ЖАҢА ЖАҒДАЙДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН: ІС-ҚИМЫЛ КЕЗЕҢІ

Мемлекет Басшысының 2020 жылғы 1 қыркүйектегі Қазақстан халқына Жолдауы

Құрметті отандастар! Құрметті Парламент палаталарының төрағалары, депутаттар, Үкімет мүшелері!

      Парламенттің кезекті сессиясының жұмысы күрделі кезеңде басталып отыр.

      Елімізде жер-жаһанға зор қауіп төндірген пандемияға қарсы күрес әлі де жалғасуда. Біз азаматтардың өмірін және денсаулығын қорғау үшін бар күш-жігерімізді біріктірдік. Осындай сын сағатта ынтымағы жарасқан халқымыз жұдырықтай жұмылды.

      Індетпен күрес дана халқымызға тән асыл қасиеттердің арқасында жүзеге асты. Өзгеге қол ұшын созып, тілеулес болу, тосыннан келген кеселге қарсы тұру маңызды екені анық байқалды.

      Дәрігерлерге, құқық қорғау органдарының қызметкерлеріне, әскери қызметшілерге, еріктілерге, кәсіпкерлерге және осындай шақта бей-жай қалмаған барша азаматтарға шын жүректен алғыс айтамын. Сіздер айрықша табандылықтың және зор жауапкершіліктің жарқын үлгісін көрсеттіңіздер.

      Бұл Отанға деген шынайы сүйіспеншіліктің көрінісі деп санаймын.

      Қазіргі күрделі жағдайда алдымызда тұрған басты міндет – әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықты, жұмыс орындарын және халықтың табысын сақтап қалу.

      Дағдарысқа қарсы жедел шаралардың екі топтамасы қабылданды. Уақытша табыссыз қалған 4,5 миллионнан астам азаматымыз 42 мың 500 теңге мөлшерінде көмек алды. Бұған 450 миллиард теңгеден астам қаражат жұмсалды. Осындай жәрдем көршілес елдерде, тіпті, басқа ірі мемлекеттерде берілген жоқ.

      Миллионнан астам адамға азық-түлік және тұрмыстық заттар қоржыны берілді. Елбасы – "Nur Otan" партиясы төрағасының бастамасымен 550 мыңнан аса отбасы "Біргеміз" қорының қолдауымен бір жолғы қаржылай көмекке ие болды.

      Пандемия барлық мемлекеттер үшін сынақ кезеңіне айналды. Олар індетпен күрес жолында көп қиындықты бастан өткеруде. Бір жерде ахуал тұрақтанса, екіншісінде вирустың жаңа ошақтары пайда болуда.

      Үкімет жіберілген қателіктерден сабақ алып, жұмысты жедел жолға қоя білді. Ең бастысы – біз азаматтардан ешнәрсені жасырмай, індеттен қайтыс болғандар туралы ақпараттың барлығын ашық жарияладық. Қаншалықты ащы болса да, шындықты айтып отырмыз. Бұл – кейбір мемлекеттерге қарағанда Қазақстанның ұтымды тұсы.

      Алайда, ахуалдың жақсаруы босаңсуға себеп болмауға тиіс. Күрес әлі жалғасуда. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының болжамы бойынша пандемияны жеңу үшін кем дегенде 2 жыл қажет.

      Алдағы айларда күш-жігерімізді барынша жұмылдыра жұмыс істейтін боламыз. Осыған дайын болуымыз керек. Мәселе туындаған кезде ғана шұғыл қимылдамай, алдын ала шаралар қабылдап, барлығын жан-жақты ойластырып жұмыс істеуіміз керек. Барлық шешімдер мұқият тексерілген болжамдарға негізделуге тиіс.

      Үкімет нақты шектеулер мен бейімді карантин әдісін енгізуде. Пандемиямен күрес жөнінде кешенді бағдарлама әзірленеді.

      Мемлекет тарапынан әлеуметтік саладағы және экономиканы қолдауға бағытталған барлық міндеттемелер орындалатын болады. Бұл мақсатқа Ұлттық қордан 1 триллион теңге бөлінуде. Әлеуметтік төлемдерді индексациялау жұмысы жалғасын табады. Осы бағытта 2023 жылға дейін шамамен 1 триллион теңгеден астам қаржы бөлу жоспарланып отыр.

      Біз қазіргі қиындықты міндетті түрде еңсереміз. Дегенмен, еліміздің жаңа геосаяси ахуалдағы ұзақ мерзімді дамуын естен шығармауымыз керек.

      Қазір әлем соңғы 100 жыл ішінде болмаған аса күрделі дағдарысты бастан өткеруде. Сарапшылардың айтуынша, жаһандық экономиканы қайта қалпына келтіру үшін кемінде 5 жылға дейін уақыт қажет.

      Дей тұрғанмен, болашақта көш бастайтын мемлекеттердің бәсекеге түсу қабілеті дәл осындай дағдарыстар мен іргелі өзгерістер кезінде шыңдалады. Қазақстан жаңа әлемде өзінің лайықты орнын алуға тиіс.

      Тұңғыш Президент – Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың көреген саясатының арқасында экономиканың дамуы үшін берік негіз қаланды, әлемдік аренада абырой-беделге ие болдық.

      Сондықтан, әлемнің жаңа болмыс-бітімі қалыптасып жатқан шақта біз реформаларға тың серпін беруіміз керек. Бұл бағытта Ұлт жоспарын және Бес институционалдық реформаны негізгі бағдар етіп ұстануымыз қажет.

      Біз азаматтарымыздың лайықты өмір сүруіне жағдай жасауға, олардың құқықтарын қорғауға, заң үстемдігін қамтамасыз етуге, жемқорлыққа қарсы күресті күшейтуге міндеттіміз.

      Ендеше, іс-қимыл жоспары қандай болмақ?

І. Мемлекеттік басқарудың жаңа үлгісі

      Бұл саладағы реформаларды жүйелі түрде жүзеге асыру қажет.

      Ең алдымен, мемлекеттік басқаруға, кадр саясатына, шешім қабылдау жүйесіне жəне оларды орындау жауапкершілігіне деген көзқарасты өзгертуден бастауымыз керек.

      Пандемия жəне дағдарыс жағдайында мемлекеттік басқару жүйесі бар күшжігерін жұмылдырып жұмыс істеуде. Жедел шешімдер қабылдау айтарлықтай уақыт пен қаражатты талап етеді. Бірақ алдағы жоспарларды назардан тыс қалдырмауымыз қажет. Сондықтан мен тікелей Президентке бағынышты болатын Стратегиялық жоспарлау жəне реформалар агенттігін құру туралы шешім қабылдадым.

      Бұрын мұндай орган болды жəне өз жұмысын ойдағыдай атқарды. Енді осы агенттік қайтадан тұтас мемлекеттік жоспарлау жүйесінің негізгі орталығына айналады. Агенттік ұсынған реформалар нақты, іске асатын жəне ең бастысы, барлық мемлекеттік органдар үшін орындауға міндетті болуға тиіс.

      Реформалар жөніндегі жоғары президенттік кеңес құрылады. Бұл кеңестің шешімдері түпкілікті болады. Тез өзгеріп жатқан ахуалға шынайы баға беру үшін Статистика комитеті Агенттік құрамына беріледі.

      Дəстүрге сай, мемлекеттік жоспарлау жүйесінде жоспарлау, орындау жəне бағалау қызметін негізінен мемлекеттік аппарат атқарады. Бұл – дұрыс емес.

      Мемлекеттік жоспарлау жүйесі адам ресурстарын барынша жұмылдыруға тиіс, яғни жеке сектор мен қоғам өкілдерін толыққанды серіктестер ретінде жұмыстың барлық кезеңіне – жоспарлауға, орындауға жəне бағалауға тартуы керек.

      Сан алуан көрсеткіштер мен индикаторлардан тұратын мемлекеттік бағдарламалар əзірлеуді тоқтату қажет. Барша азаматқа түсінікті, қысқа əрі нұсқа ұлттық жобалар форматына көшкен жөн. Негізгі мақсат – жұмыстың барысы емес, нəтижесі болуға тиіс.

      Осындай түбегейлі реформаны жүргізу үшін мемлекеттік аппараттың қызметін қайта қарау керек. Бұл мəселе бойынша реформаларды жоспарлау мен жүзеге асырудың үйлесімділігі аса маңызды.

      Мемлекеттік қызмет жүйесін ретке келтіріп, қайта құру керек. Пандемия кезінде мемлекеттік қызметшілердің басым бөлігінің қашықтан жұмыс істеу режіміне көшуі мемлекеттік аппаратты қысқарту керектігін жəне бұған толық мүмкіндік бар екенін көрсетті.

      Мемлекеттік аппарат жəне квазимемлекеттік сектор қызметкерлерін қысқарту мерзімін жеделдетуді тапсырамын. Биыл олардың санын 10 пайызға, ал келесі жылы 15 пайызға қысқартқан жөн. Осылайша біз 2021 жылы шенеуніктердің санын 25 пайызға қысқарту мəселесін шешетін боламыз. Соның нəтижесінде жəне цифрландыру үдерісін ескере отырып, одан əрі қысқарту туралы шешім қабылдаймыз.

      Үнемделген қаражаттың есебінен қалған қызметкерлердің жалақысын көбейтетін боламыз. Еңбекақысы аз мемлекеттік қызметтің қоғам үшін пайдасынан зияны көп. Бұл мəселеге жете назар аудармау кері кетуге, біліктілік пен бастамашылдықтан айырылуға, сондай-ақ ең сорақысы, жемқорлыққа əкеп соқтырады. Сондықтан 2021 жылғы 1 шілдеден бастап балдық-факторлық жүйе енгізілуге тиіс. Мұндай жоба мемлекеттік қызметшілердің құлшынысын арттырып, жауапкершілігін нығайта түседі.

      Бізге жаңа кадрлар, яғни кəсіби білікті, озық ойлы жəне бастамашыл мамандар аса қажет. Мемлекеттік қызмет қол жетпейтін жабық кастаға айналмауға тиіс.

      Сонымен қатар кəсіби жəне этикалық нормалардың құлдырауына жол бермей, сабақтастық пен институционалдық дəстүрдің сақталуын қамтамасыз ету маңызды. Осы тұста жауапты хатшылар институтына арнайы тоқталғым келеді.

      Бұл институтты енгізген кезінде жауапты хатшылардың жиі ауыспай жұмыс істеуі министрлерді əкімшілік-кадрлық жұмыстардан босатып, аппараттың тұрақтылығын қамтамасыз етеді деген ой болған. Алайда іс жүзінде олай болмай шықты. Тіпті министрлер мен жауапты хатшылардың арасында түсініспеушілік туындап жатады. Мұның салдары ортақ жұмысқа зиянын тигізеді.

      Негізгі жауапкершілік бір адамға, яғни Президент тағайындайтын министрге жүктелуі тиіс. Сондықтан жауапты хатшылар институтын жойып, олардың міндеттерін министрліктің аппарат басшыларына жүктеген жөн.

      Бұл ұсыныстарды жүзеге асыру үшін осы жылдың соңына дейін мемлекеттік қызмет туралы заңнамаға тиісті түзетулер енгізуді тапсырамын.

      Норма шығару мəселесін де қайта қарау қажет.

      Карантин кезінде құқықтық жүйенің қасаңдығы қолбайлау болып, жұмысты қатты тежегені жасырын емес. Сол себепті, төтенше жағдай режімін енгізіп, "Төтенше жарлық" шығаруға тура келді.

      Бірақ мұндай шаралар дағдарыс жағдайында мəселені түбегейлі шешпейді.

      Негізгі проблема атқарушы биліктің əр қадамының заңмен шектеліп, адымының ашылмауында болып отыр. Біз министрлер мен əкімдерге зор талап қоямыз, бірақ олардың өкілеттіктері заңдар мен қаулылардың нақты нормаларының аясында шектеледі. Бұл жағдай мемлекеттік аппараттың ғана емес, Парламенттің де жұмысын қиындатады. Парламент палаталары атқарушы органдардың құзыретіне беруге болатын егжей-тегжейлі баяндалатын нормаларды да қарастыруға мəжбүр болып отыр.

      Алмағайып дүниеде жедел шешім қабылдай алмау ұлттық қауіпсіздікке нұқсан келтіруі мүмкін. Сондықтан Құқықтық саясат тұжырымдамасы аясында заңнаманы өзгерту арқылы құқықтық регламенттеу деңгейлерінің арасындағы теңгерімді қамтамасыз ету керек. Мұны кейінге қалдыруға болмайды.

      Тағы бір маңызды міндет – квазимемлекеттік компанияларды корпоративтік басқару ісін жақсарту мəселесін шешу.

      Елімізде ондаған ұлттық компания жəне он мыңдаған мемлекеттік кəсіпорын бар. Бұл ретте ірі квазимемлекеттік мекемелер акционерлік қоғам ретінде жұмыс жүргізеді, яғни олардың мақсаты – пайда табу. Егер мемлекеттік қызметтердің бір бөлігі оларға берілсе, мұндай компаниялардың жұмысы азаматтарға жəне экономикаға нақты қызмет көрсетуге арналып, қосымша сипатқа ие болуы тиіс.

