and to freedom of peaceful assembly.
      Finally, the Special Rapporteur formulates his recommendations to overcome the challenges he identified.

* The summary of the present report is circulated in all official languages. The report itself, contained in the annex to the summary, is circulated in the language of submission and Russian only.
** Late submission.

      Annex

[English and Russian only]

Report of the Special Rapporteur on the rights to freedom of
peaceful assembly and of association, Maina Kiai, on his
mission to Kazakhstan (19-27 January 2015)

Contents

                                                    Paragraphs   Page

      I. Introduction                                     1–12      3
      A. Historical and political background               5–9      3
      B. Legal framework                                 10–12      4
      II. Freedom of association                         13–51      5
      A. Political parties                               19–32      6
      B. Trade unions                                    33–38      8
      C. Public associations                             39–45      9
      D. Religious associations                         46–51      10
      III. Freedom of peaceful assembly                 52–89      12
      A. Exercising the right to freedom of peaceful
assembly                                                52–71      12
      B. Zhanaozen crisis                               72–89      15
      IV. Conclusion and recommendations                90–98      18

I. Introduction

      1. Pursuant to Human Rights Council resolutions 15/21 and 24/5, the Special Rapporteur on the rights to freedom of peaceful assembly and of association visited Kazakhstan from 19 to 27 January 2015, at the invitation of the Government. The purpose of the visit was to assess the situation of freedom of peaceful assembly and of association in the country.
      2. The Special Rapporteur would like to thank the Government for accommodating his requests for meetings and expresses sincere appreciation to all persons who took the time to meet with him in a spirit of constructive dialogue. The Special Rapporteur commends the Government for extending a standing invitation to all special procedures mandate holders and for having accommodated the visit of six special rapporteurs since July 2009. He considers it an expression of the Government’s willingness and commitment to work jointly with the mechanisms of the Human Rights Council to strengthen the protection and promotion of all human rights, including the rights to freedom of peaceful assembly and of association. He takes this opportunity to thank the Government for responding in detail to the communications he has sent so far, as well as to a letter he sent after his visit.
      3. The Special Rapporteur also expresses his gratitude to the Office of the United Nations Resident Coordinator in Kazakhstan and to the Regional Office for Central Asia of the Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights (OHCHR), for its excellent support prior to and during the visit.
      4. While in Kazakhstan, the Special Rapporteur travelled to Astana, Almaty, Aktau and Zhanaozen. He met with representatives from the executive, legislative and judicial branches in Astana and with regional and local authorities in Almaty, Aktau and Zhanaozen. He also met with representatives of the national human rights institution, international organizations, the diplomatic community and civil society organizations, and with survivors and victims of grievous human rights violations that occurred during the Zhanaozen crisis of December 2011. The Special Rapporteur thanks the Government of Kazakhstan for facilitating his visit with Vladimir Kozlov, the jailed leader of the public association People’s Party Alga!, who is currently serving a jail term of seven and a half years.

A. Historical and political background

      5. Kazakhstan has been independent for nearly 24 years and has made considerable economic progress during that time. The level of economic growth and infrastructural development, including the construction of a new capital, has made Kazakhstan an important player in the region and globally. This admirable economic progress was achieved thanks to Kazakhstan’s abundant natural resources, a remarkable mobilization of human resources and significant efforts to ensure stability in an ethnically and culturally diverse society. Today, Kazakhstan has ambitious international objectives, including a bid for a non-permanent seat on the Security Council for the period 2017-2018 and a proposal to host the 2022 Winter Olympic Games. The main goal of its national strategic plan, Strategy Kazakhstan 2050, is for the country to join the top 30 developed countries by the middle of the century.
      6. Despite its apparent wealth and image as a prosperous and stable country, Kazakhstan faces a number of challenges. Socioeconomic inequalities remain and a number of human rights, especially the rights to freedom of peaceful assembly and of association, are not adequately enjoyed by all.
      7. Since independence, President Nazarbayev has maintained firm control over political and economic affairs. He was elected as the first President of Kazakhstan in 1991 and has remained in power ever since, receiving 95.5 per cent of the votes with an 89.9 per cent turnout in the 2011 presidential elections. On 25 February 2015, following an initiative by the Council of the Assembly of People, supported by the Parliament, President Nazarbayev announced that an early presidential election would take place on 26 April 2015, instead of in December 2016 as originally scheduled. This left very limited time for the opposition to prepare.
      8. The Special Rapporteur believes that Kazakhstan is at a crossroads. Its economic progress since independence has been impressive but the lack of corresponding advancements in the realm of other human rights renders this progress shaky. Although it may seem paradoxical, the true measure of a country’s stability is its tolerance of peaceful questioning of the established order, that is, allowing outlets for peaceful dissent and political pluralism. Failure to create such outlets does not make the dissent go away; it only bottles it up in such a way that it may fester and explode as something much more violent than a street protest or reports of non-governmental organizations criticizing government policy.
      9. During the visit, government representatives repeatedly stressed that stability and cohesion are integral aspects of Kazakh society, noting that the views of minorities — and of the nation as a whole — are represented in the Assembly of People of Kazakhstan. The Government of Kazakhstan should be praised for its preservation of stability and cohesion in a vast country composed of 140 ethnic and 17 religious groups. Nevertheless, the Special Rapporteur found that stability was often misused to wrongfully curtail the enjoyment of the rights to freedom of peaceful assembly and of association. He underlines that the protection of human rights and the maintenance of peace and harmony are two sides of the same coin and that are interrelated, mutually reinforcing and interdependent. He believes that the free exercise of the rights to peaceful assembly and of association provides authorities with unique insights into the challenges that people are facing. This is especially important for a nation such as Kazakhstan, which is young, large and placed in a relatively challenging and complex geopolitical context. There is no better way to understand the needs of people and no better check and balance for authorities.

B. Legal framework

      10. Kazakhstan has ratified many international human rights instruments, including the Convention on the Rights of the Child, the Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women, the International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination, the Convention against Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment and its Optional Protocol, the International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights, the International Covenant on Civil and Political Rights and its Optional Protocol, the International Convention for the Protection of All Persons from Enforced Disappearance and, in 2015, the Convention on the Rights of Persons with Disabilities, all of which contain provisions pertinent to the protection and promotion of the rights to freedom of peaceful assembly and of association. Kazakhstan has also ratified a number of International Labour Organization conventions, including the Freedom of Association and Protection of the Right to Organise Convention, 1948 (No. 87), and the Right to Organise and Collective Bargaining Convention, 1949 (No. 98). Given the relatively short existence of Kazakhstan as an independent country, the commitment shown by the authorities to abide by international human rights law is commendable.
      11. The Special Rapporteur welcomes the fact that the rights to freedom of peaceful assembly and of association are guaranteed in the Constitution, which also recognizes ideological and political diversity. He notes that the Constitution gives international treaties priority over domestic laws and allows them to be directly implemented. In theory, this allows courts to directly invoke, inter alia, articles 21 and 22 of the International Covenant on Civil and Political Rights in its judgements. He notes positively that the Constitution provides that the right to peaceful assembly may only be restricted by law in the interests of State security, public order and protection of health, rights and freedoms of other persons, which clearly suggests that freedom is the norm and limitations the exception, in accordance with international human rights law.
      12. Despite these provisions, the Special Rapporteur is concerned that new laws have been adopted since the Zhanaozen crisis of 2011, in which at least 16 people were killed after government forces moved in on hundreds of oil workers protesting their conditions of employment, and used to curb the right to freedom of association. He is also concerned that, in the same period, participants in unsanctioned assemblies seem to have been increasingly subjected to intimidation, fines, imprisonment and administrative sanctions.

II. Freedom of association

      13. Before discussing the issue of freedom of association proper, the Special Rapporteur would like to express serious concerns about an incident that occurred during his visit.
      14. At the end of a meeting with members of civil society in Aktau on 24 January 2015, unknown individuals sitting in the back of a vehicle parked directly facing the entrance of the venue of the meeting were seen taking photographs of the Special Rapporteur’s driver and of civil society representatives leaving the building. The equipment used and the manner in which the photographs were being taken left little doubt that the operation was carried out by secret police surveillance with the aim of instilling fear among activists.
      15. The Special Rapporteur approached the individuals and demanded to know who they were and their purpose in taking the photographs, at which point they hurriedly drove off without responding. The Special Rapporteur made a formal complaint to the Head of the Mangystau Oblast Interior Department on the day of the incident. The next day, police informed the Special Rapporteur that a suspect had been apprehended and presented a purported confession from the person. The suspect, however, was not the same person that the Special Rapporteur had confronted in the parking lot.
      16. The Special Rapporteur considers this incident to be a worrying episode illustrating both a lack of respect vis-а-vis those holding or perceived to be holding different views from the Government, and a sense of impunity by some officials.
      17. The issue of reprisals against those cooperating with United Nations bodies and mechanisms, in accordance with Human Rights Council resolution 24/24, is taken extremely seriously by the Special Rapporteur. The incident in Aktau clearly illustrates that much more needs to be done to protect human rights defenders in Kazakhstan, particularly in the light of the country’s candidacy for a non-permanent seat on the Security Council. An enabling environment for the development of civil society requires not only protection against acts of harassment and intimidation, but also proactive efforts to bring perpetrators of human rights violations to justice and positive measures to support those holding dissenting or minority views and opinions.
      18. The Special Rapporteur notes that no other concern directly related to the visit has been brought to his attention since then, but he will continue to remain in touch with the civil society activists he met and will remain firm in his response to these issues.

A. Political parties

      19. There is very limited space for the expression of dissenting political views in Kazakhstan. A web of policy, practice and perception contributes to a general environment where engaging in political activities is difficult, discouraging and sometimes dangerous. Dissent may be criminalized and critical political expression is often portrayed as threatening the stability of the State.
      20. Kazakhstan amended its 1996 Law on Political Parties in 2002 and 2009. While the 2009 Law contained some improvements over the previous version, including a decrease in the number of members required to form a political party and the introduction of a provision allowing State registration of a political party even where there are errors in the party member lists, provided the errors do not affect the ultimate total number of party members required for State registration. However, much more needs to be done to ensure compliance with international standards.
      21. The Law on Political Parties imposes onerous obligations prior to registration, including high initial membership requirements that prevent small parties from forming and extensive documentation that requires time and significant expense to collect. An initial group of no fewer than 1,000 founding members representing two thirds of the country’s regions, a city with a national status and the capital, in total no fewer than 40,000 members, are required to form a political party.
      22. A monitoring team from the Organization for Security and Cooperation in Europe described the most recent parliamentary elections in Kazakhstan, which were held in 2012, as not meeting the “fundamental principles of democratic elections”, citing notably the “selective” deregistration of candidates and of a party list.1 Although the ruling party, Nur Otan, and its predecessor, Otan, enjoys strong support from the population and has achieved major economic development since 1991, it has over the past two decades rarely left much room for dissenting or minority views. There are nine political parties, only three of which are represented in the Parliament. None is in a position to play the role of a true opposition party. For example, during the 2011 presidential elections, one candidate said that he had voted in favour of President Nazarbayev.
      23. The Special Rapporteur is particularly concerned that the executive branch, through the Ministry of Justice, is responsible for registering political parties, since these entities will ultimately compete with it for power. The Law on Political Parties allows for perpetual extensions for the authorities to review a prospective party’s application and does not set clear criteria to guide officials in charge of the registration process. While the authorities told the Special Rapporteur that individuals may use the court system to challenge registration decisions made by the Ministry, he observed that confidence in the independence of the judiciary was low. An independent body in charge of registering and regulating political parties is necessary to ensure transparency and accountability of State institutions.
      24. Grounds allowing for the suspension or dissolution of a political party are another source of concern. In late December 2014, a court suspended the Communist Party, as the competent authority found a discrepancy in the party’s member list.
      25. On 1 January 2015, the new Criminal Code, the new Code on Administrative Offences and the new Code of Criminal Procedure entered into force. While some revisions represent a significant step forward towards strengthening of the rule of law in criminal proceedings, a series of other provisions pose serious risks of criminalizing and penalizing legitimate activities of associations, including political parties. Of particular concern is article 174 of the Criminal Code, on incitement of social, national, family, racial, class or religious discord. The Code does not strictly define what is meant by “incitement of discord”, which may leave the term open for arbitrary interpretation beyond the scope of articles 19 (3) and 20 of the International Covenant on Civil and Political Rights and article 4 of the International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination. Such a provision already existed under the previous Criminal Code, but the new provision increases the maximum penalty from 12 to 20 years in prison. In fact, this vague provision can be used against any opposition party that seeks, for instance, to mobilize workers, as inciting social discord against employers.
      26. During his visit, the Special Rapporteur met with Vladimir Kozlov, the jailed leader of Alga!, who is serving a jail term of seven and a half years after being convicted of “inciting discord”. Mr. Kozlov was arrested in January 2012 after he publicly expressed support for oil workers demonstrating in the city of Zhanaozen and denounced human rights violations in the aftermath of the December 2011 crisis. Mr. Kozlov has been involved in opposition political movements since 2000, when he joined the party Democratic Choice of Kazakhstan, which was dissolved by a court order in January 2005, disturbingly also on charges of political extremism, inciting social tension and threatening national security.
      27. At the time of his conviction, Mr. Kozlov was in a seven-year struggle to register Alga!, the successor to Democratic Choice of Kazakhstan. The court judgement against Mr. Kozlov was subsequently used to ban Alga! — along with 34 non-State media outlets — on the grounds that they were “extremist”. In fact, the only crime committed by those outlets appears to have been reporting on the situation in Zhanaozen.
      28. During Mr. Kozlov’s trial, an expert commissioned by the court found that Mr. Kozlov had incited social discord by allegedly distributing leaflets stating “Get up off your knees, Kazakhs, throw the tyrant and the thief off your neck!”. The expert testified that this act set the protesters against their employers and State authorities because the information in the leaflet suggested that since in many Kazakh regions people lived in poor conditions, they might rise up in support of the oil workers. Mr. Kozlov’s actions also allegedly contributed to a systematic breakdown of labour negotiations between employers and workers. Mr. Kozlov was presented as linked to opposition figure Mukhtar Ablyazov, currently in pretrial detention in France on embezzlement charges.
      29. The Special Rapporteur is seriously concerned that Mr. Kozlov’s ordinary political speech and association activities were deemed criminal incitement of social hatred. Indeed, Mr. Kozlov’s case — particularly the fact that his conviction portrayed his legitimate and peaceful political activity as threatening the stability of the country — seems emblematic of a more general trend to marginalize political leaders voicing dissent. This heavy-handed approach to quashing political opposition is all the more surprising given that the Government of Kazakhstan enjoys significant popular legitimacy and approval.
      30. The Special Rapporteur believes that article 174 of the new Criminal Code has had a powerful chilling effect on political activity and that it is also an ineffective and counterproductive way of fighting actual extremism. Dissolving political groups or prosecuting their representatives on the aforementioned vague grounds puts any opposition political party or its members that are keen to compete against the ruling party at risk of being the subject of such criminal offences as incitement to discord or “spreading false information” or “defamation”.
      31. The limited space for the expression of opposition views is exacerbated by opposition parties’ limited access to the media, which is also subject to restrictions. Several independent newspapers have been closed down in recent months, including the well-known newspaper ADAM bol, which covered political and human rights issues and was shut down by a court order in December 2014. The order came after ADAM bol published an interview with an opposition figure who called for military support to the Ukrainian army against separatists in Ukraine.
      32. The Special Rapporteur is mindful that Kazakhstan is a young, vast and diverse country with unique challenges. However, he considers that its current approach to regulating political parties — and political opposition in general — quashes dissent and pluralism in a way that is harmful to development and stability in the long term. Twenty- four years after independence, it is time for the political system to fully embrace pluralism. This will require extensive reforms, starting with a revamping of how political parties are regulated, and a more tolerant approach towards the expression of dissent. The Special Rapporteur has no doubt, however, that Kazakhstan has the resources and human capital necessary to become a beacon of development and democracy, not just in Central Asia, but globally.

_____________________________________________________________________
1 See www.osce.org/odihr/elections/89401?download=true.

B. Trade unions

      33. In June 2014, Kazakhstan adopted a new law on trade unions and gave the unions one year to comply with the new rules. At the time of writing the present report, the law had not yet been fully implemented.
      34. Broadly speaking, the new law imposes mandatory affiliation of trade unions to regional or sectorial federations. It denies trade unions the right to freely form and join labour organizations of their choice. These new requirements fall short of international law, which stipulates that the right not to belong to an association is a core component of freedom of association. The Special Rapporteur recommends that the authorities revise the new law on trade unions to bring it in line with international standards as highlighted by the International Labour Office in its memorandum of technical comments on the draft law on trade unions of Kazakhstan.
      35. During his visit, the Special Rapporteur was informed that some trade unions had been denied registration in previous years, including Zhannartu, which had reportedly been denied registration eight times since 2010; the independent union of journalists, which had reportedly been denied registration on technical grounds several times, most recently in November 2014; and Zhezkazgan, which had been denied registration three times in recent years. These organizations had reportedly yet to submit their documents to register under the new law.
      36. The Special Rapporteur is concerned that the right to strike is limited by various preliminary mediation procedures that are mandatory before a strike can be deemed legal. The Labour Code also bans strikes in certain sectors, including the railway, transport and petroleum industries. It also entitles an employer to terminate employment contracts with employees who participate in strikes that are declared illegal. The new Criminal Code also created a new offence for “actions provoking continued participation in an illegal strike” (art. 402). The Special Rapporteur views the legal framework regulating strikes as more focused on limiting strikes than on facilitating the exercise of the right to freedom of association.
      37. In May 2011, in a region known for its formidable exploitation of natural resources, workers of three companies operating in the oil sector started labour strikes (see paras. 72-89 below). In August 2011, a few months after the start of the first strikes, Natalia Sokolova, a union lawyer who defended the interests of oil strikers, was sentenced to six years in prison for “inciting social discord” after she called for a change to the system for calculating workers’ salaries. The Special Rapporteur is baffled that such a vaguely worded offence could be used against a union lawyer. Publicly speaking out about work conditions is in fact a core responsibility of unions; public debate about the issue, likewise, is a fact of life in a capitalist economy. Ms. Sokolova was released in March 2012, but the Special Rapporteur is concerned that her arrest and the arrest of other strike leaders contributed to inflame social tensions, ultimately leading to the tragic events of December 2011.
      38. In Strategy Kazakhstan 2050, President Nazarbayev highlighted that one of the most serious challenges for Kazakhstan was that some “social groups have not joined the overall modernization process”. Although the unemployment rate is said to be low in Kazakhstan, wealth disparities among the regions remain high, despite the fact that some efforts to address this are being made, for example, in the Zhanaozen region. Economic reforms are important in this regard, but may not be sufficient to ease social tensions when they erupt. Independent trade unions play a positive role in this regard as they can help the authorities build bridges with the population to identify needs and challenges, as well as solutions.

C. Public associations

      39. The 1996 Law on Public Associations requires that all associations be registered with the State. The Special Rapporteur recalls that unregistered associations are protected by international law pertaining to freedom of association. Allowing the existence of unregistered associations is all the more essential as article 489 of the new Code on Administrative Offences criminalizes the management, participation in and financing of the activities of unregistered public associations.
      40. During his visit, the Special Rapporteur was informed of certain public associations, such as Kok-Zhailau, an ecological group, and Amanat Aktau and Aktau Voice, which aimed to support the families of the victims of the Zhanaozen crisis, but which had recently been denied registration, owing to, according to the information provided by the Government, the discrepancies in the submitted documents. He encourages the authorities to proactively facilitate the formation of public associations, as they play a crucial role in advancing human rights and development.
      41. The Special Rapporteur welcomes the fact that the Constitution of Kazakhstan prohibits the illegal interference of the State in the affairs of public associations, but he is seriously concerned that the same constitutional article refers to the illegal interference of public associations in the State’s affairs. The new Criminal Code also warns associations from causing any illegal hindrance to the lawful activities of governmental bodies and from being involved in acts leading to considerable harm to the rights and legitimate interests of citizens or organizations or to the interests of the society (art. 403). The Special Rapporteur was not reassured by the fact that officials told him that this law only targeted political parties. He believes that the wording of article 403 is too vague, leaving room for broad and subjective interpretation. For example, it is not clear what constitutes “interference in the activities of State bodies”, nor when interference would be considered “illegal”. He strongly encourages the Government to revise the aforementioned provisions to ensure that they do not adversely affect members of public associations.
      42. During his visit, the Special Rapporteur was inspired by the many human rights defenders and other members of civil society organizations he met and who are engaged in critically important work to strengthen the rule of law in Kazakhstan. In this context, the Special Rapporteur is deeply troubled by the case of Zinaida Moukhortova, a former member of the Bar Association, who has been repeatedly subjected to forced psychiatric treatment over the past four years. He finds it deeply disturbing that Ms. Moukhortova has been placed on numerous occasions in psychiatric detention after she urged the authorities to investigate possible corruption practices. He is also seriously concerned that numerous human rights defenders have decided to stop their human rights work after being arrested. He underscores that human rights defenders play a crucial role in any country’s realization of civil, cultural, economic, political and social rights, and he urges the authorities to take prompt appropriate actions to respect and protect their rights.
      43. In the new Criminal Code, individuals identified as leaders of public associations may be subject to a separate category of offences with aggravated penalties. However, the definition of “leader” is so vaguely worded that civil society representatives fear that any member of a public association may be deemed a leader. The Special Rapporteur is unclear as to why leaders of public associations should be more dangerous than other individuals or why there must be stricter criminal punishments for them. He is unaware of any proven correlation between one’s profession or position and criminality. Rather, this law appears simply to be a way to instil fear in civil society leaders who consider criticizing the Government or its policies. The Special Rapporteur urges the authorities to repeal any laws that discriminate against individuals on the basis of their affiliation with an association carrying out peaceful activities.
      44. The Special Rapporteur commends the Government’s creation of a Consultative Advisory Body or Platform for Dialogue on Human Dimension with non-governmental organizations, working notably on recommendations to the Government and Parliament. Organized under the Ministry of Foreign Affairs, the consultative advisory body is composed of various types of organizations, including groups working on human rights issues and groups that are known to be critical of the Government. Civil society’s involvement in the State’s decision-making process is an important component of pluralism and democracy and can only benefit Kazakhstan. The Government has reportedly adopted 168 of the recommendations of the body, which signals the opening of a space for dialogue. However, the Special Rapporteur urges the Government not only to adopt technical recommendations but also to embrace those recommendations that address systemic shortcomings.
      45. The Special Rapporteur is concerned that a new grant-making mechanism — which is being promoted by the consultative advisory body and, at the time of drafting the present report, is supported by the Minister for Culture and Sports — may fall short of international human rights standards. Article 6 of the draft law on the introduction of changes and addenda to certain legislative acts of Kazakhstan pertinent to the activity of non- governmental organizations proposes the establishment of an operator to allocate grants to public associations and to monitor the implementation thereof”. The responsibility of allocating all grants — public and private — to public associations may give the operator the power to control the entire sector. The Special Rapporteur strongly recommends that the draft law be limited to applications for State grants. State bodies should not be in a position to allocate private, international or foreign funds to public associations. Such arrangements create an unacceptable risk of subjective and arbitrary allocation of funds. The Special Rapporteur also recommends that the operator body be guaranteed independence, for instance, by including representatives of civil society in its composition.

D. Religious associations

      46. Religious pluralism is a distinct characteristic of Kazakh society, and both the State and the country’s people should be justifiably proud of this inclusive tradition. However, the Special Rapporteur remains concerned at numerous legal provisions that go too far in limiting the right to freedom of association in a religious context. The Special Rapporteur endorses the recommendations pertinent to his mandate put forward by the Special Rapporteur on freedom of religion or belief, who undertook an official visit to Kazakhstan in 2014 (see A/HRC/28/66/Add.1). More specifically, the Special Rapporteur on the rights to freedom of peaceful assembly and of association shares the concerns of the Special Rapporteur on freedom of religion or belief about the compulsory re-registration requirements stipulated in the 2011 Act on Religious Activities and Religious Associations. He agrees that registration should not be mandatory and that unregistered communities should be able to operate free from discrimination or intimidation.
      47. Under the Act, religious groups are required to re-register within a specified time frame (i.e. one year) in order to obtain the status of a registered religious association at the national, regional or local levels. The registration of religious groups at the national level requires membership of at least 5,000 individuals; registration at the regional level requires 500 members; and registration at the local level calls for a minimum of 50 members. Only Sunni Muslims, the Russian Orthodox Church and the Catholic Church have been registered at the national level, while other communities have been recognized in particular regional or local territories only. In the absence of registration, religious groups are effectively banned from exercising any collective religious functions. Members, meanwhile, may face administrative sanctions if they routinely practice their rituals, even in private homes — a fact that government officials confirmed during the Special Rapporteur’s visit. In order to ensure compliance with international standards, the Special Rapporteur recommends that the authorities seek assistance from the Special Rapporteur on freedom of religion or belief, the Council of Europe Venice Commission and the Kazakh Constitutional Council. The Special Rapporteur welcomes the formation of an advisory group involving representatives of religious associations and government bodies to develop proposals on making further improvements to the legislation.
      48. Government officials told the Special Rapporteur that such strict regulation of religious groups was necessary to protect society against extremism, highlighting that at least 300 individuals from Kazakhstan had gone to fight for Islamic State in Iraq and the Levant in Iraq and the Syrian Arab Republic. The Special Rapporteur agrees that extremism is a serious concern. However, he underscores that extremism is more likely to grow in circumstances where there are vast socioeconomic disparities and little space for individuals to express their grievances. Extremism most often appeals to those who are desperate, and the Government should be cautious that its policies do not contribute to fostering such desperation. Banning peaceful religious groups is likely to do just that.
      49. Officials informed the Special Rapporteur that the Act on Religious Activities and Religious Associations might be amended in the future, but that there was currently a need for greater transparency from religious organizations. The Special Rapporteur believes that criminal groups will always find ways to circumvent transparency requirements and that the Act on Religious Activities and Religious Associations is unlikely to make a significant contribution in limiting extremism. He also believes that extremist groups are best tackled through the Criminal Code, not by a law on religious activities and religious organizations. While combating criminal activities is one of the core functions of a State, the Special Rapporteur warns against any counter-extremism and counter-terrorism measures that may have an adverse impact on freedom of association.2
      50. Finally, the Special Rapporteur is concerned at the requirement for individuals carrying out religious functions with some degree of public visibility to register as “missionaries”. Specifically, the Special Rapporteur was informed that the Act on Religious Activities and Religious Associations had had adverse effect on Jehovah’s Witnesses, who until the adoption of the legislation had reportedly not experienced major difficulties in enjoying their rights to freedom of association and of religion or belief. The Special Rapporteur wishes to highlight the case of the representative of the Christian Centre of Jehovah’s Witnesses in Kazakhstan, who is a Russian national living in Kazakhstan for more than 10 years. In November 2013, he was charged with illegal missionary activity after he participated in a weekly peaceful religious meeting of Jehovah’s Witnesses. The Special Rapporteur has been informed about several other examples of individuals subjected to severe fines and seizure of documentation for unregistered “missionary activity”.
      51. Officials told the Special Rapporteur that Jehovah’s Witnesses do not always enjoy the support of all segments of society. However, this can never be a justification for limiting their rights under international law. The Special Rapporteur finds it contradictory to depict them as being isolated from the society, while at the same time preventing them from gathering and publicly speaking about their religious beliefs to relatives, friends or neighbours. He emphasizes that it is the duty of State authorities to proactively protect all individuals against any form of stigmatization or discrimination and to ensure that everyone enjoys his or her rights and freedoms. He strongly encourages the authorities to meet with representatives from Jehovah’s Witnesses and any other religious groups to discuss ways to ensure they enjoy their rights.

_____________________________________________________________________
2 See the report of the Special Rapporteur on the promotion and protection of human rights and fundamental freedoms while countering terrorism (A/61/267).

III. Freedom of peaceful assembly

A. Exercising the right to freedom of peaceful assembly

1. Legislation

      52. The right to peacefully assemble, hold meetings, rallies and demonstrations, street processions and pickets is guaranteed by the Constitution. However, in practice, the Government’s approach to regulating assemblies renders that right meaningless. The 1995 Law on the Procedure for Organizing and Holding Peaceful Assemblies, Meetings, Marches, Pickets and Demonstrations requires that representatives of labour collectives, public associations or separate groups of citizens of Kazakhstan who reached the age of 18 seek prior permission from local authorities at least 10 days before the date of the gathering. Those requirements do not comply with international standards, which provide that no authorization should be required to assemble peacefully and that everyone has the right to freedom of peaceful assembly and of association (Human Rights CouncilCouncil resolution 15/21).
      53. Furthermore, the law provides that the maslikhat and akhimat, the local representative and local executive authorities, respectively, have the power to designate specific sites where authorized assemblies can be held. Designation of these sites, usually located in remote areas, prevents organizers and participants from choosing venues they consider the most appropriate to express their aspirations and grievances.
      54. During his visit, the Special Rapporteur visited Sari Arka square, which is the only site in Almaty where gatherings are allowed. The square is located about seven kilometres from the city centre, thus depriving demonstrators from the opportunity to express their views and opinions within sight and sound of their target audience, for example, government officials or fellow citizens in the areas of town with the highest density of people. The Special Rapporteur is gravely concerned that in a city of about 1.5 million inhabitants, the only designated place for assemblies is slightly bigger than a football pitch and is located in a relatively distant residential area.
      55. In these conditions, it is not surprising that 324 out of 497 assemblies recorded between 2012 and 2014 were deemed “unsanctioned”, according to figures provided by the Ministry of Justice. Figures provided by the Government also show a decrease in the number of requests for holding assemblies over the past few years, especially in the field of civil and political rights. Officials in Aktau reported that no requests for assemblies were received in 2013 and 2014.
      56. Proceeding with an unauthorized assembly can carry significant criminal consequences. Article 400 of the new Criminal Code imposes penalties for participation in “illegal” assemblies “resulting in serious harm to the rights and interests of citizens”. Although those penalties have been reduced under the new Criminal Code, they remain disproportionately severe and can include the deprivation of liberty.
      57. The Criminal Code also forbids providing “assistance” to “illegal” assemblies, including by “means of communication”. The Special Rapporteur believes that this provision unduly limits the rights to freedom of peaceful assembly, association and expression, by potentially making it a crime to promote a protest event. Indeed, it appears that the provision is aimed at preventing activists from using social media and other communication tools to organize. For the same reasons, the Special Rapporteur is concerned at amendments to the Law on Communications, adopted in April 2014, which grants the Prosecutor’s Office the power to suspend the operation of a network, including the Internet, without a court order.
      58. The Special Rapporteur emphasizes that, while the right to freedom of peaceful assembly may be subject to certain limitations under international human rights law, such limitations must be exceptions and that cannot undermine the essence of the right. In his meetings with government officials, the Special Rapporteur found a repeated overemphasis on restrictions rather than the rights themselves. In rationalizing the numerous restrictions on assemblies, authorities frequently cited traffic issues and the need to protect “the rights of others”. Government officials also told the Special Rapporteur that limitations to peaceful assembly were necessary in order to prevent massive unrest and cited the recent events in Ukraine as an example. The Special Rapporteur finds this justification unconvincing. The local political, economic and social context in Kazakhstan is vastly different.
      59. The Special Rapporteur believes this is a misconstruction of the concept of human rights. Although certain restrictions are allowed under paragraph 4 of Human Rights Council resolution 15/21, the Siracusa Principles on the Limitation and Derogation Provisions in the International Covenant on Civil and Political Rights provide a clear framework for the authorized limits under international human rights law. Fundamentally, the scope of a limitation referred to in the Covenant shall not be interpreted so as to jeopardize the essence of the right concerned and shall be interpreted strictly and in favour of the rights at issue (see E/CN.4/1985/4, annex, paras. 2-3). In this context, the Special Rapporteur underlines that the right to peaceful assembly must not be subject to prior permission from the authorities, but at best by a notification procedure whose rationale is to ensure police protection to demonstrators and bystanders.
      60. By specifying that authorized assemblies can only be held at specific designated sites and following the grant of permission from the State, the Special Rapporteur believes that the right to freedom of assembly is treated as a privilege or a favour rather than a right. Although in limited circumstances, for a certain period of time, the right to peaceful assembly may legitimately be restricted in certain locations, prohibiting assemblies in all locations but one designated area violates international human rights law.
      61. Indeed, in November 2014, the Human Rights Committee found that Kazakh law had violated the right to peaceful assembly in the case of Bakhytzhan Toregozhina and ruled that the Government was under the obligation to review its legislation, in particular the Law on the Order of Organization and Conduct of Peaceful Assemblies, Meetings, Processions, Pickets and Demonstrations (see CCPR/C/112/D/2137/2012, annex, para. 9). The Special Rapporteur encourages the Government of Kazakhstan to promptly and effectively implement this decision, and every other view from treaty bodies that form part of the human rights machinery.
      62. The Special Rapporteur echoes the findings of the Human Rights Committee and notes that the Government has admitted on multiple occasions that the Law on Assemblies falls short of international standards. In 2007, for example, the Human Rights Commission, a consultative body under the President, concluded in its baseline report on human rights in Kazakhstan that the 1995 Law had failed to comply with international standards. Among other things, it highlighted the fact that the law did not differentiate between participants in a gathering and monitors or passers-by, often resulting in the arrest of the latter.
      63. In 2010, on the occasion of the universal periodic review of Kazakhstan, the authorities committed themselves to making efforts to speedily draft and implement the new law on the right to assembly with fewer demands regarding prior registration and fewer requirements (see A/HRC/14/10, para. 97). That laudable commitment was reiterated in the framework of the 2014 universal periodic review of Kazakhstan, when authorities announced that a policy framework for a new law on peaceful gatherings and rallies was being drafted by the relevant State authorities with the participation of civil society (see A/HRC/WG.6/20/KAZ/1, para. 120). Ahead of the Special Rapporteur?s visit, the Ministry of Justice had prepared a report stating that the Government had taken a decision to develop a draft law on amendments to certain legislative acts on ensuring security during mass sports, cultural entertainment and other public events.
      64. The Special Rapporteur is encouraged by these developments, but believes that the promised reforms need to be approached with a greater sense of urgency. He notes, for example, that, during his visit, no one in the Government was able to provide an update on the status of the amendments to the Law on Assemblies.
      65. He fears that the heavy-handed regulation of peaceful dissent has contributed to a general decline in open civic participation, as exemplified by the decrease in the number of applications to hold an assembly. This creates an increased impression that underlying discontent may fester and become ripe for exploitation by extremist ideologies. He recalls that the right to freedom of peaceful assembly is also crucial because it gives people a peaceful outlet to air their grievances. Indeed, for this reason, it is a critical guarantor of social peace and cohesion.
      66. The Special Rapporteur thus encourages the authorities to consider a complete overhaul of its approach to regulating peaceful assemblies, starting by repealing the requirement of prior authorization and by allowing assemblies to take place in areas other than the designated “protest spaces”. The Special Rapporteur reiterates that he is at the disposal of the authorities for any assistance they may require in the drafting of a new law.

2. Practice

      67. During his visit, the Special Rapporteur learned that dozens of individuals had planned to stage peaceful assemblies from 24 to 27 January 2015 in 10 separate locations. In nine cases, authorities did not allow participants to hold assemblies in the locations of their choice; they were permitted to proceed only in authorized venues. Organizers of the tenth assembly eventually decided not to hold it. The Special Rapporteur also received reports that some participants of the planned protests had been subjected to “preventive detention”.
      68. On occasion, authorities’ strict adherence to the law’s wide-ranging regulation of peaceful assemblies has led to preposterous situations. For instance, police have used force on multiple occasions to break up “one-person protests” – often from the Antigeptil group, an ecological movement. On 2 February 2015, a peaceful individual attempting to submit a petition in support of the closed ADAM Bol newspaper was arrested, reportedly for breaching the Law on Assemblies. On 6 October 2013, a race organized at a local stadium in Almaty by dozens of peaceful individuals under the slogan “Kazakhs for sport” was broken up by police because the gathering had not been authorized. On 31 October 2013, a Halloween costume party organized through social media by a group of 15 peaceful students in Pavlodar was dispersed on the same grounds. On 5 March 2014, force was used against young children and their parents peacefully demonstrating against forced evictions in Astana. These are just a few of the examples that were brought to the attention of the Special Rapporteur. In all of the cases, the Special Rapporteur considers authorities’ actions violated international law and standards.
      69. Although officials assured the Special Rapporteur that local authorities did not discriminate against assemblies on the basis of their content or message, reports from civil society indicate otherwise. Requests to hold assemblies reportedly receive different treatment depending on their content; protests over potentially controversial issues are less likely to be authorized. For instance, a peaceful demonstration in Astana against the proposed deportation of opposition leader Mukhtar Ablyazov from France to Kazakhstan was rapidly broken up by police on 2 September 2013. A month later, a protest calling on French authorities to keep Mr. Ablyazov in prison until the official extradition request by Kazakhstan had been examined — a stance favoured by the authorities — took place without any police interference.
      70. The Special Rapporteur is also concerned about the use of “preventive detention” or “preventive warning”. Government officials justified such measures by saying that they were used as a public service to “inform” citizens about the law. However, in the Special Rapporteur’s view, this is a form of intimidation. It is also a blatant violation of the right of peaceful assembly, as well as the rights to security and liberty.
      71. Despite numerous challenges in the area of the right to freedom of peaceful assembly, the Special Rapporteur notes with appreciation that violence and excessive use of force at protests is rare in Kazakhstan, with the dramatic events of Zhanaozen standing out as an obvious exception. For example, tear gas seems to have rarely — if ever — been used during public assemblies in Kazakhstan. An official order, meanwhile, prohibits the apprehension of assembly organizers at the place where an assembly is taking place to prevent agitation, although repeated forcible removal of assembly participants into police minivans was brought to the Special Rapporteur’s attention.3 This seems to illustrate a high degree of responsibility by all sides, which the authorities should build on to further widen the democratic space.