      Көптеген акционерлік қоғамда қалыпты түсініктер ауысып кеткен. Корпоративтік басқару қосымша бюрократиялық рəсімге айналып отыр.

      Тұтас квазимемлекеттік секторды реформалау ісін жалғастыру қажет. Кейбір шешімдер бүгін жарияланады, ал қалған мəселелер бойынша Үкімет маған ұсыныс береді.

ІІ. Жаңа жағдайдағы экономикалық даму

      Ұзаққа созылған мұнай дəуірі аяқталған сияқты. Əлемдік нарықтың мүлде жаңа ахуалына дайын болу керек.

      Əртараптандырылған жəне технологияға негізделген экономика құру – жай қажеттілік қана емес. Біз үшін бұдан басқа жол жоқ.

      Сонымен қатар экономика халықтың əл-ауқатын арттыруға бағытталуы керек. Ұлттық табыстың өсімінен түсетін игіліктерді əділ бөлу, тиімді əлеуметтік "лифтілерді" орнықтыру жөніндегі қоғамның өткір талабы міндетті түрде орындалуы тиіс.

      Сондықтан еліміздің жаңа экономикалық бағдары басты жеті қағидатқа негізделуі керек:

      1. Игіліктер мен міндеттердің əділ бөлінісі.

      2. Жеке кəсіпкерліктің жетекші рөлі.

      3. Əділ бəсекелестік, кəсіпкерлердің жаңа буыны үшін нарық ашу.

      4. Өнімділікті көбейту, экономиканың ауқымдылығын жəне технологиялық сипатын арттыру.

      5. Адами капиталды дамыту, жаңа үлгідегі білім саласына инвестиция тарту.

      6. "Жасыл" экономиканы дамыту, қоршаған ортаны қорғау.

      7. Мемлекет тарапынан дəйекті шешімдер қабылдау жəне сол үшін қоғам алдында жауапты болу.

      Бұл ретте біз бəсекеге қабілеттігімізді көрсететін артықшылығымызға жəне нақты мүмкіндіктерімізге сүйенуіміз керек.

* * *

      Қазақстанның алдында тұрған аса маңызды міндет – өнеркәсіптік әлеуетімізді толық пайдалану.

      Осы саладағы табыстарымызға қарамастан, ішкі нарықтың зор мүмкіндіктерін әлі де болса толыққанды жүзеге асыра алмай келеміз. Өңделген тауарлардың үштен екісіне жуығы шетелден әкелінеді.

      Ұлттық экономиканың стратегиялық қуатын арттыру үшін тез арада қайта өңдеу ісінің жаңа салаларын дамыту қажет. Бұл қара және түсті металлургия, мұнай химиясы, көлік құрастыру және машина жасау, құрылыс материалдары мен азық-түлік өндіру және басқа да салаларды қамтиды.

      Сапалық тұрғыдан мүлде жаңа ұлттық индустрияны дамыту үшін жаңғыртылған заңнамалық негіз қажет.

      Өнеркәсіпті реттеу және оған қолдау көрсету мәселелері түрлі заңнамалық актілерде көрініс тапқан. Бірақ, ортақ мақсат көрсетілмеген, жүзеге асырылатын саясат пен шаралардың арасында өзара байланыс жоқ.

      Сондай-ақ, жекелеген секторларды немесе салаларды реттейтін көптеген заң бар.

      Мысалы, "Электр энергетикасы туралы" заң, "Көлік туралы" заң.

      Өңдеу өнеркәсібін дамытудың қағидаттарын, мақсаттары мен міндеттерін белгілейтін "Өнеркәсіп саясаты туралы" бірізді заң жыл соңына дейін әзірленуге тиіс.

      Өнеркәсіпке қолдау көрсетудің нақты шараларын да жетілдіру керек. Бізде жүйелі әрі біртұтас ұстаным жоқ. Соның салдарынан сансыз көп жобаға қаражатты ысырап етіп отырмыз.

      Əрине, өнеркəсіпке қолдау көрсетудің кең көлемді қамтитын ауқымды шараларын сақтап қаламыз. Сонымен бірге Үкімет стратегиялық тұрғыдан маңызды өндірістерді, негізгі экспорттық басымдықтарды айқындап, қолдау шараларының аясын кеңейту керек.

      Стратегиялық жобалар үшін заттай грантты, қаржыландыру жеңілдігін, жекелей кепілдікті, экспорттық қолдау тəсілдерін топтап ұсыну жолын қарастыру керек. Инвесторлардың қаржылық шығынының бір бөлігін салық төлеуден босату арқылы өтеуге болады.

      Мемлекеттік, квазимемлекеттік секторлар жəне жер қойнауын пайдаланушылар үшін кепілді сатып алу талабын қарастыру қажет.

      Ең басты нəрсе – жобаның жүзеге асырылатын бүкіл кезеңінде заңнамалық шарттардың тұрақты болуы.

      Əрине, тек бұл шаралармен ғана шектелмейміз. Нақты қолдау деңгейі жобаға салынған қаражаттың көлеміне жəне оның басымдығына байланысты болады.

      Мемлекет пен инвесторлар арасындағы уағдаластықтарды бекіту үшін стратегиялық инвестициялық келісім жасалады. Бұл – жаңа тəсіл.

      Осы бастаманы жыл соңына дейін экономикалық өсімді қалпына келтіру жөніндегі заң жобасы аясында жүзеге асырған жөн. Үкімет стратегиялық келісімдерге енетін жобалардың топтамасын 2021 жылдың сəуір айына дейін əзірлейді.

      Өңдеуші кəсіпорындардың отандық шикізатқа қолайлы бағамен толық қол жеткізу мəселесі де жүйелі түрде шешілуге тиіс.

      Үкіметке жыл соңына дейін еліміздің өңдеуші өндіріс орындарын шикізатпен толық қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін реттеу тəсілдерін əзірлеуді тапсырамын.

      Өнеркəсіптің дамуына реттелетін сатып алу жүйесі тікелей əсер етеді. Оның көлемі 15 триллион теңгеге жуық немесе жалпы ішкі өнімнің бестен бір бөлігін құрайды. Үкімет пен əкімдердің міндеті – осы əлеуетті барынша пайдалану.

      Менің тапсырмам бойынша мемлекеттік органдардың сатып алу жүйесін жақсарта түсетін жаңа заң қабылданды. Бірақ ұлттық компаниялардың сатып алу жүйесі əлі де болса ашық емес жəне оған қатардағы кəсіпкерлердің қолы жете бермейді.

      Жыл соңына дейін квазимемлекеттік сектордың барлық сатып алу жұмыстарын реттейтін біртұтас заң қабылдауды тапсырамын. Реттелетін барлық сатып алулар барынша ашық жəне "Бір терезе" арқылы ғана жүзеге асырылуға тиіс.

      Егер тиісті құқық қолдану тəжірибесі болмаса, заңнаманы жетілдіргеннен ешқандай пайда жоқ.

      Шетелдің арзан əрі сапасыз тауарлары отандық өнім ретінде ұсынылып, сатып алу конкурстарында жеңіп шығатын кездері жиі болып тұрады. Отандық өнім өндірушілердің тізімі де, индустриалды сертификаттар да жалған өндірушілерге нақты тосқауыл қоя алмай отыр.

      Үкімет "Атамекен" ұлттық кəсіпкерлер палатасымен бірлесіп, жыл соңына дейін Қазақстанның қамту үлесін арттыру үшін нақты ұсыныстар əзірлейді.

      Осы салаға қатысты ортақ міндет – өңдеу өнеркəсібінің өндірісін бес жыл ішінде кем дегенде 1,5 есе арттыру.

      Алайда бір ғана өнеркəсіп саясаты арқылы индустриаландыру ісін айтарлықтай ілгерілетуге қол жеткізе алмаймыз. Ақша-несие, салық жəне басқа да негізгі салалардағы саясаттың нақты сектор сұранысынан алшақтап кетпеуінің маңызы зор. Бұған əлі толығырақ тоқталамын.

* * *

      Ауыл шаруашылығын дамытпай, бәсекеге қабілетті экономика құру мүмкін емес.

      Бұл салада шешімін таппай келе жатқан өзекті мәселелер бар. Атап айтқанда, жұрттың жерге қол жеткізе алмауы, ұзақ мерзімге берілетін "арзан несиенің" болмауы, кәсіби мамандардың тапшылығы.

      Өнімділікті арттырып, шикізат өндірумен ғана шектелмеу үшін, сондай-ақ қойма және көлік инфрақұрылымын дамыту мақсатында шұғыл шаралар қабылдау керек.

      Елімізде ет, жеміс-жидек, көкөніс, қант, бидай, майлы дақылдар, сүт өнімдерін өндіру және өңдеу үшін 7 ірі экожүйе қалыптастыруға болады. Балық шаруашылығына да ерекше мән берген жөн. Қосымша құн қалыптастырудың өзегі саналатын ірі жобалар маңызды рөл атқаруға тиіс.

      Вертикальді кооперация аясында жеке қосалқы шаруашылықтың әлеуетін пайдаланған абзал. Жеке шаруашылық миллиондаған ауыл тұрғындарына табыс табуға мүмкіндік бере алады. Оларды өңірлік азық-түлік хабтарын құруға жұмылдыру керек.

      Біз горизонтальді кооперацияның әлеуетін де естен шығармауымыз қажет. Онсыз агроөнеркәсіп кешенінде қарқынды даму болмайды. Басы бірікпеген жеке қосалқы шаруашылықтар, шын мәнінде, өлместің күнін көріп отыр. Бұл ретте, сапалы әрі мол өнім өндіру, үздіксіз тауар жеткізу туралы сөз қозғаудың өзі орынсыз. Бәсекеге қабілетсіздік пен импорттан арыла алмай отыруымыздың себебі де осында.

      Кооперация кезінде жер және басқа да мүлікке қатысты барлық құқықтар сақталады. Кооперация шаруашылықтарға шикізат сатып алу, өнім өндіру және оны сатуды ұйымдастыру барысында күш жұмылдыруға мүмкіндік береді. Ауыл еңбеккерлерінің ауыр жұмысы тым арзан бағаланады. Бұл – жасырын емес. Табыстың басым бөлігіне алыпсатарлар кенеліп жатады. Сондықтан, субсидия және салық жеңілдіктерін беру бағдарламалары аясында ауылдық жерлердегі кооперацияны ынталандыру үшін тиісті шаралар топтамасын әзірлеу қажет.

      Тағы бір маңызды мәселе. Келесі жылы ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді пайдалану мәселесі бойынша Жер кодексінің кейбір нормаларына қатысты енгізілген мораторий күшін жояды.

      Жеріміз шетелдіктерге сатылмайды. Бірақ, Үкімет ауыл шаруашылығы жерлерін толыққанды экономикалық айналымға енгізудің өзге әдіс-тәсілдерін әзірлеуге тиіс. Аграрлық секторға инвестиция тарту ауадай қажет.

      Кәсіби мамандардың тапшылығы, сондай-ақ аграрлық ғылымның ойдағыдай дамымауы – бұл саладағы қордаланған мәселелер. Осы бағытта атқарушы билік тарапынан нақты шаралар қабылдануы керек.

      Технологиялық тұрғыдан ескірген суару жүйесі үлкен кедергі келтіріп отыр. Судың 40 пайызы далаға кетіп жататын кездері болады. Онсыз да су тапшылығының зардабын тартып отырған еліміз бұған жол бере алмайды. Осы саланың нормативтік-құқықтық тұрғыдан реттелуін қамтамасыз етіп, заманауи технологиялар мен инновацияны енгізу үшін экономикалық ынталандыру шараларын әзірлеу қажет.

      Агроөнеркəсіп кешенін дамыту жөніндегі қолданыстағы мемлекеттік бағдарлама келесі жылы аяқталады. Үкіметке бизнес өкілдерімен бірлесіп, Агроөнеркəсіп кешенін дамыту жөніндегі жаңа ұлттық жобаны əзірлеуге кірісуді тапсырамын.

      Негізгі міндеттеріміз:

      – əлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларымен өзімізді толық қамтамасыз ету;

      – миллиондаған ауыл тұрғындарының табысын арттыру;

      – еңбек өнімділігін екі жарым есе көбейту;

      – агроөнеркəсіп кешені өнімінің экспортын екі есе арттыру.

* * *

      Өзекті мəселенің бірі – көліклогистика кешенін дамыту.

      "Нұрлы жол" бағдарламасының бірінші кезеңі табысты жүзеге асырылды. Соның арқасында елордамызды өңірлермен "тармақтану" қағидаты бойынша байланыстыруға мүмкіндік туды. Көлік жүйесінің жаңа инфрақұрылымдық ұстыны қалыптасты. Еліміздің жаһандық көлік дəліздерімен интеграциялануы қамтамасыз етіліп, Азия мен Еуропаны байланыстырған Қазақстанның тарихи мəртебесі қалпына келтірілді.