B. Zhanaozen crisis

      72. The Special Rapporteur visited the city of Zhanaozen, which was the epicentre of a seven-month-long strike by oil workers lasting from May to December 2011. On 16 December 2011, clashes between demonstrators and police resulted in numerous deaths and casualties. Two official statements were issued in the weeks following the events. According to the statement delivered by the Prosecutor General on 25 January 2012, “64 persons received gunshot wounds, 14 individuals died — the deaths of two of them not being related to the violence — and 35 policemen were wounded as a result of the clashes”. According to the second statement issued by the Prosecutor General, on 22 February 2012, at least “12 individuals died of gunshot wounds, two persons died from the injuries they sustained, one person died from burns suffered during the pillage of the Sulpak trade centre and one person died from shotgun wounds that was unrelated to the riots”.
      73. The strike began in May 2011, a few weeks after the presidential elections, and was led by oil and gas workers from Karazhanbasmunai JSC, Ozenmunaigas and Ersai Caspian Contractor LLC. The workers demanded an increase in pay and a halt to company interference in trade union activities. Within weeks of the start of the strike, local courts declared the action illegal on the grounds that assemblies were being held at hazardous facilities in violation of the law. Hundreds of strikers were dismissed for participating in these “illegal” — although, it should be emphasized, entirely peaceful — assemblies as a result. The strike continued, however, along with public assemblies in Zhanaozen’s main square.
      74. In December 2011, local authorities decided to organize independence day festivities on the same square where workers had been demonstrating for several months. On 16 December 2011, which is when Kazakhstan celebrates its independence, altercations between a group of demonstrators and festivalgoers erupted. Police reportedly intervened and moved the strikers into a corner of the square, before turning back. Shortly thereafter, a group of young men, some wearing oil company jackets, reportedly began to destroy some equipment related to the independence day celebration. Several facilities were allegedly set on fire.
      75. In response, police began firing live ammunition into the crowd. In a video made available on social media,4 police can be seen firing their weapons indiscriminately, hitting unarmed demonstrators in the back and fleeing the square.
      76. The Special Rapporteur discussed the Zhanaozen crisis with the Office of the General Prosecutor, the relatives of those who had lost their loved ones and with numerous workers who had been demonstrating on 16 December 2011. He was left with the distinct and troubling impression that, more than three years after this tragic crisis, the wounds had not healed.
      77. The Special Rapporteur commends the Government for its efforts to increase resources in the region, which could help to mitigate some of the underlying reasons for the 2011 strikes. He notes that most of the workers who were on strike had been gainfully employed at the time of the visit. He also notes that practically all those who were convicted for mass unrest (see para. 84 below) have now been released on parole. However, there is more that needs to be done.
      78. One of the most important steps towards healing involves finding out what exactly happened in Zhanaozen. To this day, there is still conflicting information about the events of 16 December 2011 — in particular the actions of the workers, possible agents provocateurs and police action. It is not clear who participated in the violence, what police forces did to separate violent individuals from peaceful demonstrators and bystanders commemorating independence day, what circumstances led police forces to resort to lethal force and who ordered the police to use lethal force.
      79. In the absence of a clear understanding of the sequence of events, the Special Rapporteur joins the call of OHCHR for an independent international inquiry into the crisis. Such an independent investigation would make it possible to comprehensively shed light on the crisis, restore trust in the justice system and allow the victims to heal, including through moral compensation.
      80. The inquiry should also include an investigation of what happened in the city of Shetpe, located a few kilometres away from Zhanaozen, where clashes on 17 December 2011 between police, workers and residents led to the death of one person. Dozens of others were wounded by gunfire. Workers and residents were reportedly demanding the restoration of communications to Zhanaozen, as telecommunications had reportedly been cut off and several websites blocked in the days following the clashes there.
      81. Following the completion of the inquiry, the Government must hold individuals, including officials, accountable for their actions in Zhanaozen. Although five police officers have been convicted for abuse of power following the events of 16 December, none of them have been convicted for killing protesters. In fact, the vast majority of the police officers on duty that day continued to perform their duties.
      82. Likewise, there has been a conspicuous absence of charges against high-level officials involved in supervising the police response. This is troubling, as President Nazarbayev said on 21 December 2011 that the workers’ demands were legitimate.5 According to reports,6 prosecutors said at the trial against police officers that the police should have used alternative methods to respond to the mass disturbances.
      83. The Special Rapporteur was informed that a special fund had been established by the Oblast of Mangystau to compensate survivors of the Zhanaozen events. A number of those who were injured in 2011, including bystanders, have not been able to find employment since. The Special Rapporteur calls on the Government of Kazakhstan to ensure that the ratification of the Convention on the Rights of Persons with Disabilities provides victims with additional opportunities to seek redress.
      84. A few days after the violence, civil society organizations reported that as many as 700 persons had been arrested. While the vast majority of them were released in the following days, 37 oil workers were charged with various crimes, including “organizing and participating in mass unrest”. Among them was strike leader Roza Tulataeva, who was paroled in November 2014. The Special Rapporteur notes with appreciation the steps taken by the authorities to parole the convicted workers and to provide them with job opportunities to ensure their social rehabilitation and reintegration. However, he is gravely concerned that, during the trial, almost all of the 37 defendants fully or partially retracted their testimonies after claiming that they had been physically and psychologically abused by police in detention. The allegations of mistreatment included severe beatings, suffocation and threats to harm family members, all with the apparent aim of coercing testimony against themselves or others. In fact, most of the defendants who had pleaded guilty later alleged torture or other mistreatment. On 20 December 2011, one of the detainees, Bazarbai Kenzhebaev, who had been arrested four days earlier, died from injuries apparently sustained in custody.
      85. Many of the victims and survivors with whom the Special Rapporteur met in Zhanaozen expressed concerns about risks of reprisals for meeting with him. Indeed, the above-mentioned surveillance incident in Aktau occurred the day before a meeting with sources to discuss the 2011 events in Zhanaozen.
      86. The Government formed a task force to investigate allegations of torture and ill- treatment of those detained, but it was comprised of representatives from the Ministry of Interior and the General Prosecutor and thus lacked the independence necessary to conduct a proper investigation. Indeed, the panel determined that no crimes had been committed against the detainees and, as a result, no one has ever been prosecuted for the alleged torture. Although officials repeated that the trial of workers had been carried out in a transparent manner, this is not sufficient to meet international standards related to the right to a fair trial, which require thorough, independent and impartial investigations into all allegations of ill-treatment.
      87. The recent adoption by Kazakhstan of a zero-tolerance policy towards torture and the implementation of a national preventive mechanism are commendable. The Special Rapporteur urges the Government to implement them retroactively and to re-examine the convictions of the Zhanaozen workers. This will ensure that their convictions were not made on the basis of coerced evidence and that the alleged perpetrators are brought to justice.
      88. Separately, the Special Rapporteur is disturbed that most of those convicted in Zhanaozen had been known to be the most active organizers during the 2011 strikes. They were engaged in legitimate associational activity and should not be blamed for the crisis.
      89. The tragic events in Zhanaozen had a profound negative impact on the perception of peaceful protests in Kazakhstan, sparking a wave of legal reforms that seemed driven by the overriding aim of prohibiting assemblies whenever possible. It is also crucial to change public perception of freedom of peaceful assembly in general, and of Zhanaozen strikers in particular. As demonstrators were on occasions depicted as criminals, alcoholics or drug addicts by some media outlets, authorities have a significant role to play to protect those exercising their rights to freedom of peaceful assembly and of association from any form of stigmatization, intimidation, threats or defamation. In 2011, opportunities to engage in dialogue between strikers, company leaders and State representatives were missed. It is therefore crucial that the authorities restore trust and mutual understanding so as to avoid repeating mistakes from the past. The Special Rapporteur acknowledges that facilitating protests can be challenging but urges the Government to meet these challenges head on, with the same energy and effort that Kazakhstan has used to approach its economic development since 1991.

_____________________________________________________________________
3 See Minister of Internal Affairs order 665 of 6 December 2000.
4 https://www.youtube.com/watch?v=gX8I2JzFfpo.
5 See www.kt.kz/rus/state/kulibaev_budet_osvobozhden_ot_dolzhnosti_glav i_fnb_samrukkazina_1153549470.html (article available in Russian only).
6 See http://tengrinews.kz/kazakhstan_news/prokuror-politseyskie-mogli-oboytis-dubinkami-podavlenii-213066/ (article available in Russian only).

IV. Conclusions and recommendations

      90. During the Special Rapporteur’s visit, authorities repeatedly made reference to the rule of law to justify restrictions to the enjoyment of freedom of peaceful assembly and of association. However, in practice, the Special Rapporteur believes that the Government’s policies seem more driven by an adherence to “rule by law”.
      91. The Special Rapporteur recalls that the law is an expression of the peoples’ will and is therefore meant to serve the people. The rule of law implies that individuals are free to enjoy their human rights without prior authorization from State authorities. Otherwise, the rule of law principle may turn into an arbitrary “rule by law” norm, which is likely to erode the essence of these rights. The Special Rapporteur urges the Government of Kazakhstan to pay attention not only to the technical requirements of its human rights obligations, but also to the spirit of these obligations. Although the rights to freedom of peaceful assembly and of association are not absolute, the essence of these rights cannot be jeopardized by State-imposed limitations that are neither legitimate nor proportionate to the aim pursued. Restrictions must be strictly defined and narrowly interpreted in order to comply with the international human rights law.
      92. The Special Rapporteur is concerned that the State’s current approach to the rights to freedom of peaceful assembly and of association has had an adverse effect on public discourse. Opposition or dissenting views are frequently seen as a source of possible instability, rather than as a means to strengthen the rule of law. Kazakhstan has come a long way since 1991. Focus has been put on economic reforms to empower people, but the younger generation, who did not live through the harsh Soviet period, appear to have greater aspirations. It is natural that they want to take ownership of their society by participating in public affairs. Authorities pointed out that Kazakhstan has enjoyed rapid economic development, which in times of financial difficulties and geopolitical changes may risk leading to social turmoil. These are legitimate concerns that can only be addressed by ensuring that laws are in compliance with international human rights standards and widening the democratic space. An enabling environment for civil society is a priceless means to allow authorities to continue pursuing ongoing reform processes with greater support from the population but also to build robust institutions with representative, responsive and accountable governance that can protect the society against tumult. Any change is a challenge. Reforms require some dose of political courage and will, but the Special Rapporteur is convinced that Kazakhstan is capable of advancing the rights to freedom of peaceful assembly and of association in a short period of time.
      93. The Special Rapporteur invites the authorities to disseminate the present report widely, so that it can serve as a springboard for a public dialogue on expanding civic space. The plan of Kazakhstan to develop a human rights action plan until 2020 to implement the universal periodic review’s recommendations, taking into account the view of civil society, should outline the necessary actions to be taken to bring national laws and practices in line with the different recommendations of international human rights mechanisms in a holistic manner.
      94. Although the present report highlights some shortcomings regarding the rights to freedom of peaceful assembly and of association, the Special Rapporteur wishes to reiterate that his review and recommendations are offered in a spirit of constructive dialogue. Kazakhstan has made remarkable progress in the economic realm since independence, and the Special Rapporteur firmly believes that it is capable of replicating this progress in the field of the rights to freedom of peaceful assembly and of association. The Special Rapporteur reiterates that he remains at the disposal of the authorities in helping them achieve these goals and is willing to conduct a follow-up mission and provide technical assistance in the drafting of new laws or amendments.
      95. The Special Rapporteur makes the following general recommendations:
      a) Recognize in law and in practice that the rights to freedom of peaceful assembly and of association play a decisive role to foster pluralism, tolerance and broadmindedness, where opposition, minority or dissenting views or beliefs are respected and protected;
      b) Ensure that no one is criminalized for exercising the rights to freedom of peaceful assembly and of association or subject to threats or use of violence, harassment, persecution, intimidation or reprisals;
      c) Ensure that any limitations on the rights to freedom of peaceful assembly and of association have a legitimate aim, are defined by law, are proportionate to the aim pursued and are necessary in a democratic society;
      d) Ensure that victims of violations and abuses of the rights to freedom of peaceful assembly and of association have the right to an effective remedy;
      e) Implement the recommendations pertinent to freedom of association and of peaceful assembly, including the views adopted by the United Nations treaty bodies in individual communications.
      96. Concerning the right to freedom of association, the Special Rapporteur calls on the relevant authorities:
      a) To strictly and narrowly define the offence of incitement to discord (art. 174 of the new Criminal Code) to bring it in line with international human rights law and avoid any adverse effects on the rights to freedom of peaceful assembly and of association;
      b) To amend the Law on Political Parties so as to increase citizens’ opportunities to create political parties, including by decreasing the number of required individuals to form a political party and by specifying a limited time frame for registration to be examined by an independent body;
      c) To ensure individuals can form and join trade unions of their choice, including by eliminating compulsory state registration;
      d) To ensure that the Law on Public Association allows for the free operation of unregistered associations, and that any amendments concerning access to funding do not jeopardize the independence of associations, including by limiting the proposed new grant mechanism to State funds only;
      e) To repeal the offence of “illegal interference of members of public associations with activities of State bodies” (art. 403 of the new Criminal Code);
      f) To revise the Act on Religious Activities and Religious Associations to ensure religious organizations can be formed and can operate freely without the State’s prior approval.
      97. Concerning the right to freedom of peaceful assembly, the Special Rapporteur calls on the relevant authorities:
      a) To adopt within a specific time frame a new law on public assembly in compliance with international human rights law, with the participation of civil society. The new law should eliminate the State’s prior approval to hold an assembly, strictly and narrowly define the limited places where assemblies cannot take place, explicitly specify that public order and safety is the State’s duty only and remove criminal liability for “participation in an illegal assembly” (art. 400 of the Criminal Code);
      b) To implement the rights to security, to liberty and to be presumed innocent until proved otherwise, including by ensuring that no one is subject to “preventive detention” for the exercise of the right to peaceful assembly;
      c) To ensure law enforcement officials apply non-violent means before resorting to force and, when force is unavoidable, exercise restraint in proportion to the seriousness of the offence and to objectives pursued with due respect to human lives;
      d) To launch an international independent investigation into the tragic crisis in Zhanaozen and Shetpe with a view to bringing perpetrators of human rights violations to justice and to providing redress to victims;
      e) To consider granting Vladimir Kozlov early release for “good behaviour”, as per national legislation;
      f) To re-examine the conviction of the Zhanaozen oil workers who claim to have been forced to confess as a result of torture or ill-treatment.
      98. In addition, the Special Rapporteur calls on the relevant authorities:
      a) To ensure the recommendations of the Platform for Dialogue on Human Dimension are fully considered with a view to allowing civil society’s greater participation in public affairs;
      b) To increase the budget and the independence of the national human rights institution.

Адамның барлық құқықтарын, азаматтық, саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарын қолдау және қорғау, даму құқығын қоса алғанда (Бас Ассамблея)

Бейбіт жиындар еркіндігі мен ассоциация еркіндігі құқықтары жөніндегі мәселелер бойынша Арнайы баяндамашы Майна Киаидың баяндамасы. Адам құқықтары жөніндегі кеңес 2015 жылғы 16 маусым

      Қосымша
      Қазақстандағы миссия** ***
      Резюме

      Қазақстан Үкіметінің шақыртуымен бейбіт жиындар еркіндігі мен Майна Киаи ассоциация еркіндігі құқықтары жөніндегі мәселе бойынша Арнайы баяндамашы елдегі бейбіт жиындар мен ассоциация еркіндігі саласындағы ережелерге баға беру үшін 2015 жылдың 19-27 қаңтары аралығында елге ресми сапармен келді.

      Кіріспе бөлімнен кейінгі ІІ және ІІІ бөлімдерде озық тәжірибе мен саяси партиялармен, коммерциялық емес ұйымдармен, кәсіподақтармен және діни бірлестіктермен ассоциация еркіндігіне құқықтарын жүзеге асыру саласындағы, сондай-ақ бейбіт жиындар еркіндігіне құқық саласында сақталған қарсылықтардың бірқатар мысалдары сипатталады.

      Қорытындыда арнайы баяндамашы анықталған қарсылықтарды жеңу тәсілдеріне қатысты өзінің ұсыныстарын шығарды.

      * Техникалық себептер бойынша 2015 жылдың 7 тамызында қайта басылып шығарды.

      **Бұл баяндаманың резюмесі барлық ресми тілдерде таратылады. Резюмеге қосымшада бекітілген баяндаманың өзі тек ұсынылған тілде және орыс тілінде таратылады.

      *** Кешіктіріліп ұсынылады.

      Қосымша

      (Тек ағылшын және орыс тілдерінде)

Бейбіт жиындар еркіндігі мен Майна Киаи ассоциациясы еркіндігі құқықтары
жөніндегі мәселе бойынша, оның Қазақстанға миссиясы
(2015 жылғы 19-27 қаңтар)туралы Арнайы баяндамашының баяндамасы Мазмұны Тармақтар

      I. Кіріспе.....................................................................................1–12
      A. Тарихи және саяси шарттар.................................................5–9
      B. Құқықтық шектер................................................................10–12
      II.Ассоциация еркіндігі...........................................................13–51
      A. Саяси партиялар.................................................................19–32
      B. Кәсіби одақтар....................................................................33–38
      C. Қоғамдық бірлестіктер......................................................39–45
      D. Діни бірлестіктер..............................................................46–51
      III.Бейбіт жиындар еркіндігі.................................................52–89
      A. Бейбіт жиындар еркіндігі құқығын жүзеге асыру.........52–71
      B. Жаңаөзендегі дағдарыс.....................................................72–89
      IV. Қорытындылар мен ұсыныстар......................................90–98

I. Кіріспе

      1. Адам құқықтары жөніндегі кеңестің 15/21 және 24/5 резолюцияларына сәйкес бейбіт жиындар мен ассоциация еркіндігі құқықтары туралы мәселелер бойынша Арнайы баяндамашы Үкімет шақыруымен Қазақстанға 2015 жылдың 19-27 қаңтар аралығында келіп кетті. Оның сапарының мақсаты - елдегі бейбіт жиындар мен ассоциация еркіндігі саласындаы жағдайға баға беру.

      2. Арнайы баяндамашы Үкіметке оның кездесулерін ұйымдастыру туралы өтінішіне көңіл бөлгеніне алғыс айтты, және конструктивті диалог шеңберінде кездесуге уақыт тапқандардың барлығына шын алғысын білдірді.

      Арнайы баяндамашы Үкіметтің барлық арнайы рәсімдер мандатарияларына тұрақты шақыру жібергеніне және 2009 жылдың шілдесінен бастап сапармен келген алты Арнайы баяндамашыны қабылдағанына қатысты ризашылығын танытты. Ол мұны үкіметтің және ерік-жігерінің дәлелі бейбіт кездесулер мен ассоциация еркіндігі құқығын қоса алғандағы адам құқықтарын қорғауды күшейту және қолдау мүддесімен Адам құқықтары жөніндегі кеңес механизмімен ынтымақтастыққа дайын екендігінің дәлелі деп санайды. Арнайы баяндамашы осы мүмкіндікті пайдалана отырып, осы уақытқа дейін жіберген хабарламалар мен сапар нәтижесімен жіберілген хатқа толық жауап ұсынғаны үшін алғыс білдірді.

      3. Арнайы баяндамашы сонымен қатар Біріккен Ұлттар Ұйымының Қазақстандағы резидентінің үйлестіру кеңсесіне және Біріккен Ұлттар Ұйымының Орталық Азиядағы Адам құқықтары жөніндегі Жоғарғы комиссар басқармасының аймақтық өкілдігіне сапарға дайындық барысында және сапардың уақытында көрсеткен қолдауы үшін ризашылығын танытты.

      4. Қазақстанда болғанда Арнайы баяндамашы Астана, Алматы, Ақтау және Жаңаөзен қалаларына барып қайтты. Ол Астанада биліктің атқарушы, заң шығарушылық және сот тармақтарының өкілдерімен және Алматы, Ақтау және Жаңаөзен қалаларында аймақтық және жергілікті билік органдары өкілдерімен кездесті. Сонымен бірге ол ұлттық құқық қорғау мекемелерінің, халықаралық ұйымдардың, дипломатиялық корпустың және азаматтық қоғам ұйымының өкілдерімен кездесті, сондай-ақ 2011 жылдың желтоқсанында Жаңаөзенде орын алған дағдарыс кезіндегі адам құқықтары бұзылуының құрбандары мен аман қалған жәбірленушілерімен де кездесу өткізді. Арнайы баяндамашы қазіргі уақытта түрмеде жеті жарым жыл мерзімдік жазасын өтеп жатқан "Алға!" Ұлттық партиясы қоғамдық бірлестігінің басшысымен Владимир Козловпен кездесу ұйымдастыруға көмектескені үшін Қазақстан Үкіметіне алғыс білдіреді.

А. Тарихи және саяси жағдайлар

      5. Қазақстан 24 жыл бұрын тәуелсіздігін алды және содан бері едәуір экономикалық прогреске жетті. Экономикалық өсім мен инфрақұрылым дамуының жоғарғы көрсеткіштерін, жаңа астананың бой көтеруін қосқанда, Қазақстанға аймақтық және дүниежүзілік аренада маңызды ойыншы болуға мүмкіндік берді. Экономикалық салада мұндай таңқаларлық жетістіктерге жету Қазақстандағы табиғи ресурстардың молшылығы, адами ресурстардың мобилизациясы мен этникалық және мәдени әртүрлілігімен танылған қоғамда тұрақтылық сақтау жағдайларын нығайтудағы әрекеттерінің арқасында мүмкін болды. Қазіргі таңда Қазақстан ұзаққа баратын халықаралық жоспарлар құруда: бұл жерде 2017-2018 жылдар аралығындағы мерзімде Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты емес мүшелігінің орнына өз кандидатурасын ұсыну мен 2022 жылғы қысқы Олимпиада ойындарын Қазақстанда өткізу ұсыныстары жайлы айтылып отыр. "Қазақстан-2050" Стратегиясы" ұлттық стратегиялық жоспарында көзделетін басты мақсат жүз жылдықтың ортасына қарай дүниежүзінің ең дамыған отыз мемлекеттерінің қатарына қосылу болып табылады.

      6. Байлығы мен өркендеуші және тұрақты мемлекет ретіндегі беделіне қарамастан, Қазақстан бірқатар қарсылықтармен кездеседі. Елде әлеуметтік-экономикалық теңсіздік сақталады, адамның кейбір құқықтарын, әсіресе бейбіт жиындар мен ассоциация еркіндігі құқығын тиісті дәрежеде қолдану мүмкіндігімен барлығы қамтамасыз етілмеген.

      7. Мемлекеттің тәуелсіздігін алғаннан бері саяси және экономикалық мәселелер Президент Назарбаевтың қатаң бақылауында. Ол 1991 жылы Қазақстанның алғашқы президенті болып сайланды және содан бері билік басында отыр, 2011 жылғы президенттік сайлауда 89,9% халықтың қатысуында 95,5% дауыс жинады. 2015 жылғы 25 ақпанда Халық Ассамблеясы Кеңесінің бастамасымен, Парламент қолдауымен, Президент Назарбаев бұрын жоспарланған 2016 жылдың желтоқсанының орнына 2015 жылдың 26 сәуірінде мерзімінен бұрын президенттік сайлау өткізу туралы жариялады. Нәтижесінде оппозицияда сайлауға дайындалуға өте аз уақыт қалды.

      8. Арнайы баяндамашының ойы бойынша, Қазақстан тұйыққа тіреліп тұр. Тәуелсіздік алғаннан бері байқалған экономикалық прогресс қарқыны әсер қалдырарлық, алайда адамның басқа құқықтарын қамтамасыз ету жоспарындағы сәйкес алға жылжуларсыз мұндай прогресс біршама тұрақсыз сипатта болып табылады. Бұл парадоксалды болып көрінгенімен, осы немесе өзге мемлекеттегі тұрақтылықтың түпкілікті өлшемі бейбіт нысанда белгіленген тәртіптегі сынға төзімді қатынас таныту, яғни өзгеше ойлау мен саяси плюрализмнің көрсетілуіне каналдар ұсыну болып табылады. Егер ондай каналдар құрмаса,протестік көзқарастар өздігінен жойылмайды; керісінше, олар жиналып, көшедегі қарсылықтар мен үкіметтің саясатын сынға алатын үкіметтік емес ұйымдардың баяндамаларынан да қорқынышты нәрсеге ұлғайып кетеді.

      9. Сапар барысында үкімет өкілдері тұрақтылық пен бірегейлік қазақ қоғамына тән екенін, Қазақстан Халық Ассамблеясында негізгі ұлтпен қатар азшылықтың да көзқарастары қарастырылатынын бірнеше рет атап өтті. 140 этникалық және 17 діни топтан тұратын байтақ елде тұрақтылық пен бірегейлікті сақтай алған қабілеті үшін Қазақстан Үкіметіне лайықты баға беру керек. Одан бөлек Арнайы баяндамашы тұрақтылық көбінесе бейбіт жиындар мен ассоциация еркіндігі құқығын шектеу сылтауы ретінде қолданылады деген қорытындыға келді. Ол адам құқықтарын қорғау мен бейбітшілік пен тыныштықты сақтау бір медальдың екі жағы сияқты, өзара байланысты, өзара тәуелді элементтер деп атап өтті. Оның сенімі бойынша, бейбіт жиындар мен ассоциацияға құқықты еркін жүзеге асыру билік үшін халық тап болатын қарсылықтар туралы ақпараттардың бірегей қайнар көзі ретінде қызмет етеді. Бұл әсіресе Қазақстан секілді айтарлықтай күрделі және біркелкі емес геосаяси контекстте дамып жатқан жас және үлкен мемлекет үшін өзекті. Халықтың қажеттілігін түсіну мен биліктегі қарсылық пен тежеулерге жүйе құрудың бұдан жақсы амалы табылмайды.

B. Құқықтық шектер

      10. Қазақстан Балалар құқығы туралы конвенцияны, Әйелдерге қатысты дискриминацияның барлық формаларын ликивдациялау туралы конвенцияны, Нәсілдік дискриминацияның барлық формаларын ликвидациялау туралы халықаралық конвенцияны, азаптаулар мен басқа да қатаң, адамгершіліксіз және абыройды қорлайтын жазаларға қарсы конвенция мен оған қатысты Факультативті протокол, Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пакт, Азаматтық және саяси құқық туралы халықаралық пакт және оған Факультативті хаттама, Зорлықпен жоғалып кетуден барлық тұлғаларды қорғау туралы халықаралық конвенция және 2015 жылы Мүгедектер құқықтары туралы конвенциямен қоса адам құқықтары туралы көптеген халықаралық келісімдерді ратификациялады; олардың барлығында бейбіт жиын мен ассоциация еркіндігі құқығын көтермелеу мен қорғауға қатысты ережелер бар. Бұдан басқа Қазақстан Халықаралық еңбекті ұйымдастыру бойынша бірнеше конвенцияларды ратификациялады, соның ішінде 1948 жылғы Бірлестіктер еркіндігі мен кәсіподаққа бірігу құқығын қорғау туралы Конвенция(№ 87) және 1949 жылғы Кәсіподақтарға бірігу мен ұжымдық келіссөздер жүргізу құқығы туралы конвенция(№ 98) да бар. Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретіндегі қысқа тарихын ескерсе, биліктің адам құқықтарының халықаралық құқық нормаларын сақтауы мақтауға тұрарлық.

      11. Арнайы баяндамашы Конституцияның бейбіт жиын мен ассоциация еркіндігі құқығына кепілдік беретінін және идеологиялық және саяси көптүрлілікті мойындайтынын құптайды. Конституцияға сәйкес, халықаралық шарттар ішкі заңнамаға қарағанда артықшылыққа ие, және оның ережелері тікелей қолданыла беретінін атап өтеді. Теория тұрғысынан, соттар өз шешімдерінде Азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық пакттың 21 және 22 баптарына сүйене алады. Арнайы баяндамашы Конституцияға сәйкес бейбіт жиын мен ассоциация еркіндігі құқығы тек заң негізінде мемлекеттік қауіпсіздік, қоғамдық тәртіп, денсаулық сақтау, басқа тұлғалардың құқықтары мен еркіндіктерін қорғау мүддесінде шектелуі мүмкін екендігін атап кетеді, және де ол еркіндік қалыпты жағдай екенін, ал шектеулер- адам құқықтарының халықаралық құқығында қарастырылған жеке жағдайлар болып табылатынын көрсетеді.

      12. Бұл ережелерге қарамастан, Арнайы баяндамашы 2011 жылғы Жаңаөзендегі оқиғада кемінде 16 адамның, еңбек жағдайымен қанағаттанбайтын жүздеген мұнайшылардың протесттерін басуға жіберілген үкіметтік күшпен қақтығыста қайтыс болғанынан кейін ассоциация еркіндігі құқығын шектейтін жаңа заңдар қабылдануы мүмкін екендігіне алаңдайды. Сондай-ақ ол санкцияланбаған жиынға қатысушылар қорқытуға, айыппұлдарға, түрмеге қамалу мен әкімшілік санкцияларға ұшырауына алаңдайды.

II. Ассоциация еркіндігі

      13. Ассоциация еркіндігі мәселесіне көшпес бұрын Арнайы баяндамашы өз сапары барысында орын алған оқиғаларға қатысты алаңдаушылығымен бөліскісі келді.

      14. 2015 жылдың 24 қаңтарында Ақтауда өткен азаматтық қоғамның өкілдерімен кездесу аяқталғаннан соң кездесу өткен ғимаратқа қарама-қарсы жерде тұрған автокөлік байқалды, артқы орында отырған белгісіз тұлғалар Арнайы баяндамашының жүргізушісі мен ғимараттан шыға берістегі азаматтық қоғам өкілдерін суретке түсіріп алды. Олар қолданған фотоқұрылғының сапасы мен суреттерді жасауы бұл операцияны құпия полиция агенттері белсенділерді қорқыту үшін үшін жүргізіп жатқанына күмән қалдырмады.

      15. Арнайы баяндамашы көрсетілген тұлғаларға жақындады және бұл суреттерді қандай мақсатпен түсіріп жатқанын түсіндіруді талап етті, ал олар ешқандай жауап берместен, асығыс кетіп қалды. Сол күні Арнайы баяндамашы Маңғыстау облысының ішкі істер басқармасының басшысына ресми шағым жасады. Келесі күні ішкі істер органының өкілдері Арнайы баяндамашыға күдікті ұсталғанын хабарлады, және ол адамның мойындаған айғағын ұсынды. Бірақ Арнайы баяндамашы күдіктіде автотұрақтағы кісіні таныған жоқ.

      16. Арнайы баяндамашы бұл жағдайды үкіметтің көзқарасын бөліспейтін немесе болжалды түрде бөліспейтін тұлғаларға қатысты сыйламаушылықты және кейбір лауазымды тұлғаларға қатысты жазаламаушылық сезімін көрсететін алаңдатарлық инцидент деп санайды.

      17. Арнайы баяндамашы Адам құқықтары жөніндегі кеңестің 24/24 резолюциясы бойынша Біріккен Ұлттар Ұйымының механизмдері мен органдарымен ынтымақтасатын тұлғаларға қатысты репрессия мәселесіне өте маңызды деп қарайды. Ақтауда болған оқиға Қазақстанда, әсіресе елдің Қауіпсіздік кеңесінің тұрақсыз мүшелігіне үміткерлігін ескере отырып, құқыққорғаушыларды қорғау үшін әлдеқайда көп нәрсе қажет екенін куәландырды. Азаматтық қоғамның дамуына қолайлы жағдай қалыптастыру үшін қорқыту мен соңына түсу әрекеттерінен қорғау ғана емес, сонымен қатар адам құқықтарын бұзушы тұлғаны сотқа беруге тырысу, көпшілік қолдайтын көзқарас пен сенімдерге қарсы немесе одан өзгеше көзқарас ұстанатын тұлғаларды қолдауға бағытталған позитивті шаралар қабылдау қажет.

      18. Арнайы баяндамашы бүгінгі күнге дейін оның сапарымен тікелей байланысты болатын алаңдаушылық тудыратын мәселелердің оның назарына жетпегенін атап өтеді, алайда ол онымен кездесуге қатысқан азаматтық қоғам белсенділерімен байланысты сақтайды және осы мәселе бойынша қатаң позиция ұстанады.

A.Саяси партиялар

      19. Қазақстанда саяси оппозициялық пікір білдіру аясы өте шектеулі. Саясаттың айла-әдісі, қалыптасқан тәжірибе мен менталитет саяси қызметке қатысу оңай емес, арзымас және кейде қауіпті іс болатын ортақ жағдайдың қалыптасуына ықпал етеді. Басқаша ойлау қылмыстық қудалауға ұшырауы мүмкін, ал саяси тақырыптарға сыни көзқарастар білдіру көбінесе мемлекеттің тұрақтылығына қауіп ретінде танылады.

      20. 2002 және 2009 жылдары Қазақстан 1996 жылғы " Саяси партиялар туралы" заңға түзетулер енгізді. Заңның 2009 жылы қабылданған нұсқасының алдыңғы нұсқадан айырмашылығы бар, сонымен бірге саяси партияны құруға қажетті мүшелер санын қысқартуды қарастырады; оның ережесіне сәйкес, мемлекеттік тіркеу талап етілетін партия мүшелерінің нақты санына әсер етпейтін жағдайда, партиялық тізімде қате кетсе де саяси партияның мемлекеттік тіркелуіне рұқсат беріледі. Одан бөлек оның халықаралық стандартпен үйлесімділігі үшін ауқымды жұмыс жасау қажет болып тұр.

      21. " Саяси партиялар туралы" заң бойынша кіші партиялардың құрылуына кедергі келтіретін алғашқы мүшелер санының көптігін талап ету мен дайындық жұмыстары көп уақытты алатын және қымбат тұратын кеңкөлемді құжаттар пакетін ұсыну талабы секілді тіркеуге ауыртпалық тудыратын талаптар орнатылған. Осылайша, саяси партияның құрылуы үшін бастамашы топтардың саны облыстардың, республикалық маңыздағы қалалар мен астанадан үштен екі бөлігінен кем дегенде 1000 негізін қалаушы-мүшелерден құралуы керек, ал партия құрамында кем дегенде 40 000 мүше болуы керек.

      22. Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының бақылаушылар тобыны жіберген пікір бойынша 2012 жылы болған Қазақстандағы соңғы парламенттік сайлау барысында " демократиялық сайлаудың негізгі қағидалары" орындалмаған; атап айтқанда, үміткерлер мен бір партиялық тізімді тіркеуден алып тастаудың іріктелген мысалдары келтірілді. Билеуші партия "Нұр Отан" оның алдындағы "Отан" партиясы секілді халықтың үлкен қолдауына ие және 1991 жылдан бері маңызды экономикалық дамуға қол жеткізді, соңғы онжылдықтар бойы онда көпшілік құптайтын көзқараспен келіспейтін немесе одан өзгешеленетін көзқарастар болған емес. Мемлекетте тоғыз саяси партиялар бар, бірақ оның үшеуі ғана Парламентте. Олардың бір де бірі түпкілікті оппозициялық партия рөлінде шыға алмайды. Мысалы, 2011 жылғы президент сайлауы тұсында үміткерлердің бірі Президент Назарбаевқа дауыс бергенін мәлімдеді.