      Дегенмен, бұл саладағы бəсекелестік өте күшті. Орталық Азия өңірінде пайда болған баламалы жобалар Қазақстанның көлік əлеуетін төмендетуі мүмкін.

      Сол себептен "Нұрлы жол" бағдарламасының екінші кезеңі еліміздің көліктранзит секторының жетекші рөлін бекемдеуге арналуы керек.

      Қазақстанның бəсекеге қабілеттілігі тың инфрақұрылымдық жобаларды жүзеге асыру, жаңа мемлекеттер мен компанияларды тарту, қызмет көрсету сапасын жақсарту жəне транзиттік бағдарлардағы жылдамдықты арттыру есебінен өсуге тиіс.

      Алдымызда тұрған міндет – 2025 жылға дейін 24 мың шақырым жолды, яғни республикалық маңызы бар жолдардың бəрін қайта жөндеп, жол бойындағы қызмет көрсетумен қамтамасыз ету.

* * *

      Шағын жəне орта бизнес күрделі кезеңді бастан өткеруде. Шын мəнінде, пандемияның зардабы осы салаға ауыр тиді.

      Экономиканың шеккен зардабын еңсеру үшін 700 мыңнан астам кəсіпкерге салық жеңілдіктері берілді. Төлем мерзімі кейінге шегерілді, несиені жеңілдікпен қайта қаржыландыру мүмкіндігі ұсынылды. Бірақ, ахуал əлі де болса күрделі.

      Шағын жəне орта бизнеске қосымша көмек ретінде экономиканың зардап шеккен салаларындағы кəсіпкерлердің қазіргі барлық несиелерінің 6 пайызға дейінгі жылдық мөлшерлемесі бойынша мемлекеттік субсидия беруді тапсырамын. Субсидиялау Төтенше жағдай жарияланған сəттен, яғни биылғы 16 наурыздан бастап 12 айлық кезеңді қамтиды.

      Ұлттық банк көбірек зардап шеккен секторлардағы шағын жəне орта бизнестің айналым қаражатын көбейту үшін арнаулы бағдарламаны жүзеге асыруда. Бұған дейін бұл бағдарлама биыл аяқталады деп жоспарланған еді.

      Қазіргі күрделі ахуалға байланысты аталған бағдарламаны жүзеге асыру мерзімін 2021 жылдың соңына дейін ұзартуды жəне оның аясын кеңейтуді тапсырамын. Осыған орай қосымша 200 миллиард теңге бөлу қажет. Сол арқылы бағдарламаның жалпы құнын 800 миллиард теңгеге дейін жеткіземіз.

      Сондай-ақ мемлекеттік органдар мен квазимемлекеттік секторға тиесілі жылжымайтын мүлік нысандарын жалға алып отырған шағын орта бизнес өкілдерін жыл соңына дейін жалдау ақысын төлеуден босатуды тапсырамын.

      Қазіргідей жағдайда жұмыс орындарын жəне халықтың табысын сақтау – басты басымдық. Сондықтан осы кезеңде көбірек зардап шеккен салалардағы шағын жəне орта бизнес өкілдерінің еңбекақы қорына түсетін ауыртпалықты жеңілдету маңызды болып отыр. Бизнестің осы санаты бойынша еңбекақыдан бюджеттік емес қорларға аударылатын төлемдерді жыл соңына дейін тоқтатуды тапсырамын.

      Келесі мəселе – бизнес ахуалы. Бұл саланы реформалау керек. Өйткені реттеу жүйесі əлі де болса қолайсыз, тіпті жазалаушы сипатынан арыла алмай отыр.

      Реттеушілік саясаттың негізгі қағидаттарын өзгерту қажет. Мемлекеттік реттеуге азаматтардың денсаулығын жəне экологияны қорғау үшін ғана жол беріледі.

      Заң бойынша да, тəжірибе жүзінде де нақты болмыстың қасаң формадан артықшылығы бар екенін, ақыл-ой мен мəн-мазмұнның қатаң заң нормаларынан басым түсу мүмкіндігін ескерген жөн. Тексеру жүргізуге тыйым салған үш жылдық мораторий осындай реттеу жүйесін жаңадан енгізуге жол ашады.

      Бұл ретте сыбайлас жемқорлық мейлінше жиі туындайтын сəулет-құрылыс қызметі, санитарлық-эпидемиялық қадағалау, ветеринария, сертификаттау жəне басқа да салалардан бастау керек. Шағын жəне орта бизнестің қызметін реттейтін жаңа нормативтік-құқықтық базаны келесі жылы əзірлеуді тапсырамын.

      Қайталап айтамын: мемлекеттік құрылымдардың кəсіпкерлік қызметке кез келген заңсыз араласуы, бизнесмендердің жұмысына кедергі келтіру мемлекетке қарсы жасалған ауыр қылмыс ретінде бағалануы керек. Кəсіпкерлер шенеуніктер тарапынан заңсыз қысым көрсе, бірден прокуратура органдарына жүгінгені жөн.

      Кəсіпкерлікке қолдау көрсеткенде орта бизнеске де ерекше назар аудару керек. Өйткені нарықта табысты болудың негізгі көрсеткіші орта бизнестің өркендеуімен өлшенеді. Мұндай компаниялар ішкі нарыққа қана емес, сыртқы нарыққа да бейімделуге тиіс. Олардың экспорттық əлеуетін арттыру үшін қолдауды күшейту керек.

      Үкіметке шикізаттық емес орта кəсіпорындарға арналған экспорттық акселерация бағдарламасын жүзеге асыруды тапсырамын. Бұл идеядан нəтижеге дейін мақсатты түрде қолдау көрсету үшін қажет.

      Шағын жəне орта бизнестің жалпы ішкі өнімдегі үлесі 2025 жылға қарай 35 пайызға дейін, ал жұмыспен қамтылғандардың саны 4 миллион адамға дейін көбеюі керек. Бұл осы саланы дамытуға бағытталған жұмыстардың басты нəтижесі болмақ.

* * *

      Жұмысымыздың табысты болуына жол ашатын маңызды фактор – "өзектес" мемлекеттік саясаттарды қайта құру.

      Ақша-несие саясатын қайта қараған жөн. Біз ұлттық жəне халықаралық инвесторлардың теңгеге сенімсіздік білдіретінін көріп отырмыз.

      Экономиканы əртараптандыру ісінің жеткіліксіздігі жəне бағамның тым құбылмалылығы шетелден инвестиция тартуға кедергі келтіріп отыр. Бұл, əсіресе, шикізаттық емес секторда айқын сезіледі.

      Валюта нарығын реттеуге жəне капитал қозғалысына қатысты проблемалар да теріс ықпалын тигізуде. Экспорттан түсетін табыстың елеулі бөлігі ішкі валюта нарығына түспей, шетелде қалып қояды. Үкімет пен Ұлттық банк экспорттаушыларды валюталық табысты сатуға ынталандыруға тиіс.

      Ақша-несие саясатының ынталандырушылық рөлін де күшейту қажет. Қазіргі таңда бұл саясат көбінесе валюта нарығындағы қаржының шамадан тыс көбейіп кету қаупіне байланысты тежелуде. Банктер валюта нарығы жəне Ұлттық банктің мүмкіндіктері арқылы пайда таба алатын болған соң, нақты экономиканы несиелендіруге құлықты емес.

      Осы өтімділікті қайта бағдарлап, бизнеске несие беріп, валюталық алып сатарлықты тоқтату ісіне бейімдеу үшін шаралар қабылдауды тапсырамын. Қаржы нарығын реттеу жəне дамыту агенттігі мен Ұлттық банктің осы міндетті шешу үшін өкілеттігі мен құзыреті толық жеткілікті. Жыл соңына дейін жағдай түзеледі деп үміттенемін.

      Қаржы секторындағы тағы бір жағымсыз фактор – тұтыну сегменті мен бизнеске несие беру ісіндегі теңгерімсіздік. Тұтынушыларға тоқтаусыз, тіпті жауапсыз несие беруге нормативтік тұрғыдан тосқауыл қою керек. Оның айтарлықтай əлеуметтік зардабы болуы мүмкін. Азаматтардың қаржылық сауатының төмендігі оларға түрлі несиені жөн-жосықсыз тықпалауға себеп болмауы керек.

      Биыл менің тапсырмам бойынша заңнамалық жəне нормативтік база өзгертіліп, қарыз алушының төлем қабілетін бағалауға қатысты талаптар едəуір күшейтілді. Бұрын тұтыну несиесін оңды-солды таратып келген микроқаржылық ұйымдар, ломбардтар мен өзге де қаржы мекемелерінің қызметі мемлекет тарапынан реттелетін болды. Алайда бұл түйткіл əлі толық шешілген жоқ. Əсіресе, дағдарыс кезінде елдің табысы азайған тұста қарызға бату қаупі арта түсті.

      Қаржы нарығын реттеу жəне дамыту агенттігі мен Ұлттық банк несие беретін ұйымдардың жауапкершілігін арттыру, сондай-ақ несие бойынша шекті мөлшерлемелерді саралап-жіктеу жəне азайту үшін қосымша реттеу шараларын қабылдау керек.

      Біз ақша-несие саясатына деген сенімді арттыруға тиіспіз. Сол себепті Ұлттық банктің құрамынан Ақша-несие саясаты комитетін құру туралы шешім қабылданды. Оның құрамына тəуелсіз мүшелер де кіреді.

      Егер ұлттық табысты əділ бөлудің маңыздылығы туралы айтар болсақ, барша азаматтарға дəл сондай ұғынықты болатын салық саясатын əзірлеуіміз керек. Бүгінде салықтар мен алымдардың 40-қа жуық түрі бар. Оны басқару ісі тым күрделі жəне негізінен мəжбүрлік сипатқа ие болып отыр.

      Үкіметке "Атамекен" ұлттық кəсіпкерлер палатасымен бірлесіп жəне депутаттық корпусты тарта отырып, Салық кодексін жəне заңға сəйкес актілерді егжей-тегжейлі қайта қарауды тапсырамын. Мақсатымыз – салықтық міндеттемелерді орындауды барынша жеңілдету жəне салықтар мен өзге де төлемдердің санын азайту.

      Бюджетті əртараптандыру мен толықтырудың қосымша тетігі ретінде салықтық мөлшерлемелерді жіктеу жөнінде де ойлану керек.

      Шағын жəне орта бизнес секторы бойынша пандемиядан көп зардап шеккен кəсіпкерлерге бөлшек сауда салығын айналым есебінен төлеуге мүмкіндік беру қажет деп есептеймін.

      Халықаралық салық салу жүйесінің нормаларына да ерекше назар аударған жөн. Бұл нормалар шетел инвестициясын тартуға жəне тапқан табысты Қазақстанға қайта құюға барынша ынталандыруы керек.

      Сонымен қатар трансферттік баға белгілеуді жəне капиталдың елімізден шығарылуын қатаң бақылауға алу қажет. Сарапшылардың айтуынша, еліміздің ішкі жалпы өнімінің үштен біріне жуығы есепке алынбай, көлеңкеде қалып келеді. Бұл бюджет табысын арттыруға мол мүмкіндік берер еді.

      Салық жəне кеден саласын цифрландыру "көлеңкелі экономиканың" кез келген көріністерімен күресуге айтарлықтай көмектеседі. Тіпті, "көлеңкелі экономика" сыбайлас жемқорлыққа жол ашып отырғаны жасырын емес.

      Сондықтан Қаржы министрлігіне қарасты Экономикалық тергеу қызметінің жұмысы негізінен "көлеңкелі экономикамен" күресуге бейімдеуді тапсырамын.

      Біз үнемді əрі жауапты жаңа бюджет саясатын əзірлеуіміз керек. Басым бағыттар мен жобаларға ғана қаржы бөлген жөн. Қаржыны оңды-солды жұмсайтын заман келмеске кетті. Негізгі бюджеттік коэффициенттер мен ережелердің жинағын əзірлеу қажет.

      Тұтас ахуалды білу үшін "кеңейтілген бюджет" ұғымын енгізу қажет. Онда мемлекеттік бюджеттен бөлек, бюджеттен тыс қорлардың да қаржысы есепке алынуға тиіс.

      Бюджетті жоспарлаудың жаңа жүйесі ұлттық басымдықтарды қамтамасыз етіп, ұлттық жоспарлау жүйесінің құрамдас бөлігіне айналуы керек.

      Мемлекеттік органдарға бюджеттік дербестік берген жөн. Бұл міндеттерді шұғыл шешуге жəне ұжымдық жауапсыздық пен əуре-сарсаңнан құтылуға мүмкіндік береді.

      Бірақ қойылатын талап та күшеюге тиіс. Осыған орай Есеп комитетінің құзыретін күшейтуді тапсырамын.

      Мүдделер қайшылығына жол бермеу үшін Есеп комитетін қаржыландырудың өзгеше тəртібін белгілеу керек. Оны Үкімет жанындағы республикалық бюджеттік комиссия арқылы емес, Парламенттің салалық комитеттері арқылы жүзеге асырған жөн.