      23. Арнайы баяндамашы әсіресе саяси партияларды, яғни үкіметпен билік үшін күресетін құрылымдарды тіркеуге Әділет министрлігі атынан атқарушы органдардың жауапты екендігіне алаңдаушылығын білдірді. "Саяси партиялар туралы" заңға сәйкес билік органдарына потенциалды партияның өтінішін қарастыру мерзімін үнемі созуға рұқсат етіледі, сонымен бірге тіркеу процесіне жауапты лауазымды тұлғалар басшылыққа алатын нақты критерийлер белгіленбеген. Алайда билік өкілдері Арнайы баяндамашыны жеке тұлғалар Министрліктің тіркеу туралы шығарылған шешімдеріне сотқа шағымдана алады, ал оның өзінің байқауынша, сот органдарының тәуелсіздігіне сенім деңгейі де жоғары емес. Мемлекеттік мекемелердің ашықтығы мен есептілігін қамтамасыз ету үшін саяси партияларды тіркеу мен оның қызметін реттеуді тәуелсіз органға жүктеу қажет.

      24. Саяси партиялардың қызметін тоқтату мен оны тарату негіздері алаңдаушылық туғызатын себептердің бірі болып табылады. 2014 жылдың желтоқсанының соңында сот Коммунисттік партияның қызметін тоқтатты, құзыретті орган оның мүшелерінің тізімінде түсініксіздік анықтады.

      25. 2015 жылдың 1 қаңтарында жаңа Қылмыстық кодекс, Әкімшілік құқық бұзушылық туралы жаңа кодекс пен жаңа Қылмыстық-процессуалдық кодекс күшіне енді. Кейбір түзетулер қылмыстық сот ісінде заңдылықтың кепілдігін нығайту жолындағы ілгері жасалған қадам болса, кейбір ережелер саяси партиялар, бірлестіктердің заңды қызметі үшін жауапкершілік пен қылмыстық жазаны орнатуға алып келді. Қылмыстық кодекстің әлеуметтік, ұлттық, нәсілдік немесе діни бүліктің тууына қатысты 174-бабы ерекше алаңдаушылықты тудырады. Кодексте "бүлік тудыру" ұғымы дәл түсіндірілмеген, оның салдарынан Азаматтық және саяси құқық туралы халықаралық пакттың 3 тармағының 19 және 20-баптары мен Нәсілдік дискриминацияның барлық формаларын жою туралы халықаралық конвенцияның 4-бабының қамту аясынан шығатын ерікті түсіндіру мүмкіндігі туады. Бұл ереже бұрынғы қылмыстық кодексте де болды, бірақ жаңа нұсқасында ең ұзақ жазаның мерзімі 12-ден 20 жылға бас бостандығынан айыруға көбейтілді. Мәні бойынша бұл нақты түсіндіру емес, мысалы, еңбектенушілерді мобилизациялауға тырысқан кез келген оппозициялық партияны жұмыс берушілерге қатысты әлеуметтік бүлік туғызуда айыптауда қолданылуы мүмкін.

      26. Сапары барысында Арнайы баяндамашы "бүлік тудыруда" айыпталып, жеті жарым жыл бас бостандығынан айыру жазасына тартылған және "Алга!" партиясының басшысы, түрмеде ұсталып жатқан Владимир Козловпен кездесті. Козлов мырза Жаңаөзен қаласындағы демонстрацияға қатысқан мұнайшыларды қолдап сөз сөйлегенінен соң және 2011 жылдың желтоқсанындағы оқиғадан соң адам құқықтарының бұзылуына жол бергенін сынға алғаннан соң 2012 жылдың қаңтарында тұтқындалды. Козлов мырза "Қазақстандағы демократиялық сайлау" партиясына кірген тұста 2000 жылдан бастап оппозициялық саяси қозғалыстардың қызметінде қатысқан, және ол партия саяси экстремизмде, әлеуметтік шиеленіс тудыруда және ұлттық қауіпсіздікке қауіп төндіруде айыпталып, 2005 жылы қаңтарда сот шешімімен таратылған.

      27. Айыптау үкімі шығарылар тұста Козловтың жеті жыл бойы "Қазақстандағы демократиялық сайлау" партиясының орнына келген "Алга!" партиясының тіркелуіне қол жеткізуге тырысуы сәтсіз болды. Козлов мырзаның ісіне қатысты шығарылған сот шешімі кейіннен қызметінің "экстремисттік" сипатта болуы сылтауымен "Алга!" партиясымен қатар 34 мемлекеттік емес БАҚ-қа тыйым салуда қолданылды.

      28. Козлов мырзаның ісі бойынша сот жұмыстары барысында сотпен шақырылған сарапшы Козлов мырза: " Тізеңнен тұр да, қазақ, тиран мен ұрыны мойныңнан түсір!" деген мазмұндағы парақшалар тарату арқылы әлеуметтік бүлік тудырды деген қорытындыға келді. Сарапшының куәлігі бойынша, бұл әрекет көтерілісшілерді жұмыс берушілерге немесе мемлекеттік билікке қарсы бағыттауға арналған, Қазақстанның көптеген аймақтарында адамдар ауыр жағдайда өмір сүретіндіктен, парақшалардағы ақпараттан соң олар мұнайшылардың тарапынан протестке қосылулары мүмкін еді. Сонымен қатар Козлов мырзаның әрекеті жұмыс берушілер мен жұмысшылардың арасында жүргізіліп жатқан еңбек мәселесі бойынша келіссөздерді жоспарлы үзуге ықпал етті. Козлов мырза мен қазіргі уақытта ақша қаражатын ұрлады деген айыппен Францияда тергеуде болып табылатын оппозициялық қызметкер Мұхтар Аблязов арасындағы байланыс анықталды.

      29. Арнайы баяндамашы Козлов мырзаның саяси сөздері мен қоғамдық бірлестіктердің қызметіне қатысуы әлеуметтік жеккөрушілік тудыратын әрекет ретінде қылмыстық жазалауға тартылатын деңгейге жатқызылуына қатты алаңдайды. Сонымен қатар Козлов мырзаның ісін қарау, атап айтқанда, үкім мәтінінде оның заңды және бейбіт саяси қызметі мемлекеттік тұрақтылыққа қауіп ретінде танылуы басқаша ойлайтын саяси көшбасшылардың маргинализациясы тенденциясын көрсетеді. Деспотиялық шаралар арқылы саяси оппозицияны басуын есепке алсақ, Қазақстан үкіметінің айтарлықтай халықтың сенімі мен құптауына ие болуы таң қалдырарлық.

      30. Арнайы баяндамашының көзқарасы бойынша, жаңа Қылмыстық кодекстің 174-бабы саяси қызметке едәуір әсерін тигізді, ол түпкілікті экстремизммен күрестің тиімді емес және өнімсіз амалы ретінде танылады. Жоғарыда айтылған нақты емес негізде саяси топтардың таратылуы және оның өкілдерін соттық қудалау билеуші партияға бәсекелестік тудырғысы келетін кез келген оппозициялық саяси партия немесе оның мүшелері бүлік тудыру немесе "жалған ақпарат тарату", немесе " жала жабу" секілді қылмыстық жазаланатын әрекетке айыпталу қаупіне тап болуына алып келеді.

      31. Оппозициялық көзқарасты көрсетудегі шектелген мүмкіндіктер оппозициялық партиялардың бұқаралық ақпарат құралдарына толық қол жетімділіг болмағандықтан, өздігінен одан да азайып жатыр. Соңғы айларда бірнеше тәуелсіз газеттердің баспасөздері жабылды; атап айтқанда, 2014 жылдың желтоқсанында сот шешімімен саяси және құқық қорғау мәселесі жарияанатын "АДАМ бол" журналы жабылды. Қаулы журналда Украинадағы сепаратисттерді басуға украиндық әскерге әскери қолдау көрсетуге шақырған оппозиция көшбасшысымен сұхбат жарияланғаннан соң шығарылған.

      32. Арнайы баяндамашы Қазақстан өзіндік қарсылықтарға тап болып жатқан жас, үлкен және алуанпішінді ел екендігін түсінеді. Сонымен қатар ол саяси партиялар мен саяси оппозицияның қызметін реттеудің қазіргі тәсілі жалпы өзгеше ойлау мен плюрализмді басуға алып келеді, ол даму мен ұзақмерзімді перспективада тұрақтылық үшін жағымсыз салдарларға соқтырады. Тәуелсіздікке қол жеткізгелі 24 жыл өтті, саяси жүйенің плюрализм рухына толық ену уақыт келді. Ол үшін саяси партиялардың қызметін реттеу тәртібін қайта ұйымдастыру мен басқаша ойлауға неғұрлым ұстамды көзқараспен қараудан бастап, ауқымды реформалар жүргізу талап етіледі. Сонымен қатар Арнайы баяндамашының Қазақстанның Орталық Азияда ғана емес, бүкіл дүние жүзінде даму мен демократияның символы болуға қажетті ресурстары мен капиталдарға ие екендігіне күмәні жоқ.

      ________________________________________________________________
      1. www.osce.org/odihr/elections/89401?download=true. қараңыз

B. Кәсіптік одақтар

      33. 2014 жылдың маусымында Қазақстанда кәсіптік одақтар туралы жаңа заң қабылданды және кәсіподақтарға жаңа ережелерді орындауды қамтамасыз ету үшін бір жыл уақыт бөлінді. Осы баяндаманың дайындалуы барысында ол заң әлі толық көлемде қолданысқа енген жоқ.

      34. Жалпы жоспарда жаңа заң кәсіподақтардың аймақтық және салалық федерацияларға міндетті қосылуын қарастырады. Кәсіподақтарға өз таңдауы бойынша еңбек ұйымдарын құруға немесе оларға кіруге құқық беруден бас тартылған. Бұл жаңа талаптар халықаралық құқықтың нормаларына сай келмейді, ол бойынша сол немесе өзге ассоциация құрамына кірмеу құқығы ассоциация еркіндігінің ең маңызды компонентінің бірі болып табылады. Арнайы баяндамашы билікке кәсіподақтар туралы жаңа заңды оны халықаралық стандартпен сәйкестендіру үшін қайта қарастыруға ұысыныс жасады, ол Халықаралық еңбек ұйымының Қазақстан Республикасының кәсіподақтары жөніндегі заң жобасына техникалық ескертулер туралы меморандумында ерекше аталып көрсетілген.

      35. Сапар барысында Арнайы баяндамашыға алдыңғы жылдары бірқатар кесіподақтарды, тіркеуден бас тартылғаны хабарланды; оның ішінде Жанарту кәсіподағының тіркеу туралы өтінішінен 2010 жылдан бері сегіз рет бас тартылған; журналисттердің тәуелсіз кәсіподағына техникалық себептер бойынша бірнеше рет бас тартылған, соңғы рет 2014 жылдың қарашасында; Жезқазған кәсіподағының соңғы жылдары үш рет тіркеуге қол жеткізу әрекеттері сәтсіз болған. Мәлемдемелер бойынша, бұл кәсіподақтар енді жаңа заң ережелеріне сәйкес тіркеуге құжаттар тапсыру керек.

      36. Арнайы баяндамашы көтеріліс жасау құқығы онсыз көтеріліс заңды деп таныла алмайтын алдын ала мәмілегерлік процедурасын жүргізу міндеттілігі есебінен шектелуіне алаңдайды. Одан бөлек Еңбек кодексіне сәйкес, көтерілістер теміржол, транспорт және мұнай секілді жекелеген секторларда тыйым салынған. Онда сондай-ақ жұмыс берушінің заңсыз деп танылған көтеріліске қатысқан жұмысшымен еңбек келісімін бұзу құқығы да қарастырылған. Одан бөлек, жаңа Қылмыстық кодекске "заңсыз көтеріліске қатысуды жалғастыруға итермелейтін әрекеттер" (402-бап) деген жаңа қылмыстық құрам енгізілді. Арнайы бяандамашыға таныстырылғандай, көтерілісті өткізуді реттейтін құқықтық шектер көбінесе ассоциация еркіндігі құқығының сақталуына емес, оның шектелуіне бағытталған.

      37. 2011 жылдың мамырында табиғи ресурстардың масштабты өндірісімен танымал аймақта мұнай секторының үш кәсіпорнында жұмысшылар көтеріліс бастады(төменде 72–89 тармақтарын қараңыз). 2011 жылы тамызда, бірінші толқулар басталғаннан бірнеше ай өткеннен соң, наразылық білдіріп жатқан жұмысшылардың мүддесін қорғаған және жұмысшылардың жалақысын есептеу жүйесін өзгертуге шақырған кәсіподақ адвокаты Наталья Соколова "әлеуметтік бүлік тудырғаны" үшін алты жылға сотталды. Мұндай нақты емес қылмыс жасаудағы айыптаулардың кәсіподақ адвокатына қатысты қолданылуы арнайы баяндамашыны таң қалдырды. Еңбек жағдайы туралы мәлімдемелермен қоғамдық сөз сөйлеулер мәні бойынша - кәсіподақтың басты функцияларының бірі болып табылады; мұндай сұрақтардың қоғамда ашық талқылануы да капиталисттік экономика жағдайында қалыпты жағдай болып табылады. Соколова ханым 2012 жылы наурызда босатылды, бірақ Арнайы баяндамашы оның және көтерістің басқа да ұйымдастырушыларының тұтқындалуы әлеуметтік шиеленісті күрделендіре түсті, және оның нәтижесінде ол 2011 жылғы желтоқсанда орын алған қайғылы оқиғаға ұласып кетті деп алаңдайды.

      38. "Қазақстан–2050" Стратегиясында Президент Назарбаев Қазақстан үшін ең басты қарсылықтардың бірі кейбір "әлеуметтік топтардың ортақ модернизациялық процеске интеграцияланбағаны" деп атап кеткен. Қазақстанда жұмыссыздық деңгейі төмен деп көрсетілгенмен, бұл мәселені шешуге бағытталған шараларға қарамастан, әр аймақтағы әр түрлі тұрмыстық жағдайдың деңгейі сақталуда, мысалы, Жаңаөзен аймағында. Бұған байланысты экономикалық реформалар аса маңызды мәнге ие, бірақ олар да даулы мәселе орын алған жағдайда әлеуметтік шиеленісті жұмсартуға жеткіліксіз болуы мүмкін. Бұл мәселеде тәуелсіз кәсіподақтар жағымды рөл ойнайды, өйткені қажеттіліктер мен қарсылықтарды анықтап, шешім табу үшін олар билікке халықпен диалог орнатуға көмектеседі.

C. Қоғамдық бірлестіктер

      39. 1996 жылғы "Қоғамдық бірлестіктер туралы" заң бойынша барлық бірлестіктер мемлекеттік тіркеуді алуға міндетті. Арнайы баяндамашы тіркелмеген бірлестіктер ассоциация еркіндігіне қатысты халықаралық құқық нормаларымен қорғалатынын еске түсірді. Жаңа Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 489-бабына сай тіркелмеген қоғамдық бірлестіктердің қызметін басқарғаны, оған қатысқаны немесе қаржыландырғаны үшін жауапкершілікке тартылу бекітілгендіктен, тіркелмеген бірлестіктердің әрекет ету мүмкіндігін қалыптастыру мәселесі маңызды деп танылады.

      40. Сапар барысында Арнайы баяндамашыны Жаңаөзендегі дағдарыстың құрбаны болған отбасыларға қолдау көрсетуге тырысқан құтқару бойынша Көк Жалау экологиялық тобы мен "Аманат Актау" және "Актау дауысы" секілді жеке қоғамдық бірлестіктер туралы ақпараттандырды, бірақ оларға, үкімет ұсынған нұсқа бойынша, тапсырылған құжаттардың нақты болмауына байланысты тіркеуден өткізуден бас тартылған. Ол билік органдарын адам құқықтарын көтеру мен дамуға көмектесудегі маңызды рөлін ескере отырып қоғамдық бірлестіктердің құрылуына жәрдем беуге шақырады.

      41. Арнайы баяндамашы Қазақстанның Конституциясына сәйкес қоғамдық бірлестіктердің қызметіне мемлекеттің заңсыз араласуға болмайтынын құптайды және сонымен қатар Конституциясының сол бабында қоғамдық бірлестіктердің мемлекеттің ісіне заңсыз араласуы туралы айтылатынына алаңдайды. Жаңа Қылмыстық кодекс бірлестікті заңды қызметке заңсыз кедергі келтіру мен азаматтардың немесе ұйымдардың қоғамның мүдделеріне зиян келтіретін әрекеттерден сақтандырады (403 бап). Арнайы баяндамашының уайымын сейілтуге, ресми тұлғалар түсіндіргендей, бұл заң тек саяси партияларға ғана бағытталғаны туралы факті де көмектесе алмады. Оның ойынша, 403-баптың құрылымы көмескі және кең және субьективті түсінік беруге жол береді. Мысалы, "мемлекеттік органдардың қызметіне араласу" дегеніміздің не екені және ондай араласулар қай жағдайларда "заңсыз" деп есептелетіні нақты емес. Ол үкіметті жоғарыда көрсетілген ережені олар қоғамдық бірлестіктердің мүшелеріне жағымсыз салдарлар алып келмейтініне көз жеткізу үшін, қайта қарастыруға табандылықпен шақырады.

      42. Арнайы баяндамашы сапар барысында кездескен Қазақстандағы заң ұлықтылығын нығайту үшін маңызды қызметтермен айналысатын азаматтық қоғам ұйымының өкілдері мен көптеген құқық қорғаушылармен жігерленді. Бұл контекстте Арнайы баяндамашы соңғы төрт жыл бойы мәжбүрлі психиатриалық емдеуге бірнеше рет ұшыраған адвокаттар алқасының бұрынғы мүшесі Зинаида Мухортованың жағдайы үшін алаңдайды. Баяндамашы Мухортова ханым билікке болуы мүмкін сыбайлас жемқорлық жағдайын тексеру туралы өтініш жасаған соң оны бірнеше рет психиатриялық мекемеге жатқызып қойғаны үрей тудыратын жағдай деп санайды. Одан бөлек тұтқындаудан соң, көптеген құқық қорғаушылар өзінің қызметтерін тоқтатуға шешім қабылдаған. Арнайы баяндамашы құқық қорғаушылардың кез келген мемлекетте азаматтық, мәдени, экономикалық, саяси және әлеуметтік құқықтарды жүзеге асыруда шешуші рөл ойнайтынын ерекше атап кетті және билікті құқықтарды қорғау мен сақтауды қамтамасыз етуге қажетті шараларды кідіріссіз қабылдауға шақырады.

      43. Жаңа Қылмыстық кодексте, қоғамдық бірлестіктердің көшбасшыларының қатарына жататын тұлғаларға қатысты қатаңырақ жазалау шаралардың жеке құрамы бар. Сондай-ақ "көшбасшы" анықтамасы түсініксіз тұжырымдалғаны соншалықты, сол немесе өзге қоғамдық бірлестіктің кез келген мүшесі көшбасшысы ретінде танылуы мүмкін деп қауіптенеді. Арнайы баяндамашы көшбасшылар неге басқа тұлғаларға қарағанда қауіптірек саналады және неге оларға қатаңырақ қылмыстық жаза қолдану керектігін түсінбейді. Оған белгілі болғандай, адамның мамандығы немесе лауазымы мен қылмысқа бейімділігінің арасында ешқандай байланыс анықталмаған. Оның орнына, бұл заң үкімет пен оның саясатына қарсы сынмен шығуға батылы жеткен азаматтық қоғамның көшбасшыларының арасында қорқыныш орнатудың құралы ретінде қызмет етеді. Арнайы баяндамашы билікті, бейбіт қызметпен айналысатын бірлестіктерге мүшелік белгісі бойынша адамдарды бөлетін кез келген заңды жоюға шақырады.

      44. Арнайы баяндамашы үкіметтің консультативті кеңестік органды немесе ең алдымен үкімет пен парламентке ұсыныстар дайындаумен айналысатын адами өлшем бойынша үкіметтік емес ұйымдармен диалог үшін платформа құруын атап өтті. Сыртқы істер министрлігінің қорғауымен ұйымдастырылған консультативті кеңестік органның құрамына әр түрлі ұйымдар, құқыққорғау мәселесімен айналысатын топтар мен үкіметке сыни көзқарасымен танымал топтар кіреді. Азаматтық қоғамның мемлекеттік шешімдерді қабылдау процесіне қатысуы плюрализм мен демократияның маңызды бөлігі болып табылады және Қазақстанның мүддесіне сай болады. Мәлімдемелер бойынша, үкімет бұл органның 168 ұсынысын қабылдаған, бұл диалог кеңістігінің ашылғандығын білдіреді. Сонымен қатар Арнайы баяндамашы үкіметті техникалық ұсыныстармен шектелмеуге және жүйелік кемшіліктерді жоюға қатысты ұсыныстарды қарастыруға шақырады.

      45. Арнайы баяндамашы гранттарды ұсынатын жаңа механизм адам құқықтары саласында халықаралық құқыққа толық сай келмейді, оның құрылуын консультативті кеңестік орган қолдаған және баяндаманың дайындалуы барысында Мәдениет және спорт министрлігінің қолдауына ие болған. Қазақстан Республикасының бірқатар заңнамалық актілеріне түзетулер мен толықтырулар енгізу туралы заң жобасының 6-бабында үкіметтік емес ұйымдардың қызметі мәселесі бойынша қоғамдық бірлестіктерге грант беруде және оның қолдану мониторингін жасауда оператор тағайындауды ұсынды. Оператор қоғамдық бірлестіктердің арасында мемлекеттік, жеке гранттардың бөлінуіне жауап беретіндіктен, барлық сектор толығымен оның бақылауында болуы мүмкін. Арнайы баяндамашы заң жобасының қолдану аясын мемлекеттік гранттарға өтініш беру арқылы шектеуге ұсыныс береді. Мемлекеттік органдар қоғамдық бірлестіктерге жеке, халықаралық немесе шетелдік қаржыны бөліп бермеуі керек. Олай болмаған жағдайда қаржының субьективті және еркін түрде бөліну қауіпі туындайды. Сонымен қатар Арнайы баяндамашы мұндай оператор мекеменің, мысалы, оның құрамына азаматтық қоғам өкілдерін қосу арқылы, тәуелсіздігіне кепілдік беруді ұсынады.

D. Діни бірлестіктер

      46. Діни плюрализм қазақстандық қоғамның ерекшелендіретін белгісі болып табылады және мемлекет те, халқы да инклюзивтіктің мұндай дәстүрін мақтан тұта алады. Сонымен қатар діни контексттегі ассоциация еркіндігі құқығын тым шектейтін көптеген заңнамалық ережелер Арнайы баяндамашының мазасын қашырады. Арнайы баяндамашы 2014 жылы Қазақстанға ресми сапарының нәтижесі бойынша дін мен наным-сенімдер еркіндігі құқығы жөнінде шығарылған өз мандатына өзекті болып табылатын ұсыныстарды қолдайды. Атап айтқанда, бейбіт жиын мен ассоциация еркіндігі құқығы бойынша Арнайы баяндамашы 2011 жылғы "Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы" заңмен бекітілген міндетті қайта тіркелуді талап етуге қатысты дін немесе наным сенімдер еркіндігі бойынша Арнайы баяндамашымен уайымын бөліседі. Ол тіркелу міндетті сипатта болмауы тиіс және тіркелмеген қоғамдастықтар ешқандай дискриминациясыз және қорқынышсыз өз қызметін жүзеге асыруға мүмкіндіктерге ие болуы керек.

      47. Осы Заңның ережелеріне сәйкес діни топтар тіркелген республикалық, аймақтық немесе жергілікті діни бірлестік мәртебесін алу үшін бекітілген мерзімде (бір жылда) қайта тіркелуден өтулері тиіс. Республикалық деңгейдегі діни топты тіркеу үшін оның құрамында ең аз дегенде 5 000 адам болуы тиіс; аймақтық бірлестік жағдайында 500 адам, ал жергілікті діни бірлестікті тіркеу кем дегенде 50 адамның инициативасы бойынша жүргізіледі. Республикалық деңгейде тек мұсылман-сунниттер, орыс православ және католиктік шіркеулері тіркелген, ал қалған қауымдар жекелеген өңірлерде немесе жергілікті жерлерде мойындалған. Тіркеуі жоқ діни топтарға шынында ұжымдық діни функцияларды атқаруға тыйым салынады. Сонымен бірге оның жолын қуушылар жеке үйлерінде болсын салтын ұдайы жасап жүрсе, оларға әкімшілік санкциялар төнеді, және бұны Арнайы баяндамашының сапары тұсында ресми лауазымды тұлғалар растады. Халықаралық стандартқа сәйкестігін қамтамасыз ету мақсатында Арнайы баяндамашы билікке Дін және діни сенім еркіндігі бойынша Арнайы баяндамашыға, Еуропа Кеңесі Венециялық комиссиясы мен Қазақстанның Конституциялық кеңесіне жүгінуге кеңес берді. Арнайы баяндамашы заңнаманы ары қарай дамыту бойынша ұсыныстар жасау үшін діни бірлестіктер мен үкіметтік органдар өкілдерінен тұратын кеңестік топтардың құрылуын құптайды.

      48. Үкімет өкілдері Арнайы баяндамашыға діни топтардың қызметінің қатаң реттелуі қоғамды экстремизмнен сақтау үшін жасалатынын түсіндірді және ең кем дегенде 300 адам Қазақстаннан Ирак пен Левант Ислам мемлекетінің тарапынан соғысу үшін Ирак пен Сирияға аттанғанын атап өтті. Арнайы баяндамашы экстремизм мазасызданудың үлкен себебі екенімен келісті. Сонымен қатар ол экстремизм әлеуметтік-экономикалық теңсіздік пен азаматтардың наразылықтарын білдіру мүмкіндіктерін шектейтін жағдайда экстремизм үлкен ықтималдықпен өріс алуы мүмкін екенін атап өтті. Экстремизм көбінесе қиын жағдайдағы адамдар арасында қолдау табады, және үкімет өз саясатының олардың жағдайын күрделендірмейтініне сақтық танытуы керек. Бейбіт діни топтарға тыйым салу осындай салдарларға алып келеді.

      49. Ресми тұлғалар Арнайы баяндамашыға келешекте "Діни қызмет пен діни бірлестіктер туралы" Заңға түзетулер енгізілуі мүмкін екенін, бірақ қазіргі кезде діни ұйымдардың ашықтығын көтеру қажетті деп саналатынын хабарлады. Арнайы баяндамашының ойынша, қылмыстық топтар ашықтықты қамтамасыз ету талаптарын орындамаудың амалын әрқашан табады, ал "Діни қызмет пен діни бірлестіктер туралы" Заң экстремизмді шектеуге маңызды үлес қосатыны екіталай. Сонымен бірге ол экстремисттік топтар мәселесін діни қызмет пен діни бірлестіктер туралы заңмен емес, Қылмыстық кодекстің көмегімен шешу керек деп санайды. Мемлекеттің ең негізгі функцияларының бірі - қылмыстық әрекеттермен күрес екеніне қарамастан, Арнайы баяндамашы терроризм мен экстремизмге қарсы ассоциация еркіндігіне кері әсерін тигізетін кез-келген шараларды қабылдаудан сақтануды ескертті.

      50. Сайып келгенде, Арнайы баяндамашы діни функцияларды атқаратын тұлғалар қоғам алдында белгілі бір деңгейде болғандықтан, "миссионерлер" ретінде тіркелу керектігін айтты. Атап айтқанда, "Діни қызмет пен діни бірлестіктер туралы" Заңның қабылдануы Иегова куәгерлері үшін жағымсыз салдарларға алып келу фактісі Арнайы баяндамашы назарына жеткізілді, хабарламалар бойынша, оған дейін олар ассоциация еркіндігі мен дін және сенім еркіндігі құқықтарын іске асыруда айтарлықтай кедергілерге тап болмаған. Арнайы баяндамашы Қазақстандағы Иегова куәгерлерінің христиандық орталығының өкілі, Қазақстанда он жылдан астам өмір сүрген ресейлік азаматтың ісіне ерекше назар аудартқысы келді. 2013 жылдың қарашасында оған апта сайынғы Иегова куәгерлері бейбіт діни жинындарында қатысқаны үшін заңсыз миссионерлік қызметпен айналысты деп айып тағылған болатын. Тіркеусіз "миссионерлік әрекеттері" үшін ірі айыппұлдар салынуы және құжаттарды алып қоюдың басқа да бірнеше мысалдары Арнайы баяндамашының назарына ұсынылды.

      51. Арнайы баяндамашыға ресми тұлғалар хабарлағандай, Иегова куәгерлерін қоғамның барлық топтары қолдай бермейді. Дегенмен, бұл олардың халықаралық құқықпен қарастырылған құқықтарын шектеуді ақтайтын сылтау бола алмайды. Арнайы баяндамашы бір жағынан, оларды қоғамнан оқшауланған топ ретінде суреттеумен, екінші жағынан, оларға бірге жиналып, туыстары, достары немесе көршілерімен бірге діни сенімдерін ашық талқылауға мұрша бермеуінен бірқатар қайшылықтар көреді. Ол мемлекеттік билік бастамалық ретпен барлық тұлғаларды стигматизация немесе дискриминацияның кез келген түрінен қорғау және барлығын өз құқықтары мен еркіндіктерін пайдалану құқығын пайдалану мүмкіндігімен қамтамасыз етуге міндетті екендігін атап өтті.

      Ол билікті Иегова куәгерлері немесе кез келген басқа діни топ өкілдерімен олардың құқықтарын іске асыруды қалай қамтамасыз ете алатынын талқылау үшін кездесуге табандылықпен шақырды.

      Терроризммен күрес жағдайында адам құқықтарын ынталандыру және қорғау мәселесі бойынша Арнайы баяндамашының баяндамасын қараңыз.

ІІІ. Бейбіт жиындардың еркіндігі

А.Бейбіт жиындар еркіндігі құқығын іске асыру

1. Заңнама

      52. Бейбіт жиналу, жиналыстар, митингтер мен демонстрациялар өткізу, шерулер мен пикетке шығу құқығы Конституциямен кепілдендіріледі. Алайда тәжірибе жүзінде үкіметтің жиын еркіндігін реттеу амалдары бұл құқықты бүкіл мағынасынан айырады. 1995 жылғы "Ұйымдардың тәртібі мен бейбіт жиындар, митингтер, шерулер, пикеттер мен демонстрациялар өткізу туралы" Заңға сай, еңбек ұжымдарының, қоғамдық бірлестіктер мен Қазақстан азаматтарының жекелеген топтарының 18 жасқа толған уәкілеттік өкілдері іс шара өткізудің белгіленген күнінен он күн бұрын жергілікті билік органдарынан алдын ала рұқсат алулары тиіс. Мұндай талаптар халықаралық стандартқа сай келмейді, халықаралық стандарт бойынша (Адам құқықтары жөніндегі кеңестің 15/21 резолюциясы) бейбіт жиындарға рұқсат алудың қажеті жоқ және әрбір адам бейбіт жиын мен ассоциация еркіндігі құқығына ие.

      53. Одан бөлек, заңға сай мәслихаттар мен әкімдіктер сәйкесінше жергілікті өкілді және атқарушы билік органдары бола отырып, санкцияланған жиындарды өткізуге нақты орын бөлуге уәкілетті. Көбінесе алыс аудандарда орналасқан мұндай орындарды бекіту ұйымдастырушылар мен қатысушыларды өз мүдделері мен наразылықтарын көрсетуге олардың ойынша ең сай келетін жерді таңдау мүмкіндігінен айырады.

      54. Сапар барысында Арнайы баяндамашы Алматыдағы жиын өткізуге рұқсат етілген жалғыз орын Сарыарқа алаңына барып қайтты. Алаң қаланың орталығынан шамамен жеті шақырым жерде орналасқан, сондықтан шерушілер олардың мақсатты аудиториялары, мысалы, мемлекеттік лауазымды тұлғалар немесе қаланың халық тығыз қоныстанған бөлігіндегі отандастары, көріп, тыңдай алатын жерде өзінің көзқарастары мен ойларын білдіру мүмкіндігінен айырылған. Арнайы баяндамашыны 1,5 млн халқы бар қалада жиынға бөлінген орын ауданы жағынан футбол алаңынан үлкен емес екені және орталықтан шалғай ауданда орналасуы алаңдатады.

      55. Мұндай жағдайларда, Әділет министрлігінің мәліметтері бойынша, 2012-2014 жылдарда орын алған 497 жиынның 324-і санкцияланбаған болып танылуы таң қаларлық емес. Үкімет ұсынған мәліметтерде соңғы уақыттарда жиын, әсіресе азаматтық және саяси құқыққа арналған жиындар өткізу туралы өтініштер санының да азаю тенденциясы байқалған. Ақтаудағы ресми тұлғалар 2013-2014 жылдарда жиын өткізу туралы бірде бір өтініш келіп түспегенін хабарлайды.

      56. Санкцияланбаған жиын өткізу қатаң қылмыстық жауапкершілікке тартылуы мүмкін. Қылмыстық кодекстің 400-бабында нәтижесінде "азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделеріне зиян келетін заңсыз" жиындарға қатысқаны үшін жазалар белгіленеді. Бірақ Қылмыстық кодексте жазалау шаралары жұмсартылғанымен, олар бұрынғыша жөнсіз қатал деп танылады және онда бостандықтан айыру жазасы да кездеседі.

      57. Қылмыстық кодекске сәйкес, заңсыз жиын мүшелеріне "көмек", соның ішінде "байланыс құралдары" арқылы көмек көрсетуге де тыйым салынған. Арнайы баяндамашы ереже бойынша қарсылық протесті туралы ақпарат тарату да қылмыс болып саналатындықтан, осы ереже бейбіт жиындар, ассоциациялар мен көзқарас білдіру еркіндігі құқығын тым шектейді деп есептейді. Іс жүзінде, мұндай ереже белсенділердің ұйымдастырушылық мақсатта әлеуметтік желілер мен басқа да байланыс құралдарын қолдануына жол бермеуге арналған. Дәл сол себептермен, Арнайы баяндамашыны 2014 жылы сәуірде " Байланыс туралы" заңға енгізілген өзгерістер де алаңдатады, ол бойынша прокуратура соттың шешімінсіз белгілі бір байланыс құралын, соның ішінде ғаламтордың да жұмысын тоқтата тұру өкілеттігін алды.

      58. Арнайы баяндамашы бейбіт жиын еркіндігі құқығы адамдардың құқықтары жөніндегі халықаралық құқық нормаларымен рұқсат етілген бірқатар шектеулерге тап болса да, ондай шектеулер ерекше жағдайда болуы керек және осы құқықтың бар екендігін мүлдем жоққа шығара алмайтынын ерекше атап кетті. Арнайы баяндамашының байқауынша, үкімет өкілдерімен кездесу барысында көп жағдайда құқықтардың өзіне емес, шектеулерге баса назар аударылған. Жиындарға қатысты көптеген шектеулерді ақтау үшін билік көбінесе көше қозғалыстары мәселесі мен "өзге тұлғалардың құқығын" қорғау қажеттілігіне сүйенеді. Үкімет өкілдері Арнайы баяндамашыға бейбіт жиындарға құқықты шектеу жаппай тәртіпсіздіктің алдын алу шарасы ретінде қажет екенін хабарлады және Украинадағы жуырдағы оқиғаны мысал ретінде келтірді. Арнайы баяндамашы бұл негіздемені дәлелсіз деп санайды. Қазақстанда мүлдем өзгеше саяси, экономикалық және әлеуметтік контекст қалыптасқан.

      59. Арнайы баяндамашы адам құқықтары концепциясының қате түсіндірілуін байқайды. Алайда Адам құқықтары жөніндегі кеңестің 15/21 резолюциясының 4-тармағына сай кейбір шектеулерге рұқсат етілген, адам құқықтары халықаралық құқығы мәні бойынша шектеулерді түсіндірудің Сиракуз қағидалары мен Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт ережелерінен шегіну шектеулерге нақты негіз бере алады. Бастысы, Пактта көрсетілген шектеулердің қолданылу аясы сәйкес құқықты үзу үшін емес, бірақ қарастырылып жатқан құқыққа қолдануға қолайлы және қатаң түсіндіріледі(E/CN.4/1985/4, қосымшасы, 2 –3 тармақтарын қараңыз). Бұл контекстте Арнайы баяндамашы бейбіт жиындарға құқық биліктің алдын ала рұқсат беруіне тәуелді болмауы керек, бірақ полиция тарапынан демонстранттар мен жүргіншілердің қорғалуын қамтамасыз ету үшін оның іске асуы барынша хабарландыру тәртібі орындалуы керек екенін атап өтті.