      Бəсекелік саясаттың маңызы арта түсті. Бəсекелі ортаны айтарлықтай түрлендіріп, əр кəсіпкер үшін шын мəнінде тең мүмкіндік қалыптастыру қажет. Нарықтарды монополизациялауды тоқтату керек.

      Нарықтағы көптеген салалар нарықтық емес əдіс-тəсілдер арқылы "тас қамалға" айналғаны жасырын емес. Кəсіпкерлер нарыққа кіре алмайды, ал егер кіре қалса, жеке монополистерге бағынуға мəжбүр болады.

      Бəсекеге қарсы əрекет барлық салада – көмір, электр энергиясы, мұнай өнімдері, байланыс, дəрі-дəрмек, əуежай қызметтері, тұрғын үй коммуналдық шаруашылық қызметтері, логистика нарықтарында белең алып отыр. Бұл тізімді жалғастыра беруге болады.

      Өңірлік деңгейде көбіне əкімшілік ресурс коммерциялық табыстың кілті саналады.

      Мемлекеттік жəне жекеменшік саладағы "монополистердің" жұмысын ретке келтіру керек. Нақты ережелерді бекіткен жөн: олар қандай жағдайда жəне қандай нысанда құрылады, түскен табыс қайда жұмсалады. Қатаң қоғамдық мониторинг жүргізу қажет.

      Биржадағы сауда-саттықты тəртіпке келтіру керек. Бұл, ең алдымен, мұнай өнімдері, электр энергиясы, көмір саудасына қатысты. Бұл саладағы ірі компаниялардың көзбояушылығына жол беруге болмайды.

      Сондықтан бəсекелестікті қорғайтын жəне дамытатын мықты əрі тəуелсіз орган керек. Президентке тікелей бағынатын Бəсекелестікті қорғау жəне дамыту агенттігін құруды тапсырамын.

      Тең құқылы бəсекелестікті дамыту үшін мемлекеттің экономикаға араласуын азайту маңызды рөл атқарады.

      Орталық мемлекеттік органдардың, əкімдіктер мен холдингтердің меншігінде əлі де болса жеті мыңға жуық əлеуметтік емес нысан бар.

      Мемлекет шаруашылықты тəуір жүргізе алмайды деген қағида аксиомаға айналды.

      Үкімет Жаңа жекешелендіру жоспарын қабылдауға тиіс. Мемлекет меншігінде тек әлеуметтік нысандар, сондай-ақ мемлекеттің қауіпсіздігі мен қалыпты жұмысын қамтамасыз ететін нысандар ғана қалуы керек.

      Квазимемлекеттік секторда әкімшілік-басқару жұмысымен айналысатын қызметкерлердің санын, пайдасыз шығындарды және басы артық еншілес компанияларды қысқарту жұмыстары жалғасын табуға тиіс.

      "Бәйтерек" және "ҚазАгро" холдингтерінің рөліне арнайы тоқталғым келеді. Бұл компаниялар индустрияландыру және агроөнеркәсіптік кешенді дамыту ісіне елеулі үлес қосып, бұрын бір-бірімен байланыссыз болған қаржы институттарының қызметін ретке келтірді.

      Ал, қазір біз мүлде жаңа жағдайда тұрмыз. Институционалдық құрылымды өзгерту – уақыт талабы. Сондықтан, осы екі ұйымды біріктіріп, қаржылық мүмкіндіктері анағұрлым зор даму институтын құрған жөн.

      Бұл ретте, портфельді компаниялардың саны 2 есеге азайып, штат саны да 50 пайызға қысқаруға тиіс.

      Еліміздің халықаралық аренадағы экономикалық мүддесін белсенді түрде ілгерілетіп, ұлттық мүддені қорғауда сындарлы ұстаным және кәсіби біліктілік таныту керек.

      Қазақстанның игілігі үшін Еуразия экономикалық одағының және "Бір белдеу – бір жол" жобасының зор мүмкіндіктерін барынша пайдаланған жөн.

      Әлемде қалыптасқан жаңа ахуалда елге инвестиция тартып, отандық тауарлар мен қызметтерді экспортқа шығару Үкімет үшін ерекше басымдыққа ие болып отыр.

      Астана халықаралық қаржы орталығының әлеуетін тиімді пайдаланған жөн.

      Қаржы орталығы тікелей және портфельді инвестициялар тартудың негізгі құралына айналуға тиіс.

* * *

      Түйіндей келе айтарым, ішкі жалпы өнімнің абстрактілі өсімімен жұртты қуанта алмаймыз. Халыққа тұрақты жұмыс орындары, қолайлы жол, ауруханалар мен мектептер, сапалы азық-түлік керек.

      Экономикалық реформалар азаматтардың табысын арттырып, тұрмыс сапасының жоғары стандартын қамтамасыз еткенде ғана өзін-өзі ақтап, қолдауға ие болады. Осыны әрдайым есте ұстауымыз қажет.

III. Теңгерімді аумақтық даму

      Елімізді аумақтық жəне кеңістік тұрғысынан дамыту тəсілдерін түбегейлі өзгерту керек.

      Өңірлеріміз арасында экономикалық жəне өндірістік бағыты, тұрмыс деңгейі, мемлекеттік қызмет сапасы жағынан айырмашылықтар бар. Сондықтан аумақтық даму жолында əр өңірдің бəсекелі артықшылығын ескеру қажет.

      Еліміздің оңтүстігі мен оңтүстік-шығыс аймағының өнеркəсіптік əлеуетін барынша пайдалану керек. Осы өңірлерде еліміздің еңбек ресурсының жартысы шоғырланған. Сапалы жұмыс орындары бұл аймақтарды дамыту үшін өте өзекті.

      Аграрлық секторға дəстүрлі қолдау көрсетумен қатар, ауыл шаруашылығы өнімдерін тереңдетіп қайта өңдеуге, тамақ жəне тоқыма өндірісін дамытуға, құрылыс материалдарын шығаруға жəне өнеркəсіптің өзге де салаларына баса назар аудару қажет.

      Индустрияландыру əлеуметтік мəселелерді шешіп, табысты арттыру үшін ғана емес, сондай-ақ азаматтардың жаңа ментальдігін қалыптастырып, заман талабына бейімдеу үшін де маңызды. Ал бұл – ұлттың бəсекеге қабілеттілігін арттыратын негізгі фактордың бірі.

      Ірі металлургиялық кəсіпорындар орналасқан өңірлерді дамытуға қатысты тың көзқарас керек. Бұл, ең алдымен, Шығыс Қазақстан, Қарағанды жəне Павлодар облыстарына қатысты. Осы өңірлер жоғары технологиялы, ғылымды қажет ететін өндірістің жəне техникалық қызмет көрсетудің орталығы бола алады.

      Қазақстанның батыс өңірлері мұнай-химия кешендерін салып, жоғары деңгейдегі қайта өңдеу ісінің жаңа өндірістік циклдарын құру үшін инвестиция тартатын орталыққа айналуға тиіс. Бізде осы күнге дейін мұнай химиясы мен газды қайта өңдеу жүйесінің жоқтығы – ақылға қонбайтын қисынсыз нəрсе.

      Əсіресе, моноқалаларымызды дамыту ісіне тың серпін беру аса маңызды. Бұл ретте, қала құраушы кəсіпорындарға зор жауапкершілік жүктеледі. Олар барынша атсалыспаса, бұл міндет орындалмайды.

      Қазақстан мен Ресейдің шекаралас аумақтарында 30 миллионға жуық адам тұрады. Миллионнан астам тұрғыны бар бірнеше қала орналасқан. Отандық тауарларды сату жəне инвестиция тарту үшін Ресей билігінің өкілдерімен жəне мекемелерімен тығыз қарымқатынас орнату – еліміздің шекара маңын дамытудың аса маңызды факторы.

      Ауылдың əлеуетін толық пайдалану – стратегиялық маңызы бар мəселе. Ауылдағы мейлінше өзекті мəселелерді шешуге арналған "Ауыл – ел бесігі" бағдарламасын жүзеге асыру жалғасатын болады.

      Өңірлерді дамыту ісіне қатысты тың тəсіл урбанизация үдерісін басқаруға, "миграция толқынын" кезең-кезеңмен жүргізуге, ірі қалалардағы халықтың тығыз орналасуы мен əлеуметтік шиеленіс мəселелерін шешуге мүмкіндік береді.

IV. Азаматтардың әлеуметтік әл-ауқаты – басты басымдық

      Азаматтардың əлеуметтік əл-ауқаты, ең алдымен, баспана мəселесіне тікелей байланысты.

      Нарық жағдайында тұрғын үйдің қолжетімділігі адамдардың табысына жəне осы міндетті өздігінен шеше алу қабілетіне орай жүзеге асады.

      Менің тапсырмам бойынша ел тұрғындарының зейнетақы жинағының бір бөлігін пайдалану мəселесі пысықталды. Бұл, əсіресе, қазір ерекше маңызды.

      2021 жылдың өзінде Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының 700 мың салымшысы өз жинағының бір бөлігін тұрғын үй алуға, емделуге жұмсай алады немесе басқарушы компаниялардың иелігіне береді.

      Үкіметке Ұлттық банкпен бірлесіп, осы жылдың соңына дейін барлық қажетті нормативтік-құқықтық актілерді қабылдап, дайындық жұмыстарын жүргізуді тапсырамын.

      Бұл реформа еңбек қатынастарын ашық əрі заңды жүргізіп, зейнетақы жүйесіне қатысуға ынталандыратын пəрменді құралға айналады.

      Өз бетінше баспана мəселесін шешуге табысы жетпейтін азаматтарға тиімді əлеуметтік көмек көрсетілетін болады.

      Биылдан бастап "5-10-25" бағдарламасы жүзеге асырылуда. Оған 390 миллиард теңге бөлінді. Үкімет осы бағдарламаның жүзеге асырылу барысын үнемі қадағалап отыруы керек.

      Кезекте тұрған адамдардың баспана мəселесін тезірек шешу керек.

      Қазір əкімдіктер оларға арнап жалға берілетін тұрғын үйлер салып жатыр. Бюджеттік жəне сатып алу рəсімдеріне байланысты бұған ұзақ уақыт кетеді.

      Бұл тəртіпке өзгеріс енгізетін кез келді. Қаражатты тек үй құрылысына ғана емес, жалдау ақысын субсидиялауға да бөлген жөн. Оның ауқымы осы шараның арқасында алғашқы жылдың өзінде-ақ 10 есе өсіп, жүз мыңнан астам отбасына нақты көмек көрсетіледі. Бұл жұмысты реттеуді Тұрғын үй құрылыс жинақ банкі негізінде құрылып жатқан "Отбасы банкіне" тапсырдым. Банк басшылығы тікелей жауапты болады.

      "Нұрлы жер" бағдарламасы аясында жеке тұрғын үй салу ісі баяу жүріп жатыр. Мұның басты себебі – үй салынатын аумақты дайындау ісінің қарқыны төмен. Өйткені заң бойынша су жəне электр желілері жүргізілген аумақтан ғана жер беріледі.

      Жер үй тек баспана ғана емес, сондай-ақ табысы аз, əсіресе көпбалалы отбасылардың экономикалық тірегі де бола алады. Үкімет пен əкімдіктер əлеуметтік жер үйлер салынатын учаскелерді инфрақұрылыммен қамтамасыз ету ісін жеделдетуі қажет. Бұл ретте, мемлекет-жекеменшік əріптестігін де қолданған жөн.

      Депутаттардың осы маңызды мəселені шешуге тікелей атсалысуын сұраймын. Ауыл еңбеккерлерін қолжетімді баспанамен қамтамасыз ету үшін жұмыс берушілердің шығындарын субсидиялау арқылы жалдамалы үйлер салуға міндеттеп, көптеген отандасымыздың тұрмыс сапасын неге жақсарта алмаймыз?!

* * *

      Отбасылық-демографиялық ахуал – зор алаңдаушылық тудырып отырған мəселе.

      Өкінішке қарай, Қазақстанда əрбір алтыншы отбасы бала сүйе алмай отыр. Сауалнама көрсеткендей, отандастарымыздың 20 пайызға жуығы мұны ажырасуға негіз болатын елеулі себеп деп санайды.

      Біріккен Ұлттар Ұйымының еліміздегі халық санының өсіміне қатысты болжамы Орталық Азиядағы көршілес мемлекеттермен салыстырғанда көңіл көншітпейді.

      Үкіметке 2021 жылдан бастап "Аңсаған сəби" арнаулы бағдарламасын жүзеге асыруды тапсырамын. Экстракорпоральды ұрықтандыру бағдарламалары бойынша бөлінетін квота санын 7 мыңға дейін, яғни 7 есе көбейту қажет.

      Балалардың қауіпсіздігі мен құқығын қорғау мəселесіне ерекше назар аудару керек. Біз кəмелеттік жасқа толмаған балаларға қатысты жыныстық сипаттағы əрекеттері үшін қылмыстық жазаны едəуір қатаңдаттық. Алайда бұл проблема əлі де ушығып тұр.

      Мұндай қылмыскерлер рақымшылық алу жəне мерзімінен ерте босау құқығынан айырылып, мейлінше қатаң жазалануы керек. Оларды қауіпсіздігі барынша жоғары түзеу мекемелерінде оқшаулаған жөн.