      60. Арнайы баяндамашының көзқарасы бойынша, санкцияланған жиындарды тек арнайы орындар мен мемлекеттен рұқсат алған жағдайда ғана өткізуді қарастыратын анықтамаларды есептей отырып, бейбіт жиындарға құқық үкімет тарапынан құқық ретінде емес, артықшылық немесе жақсылық жасау ретінде қарастырылады. Дегенмен бейбіт жиындар заң негізінде тек белгілі жағдайда, нақты уақыт пен нақты жерде өткізіледі деп шектелгенмен, сол мақсат үшін бекітілген бір ғана орынды есептемегенде басқа барлық жерлерде өткізуге тыйым салу адам құқығының халықаралық құқығын бұзу болып табылады.
      61. Одан бөлек 2014 жылдың қарашасында Бахытжан Төреғожиннің ісін қарастырып отырып, Адам құқықтары жөніндегі комитет бұл жағдайда қазақстандық заңнама бейбіт жиындарға құқықты бұзды деген қорытындыға келді және үкіметке өз заңнамасын, әсіресе "Бейбіт жиындар, митингтер, шерулер, пикеттер мен демонстрациялар ұйымдастыру мен өткізу реті туралы" заңды қайта қарастыруды тапсырды (CCPR/C/112/D/2137/2012, қосымшаны, 9-тармақты қараңыз). Арнайы баяндамашы Қазақстанның үкіметін бұл шешімді жедел ретте және тиімді етіп жүзеге асыруға және адам құқықтарын қорғау механизмінің құрамдас бөлігі болып табылатын келісуші органдардың басқа да пікірлерін ескеруге шақырады.

      62. Арнайы баяндамашы Адам құқықтары жөніндегі комитеттің қорытындыларын қолдайды және үкімет жиналыс туралы Заңның халықаралық стандартқа сай еместігін бірнеше рет мойындағандығын атап кетті. Мысалы, 2007 жылы Президент жанындағы консультативті орган рөліндегі Адам құқықтары жөніндегі комитет Қазақстандағы адам құқықтары саласындағы ережелер туралы негізгі баяндамасында 1995 жылғы заң халықаралық стандартқа сәйкес келмейді деп бекітті. Заңда жиынның қатысушылар мен бақылаушылар және кездейсоқ жүргіншілер арасындағы айырмашылық қарастырылмағандықтан, салдарынан олар босқа тұтқындалатыны дәлелі белгіленген.

      63. 2010 жылы Қазақстан бойынша кезеңдік әмбебап шолу бойынша алдын ала тіркеу мен басқа да талаптары аз болатын жиын құқығы туралы жаңа заңды тез арада әзірлеу және оны жүзеге асыру үшін тырысу міндеттемесін өз мойындарына алды (A/HRC/14/10, пункт 97). Мақтауға тұрарлық бұл міндеттеме 2014 жылғы Қазақстан бойынша кезеңдік әмбебап зерттеу шеңберінде де расталды, ол кезде билік бейбіт жиындар мен митингтер өткізу жөніндегі заңның жаңа жобасын әзірлеу жөніндегі тұжырымдама азаматтық қоғамның қатысуымен уәкілетті мемлекеттік органдар арқылы дайындалып жатқанын жариялады(A/HRC/WG.6/20/KAZ/1, 120-тармақ). Арнайы баяндамашының сапарының алдында Әділет министрлігі баяндама дайындады, онда үкімет бұқаралық спорт, мәдени ойын-сауық және басқа да қоғамдық іс-шаралар барысында қауіпсіздікті қамтамасыз етуге қатысты белгілі бір заңнамалық актілерге түзетулер енгізу туралы заң жобасын әзірлеу туралы шешім қабылдады делінеді.

      64. Арнайы баяндамашы бұл ілгерілеулерге байланысты өз ризашылығын білдіреді, бірақ сонымен қатар уәде етілген реформаларды барынша жедел орындау керек деп санайды. Осылайша ол сапары барысында үкіметтің бірде-бір өкілі жиын туралы заңға енгізілгелі жатқан түзетулер туралы жаңартылған ақпарат ұсына алмағанын атап өтті.

      65. Арнайы баяндамашы бейбіт басқаша ойлауды осылай қатаң реттеу ашық азаматтық қатысудың белсенділігінің төмендеуіне әкеліп соқты деп қауіптенеді, оған жиын өткізуге өтініштер санының азаюы мысал бола алады. Осыған байланысты жетіліп келе жатқан наразылық экстремисттік идеологиясының ерушілерінің әрекетіне өсуі және қолайлы болуы мүмкін. Ол бейбіт жиындар арқылы адамдардың жиналып қалған қарсылықтарын бейбіт жолмен айту мүмкіндігі болатыны үшін бейбіт жиындар еркіндігі құқығының өте маңызды екенін еске салады. Осы себеппен бұл құқық мәні бойынша әлеуметтік тұрақтылық пен келісімнің ең маңызды кепілі болып табылады.

      66. Осыған орай Арнайы баяндамашы билікті алдын ала рұқсат алу талабын алып тастау мен "протестке арнайы бекітілген" жерлерден басқа орындарда жиындар өткізуге рұқсат беруден бастап, бейбіт жиындарды реттеуге деген көзқарасын түбегейлі өзгерту мүмкіндігін қарастыруға шақырады.

2. Тәжірибе

      67. Сапар барысында Арнайы баяндамашы әр түрлі он жерлерде бірнеше ондаған адамдар 24-27 қаңтар аралығында бейбіт жиын өткізуді жоспарлағанын анықтады. Тоғыз жағдайда билік қатысушыларға өздері таңдаған орында жиын өткізуге рұқсат бермеген; оларға тек сол мақсатта арнайы бекітілген орындарда ғана жиналуға рұқсат берілген. Оныншы жиынның ұйымдастырушылары соңында оны болдырмауға шешкен. Одан бөлек, Арнайы баяндамашыға жоспарланған протесттер акциясының кейбір қатысушылары ұсталғаны туралы хабарлама да келіп түскен.

      68. Кейбір жағдайларда билік бейбіт жиын еркіндігін реттейтін заңның шектен тыс ережелерінің соңынан соншалықты ойланбастан ере бергендіктен, ол ақылға сыймайтын жағдайларға алып келді. Мысалы, "Антигептил" экологиялық қозғалыс мүшелері ұйымдастырған "жеке протесттерді" таратуға полиция бірнеше рет күш қолданған. "АДАМ бол" жабық газетінің редакциясын қорғау үшін петиция жіберуге тырысқан бейбіт азамат 2015 жылы 2 ақпанда жиындар туралы заңды бұзғаны үшін тұтқындалған. Жиынның өткізілуі келісілмегендіктен, 2013 жылғы 6 қазанда Алматы стадиондарының бірінде "Қазақтар спорт үшін" лозунгымен өткен жүгірістің ондаған бейбіт қатысушыларын полиция қуып жіберген. 2013 жылғы 31 қазанда дәл сондай негізде Павлодардағы он бес бейбіт студенттерден құралған топ әлеуметтік желі арқылы барлық Әулиелер күніне орай ұйымдастырған костюмді кештен қуып таратылған.

      2014 жылы 5 наурызда Астанадағы мәжбүрлеп қоныс аудартуға қарсы шыққан бейбіт демонстрациядағы жасөспірім балалар мен олардың ата-аналары тобына қатысты билік басы күш қолданған. Бұл Арнайы баяндамашының назарына жеткен бірнеше мысалдар ғана. Арнайы баяндамашы бұл жағдайлардың барлығында билік өз әрекеттерімен халықаралық құқықтың нормалары мен стандарттарын бұзды деп санайды.

      69. Ресми тұлғалар Арнайы баяндамашыны жергілікті билік органдары жиындарды тақырыбы мен идеясы негізінде ажыратпайтынына сендіргенімен, азаматтық қоғам тобының хабарламасы керісінше айтады. Жиын өткізу туралы өтініш мазмұнына байланысты әрқалай қарастырылады; пікірталас тудыратын мәселе бойынша протесттердің өткізілуіне рұқсат беру мүмкіндігі өте аз. Мысалы, 2013 жылдың 2 қыркүйегінде Астанада болған оппозиция лидері Мұхтар Аблязовты Франциядан депортациялауға қарсы бейбіт протестті полиция тез арада таратып жіберді. Сонымен қатар бір айдан соң полицияның ешбір килігуінсіз Аблязов мырзаны Қазақстан тарапынан оны беру туралы жіберілген ресми сұраныс қаралғанға дейін түрмеден босатпауды француз билігінен талап еткен протест өтті, және бұл билік басындағылардың позициясымен сай келеді.

      70. Арнайы баяндамашы "превентивті тәртіпте" тұтқындау мен "ескерту жасаудың" тәжірибесі жөнінде алаңдайды. Билік өкілдері мұндай шаралардың қолданылуын заң ережелері туралы азаматтарды ақпараттандыруға арналған қоғамға қызмет көрсету ретінде сипаттап, ақтайды. Алайда, Арнайы баяндамашының ойынша бұл қорқыту формалары болып табылады. Бұдан бөлек бейбіт жиындар құқығының, қауіпсіздік пен еркіндік құқығының орасан бұзылуы болып табылады.

      71. Бейбіт жиындар еркіндігі құқығымен қамтамасыз етуде туындайтын көптеген қарсылықтарға қарамастан, Арнайы баяндамашы көтерілісшілерге қатысты зорлық пен шектен тыс күш қолдану Қазақстанда сирек кездесетінін, және Жаңаөзендегі драмалық жағдай жалпы фонда ерекше жағдай екенін ризашылықпен атап кетті. Атап айтқанда, Қазақстанда бұқаралық шараларда ешқашан көзді жасаурататын газ қолданылмайды. Сондай-ақ ресми бұйрықтың негізінде бүлік туғызбас үшін жиын ұйымдастырушыларын шараның өту жерінде ұстауға тыйым салынады, алайда Арнайы баяндамашыға бірнеше жағдайларда жиын қатысушыларын полиция фургондарына мәжбүрлеп кіргізгендері туралы хабарланды. Бұл барлық тараптардың жауапкершілігінің жоғарғы деңгейлігін көрсетеді және билік оны демократиялық кеңістікті одан әрі дамытуға негіз ретінде қолданғаны абзал.

      Ішкі істер министрлігінің 2000 жылдың 6 желтоқсанындағы

      № 665. бұйрығын қараңыз.

B. Жаңаөзендегі дағдарыс

      72. Арнайы баяндамашы 2011 жылдың мамырынан желтоқсанына дейін, жеті айға созылған мұнайшылар көтерілісінің эпицентріне айналған Жаңаөзен қаласында болып қайтты. 2011 жылғы 16 желтоқсанда полициямен қақтығыстың нәтижесінде көптеген көтерісшілер қаза болды немесе жарақаттанды. Оқиға орын алғаннан кейінгі алғашқы апталарда билік екі ресми мәлімдемесімен шыққан болатын. Бас прокурордың мәлімдемесіне сәйкес, 2012 жылы 25 қаңтарда "қақтығыстың нәтижесінде 64 адам оқ жарақатын алған, 14 адам қаза болды (тағы екі адамның қазасы бұқаралық тәртіпсіздікпен байланысты емес), 35 полиция қызметкерлері әр түрлі дене жарақатын алды". 2012 жылдың 22 ақпанында жарияланған Бас прокурордың екінші мәлімдемесіне сәйкес, "оқ жарақатынан 12 адам қайтыс болған, екі адамның өлімі дене жарақатынан болған, бір адам "Сулпак" сауда үйін тонау кезінде күйіп қалудан қаза тапқан, тағы бір кісінің өлімі жаппай тәртіпсіздікпен байланысты емес".

      73. Көтеріліс 2011 жылғы президент сайлауынан бірнеше аптадан соң мамыр айында "Каражанбасмұнай " АҚ, "Өзенмұнайгаз" және "ЕРСАЙ Каспиан Контрактор" ЖШС мұнайшыларының басшылығымен басталды. Жұмыскерлер жалақыны көбейту мен кәсіподақтың қызметіне компанияның араласуын тоқтатуды талап етті. Көтеріліс басталғаннан бірнеше аптадан соң жергілікті сот заңды бұзудың негізінде жиынның қауіпті обьектіде өтуіне байланысты протесттер акциясын заңсыз деп таныды. Осының нәтижесінде жүздеген көтерілісшілер "заңсыз", бірақ бейбіт жиынға қатысқаны үшін жұмыстан шығарылды. Алайда көтеріліс жалғасын тапты және Жаңаөзеннің бас алаңындағы қоғамдық жиындармен ере жүрді.

      74. 2011 жылдың желтоқсанында жергілікті билік органдары тәуелсіздік күніне орай мерекелік іс шараны бірнеше ай бұрын жұмыскерлер көтеріліске шыққан алаңда өткізуге шешім қабылдады. 2011 жылғы 16 желтоқсанда Қазақстан тәуелсіздігін тойлаған күні көтерілісшілер тобы мен мерекелік фестиваль қатысушыларының арасында қақтығысулар орын алды. Хабарлама бойынша, полиция қызметкерлері араласып, көтерілісшілерді алаңның бұрышына апарып, кейін алдыңғы позицияларына оралған. Одан көп ұзамай мұнай компаниясының белгісі бар киім киген жас ерлер тобы тәуелсіздік күнін тойлау шеңберінде қолданған құрылғыларды қирата бастады. Шамамен бірнеше обьект жандырылып жіберілді.

      75. Оған жауап ретінде полиция қызметкерлері топ ішінде әскери оқтармен атыс ашады. Әлеуметтік желілердегі вебсайтқа түскен бейнежазбаларда полиция ретсіз атыс жүргізіп, алаңнан кетіп жатқан қаруланбаған демонстранттарды арқасынан қалай жаралап жатқандары көрінеді.

      76. Арнайы баяндамашы Бас прокуратура қызметкерлерімен, туыстарын жоғалтқан адамдармен және 2011 жылғы 16 жетоқсанда демонстрацияға шыққан көптеген жұмысшылармен Жаңаөзендегі дағдарысты талқылады. Бұл қайғылы оқиғадан соң үш жылдан астам уақыт өтсе де, жаралар жазылмаған сезім қалыптасты.

      77. 2011 жылғы көтерілістің негізінде жатқан кейбір түпкілікті себептерді жоюға көмектесе алатын аймақтағы ресурс көлемін арттырудағы еңбегі үшін Арнайы баяндамашы үкіметке алғысын білдірді. Оның сапары кезінде көтеріліске қатысқан жұмысшылардың басым көпшілігінің ақы төленетін жұмысы болғанын атап кетті. Сонымен қатар, бұқаралық тәртіпсіздік үшін сотталған ( төмендегі 84 тармақты қараңыз) тұлғалардың барлығы дерлік қазіргі уақытта мерзімнен бұрын шартты түрде босатылған. Алайда мұнымен тоқтап қалуға болмайды.

      78. Жағдайды қалпына келтіруге бағытталған алғашқы қадамдардың бірі ретінде Жаңаөзенде нақты не болғанын анықтап алу керек. Қазіргі таңда 2011 жылғы 16 желтоқсандағы оқиғаға қатысты, әсіресе жұмысшылардың әрекетіне, ықтимал арандатушылардың рөлі мен полиция реакциясы туралы қарама қайшы ақпараттар бар. Зорлыққа кім қатысқаны, полиция қызметкерлерінің агрессивті ниеттенген адамдарды тәуелсіздікті тойлап жүрген жүргіншілер мен бейбіт демонстранттардан қалай ажыратқаны, қандай жағдайлар полицияны атыс бастауға итермеледі және полицияға ондай бұйрықты кім бергені беймәлім болып қалды.

      79. Оқиғаның жүйелілігі туралы нақты түсініктің болмауына байланысты Арнайы баяндамашы УВКПЧ-ның болған оқиғаны тәуелсіз халықаралық тексеріс өткізу туралы шақыруын қолдайды. Мұндай тәуелсіз тексерістің арқасында дағдарыстың жағдайын анықтай түсу, әділсот жүйесіне сенімді қалпына келтіру мен моральдық өтемақы көмегімен құрбандарға жан жарақатынан айығу мүмкіндігі пайда болады.

      80. Бұл тергеу шеңберінде Жаңаөзеннен бірнеше шақырым жерде орналасқан Шетпе қаласында полицей, жұмысшылар мен жергілікті тұрғындар арасында 2011 жылғы 17 желтоқсанда орнаған қақтығыстың нәтижесінде бір адам қайтыс болды. Ондаған адамдарға оқ тиген. Келіп түскен хабарламалар бойынша телекоммуникация үзіліп, оқиға орын алған күндерден кейін ағымдағы бірнеше күн ішінде бірқатар веб-сайттарға тосқауыл қойылғандықтан, жұмысшылар мен жергілікті тұрғындар Жаңаөзенмен байланысты қалпына келтіруді талап етті.

      81. Тергеу аяқталғаннан соң үкімет жауапты тұлғаларды, оның ішінде мемлекеттік лауазымды тұлғаларды Жаңаөзендегі іс–әрекеттер үшін жауапкершілікке тартуы қажет. Алайда 16 желтоқсандағы оқиғалардан соң бес полицей қызметкерлеріне билікті асыра пайдаланғаны үшін айыптау үкімі тағылды. Олардың бірде біреуі демонстранттардың өлтірілгені үшін айыпталмады. Одан басқа полицейлердің, сол күні қызметте болған басым көпшілігі өздерінің міндеттерін жалғастырды.

      82. Осыдан басқа, көзге түсетін жайт полицейлердің әрекетін басқарған бірде-бір жоғары лауазымды тұлғаларға айып тағылмады. Бұл алаңдаушылық туындатпай қоймайды, себебі, 2011 жылы 21 желтоқсанда Прездидент Назарбаев жұмысшылардың талаптары негізді деп мәлімдеді. Соттың ісін қарастыру барысында прокурорлар полицей қызметкерлеріне жаппай тәртіп бұзушылықты басудың альтернативті әдістерін қолдану қажеттігін мәлімдеді6.