      Мұндай əрбір істі прокуратура органдары ерекше бақылауға алуға тиіс. Əлеуметтік жəне құқық қорғау органдарының əрекетсіздігі немесе салғырттығына байланысты қатаң жаза қолданылатын болады.

      Жалпы, бізге əлеуметтік саясаттың жаңа парадигмасы керек.

      Əлеуметтік қамтамасыз ету саласы 17 заң мен жəне заңға сəйкес ондаған актімен реттеледі. Бұл реттеу ісінің күрделенуіне жəне жүйесіздігіне əкеп соқтырды. Соның салдарынан мемлекет жауапкершілігі айқындалмай, азаматтар өз құқықтарын жете түсінбей жүр. Үкіметке еліміздің Əлеуметтік кодексін əзірлеу жұмысын бастауды тапсырамын.

      Əлеуметтік төлемдерді цифрландыру үшін шаралар қабылдау керек. Осыған орай азаматтың "əлеуметтік цифрлы əмиянын" енгізіп, тиісті тауар өткізуші жүйе қалыптастыру қажет.

      Біздің қоғам еңбек құндылықтарына деген көзқарасты өзгертуі керек. Жас буынға еңбекті бағалауды, оны абыройлы жəне абыройлы емес деп бөлмеуді үйреткеніміз жөн.

      Өкінішке қарай, жастарымыз əп-сəтте байып кеткісі келеді. Олардың лотереяға, бəс тігуге жəне букмекер агенттіктеріне жаппай əуестігінің себебі осында. Күнделікті өмірде гастарбайтерлер туралы орынсыз қалжың айту жəне олардың еңбегін менсінбеушілік етек алды.

      Алаңдаумен өткен соңғы айларда еңбек етудің баға жетпес қадір-қасиетін жете түсіндік. Кіші медицина қызметкерлері, коммуналдық жəне қызмет көрсету саласында еңбек ететін азаматтар қыруар жұмыс атқарды. Бұл – нағыз еңбектегі ерліктің жарқын үлгісі. Мұндай адамдар мемлекет назарынан тыс қалмайды.

V. ҚОЛЖЕТІМДІ ӘРІ САПАЛЫ БІЛІМ

      Коронавирус індетінің салдарынан дүние жүзіндегі мектеп оқушылары мен студенттердің басым көпшілігі қашықтан оқуға көшті. Бұл жұмыстың тәсілі мен мазмұнын түбегейлі өзгертуде.

      Қашықтан оқыту ісін ұйымдастыруда Үкіметтің жіберген қателіктерін жақсы білеміз. Ашығын айтқанда, әлі күнге дейін нақты бір онлайн-платформа жоқ. Мұғалімдер, оқушылар және ата-аналар күндіз-түні "WhatsApp"-тан бас көтермейтін болды. Толыққанды оқу үдерісі үшін қажетті барлық функциялары бар бірыңғай онлайн білім беру платформасын шұғыл әзірлеу қажет.

      Дегенмен, сапалы білім алу үшін әдеттегідей сабаққа қатысып, мұғалімдермен және сыныптастармен араласудың орны бөлек. Сондықтан, санитарлық талаптарды сақтай отырып, білім алудың қалыптасқан дәстүрлі тәсіліне қайта көшудің тәртібін әзірлеген жөн. Бұл, әсіресе, мектептер үшін маңызды.

      Күнделікті мәселелерді шешумен қатар, балалардың бәріне бірдей мүмкіндік туғызу үшін жүйелі шаралар қабылдау қажет. Балаларымыз қай жерде тұрса да, қандай тілде оқыса да сапалы білім алуы керек.

      Білім саласындағы басты мәселенің бірі – ұстаздар жалақысының аздығы.

      Мен 2021 жылдың қаңтар айынан бастап мұғалімдердің еңбекақысын 25 пайызға көбейту жөнінде шешім қабылдадым. Жалақы мөлшері алдағы уақытта да арта береді. Бұл мақсатқа алдағы үш жылда қосымша 1,2 триллион теңге бөлінеді.

      Біз балалардың мектепке дейінгі жан-жақты даму мəселесін шешуіміз керек. 2025 жылға қарай 6 жасқа дейінгі балаларды мектепке дейінгі тəрбиемен жəне оқытумен 100 пайыз қамтамасыз етуді міндеттеймін.

      Бұл түйткіл мемлекеттік балабақша салумен ғана шешілмейді. Осы іске жеке бизнесті тартып, қолдаудың жаңа түрлерін, соның ішінде қаржыландырудың ваучерлік тəсілін ойластыру қажет. Ата-аналар кез келген балабақшаны немесе мектепті таңдап, мемлекет берген ваучермен төлем жасай алады.

      Мамандардың негіздеуінше, мемлекеттің тек дарынды оқушыларды қолдауы балалар арасында əлеуметтік ара-жікті ұлғайтуы мүмкін. Бұған жол беруге болмайды.

      Осыған орай, мемлекет қарапайым мектептерге қолдау көрсетеді. Сонымен бірге бұл қадам қала мен ауыл арасындағы білім беру саласындағы алшақтықты қысқартуға жол ашады.

      Азаматтардың сауаттылығы мен цифрлы біліктілігін арттыру мақсатында Үкіметке Үздіксіз білім беру тұжырымдамасын əзірлеуді тапсырамын. Бұл құжатта бейресми білім берудің баламалы нұсқаларын көптеп енгізу, өз бетінше оқу нəтижелерін мойындау, кəсіби дағдыларды сертификаттау мəселелерін қарастыру қажет.

      Сонымен бірге біз кəсіби білім берудің бүкіл жүйесін еңбек нарығында сұранысқа ие білікті мамандар қалыптастыруға бағыттағанымыз жөн. Кəсіпкерлердің жаңа буынын қалыптастыруға басымдық беріледі. Сол себепті "Кəсіпкерлік негіздері" пəні мектептен бастап жоғары оқу орнына дейінгі барлық білім беру сатысында оқытылуы керек.

      Өскелең ұрпақтың спорттық жəне шығармашылық əлеуетіне аса назар аудару қажет.

      Қаржы тапшылығы кезінде мемлекет бюджеті есебінен кəсіби спорт клубтарын толықтай қамтамасыз етудің қажеті жоқ. Мемлекеттің жəне квазимемлекеттік компаниялардың бюджетінен миллиардтаған теңге тиімсіз жұмсалуда.

      Бұқаралық спортқа, дене тəрбиесіне жəне балаларға басымдық беру керек. Əр облыста, ірі аудан орталықтарында спорт үйірмелерін ашу қажет.

      "Балалар үйірмесі" қызметін қайта қалпына келтірген жөн. Онда жастарымыз қолөнердің жəне шығармашылықтың бастапқы негіздерімен танысар еді.

      Балалар үшін қатерлі бүгінгідей аумалы-төкпелі заманда олардың күш-жігері мен қызығушылығын дұрыс арнаға бағыттау аса маңызды. Балалар мемлекетіміздің болашағы емес пе?! Əкімдердің жұмысын осы өлшем бойынша да бағалаймыз.

      Білім беру сапасы туралы бірер сөз. Былтыр мен дипломды оңды-солды үлестірумен айналысатын білім мекемелерін жабуды тапсырған болатынмын.

      Білім беруді табысты бизнеске айналдырған ықпалды адамдардың қарсылығынан бұл жұмыс баяу жүруде. Бірақ проблеманы шешу керек. Премьер-Министр бұл мəселені ерекше бақылауға алуға тиіс.

      Ғылым саласын дамыту туралы да айтқым келеді.

      Бұл мәселеде бізге тың көзқарас пен жаңа тәсілдер керек, сондай-ақ, халықаралық тәжірибеге арқа сүйеуіміз қажет.

      Үкіметке жыл сайын әлемнің жетекші ғылыми орталықтарында 500 ғалымның тағылымдамадан өтуін қамтамасыз етуді, сондай-ақ, "Жас ғалым" жобасы аясында зерттеу жүргізу үшін 1000 грант бөлуді тапсырамын.

      Ғылымды қаржыландырудың және қолдаудың маңызды көзі – ірі кәсіпорындардың, әсіресе шикізат саласындағы компаниялардың қаражаты.

      Тапқан табыстың 1 пайызын ғылым мен технологияны дамытуға беру туралы қолданыстағы норма талаптары сақталмай отыр. Көп жағдайда бұл қаражат компаниялардың ішінде бөлініске түсіп кетеді. Үкіметке осы қаражатты жинақтау ісін орталықтандыруды және оның бюджет арқылы жалпыұлттық ғылыми басымдыққа сай бөлінуін қамтамасыз етуді тапсырамын.

      Ірі бизнес өкілдері өңірлік университеттердің ғылыми қызметін қамқорлыққа алса, нұр үстіне нұр болар еді.

      Бізге елімізді ғылыми-технологиялық тұрғыдан дамыту жөніндегі арнаулы бағдарламалық құжат қажет. Оның басты міндеті ұлттық деңгейдегі нақты мәселелерді шешуге ғылымның әлеуетін пайдалану болмақ.

VI. Денсаулық сақтау саласын дамыту

      Пандемия туындатқан дағдарыс бізді көп нəрсеге үйретті. Мəселен, дəрігердің еңбегін бағалай білетін болдық. Бір кезде медицина қызметкерлерінің мемлекет назарынан тыс қалғаны рас еді.

      Дəрігер мамандығын материалдық тұрғыдан да нығайта түсу маңызды болып отыр. Бюджетті таяудағы нақтылау кезінде екінші жартыжылдықта медицина қызметкерлерін ынталандыратын қосымша төлем үшін 150 миллиард теңге бөлуді тапсырамын.

      Мұны біз қазіргі дағдарыс кезінде қолға алып жатырмыз, енді оны жүйелі түрде жүзеге асыруымыз керек.

      2023 жылға қарай дəрігерлердің жалақысы экономикадағы орташа жалақыдан екі есе артық болады.

      Дəрі-дəрмекпен қамтамасыз ету мəселесі шешілді, бірақ отандық фармацевтика саласын аяғынан тұрғызу керек. Барлық негізгі дəрі-дəрмектер мен медициналық бұйымдар Қазақстанда өндірілуге тиіс. Бұл – ұлттық қауіпсіздік мəселесі. Келесі жылдан бастап осы бағытта нақты нəтиже күтемін.

      Тағы бір мəселе – медициналық инфра құрылымды дамыту.

      Жыл соңына дейін еліміздің аймақтарында 13 жаңа жұқпалы аурулар ауруханасы салынады.

      Ал, 2025 жылға қарай денсаулық сақтау саласына арналған 20 заманауи көпсалалы нысан пайдалануға беріледі. Бұл – осы мақсатқа орай 1,5 триллион теңгеге жуық инвестиция тартылады деген сөз.

      Елбасының бастамасымен Нұр-Сұлтан және Алматы қалаларында 2 көпсалалы медициналық орталық салынады. Бұл орталықтар еліміздің бетке ұстар мекемелеріне айналып, инновациялық өсімге және қолданбалы медицинаның дамуына тың серпін беретін болады.

      Үкіметтің алдында алғашқы дəрігерлік көмекті ұйымдастыру тəсілдерін түбегейлі қайта қарау міндеті тұр. Бұл қызмет қалың жұртшылық, əсіресе ауыл тұрғындары үшін мейлінше жедел əрі қолжетімді болуға тиіс.

      Шалғайдағы өңірлерге көлік арқылы дəрігерлік қызмет көрсету ісін қайта қалпына келтіру шараларын жүзеге асырған жөн. Денсаулық сақтау ісінің тиімді моделін құру арқылы үш жыл ішінде барлық ауылдық елді мекенді фельдшерлік-акушерлік пункттермен жəне дəрігерлік амбулаториялармен қамтамасыз ету қажет.

      Пандемияға орай эпидемиолог, инфекционист, реаниматолог, пульмонолог, кардиолог сияқты сирек мамандық иеленетін дəрігерлерді даярлау мəселесі өткір қойылып отыр.

      Үкіметке медицина мекемелерін кадрлармен қамтамасыз етуге арналған ұзақ мерзімді (он жыл) болжам əзірлеуді тапсырамын.

      Ұлттық денсаулық сақтау саласын одан əрі дамыту жөніндегі шаралар барлық медицина мекемелерін қажетті құрал-жабдықтармен толық жарақтандыруға, науқастарға арналған орындар қорын 50 пайызға жаңартуға, ескірген инфрақұрылымды ауыстыруға, өмір ұзақтығын болжамды 75 жасқа дейін жеткізуге мүмкіндік береді.

VII. Экология және биологиялық әркелкілікті қорғау

      Қоршаған ортаны қорғау жəне экологиялық даму – еліміз үшін алдыңғы кезекте тұрған мəселе. Бүкіл өркениетті əлем жұртшылығы осы мəселемен айналысуда. Бізге де мұндай жаппай үрдістен шет қалуға болмайды.

      Бірқатар қордаланған проблемаларды шешуге жол ашатын жаңа Экологиялық кодекстің жобасы əзірленді. Парламенттің бұл маңызды құжатты жыл аяғына дейін қарап, қабылдауын сұраймын.

      Үкіметке экологиялық ахуалды жақсарту жөніндегі шараларды нақты жүзеге асыруға кірісуді тапсырамын. Биологиялық əркелкілікті сақтау жəне тиімді пайдалану жөніндегі ұзақ мерзімді жоспарларды бекіткен жөн.

      Бес жыл ішінде орман алқабында 2 миллиард, елді мекендерде 15 миллион ағаш отырғызылатын болады. Бұл еліміздегі көгалдандыру ауқымын кеңейтуге септігін тигізеді.

      Елорданың айналасындағы жасыл желектің ауқымын ұлғайту мəселесі өте маңызды.

      Қазақстанның ұлттық саябақтары мен басқа да табиғат байлықтарын заңдық жəне нормативтік тұрғыдан қорғап, бұл салада құқық бұзған азаматтарды қылмыстық жəне əкімшілік жауапқа тарту тəртібін қатайту керек.

      Мектептер мен жоғары оқу орындарында өскелең ұрпаққа экологиялық тəрбие беру ісіне жеткілікті назар аудару қажет. Қоғамда экологиялық құндылықтарды орнықтыруға үндейтін "Birge – taza Qazaqstan" экологиялық акциясын жүйелі түрде өткізіп тұрған жөн.

      Ел ішіндегі экологиялық туризм мəдениетін белсенді дамыту – маңызды міндетіміз.

      Орта мерзімді кезеңде экономиканың өсімі мейлінше "жасыл экономика" жағдайында ілгерілеуге тиіс. Сондықтан қазірдің өзінде көміртегінің үлесін барынша азайтуға бағыт ұстаған жөн. Үкіметке ғылыми қауыммен жəне жеке сектормен бірлесіп, "жасыл өсім" жөніндегі ұсыныстар жиынтығын əзірлеуді тапсырамын.

      Үкімет азаматтық сектормен бірлесіп, "Жануарларды қорғау туралы" заң жобасын əзірлеуі қажет. Жануарларға көзқарас – кез келген мемлекеттің өркениеттілігінің өлшемі. Ал бұл жағынан біздің жағдайымыз мəз емес.

VIII. ӘДІЛЕТТІ МЕМЛЕКЕТ АЗАМАТТАРДЫҢ МҮДДЕСІН ҚОРҒАУ ЖОЛЫНДА

      Заң үстемдігі орнықпаса және азаматтардың қауіпсіздігіне кепілдік берілмесе, әлеуметтік-экономикалық дамудың бірде-бір міндеті табысты жүзеге асырылмайды.

      "Халық үніне құлақ асатын мемлекет" – бұл, шын мәнісінде, "Әділетті мемлекет" құру тұжырымдамасы. Азаматтардың мәселелерін тыңдап, көріп қана қою жеткіліксіз. Ең бастысы – дұрыс және әділ шешім шығару қажет.

      Азаматтар мүддесіне қызмет ететін мемлекеттің жаңа стандарттарын әзірлеу үшін көп жұмыс атқаруымыз керек. Осы тұрғыда құқық қорғау және сот жүйелеріне негізгі рөл жүктеледі. Бұл салаға реформа аса қажет.

      Жағдай жедел өзгеруде. Күштік құрылымдар жұмыстың озық əдістеріне көбірек ден қойған сайын олардың халықаралық тəжірибелерге бейімделу мүмкіндігі арта түседі.

      Еліміздегі бүгінгі ахуалға орай азаматтардың сұраныстарына ықылас танытуға тиіс құқық қорғау органдарының алдына жаңа талаптар қойылуда.

      Бірақ құқық қорғау жүйесінің жұмысында бұрынғы дағды бойынша айыптауға бейімділік басымдау болып тұр. Азаматтардың қылмыстық жауапкершілікке негізсіз тартылатын жағдайлары да аз кездеспейді.

      Қылмысты анықтайтын жедел қызмет өкілдері мен процессуалдық шешім қабылдайтын тергеушілер қылмысты ашып, істі сотқа жіберуді басты мақсат санайтын бір басшының қарамағында бірге жұмыс істейді. Алайда көрсеткіш қуалау азаматтардың құқығы мен бостандығына нұқсан келтірмеуге тиіс!

      Прокурорлық қадағалауға келсек, бұл жұмыс үнемі кешеуілдеп жататынын көреміз. Прокурорлар істің мəн-жайы мен тек сотқа жіберер алдында ғана танысады.

      Экономикалық ынтымақтастық жəне даму ұйымы елдерінің тəжірибесі бойынша қылмыспен күрес саласын жаңғыртқан жөн. Бізге азаматтардың құқығын заманауи тұрғыдан қорғауды қамтамасыз ететін жəне жоғары халықаралық талаптарға жауап беретін үлгі керек. Қазақстанда өкілеттіктердің ара жігі нақты ажыратылған үш буынды модель құру керек деп санаймын.

      Полиция қылмысты анықтап, оған қатысы бар адамдарды тауып, айғақ жинап, оны тиянақтап беруге тиіс.

      Прокурор жиналған дəлелдемелерге тəуелсіз баға беруге, азаматтар құқығын бұзудың жолын кесуге, кінəсіз адамдардың қылмыс үдерісіне тартылуына жол бермеуге, сотта айыптау жағын қолдауға міндетті.

      Сот органдардың əрекетіне қатысты шағымды қарайды жəне іс бойынша ақтық үкім шығарады.

      Мұндай тəсіл тежемелік жəне тепе-теңдік жүйесін нығайтып, əр кезеңде тиімді саралау жүргізіп отыруға мүмкіндік береді.

      Тағы да қайталап айтамын, заңдылық пен əділеттілік сөзсіз қамтамасыз етілуге тиіс. Қылмыстық істегі қателік адам тағдырын өзгертетінін естен шығармау керек.

      Қылмыстық істер бойынша 2021 жылдан бастап прокурорға адам құқығы мен бостандығына қатысты негізгі процессуалдық шешімдерді келісу міндетін заң арқылы жүктеген жөн.

      Қылмыстық жəне қылмыстық-процессуалдық заңнаманың тұрақтылығын қамтамасыз ету маңызды болып отыр. Оған жиі өзгерістер енгізу құқық қолдану ісіне əсерін тигізеді жəне бірыңғай тергеу жəне сот тəжірибесін қалыптастыруға мүмкіндік бермейді.

      Заңнаманы қолдануға қатысты шешім қабылдау кезінде көбіне тиісті талдау мен болжам жасалмайды. Шешім заң қолданушыларға ыңғайлы болу тұрғысынан қабылданады. Сондықтан "əкімшілік" жəне "қылмыстық" құқық бұзушылықтың жаңа ұғымын қалыптастыру керек. Қоғамға жəне заң қауымдастығына құқық бұзушылық үшін жаза белгілеудің қисыны түсінікті болады.

      Барлық озық елдерде полиция институты сервистік модель негізінде дамып келеді. Біз де мұндай үлгіге көшетінімізді мəлімдедік. Бірақ жұмыс барысында аз ғана нəтижеге қол жеткізілді.

      "Жұртқа жақын полиция" қағидаты бойынша жергілікті полиция қызметінің мейлінше тұтас реформасын жасау қажеттігі пісіп-жетілді. Осыған орай учаскелік инспектордың рөліне баса мəн берілетін болады.

      Учаскелік инспектордың мəртебесін заңнама арқылы арттырып, оның өнімді жұмыс істеуіне мол мүмкіндік берген жөн. Ол азаматтар алдында танымал, қолжетімді əрі беделді болуға, солардың құқықтарын қорғауға тиіс.

      Құқық қорғау органдары қызметкерлерін жұртпен ашық əңгіме жүргізуге үйретудің маңызы зор. Бұл бағыт кадрларды даярлау жəне іріктеу жүйесінде басымдыққа айналуы қажет.

      Бейнебақылау жүйесін дамыту жөнінде көп айтылады. Бірақ соған қарамастан құқық қорғау органдары көбінесе өздерінің ғимараттарында құрылғысыз отырады. Түзеу мекемелеріне жəне полицияның қызметтік ғимараттарына жаппай бейнебақылау орнатуды тапсырамын.

      Ішкі істер министрлігі құрылымын қайта қарап, оны саладан алшақ міндеттерден арылту керек. Бұл маңызды ведомство жұмысының тиімділігін арттырады.

      Біздің табиғи жəне техногенді апаттар дəуіріне қадам басқанымызды ескеріп, Төтенше жағдайлар министрлігін қайта құру қажет деп санаймын.

      Қылмыстың алдын алу жұмыстарында да кемшіліктер бар. Прокуратураның қадағалауын азаматтарды жəне бизнес саласын толғандыратын проблемаларды тиімді шешуге бейімдеп қайта бағдарлау керек.

      Бізге ауқатты инвестор келсе болды, күштік құрылымдар мен бақылаушы органдар соны тексеруге асығады. Үкімет пен Парламент күштік құрылымдардың бизнес ісіне шамадан тыс араласуына заң арқылы тосқауыл қоюы керек.

      Салыққа байланысты құқық бұзғаны үшін бизнес өкілдерін қылмыстық жауапкершілікке тартудың қазіргі тəртібін қайта қарау керек. Тіркелген кəсіпкерлерге қатысты кез келген тергеу əрекеттері тек сот немесе прокурор санкциясы арқылы ғана жүзеге асырылуға тиіс. Бұл мəселені де қайта қарау керек.

      Құқықтық мемлекеттің маңызды шарты – туралықтан танбайтын əділ сот төрелігінің болуы. Сот жарыспалы қағидат бойынша жүруге жəне судья айыптаушы жаққа тəуелді болмауға тиіс. Сол үшін адвокат пен прокурордың теңдігін қамтамасыз ету қажет.

      Қоғамның соттарға деген сенімін орнықтыру басымдығы бар мақсатқа айналуы керек. Бұған мемлекет пен судьялар корпусының өз күштерін жұмылдыруы арқасында ғана қол жеткізуге болады.

      Сот жүйесі ешкімге есік ашпайтын меңіреу мекемеге айналмауға тиіс. Жоғары сот кеңесі мен Жоғарғы сот жаңа кəсіпқой кадрларды сот төрелігін жүзеге асыруға тарту жұмысын белсенді жүргізгені жөн. Сот жүйесі салық салу, жер қойнауын пайдалану, зияткерлік меншік, корпоративтік құқық саласының мамандарына зəру болып отыр.

      Судьяларды іріктеу бұқаралық ақпарат құралдарының көмегімен жүргізілуге тиіс. Үміткердің қандай еңбегі арқылы жұмысқа қабылданғанын жұртшылық біліп отыруы керек.

      Дау-дамайды шешудің баламалық тəсілдерін де дамыту қажет. Бұл ұстаным мемлекеттің қатысуынсыз-ақ ымыраға келуге жол ашады. Дамыған елдерде мұндай институттар өзін өзі таныта білуде.

      Он жылдай уақыт бұрын біз "Медиация туралы заң" қабылдадық. Бірақ қазіргі кезге дейін бірде-бір мемлекеттік орган оның даму мəселесімен айналысқан емес. Айқын мемлекеттік саясат байқалмайды. Бұл жағдайды реттеп, қателікті жөндеу керек.

      Президент Əкімшілігі жанынан Құқық қорғау мен сот жүйесі реформасы жөніндегі өкілдік комиссия құрылады.

      Сыбайлас жемқорлықпен күрес барынша жүйелі сипат алуда. Жемқорлықтың пайда болу себептеріне көбірек назар аударылып, алдын алу жұмыстары жүргізілуде.

      Енді жемқорлыққа апаратын факторларды анықтау үшін мемлекеттік органдар мен квазимемлекеттік сектордың нормативтік актілері мен жұмыс үдерісіне жемқорлыққа қарсы күрес тұрғысынан арнайы талдау жүргізген жөн.

      Сонымен қатар, сыбайлас жемқорлықпен күрес жауапқа тартылудан қорыққан шенеуніктерді дербестік, бастамашылдық және жедел әрекет ету қасиеттерінен айырмауға тиіс.

      Біз мемлекеттік бақылауға балама ретіндегі қоғамдық бақылау институтын қолдай отырып, тиісті құқықтық негіз қалыптастыруымыз керек. Мемлекеттік органдардың, квазимемлекеттік сектордың қоғам алдындағы ашықтығын және есептілігін қамтамасыз етуге жол ашатын "Қоғамдық бақылау туралы" заңды әзірлеп, қабылдауды тапсырамын.

      Қоғамдық кеңестердің рөлін арттыра түсу керек. Оларды сатып алуды ұйымдастыратын комиссиялардың жұмысына тарту қажет. Сондай-ақ, квазимемлекеттік секторда қоғамдық кеңестер құру мүмкіндігін қарастыру керек. Парламент қарауындағы тиісті заң жобасын жыл аяғына дейін қабылдаған жөн.