      83. Арнайы баяндамашы Маңғыстау облысының әкімшілігі Жаңаөзендегі оқиғалардың нәтижесінде зардап шеккендерге арнайы қор құрғандығы туралы хабардар етілді. 2011 жылы дене жарқаттарын алған бірнеше тұлғалар, соның ішінде кездейсоқ өтіп-бара жатқан адамдар сол кезден бастап жұмысқа орналаса алмады. Арнайы баяндамашы Қазақстан үкіметін мүгедектердің құқықтары туралы Конвенцияны ратификациялап, жаппа шеккендерде келтірілген нұқсандардың орын өтеуге қосымша мүмкіндіктер пайда болуы үшін шара қолдануға шақырады.

      84. Азаматтық қоғам ұйымының деректері бойынша, қақтығыстан кейін бірнеше күн ішінде кемінде 700 адам тұткындалды. Алайда, тұтқындардың басым көпшілігі келесі күндері босатылып, 37 мұнайшыға әр түрлі қылмыстар жасағаны, оның ішінде "жаппай құқықбұзушылықты ұйымдастырып, қатысқаны үшін" айып тағылды. Олардың қатарында Ереуілдің басшысы Роза Тулетаева болды. Ол 2014 жылдың қараша айында мезгілінен бұрын шартты түрде босатылды. Арнайы баяндамашы үкіметтің, сотталған жұмысшыларды мезгілінен бұрын шартты түрде босатқандары мен оларды жұмыспен қамтамасыз етіп, мүдделері бойынша әлеуметтік реабилитация мен реинтеграциялануына арнап мүмкіндіктер жасаған қадамдарын қанағатпен айтады. Сондай-ақ ол , 37 қорғалушылардың барлығы өздерінің берген айғақтарынан толық немесе ішінара бас тартып, қамауда болған уақытта күш көрсетіліп және психологиялық зорлыққа ұшырағандарын мәлімдеді. Негізінен, аяусыз ұрып-жығу, қылқындыру мен туысқандарға қатысты қоқан лоқы сияқты құқыққа қайшы мәлімдемелер келіп түскен. Олардың барлығы бір мақсатты бұл қамаудағыларды өздеріне және басқаларға қарсы куәлік етуге мәжбүрлеуді көздеді. Бұдан басқа, қорғалушылардың көбі өзін айыпты деп таныған, көпшілігі кейін өздерінің құқыққа қайшы әрекетке ұшырағандарын мәлімдеді. 2011 жылғы 20 желтоқсанда осы жағдайға дейін төрт күн бұрын тұқындалғандардың ішінде Кенжебаев Базарбай қамауда болған уақыт ішінде алған жарқаттардан болса керек, қайтыс болды.

      85. Құрбандар мен аман қалған жәбірленушілердің көпшілігімен Арнайы баяндамашы Жаңаөзенде кездескен, онымен кездескені үшін репрессияға ұшырау үрейімен бөлісті. 2011 жылы Жаңаөзендегі оқиғаларға арналған Ақтаудағы аңдумен байланысты, жоғарыда аталған оқиға, кездесу қарсаңында алдын бір куәгерге қатысты орын алды.

      86. Үкімет қамауға алынған тұлғаларға қатысты азаптаулар мен құқыққа қайшы әрекеттер бойынша тергеу жүргізу үшін топ ұйымдастырды, бірақ оның құрамы Ішкі істер министрлігі мен Бас прокуратура өкілдерінен құралды. Сол себепті, тиісті тәртіпте тергеу амалдарын жүргізу үшін жеткілікті мөлшерде тәуелсіз болмады. Осылайша, сарапшылар тобы қамауға алынғандарға қатысты ешқандай қылмыс жасалмағандығын анықтады. Және нәтижесінде ешкім азаптауды қолдануды айыптау бойынша қылмыстық жауапкершілікке тартылмады. Алайда, ресми тұлғалар бірнеше рет сот процесінің транспарентті сипатта болғанын мәлімдеді. Бұл құқық саласында құқыққақайшы әрекет туралы барлық анықтауларға жан-жақты тәуелсіз және бейтарап тергеу жүргізілуін көздейтін халықаралық стандарттарға сәйкес болуы үшін жеткіліксіз.

      87. Қазақстанның жуырдағы азапқа салуларға толықтай төзбеуге шыдамсыздыққа қатысты саясат жүргізу мен ұлттық превентивті механизмді құру шешімдері,мақтауға тұрарлық. Арнайы баяндамашы үкіметті бұл механизмдерді ретроавктивті тәртіпте қолданып, Жаңаөзеннің жұмысшыларына қатысты шығарылған үкімдерді қайта қарауға шақырады. Бұл үкімдердің мәжбүрлі алынған дәлелдердің негізінде шығарылмағандығына көз жеткізеді. Және де күдікті кәнілілерді жауапкершілікке тартуды қамтамасыз етеді.

      88. Бұдан басқа, Арнайы баяндамашы, Жаңаөзендегі оқиғаға қатысты сотталған адамдардың көпшілігі 2011 жылғы ереуілдердің белсенді ұйымдастырушылары ретінде танымал болғандығына алаңдады. Олар заңды қоғамдық қызметпен айналысқан, болған жағдайға қатысты кінә тағуға болмайды.

      89. Жаңаөзенде орын алған қайғылы оқиға Қазақстандағы бейбіт шерулерге қатысты айтарлықтай жағымсыз әсер етті, және де артынан құқықтық реформалар толқынын әкелді. Олардың басты көздеген мақсаты - кез келген сылтау негізінде жиындарды өткізуге тыйым салу. Сонымен қатар жалпы бейбіт жиындар еркіндігі және атап айтқанда Жаңаөзендегі еруілшілдер туралы қоғамдық пікірді өзгерту өте маңызды болып саналады. Себебі, БАҚ бірнеше жағдайда демонстранттарды қылмыскерлер, маскүнемдер мен нашақорлар ретінде бейнеледі. Билік, еркіндік негізіндегі бейбіт жиындар мен ассоциациялар еркіндігіне қатысты өз құқықтарын іске асырушыларға, әр түрлі формадағы стигматизация, қорқыту, қоқан лоқы немесе жалған айып тағудан қорғауда маңызды роль атқаруға міндеттелген. 2011 жылы компания басшылары мен мемлекет өкілдерімен, ереуілдеушілермен диалогты бастау мүмкіндігін жіберіп алған. Осыған байланысты өткен қателіктерді қайталамас үшін билікке өзара түсінісік пен сенімді қалпына келтіру аса маңызды болып табылады. Арнайы баяндамашы ереуіл қызметіне жағымды жағдай жасау, жеңіл тапсырма болмауы мүмкін, бірақ үкімет бұл тапсырманы, Қазақстанның 1991 жылдан бастап өзінің экономиканың дамуына қандай күш пен энегрия жұмсаса, сол сияқты осы мәселені де қолға алуды шақырады.

      _____________________________________________________________________

      4https://www.youtube.com/watch?v=gX8I2JzFfpo.
5www.kt.kz/rus/state/kulibaev_budet_osvobozhden_ot_dolzhnosti_glavi_fnb_ samrukkazina_1153549470.html (мақалалар тек орыс тілдерінде бар).

      http://tengrinews.kz/kazakhstan_news/prokuror-politseyskie-mogli-oboytisdubinkami-podavlenii-213066/ (мақалалар тек орыс тілдерінде бар).

IV. Қорытындылар мен ұсыныстар

      90. Арнайы баяндамашының сапары барысында билік өкілдері бейбіт жиындар мен ассоциация еркіндігінің шектеулерін ақтап алу үшін бірнеше рет заңның ұлықтығына сілтеме жасаған болатын. Алайда Арнайы баяндамашы айтқандай, іс жүзінде үкімет саясаты "заң деспотиясы" қағидасымен ілгерілеуде.

      91. Арнайы баяндамашы заңның халықтың еркінің көрінісі болып табылатынын және сол себепті де халықтың мүддесіне қызмет ету керектігін ескертеді. Заңның ұлықтығы қағидасы әрбір адам мемлекеттік биліктің рұқсатынсыз өз құқықтарын қолдануда еркін екенін білдіреді. Олай болмаған жағдайда заңның ұлықтығы қағидасы құқықтың мәнін жоятын "заң деспотиясының" ерікті формасына айналып кету қаупі төнеді. Арнайы баяндамашы Қазақстан үкіметін өзінің құқыққорғау жағдайларының техникалық аспекттеріне ғана емес, оның рухына да мән беруге шақырады. Бейбіт жиындар мен ассоциация еркіндігі құқығы абсолюттік болмағанымен, ол құқықтардың мәні мемлекет қабылдаған шектеулермен қауіпте қалмауы керек, шектеулер заңсыз ғана емес, олар көзделген мақсатқа сай емес. Шектеулер қатаң анықталғанда және нақты түсіндірілгенінде ғана адам құқықтарының халықаралық құқық стандарттарына сай болады.

      92. Арнайы баяндамашы мемлекеттің бейбіт жиындар мен ассоциация еркіндігі құқығына қазіргі ыңғайы қоғамдық дискурсқа жағымсыз ықпал еткені жөніндегі алаңдаушылығын білдірді. Көпшілік мақұлдаған көзқарасқа қарсы немесе одан бөлек ойлар көбінесе заңның ұлықтығын нығайтудың амалы ретінде емес, тұрақсыздықтың потенциалды шығу көзі ретінде қарастырылады.

      1991 жылдан бастап Қазақстан ауқымды белестерді еңсерді. Тұрғындардың мүмкіндіктерін кеңейту мақсатында негізінен экономикалық реформаларға сүйенген болатын, бірақ кеңестік ауыр шындықты көрмеген жас ұрпақтың арманы әлдеқайда алыста жатыр. Сол себепті олардың қоғам тағдырын өз қолдарына алып, қоғамдық өмірге араласуға талпынуы табиғи дүние. Билік өкілдері атап өткендей, Қазақстан қаржылық қиындықтар мен геосаяси өзгерістер жағдайында әлеуметтік сілкініспен ұштасқан екпінді экономикалық дамуды басынан кешті. Осы жөнінде мазасызданудың жөні бар және ол мазасыздық заңнаманың адам құқықтары саласы мен демократиялық кеңістікті ұлғайтуда халықаралық стандартқа жауап бере алуын қамтамасыз ету арқылы ғана сейіледі. Азаматтық қоғам үшін жағымды жағдай қалыптастыру халық тарапынан одан да кең қолдауға ие бола отырып, ағымдағы реформалар процесін жалғастырудың ғана емес, қоғамды артық сілкіністерден қорғауға қабілетті өкілдік, сергек және есепті басқару жүйесіне мықты институционалдық негіз құрудың таптырмас амалы болып табылады. Реформалар белгілі бір саяси қайсарлық пен ерікті талап етеді, бірақ Арнайы баяндамашы Қазақстан қысқа мерзімде бейбіт жиындар мен ассоциация еркіндігі құқығының сақталуын қамтамасыз ете алатынына сенеді.

      93. Арнайы баяндамашы билікке азаматтық кеңістіктің ұлғаюы туралы қоғамдық диалогтың бастапқы қайнар көзі ретінде болуы үшін бұл баяндаманың кең таратылуын қамтамасыз етуді ұсынады. Қазақстан дайындаған 2020 жылға дейінгі адам құқықтары саласындағы іс-әрекеттер жоспары әмбебап мерзімдік шолу нәтижесі бойынша шығарылған ұсыныстардың орындалуына бағытталады және онда азаматтық қоғамның позициясы ескеріле отырып, заңдар мен тәжірибенің халықаралық құқық қорғау механизмдерінің әртүрлі ұсыныстарымен сәйкестендірілуіне қажетті кешендік шаралар түсіндірілуі керек.

      94. Бұл баяндамада бейбіт жиындар мен ассоциация еркіндігі құқығын жүзеге асыру ісінде белгілі бір кемшіліктер болғанымен, Арнайы баяндамашы оның барлауы да, ұсыныстары секілді конструктивті диалог ретінде қабылдануы керек екендігін тағы да атап кетті. Қазақстан тәуелсіздігіне қол жеткізгеннен бері экономикалық салады аса ірі прогреске жетті және арнайы баяндамашы елдің бейбіт жиындар мен ассоциация еркіндігі құқығы саласында да соған ұқсас жетістікке жете алатынына сенеді. Арнайы баяндамашы осы мақсаттарды жүзеге асыруда билікке көмекке келуге әрдайым дайын екендігін, келесі іс-қимылдар шеңберінде миссиялар өткізу идеясы мен жаңа заңдар әзірлеу мен түзетулер енгізуде техникалық жәрдем беруге ашық екенін тағы да атап кетті.

      95. Арнайы баяндамашы келесідей жалпы ұсыныстар жасады:

      a) бейбіт жиындар мен ассоциация еркіндіктері құқығы плюрализмді көтермелеуде, шыдамдылық пен пікірлер ауқымдылығын қалыптастыруда шешуші рөл ойнайтынын де-юре және де-факто мойындау, оның арқасында көпшілік мақұлдағанға қарсе,одан бөлек немесе көпшілік бөліспейтін көзқарастар мен сенімдер құрметке ие болады және қорғалады;

      b) бейбіт жиындар мен ассоциация еркіндіктері құқығын іске асырғаны үшін ешкімнің қылмыстық жауапкершілікке тартылмауын және зорлық, шеттету, аңдуға, қорқыту мен репрессия қауіптеріне ұшырамауын қамтамасыз ету;

      c) бейбіт жиындар мен ассоциация еркіндіктері құқығындағы шектеулер заңды мақсатқа бағытталған, заңмен бекітілген және демократиялық қоғамға қажетті болуын қамтамасыз ету;

      d) бейбіт жиындар мен ассоциация еркіндіктері құқығын бұзушылар мен теріс пайдаланушылықтың құрбандарында құқықтық қорғаудың тиімді құралы болуын қамтамасыз ету;

      e) бейбіт жиындар мен ассоциация еркіндіктері құқығына қатысты ұсыныстарды орындау, Біріккен Ұлттар Ұйымының келісімді органдары жеке хабарламаларға байланысты қабылдайтын тұжырымдамалардағы ұсыныстарды қоса есептегенде;

      96. Ассоциация еркіндігі құқығына қатысты Арнайы баяндамашы құзыретті органдарды шақырады:

      a) адам құқықтарын халықаралық құқық стандартына сәйкестікке келтіру үшін және бейбіт жиын мен ассоциация еркіндігін жүзеге асыруда қандай да бір жағымсыз салдарды болдырмау үшін араздықты тудырған қылмысқа нақты анықтама беру ( Қылмыстық кодекстің 174- бабы)

      b) Саяси партия құруға қажетті адамдардың санын қысқарту арқылы азаматтарға саяси партиялар құру мүмкіндігін кеңейту мақсатында және тәуелсіз орган қарастыратын тіркеу мәселесіне нақты мерзім белгілеу мақсатында "Саяси партиялар туралы" заңға түзетулер енгізу;

      c) міндетті мемлекеттік тіркеуді жою арқылы өз таңдауы бойынша кәсіподақтар құру және оларға кіру мүмкіндігін жасау;

      d) "Қоғамдық бірлестіктер туралы заңда" тіркелмеген бірлестіктердің еркін қызмет етуі мүмкіндігін және тек мемлекеттік қаржыдан гранттар берумен айналысатын ұсынылатын жаңа механизм өкілеттілігінің аясын тарату арқылы қаржыландыруға рұқсатқа қатысты кез-келген түзетулердің қарастырылуын қамтамасыз ету;

      e) "қоғамдық бірлестіктер мүшелерінің мемлекеттік орган қызметіне заңсыз араласуы" құқық бұзу болып есептелетін ережені алып тастау (жаңа Қылмыстық кодекстің 403-бабы бойынша);

      f) Діни бірлестіктер мемлекет тарапынан алдын ала рұқсатсыз құрылып және еркін қызмет етуі үшін "Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы" туралы заңды қайта қарастыру.

      97. Бейбіт жиындар еркіндігі құқығына қатысты Арнайы баяндамашы құзыретті органдарды келесіге шақырады:

      a) нақты бекітілген мерзімде және азаматтық қоғамның қатысуымен адам құқықтарының халықаралық құқық стандартына сәйкес келетін жариялы жиындар туралы жаңа заң қабылдау. Жаңа заңда жиын өткізу үшін мемлекеттен алдын ала рұқсат алу процедурасы алып тасталынуы, жиын өткізуге тыйым салынған шектеулі орындар санына нақты анықтама берілуі, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету міндеті тек мемлекеттің мойнында екенін тура көрсету, "заңсыз жиындарға қатысқаны" үшін қылмыстық жауапкершілік алынып тасталуы тиіс. (Қылмыстық кодекстің 400-бабы)

      b) бейбіт жиынға өз құқығын жүзеге асырғаны үшін ешкімнің "превентивті ретте тұтқындалуға" ұшырамауын қамтамасыз ете отырып, қауіпсіздік пен еркіндік құқығын және керісінше дәлелденбеген жағдайда, кінәсіз саналу құқығын сақтау;

      c) құқық қорғау органдарының қызметкерлері күш қолданудан бұрын көндірудің зорлықсыз амалдарына жүгінуін қамтамасыз ету, және күш қолдану қажет болған жағдайда, құқық бұзушылықтың қатаңдығы мен оның мақсаттарын басшылыққа ала отырып ұстамдылық таныту және адам өміріне тиісті құрмет пен әрекет етуін қамтамасыз ету;

      d) адам құқықтарын бұзуға айыпты тұлғаларды жауапкершілікке тарту және құрбандарға залалды өтеу мақсатында Жаңаөзен мен Шетпедегі қайғылы оқиғаларға халықаралық тәуелсіз зерттеу жүргізу;

      e) ұлттық заңнамада қарастырылғандай "өзін жақсы ұстағаны үшін" Владимир Козловты мерзімнен алдын босату мүмкіндігін қарастыру;

      f) Жаңаөзендік мұнайшыларға қатысты шығарылған айыптау үкімдерін қайта қарастыру, олардың айтуынша, қинау мен құқыққа қайшы әрекет арқылы мойындауға мәжбүрлеген.

      98. Сонымен қатар Арнайы баяндамашы құзыретті органдарды шақырады:

      a) азаматтық қоғамның қоғамдық істерге қатысу мүмкіндігін арттыруы үшін Адами өлшемдері бойынша диалог платформасының ұсыныстарын жан-жақты ескеруді қамтамасыз ету;

      b) ұлттық құқық қорғау мекемесінің бюджетін ұлғайту және тәуелсіздік деңгейін арттыру.