      Сонымен қатар, Қоғамдық кеңестердің құрамына түрлі әлеуметтік топ өкілдерін кеңінен тарту қажет. Мысалы, біз мүмкіндігі шектеулі адамдар осындай ұйымдардың жұмысына араласып, өз үндерін жеткізуі үшін қолайлы жағдай жасауымыз керек. Олар әрқашан мемлекеттің ерекше назарында болуға тиіс.

      Квазимемлекеттік құрылымдардың қаржы-шаруашылық қызметін, бюджет қаражатын пайдалану жөніндегі мәліметтерді және басқа да құнды деректерді бүкіл қоғамға қолжетімді ету үшін бірыңғай ақпараттық ресурс құру аса маңызды болып отыр.

      Мемлекеттік органдардың шешімі жөніндегі ақпараттың ашықтығы азаматтық қоғаммен сындарлы диалог орнатуға септігін тигізеді. Ақпаратқа қол жеткізу мәселелері жөніндегі заң жобасын мүмкіндігінше осы сессияның аяғына дейін қабылдау керек.

      Сондай-ақ, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің жаңа тәсілдерін енгізген жөн деп санаймын. 2021 жылдан бастап мемлекеттік қызметшілердің, депутаттардың, судьялардың шетел банктерінде есепшотқа ие болуы, қолма-қол ақша және бағалы заттар сақтауына қатысты жемқорлықпен күрес аясында жаңа шектеулер енгізу керек.

      Мемлекеттік қызметшінің немесе квазимемлекеттік мекеме басшысының қос азаматтығы анықталған жағдайда олар қызметінен босатылады.

      Құқық қорғау органдары қызметкерлерінің, судьялардың, пара берушілердің және парақорлыққа делдал болғандардың сыбайлас жемқорлығы үшін жазаны қатайту тұрғысынан Қылмыстық кодекске өзгерістер енгізу керек.

      Сыбайлас жемқорлыққа қатысты қылмыс жасағандарға шартты түрде мерзімінен бұрын босату шарасы қолданылмайды.

      Жемқорлықпен ұсталғандардың мемлекеттік қызметте және квазимемлекеттік секторда жұмыс істеуіне өмір бойы тыйым салатын қағида қатаң сақталуы керек. Біз сыбайлас жемқорлық деректері туралы хабарлаған адамдарды заң жүзінде қорғайтын жүйе қалыптастыруымыз қажет.

      Адам құқын қорғау жөнінде жаңа шаралар қабылдау өте маңызды. Мен үшін бұл мəселенің мəні зор.

      Бүкіл əлемдегі сияқты Қазақстанның азаматтары да интернеттегі ғайбаттаулардан қорғана алмай отыр. Бұдан ең алдымен балалар зардап шегуде. Олар интернет арқылы тараған қоқан-лоқының əсерінен қатты қиналады. Өкінішке қарай, соның салдарынан қайғылы жағдайға да ұшырап жатады. Азаматтарды, əсіресе балаларды кибербуллингтен қорғау жөніндегі заңнамалық шараларды қабылдайтын кез келді.

      Балалар құқын қорғау жөніндегі басқа да шараларды күшейту керек. Атап айтқанда, Бала құқы жөніндегі конвенцияның хабарлау рəсіміне қатысты факультативтік хаттамасына қосылу қажет.

      Азаптаумен күрес жөніндегі ұлттық заңнаманы жетілдіру мəселесі маңыздылығын жойған жоқ. Азаптағаны үшін қылмыстық жауапкершілік белгілейтін бұл құжатты Азаптауға жəне басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын іс-əрекеттерге қарсы конвенцияның ережелеріне сəйкестендіру керек.

      Адам саудасына қарсы күрес мəселесі де күн тəртібінен түспейді. Бұл жағынан Қазақстанның халықаралық қауымдастық алдындағы жағдайы айтарлықтай емес. Құқық қорғау органдары мұндай қылмыстарды тергеу рəсімін жетілдіре түсуі керек. Осыған орай сот тəртібімен қатаң жаза қолданылуы қажет. Бұл маңызды міндет мемлекеттік органдардың үйлесімді іс-қимылын талап етеді.

      Парламенттегі заңдар тезірек қабылданады деп үміттенемін.

IX. Цифрландыру – барлық реформаның негізгі элементі

      Цифрландыру – сəнге айналған үрдіске ілесу емес, ұлттың бəсекеге қабілеттілігін арттырудың негізгі құралы.

      Ең алдымен, цифрлы теңсіздікті жойып, барлық азаматты интернетпен жəне сапалы байланыспен барынша қамтамасыз ету керек. Бүгінде бұл жолдар мен электр қуаты сияқты негізгі қажеттілікке айналып отыр.

      Əлеуметтік жағынан осал отбасылардың балалары компьютерлік техникамен жəне сапалы интернетпен қамтылуға тиіс. Осы жылдың соңына дейін 250-ден астам тұрғыны бар ауылдардың барлығына интернет жүргізіледі.

      Біз зейнетақы мен жəрдемақы тағайындаған кезде халықтың буда-буда қағаз толтырып, сансыз есікті тоздыруға мəжбүр болып жүргенін көріп отырмыз.

      Мұның бəрін толықтай цифрландыру керек. Адамдар емес, мəліметтер "зыр жүгіруге" тиіс.

      Мекемеаралық байланыста да, азаматтармен қарым-қатынас кезінде де қағазбастылықтан барынша бас тартқан жөн. Жыл соңына дейін ең қажетті анықтамалардың қағаз түрінде талап етілуін тоқтатып (47-ден 30-ы), мəліметті цифрлы түрде растау тəсілін қамтамасыз етуді тапсырамын.

      Бізде мекенжай, мүліктік жəне өзге де анықтамалар бойынша оң тəжірибе бар. Мемлекеттік органдар жеке куəлікті, дипломды, жүргізуші куəлігін электронды түрде қабылдауға тиіс.

      Халыққа электронды сервистерді қолдануды ыңғайлы ету үшін мемлекеттік қызмет көрсету ісінде де, бизнесте де биометрияны кеңінен пайдаланған жөн.

      "Деректермен" жұмыс істеуді жаңа деңгейге көтеру керек. Мəліметтер базасының бірыңғай жүйесімен қамтамасыз ету жəне оны əрі қарай дамыту – Үкіметтің басты міндетінің бірі.

      Əзірге бұл жұмыс тиісті деңгейде реттелмеген. Оның бір себебі ақпараттық технологиялар саласында мемлекеттік жəне олармен үлестес бірнеше компания басымдыққа ие болып отыр.

      Министрліктер мен əкімдіктердің де ақпараттық-сараптамалық немесе IT құрылымдары бар. Мұндай құрылымдар ортақ стратегиямен санаспай, мекеме деңгейіндегі мүддені ғана қорғайды.

      Ақпараттық технологиялар нарығын, инжинирингтік жəне басқа да жоғары технологиялар қызметін дамыту – елімізде қосымша құн қалыптастырып, жұмыс орындарын ашып қана қоймай, осындай қызметтерді шетелге экспорттауға да жол ашады. Осы əлеуетті толық пайдаланған жөн.

      Ақпараттық технологиялар саласы мен ұлттық бизнес ынтымақтастығының болашағы зор. Мемлекеттік жəне жекеменшік ірі компаниялар шетелде жасалған əзірлемелер мен қосымшаларды сатып алуға ондаған миллиард теңге жұмсайды.

      Үкімет өнеркəсіп пен ақпараттық технологиялар саласының арасында өзара тиімді ынтымақтастық орнатуға атсалысуға тиіс. Бұл əр саланың цифрлы экожүйесінің қозғаушы күші бола алатын цифрлы технология платформаларын құруға мүмкіндік береді.

      Біз Қазақстанның "мəліметтерді" өңдеу жəне сақтау жөніндегі халықаралық хабқа айналуына жағдай жасайтын заңдар қабылдадық. Былтырдың өзінде цифрлы майнинг ісіне 80 миллиард теңгеден астам инвестиция тартылды. Бірақ мұнымен тоқтап қалуға болмайды. Елімізге əлемдік алпауыт цифрлы компанияларды тартуымыз керек. Əйтпесе өзге мемлекеттер алдымызды орап кетеді.

      Бес жыл ішінде осы салаға салынатын инвестиция көлемін 500 миллиард теңгеге дейін жеткізуі қажет.

Х. АЗАМАТТАРДЫҢ МЕМЛЕКЕТТІ БАСҚАРУ ІСІНЕ ҚАТЫСУЫ

      Біз "Халық үніне құлақ асатын мемлекет" құруды қолға алдық. Бұған дейін айтқанымдай, бұл – мемлекеттік органдар тек азаматтардың күнделікті мәселесіне байланысты жауап қатуы тиіс деген сөз емес. Бұл, ең алдымен, билік пен қоғам арасындағы тұрақты диалог.

      Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі азаматтық диалогты дамыту ісіне тың серпін берді. Кеңес еліміздегі жалпыұлттық диалог үдерісін орнықтырып, өз миссиясын орындады. Соның нәтижесінде саяси реформалар топтамасы жүзеге асырылуда.

      Атап айтқанда, "Бейбіт жиналыстарды ұйымдастыру және өткізу тәртібі туралы" демократиялық тұрғыдан мүлде жаңа заң қабылданды. "Саяси партиялар туралы", "Сайлау туралы", "Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы" заңдарға өзгерістер енгізілді. Сондай-ақ, Қылмыстық кодекстің 130-шы бабын қылмыс санатынан алып тастау және 174-ші бабын ізгілендіру үшін өзгерістер қабылданды. Жұмысты сапалы әрі жедел атқарғаны үшін Парламентке ризашылығымды білдіремін.

      Бұл – саяси саладағы реформаларымыздың бастамасы ғана. Оны жаңғырту ісі жалғаса береді. Мемлекеттік биліктің барлық дерлік институттарын реформалау керек. Жаңғыртудың негізгі мақсаты – тұтас мемлекеттің тиімділігін арттыру.

      Егер азаматтарымыздың әл-ауқатын шын мәнінде жақсартқымыз келсе, олардың өздерін осы іске белсенді түрде тартқан жөн. Алдағы саяси реформалардың барлығы халықты мемлекет басқару ісіне кеңінен қатыстыруға бағытталуы керек.

      Мысалы, қоғамдық пікір сауалнамалары ауыл әкімдерінің сайлау арқылы қызметке келуіне қатысты сұраныстың артқанын көрсетіп отыр. Бұл маңызды қадамды жан-жақты ойластырып, дәйекті түрде жүзеге асырған жөн. Мұндай жүйенің қалай жұмыс істейтінін нақты білуіміз керек. Алайда, бұл мәселенің шешімін кейінге қалдыруға болмайды.

      Келесі жылы бірқатар ауылдық округ әкімдерінің өкілеттік мерзімі аяқталады. Ауыл әкімдерінің тікелей сайлауын өткізуге болады деп ойлаймын.

      Жергілікті билік өкілдерінің сайланбалы болуымен қатар, мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы құзыреттерді бөлу және жергілікті өзін-өзі басқару ісін айқындап алуымыз қажет.

      Аса маңызды мәселенің бірі – аймақтарды бюджеттен қаржыландыру моделін әзірлеу. Бұл ретте, "орталық пен өңір" арасындағы қарым-қатынастан бөлек, қаражаттың өңір ішінде бөлінуіне айрықша назар аудару керек.

      Жергілікті бюджеттерді бекіту барысында бақылауды күшейту қажет. Себебі, бөлінген қаражат көп жағдайда тұрғындардың шынайы қажеттілігіне жұмсала бермейді. Бір-екі көшені жыл сайын қайта-қайта жөндей беру, имидждік іс-шараларға жұмсалатын тиімсіз шығындар азаматтарымыздың наразылығын тудыруда. Бұл – орынды.

      Инфрақұрылымдық және әлеуметтік бастамаларға аудандар мен елді мекендердің бюджетінен қаражат бөлу үшін қоғамдық сараптама жүргізілуге тиіс. Бұл ретте, онлайн сауалнаманы да қолданған жөн.

      Жергілікті өзін өзі басқарудың қаржылық мүмкіндіктерін арттыру керек. Ол үшін ауылдық округ бюджетінің мүліктік құқығын кеңейтіп, кірісін арттыру қажет. Бұл "халық атсалысатын бюджет" жобасын дамытудың келесі кезеңі болғаны жөн. Үкімет бұл маңызды мəселені шешу үшін осы жылғы 1 желтоқсанға дейін нормативтік база мен тиісті ұсыныстарды əзірлеуге тиіс.

      Мəслихаттар өкілді орган ретінде өңір қаражатының тиімді жұмсалуын бақылауға жауапты. Бірақ көп жағдайда олардың пікірі ескерусіз қалады. Бұл – барып тұрған саяси анахронизм.

      Осы орайда мəслихаттарға өңірді дамыту жəне ондаған жылдар бойы шешімін таппай келе жатқан жергілікті түйткілді мəселелерді шешу үшін қол жинау жəне петиция жасау құзыретін беруге болады деп ойлаймын.

      Мəслихаттардың тексеру комиссияларын да күшейткен жөн. Үкімет пен Есеп комитетіне заңдарға енгізілетін тиісті түзетулер топтамасын əзірлеуді тапсырамын.

      Мəслихат отырыстарының міндетті онлайн-көрсетілімдерін енгізу қажет. Халық қалаулыларының өзара пікірталасы, олардың қоғамдық-саяси келбеті жұртшылық үшін қол жетпес құпия болмауға тиіс.

      Жергілікті мемлекеттік басқару жəне жергілікті өзін өзі басқару органдары құзыреттерінің аражігін кезең-кезеңмен ажырату қажет.

      Жергілікті өзін өзі басқару органдары болып саналатын жиындар мен жиналыстардың мəртебесін арттырған жөн. Аудандық мəслихаттар нақты шешімдер қабылдаған кезде олардың өзекті мəселелер туралы пікірін ескеруге тиіс.

      Қалалардағы өзін өзін басқару мəселесіне жеке-дара тоқталған жөн.

      "Мүліктік меншік иелерінің бірлестігі" институтын енгізу жөніндегі реформа басталды. Тиісті заң да қабылданды. Енді барлық көппəтерлі тұрғын үйлер кезең-кезеңмен осы басқару нысанына көшеді.

      Бұл реформа меншікті басқару ісінде тұрғындар пікірінің ескерілуін, сондай-ақ тұрғын үйді пайдалану жəне жөндеу жұмыстарына бөлінген қаражаттың ашықтығы мен есептілігі болуын көздейді.

      Үкімет пен əкімдер осындай маңызды реформаның жүзеге асырылуын қамтамасыз етуге тиіс. Себебі мұндай бірлестік – өзін өзі ұйымдастыру жəне басқару институтының бастау негізі.

      Жергілікті өзін өзі басқаруды дамытудың жаңа тұжырымдамасын əзірлейтін кез келді. Парламент соның негізінде тиісті заңдар қабылдайды.

      Ашығын айтуымыз керек, мемлекеттік органдарда əлі де болса формализм мен жайбасарлық кеңінен етек алып отыр. Азаматтарымыз өздерінің жергілікті деңгейдегі мəселелерімен орталық мемлекеттік органдарға жүгініп, Мемлекет басшысына шағымдануға мəжбүр.

      Сол үшін жергілікті жердегі басшылардың құзыреті мен жауапкершілігін арттыру керек.

      Əлеуметтік желілердің арқасында өңірлерде шешімін таппаған мəселелер бүкіл елге белгілі болып жатады.

      Азаматтарымыз реформаларға бастамашы болып, ұсыныстар беру үшін онлайн-петициялардың бірыңғай заңды институтын құру қажет. Мұндай құрылым қандай да бір бұрмалау əрекеттерінен толық қорғалуға тиіс.

      Үкімет азаматтық қоғаммен бірлесіп, осы маңызды жобаның нормативтік-құқықтық базасын əзірлеуге жəне оның барлық техникалық мəселелерін шешуге тиіс.

      Ел азаматтарының мүддесін қорғау жөніндегі маңызды миссияны бұрынғыдай саяси партиялар атқара береді.

      "Nur Otan" партиясы өзінің іс-қимылы арқылы қоғамымыздағы жетекші саяси күш екенін дәлелдеп отыр. Партия алдағы реформаларды жүзеге асыруға белсене атсалысып, өзінің әлеуетін толықтай пайдаланатын болады.

      Сонымен бірге, мен, Мемлекет басшысы ретінде, шын мәніндегі көппартиялық жүйені дамытуға күш салуға міндеттімін.

      Біз бір орында тұрған жоқпыз. Саяси жүйемізді жаңа жағдайға бейімдеп, оны біртіндеп жетілдіріп келеміз. Саяси реформалар қоғамымызға қажет, сондықтан олар міндетті түрде өз жалғасын табады.

      Демократияның басты жауы – білімсіздік пен популизм. Осыны естен шығармаған жөн.

      Азаматтарымыз реформаларға қолдау білдіреді деп сенемін. Олар жаңа саяси мүмкіндіктердің арқасында қоғамда "хайпократияның" белең алуына жол бермейді деп үміттенемін.

      Айтылған барлық реформалардың, өзгерістердің табысты жүзеге асуы баршамыздың бірлігімізге, отаншылдығымызға және азаматтық жауапкершілігімізге байланысты.

ХІ. ҰЛТТЫҢ ЖАҢА БОЛМЫСЫ

      Қазіргі міндет – халқымыздың жаңа болмысын қалыптастыру, тұтас ұлт сапасын арттыру.

      Адамды және қоғамды уақыт талабына сай жетілдіру қажеттігін өмірдің өзі көрсетіп отыр.

      Жаңарған ұлт қана жаңғырған елдің жетістігін жаһан жұртына таныта алады.

      Мен халқымыздың әлем үлгі тұтарлық жақсы қасиеттерінің көбірек болғанын қалаймын.

      Ұлтымыз жаңа сапаға көшуі үшін біздің күнделікті өмірлік ұстанымдарымыз да өзгеруі керек.

      Қазақ қоғамында жаңа қағидаттар және жаңа бағдарлар салтанат құруға тиіс.

      Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы: "Білімді болуға оқу керек. Бай болуға кәсіп керек. Күшті болуға бірлік керек. Осы керектердің жолында жұмыс істеу керек" дейді.

      Бұл көзқарас бүгінгі күні өте маңызды.

      Біріншіден, жиырма бірінші ғасырдың ұрпағы терең білімді болғаны жөн.

      Екіншіден, жас буынды ерінбей еңбек етуге бейімдеу қажет.

      Үшіншіден, кез-келген істі кәсіби дағды арқылы жүзеге асырған дұрыс.

      Төртіншіден, темірдей тәртіп және жоғары жауапкершілік баршамыздың бойымызда болуы керек.

      Бесіншіден, әділдіктен айнымаған жөн. Әділдік – қоғам дамуының маңызды шарты. Әділеттілік – әсіресе, ел-жұрттың тағдырын шешу үшін аса қажет қасиет.

      Алтыншыдан, бізге керегі – адалдық, ұқыптылық, тиянақтылық. Бәріміз нағыз қазақты дәл осындай кейіпте көргіміз келеді. Біз сонда ғана бәсекеге қабілетті мемлекет, зияткер ұлт қалыптастыра аламыз.

      Қазақ зиялыларының жаңа кезеңдегі міндеті – ұлт болмысының жаңа қағидаттарын орнықтыру. Сондай-ақ, ұлт сапасын арттыруға атсалысу.

      Жаңғырған қоғам жат әдеттерден біртіндеп арылуы керек.

      Ысырапшылдық пен даңғазалық қоғамның да, адамның да абыройын төгеді. Жауапсыздық, немқұрайлылық бүкіл елді қасіретке ұшыратады. Ал, бос сөзділік пен бөспелік, мақтаншақтық қоғамның дамуын тежейді. Бұл туралы ұлы Абай "Өңкей жалған мақтанмен, шынның бетін бояйды" деп ашық айтқан. Бұл мәселе бүгінгі күні де өзекті болып отыр.

      Биік мұратқа жетелейтін еңбек деген ұлы ұғымды әр азаматтың санасына сіңіргеніміз жөн.

      Біздің елімізде "Жауапты мемлекет – жауапты қоғам – жауапты адам" жүйесі берік орнығуы керек.

Құрметті отандастар!

      Алдымызда ауқымды әрі күрделі міндеттер тұр. Соларды табысты жүзеге асыру үшін тың тәсіл, жаңаша ойлау, жалпыұлттық ынтымақ және өзара қолдау қажет.

      Біздің стратегиялық бағытымыз – айқын. Түйткілді тұстарымыз бен кемшіліктерімізді жақсы білеміз.

      Бүгін мен бүкіл қоғам алдында дағдарыс жағдайында атқарылатын іс-шаралардың жоспарын баяндадым. Оның жемісті жүзеге асуы әрқайсымызға байланысты.

      Баршамыз өз-өзімізді дамытуға күш салуымыз керек. Замана сынағы бізден үздіксіз қозғалысты, мықты күш-жігерді және табанды еңбекті талап етіп отыр.

      Сондықтан, еліміздің бақытты әрі жарқын келешегі әр азаматтың қажырлы қызметіне байланысты болмақ.

      Әр буынның маңдайына түрлі сынақ жазылған.

      Біз төл тарихымызда тағдырдың түрлі сынынан әрдайым сүрінбей өттік. Еліміз ең күрделі деген міндеттерді шеше алады. Біз бұған дайынбыз.

      Біз – халқымыздың Тәуелсіздік жолындағы сан ғасырлық арман-тілегіне қол жеткізген ұрпақпыз.

      Келер жылы Тәуелсіздігімізге 30 жыл болады. Бұл мерейлі дата – Егемен еліміз үшін аса маңызды меже. Бұл – жаңа тарихи кезеңнің басы.

      Бізге мемлекеттің болашағы үшін зор жауапкершілік жүктеліп отыр.

      Бірлігіміз бен ынтымағымыз мығым болса, барлық қиындықты жеңіп, мақсатымызға жетеміз.

      Бұл біздің қолымыздан келеді.

      Мен бұған кәміл сенемін.

      Еліміз әрқашан аман болсын.

      Баршаңызға рақмет.

Казахстан в новой реальности: время действий

Послание Главы государства народу Казахстана от 1 сентября 2020 года.

Уважаемые соотечественники!

Уважаемые председатели палат Парламента,
депутаты, члены Правительства!

      Работа очередной сессии Парламента начинается в непростое время.

      Наша страна продолжает противостоять пандемии, угрожающей всему глобальному сообществу. Мы мобилизовали все ресурсы на защиту жизни и здоровья казахстанцев. В критический час народ Казахстана сплотился в единое целое.

      Борьба с коронавирусом ярко проявила исконные черты нашего народа: взаимопомощь, неравнодушие, готовность сообща противостоять невиданной беде.

      Выражаю искреннюю признательность медикам, сотрудникам органов правопорядка, военнослужащим, волонтерам, предпринимателям и всем неравнодушным, сознательным гражданам за стойкость и ответственность. Вы показали яркий пример стойкости и ответственности. Считаю это проявлением подлинного патриотизма.

      В нынешних сложных условиях наша главная задача – сохранить социально-экономическую стабильность, занятость и доходы населения.

      Были приняты два пакета оперативных антикризисных мер. Более 4,5 миллиона казахстанцев, временно потерявших доходы, получили помощь в размере 42 500 тенге. На эти цели было направлено более 450 миллиардов тенге. В соседних государствах и даже в некоторых развитых странах такого рода помощь не оказывалась.

      Свыше миллиона человек получили продуктово-бытовые наборы. По инициативе Елбасы, Председателя партии "Nur Otan" единовременной финансовой поддержкой фонда "Біргеміз" охвачено более 550 тысяч семей.

      Пандемия стала стресс-тестом для всех государств. В борьбе с вирусом они сталкиваются с множеством трудностей. Ситуация то стабилизируется, то возникают новые вспышки.

      Правительство извлекло уроки из своих ошибок, сумело перестроиться буквально на ходу. Главное – мы ничего не стали скрывать от наших граждан, говорим о потерях правду, какой бы горькой она ни была. Это выгодно отличает Казахстан от некоторых государств.

      Но улучшение эпидемиологической ситуации – не повод для самоуспокоения. Борьба продолжается. По прогнозу Всемирной организации здравоохранения, для победы над пандемией потребуется не менее двух лет.

      Предстоящие месяцы пройдут в режиме повышенной мобилизации. К этому надо быть готовыми. Нужно работать продуманно, на опережение, а не гасить "пожары" в ручном режиме. Все решения должны основываться на выверенных прогнозах.

      Правительство внедряет механизм точечных ограничений и адаптивного карантина. Будет разработана Комплексная программа по борьбе с пандемией.

      Все обязательства государства в социальной сфере и в части поддержки экономики будут выполнены. Для этих целей из Национального фонда выделяется 1 триллион тенге. Будет продолжена индексация социальных выплат. До 2023 года на это планируется направить свыше 1 триллиона тенге.

      Текущие трудности мы обязательно преодолеем. Но нельзя забывать и о долгосрочном развитии нашего государства в новых геополитических реалиях.

      Сегодня мир погрузился в самую глубокую за последние сто лет рецессию. Восстановление глобальной экономики, по мнению экспертов, займет как минимум период до 5 лет.

      Между тем конкурентоспособность будущих государств-лидеров зарождается именно в эпоху кризисов и фундаментальных изменений. Казахстан должен занять свое достойное место в новом мире.

      Благодаря дальновидной политике Первого Президента – Елбасы Нурсултана Абишевича Назарбаева созданы прочные заделы в экономическом развитии, наработан серьезный авторитет на мировой арене.

      В условиях формирования нового миропорядка нам предстоит придать серьезный импульс реформам, квинтэссенцией которых являются План нации и Пять институциональных реформ.

      Мы обязаны обеспечить достойную жизнь нашим гражданам, защитить их права, укрепить верховенство закона, усилить борьбу против коррупции. Итак, каков план наших действий?

I. НОВАЯ МОДЕЛЬ ГОСУДАРСТВЕННОГО УПРАВЛЕНИЯ

      Реформы в этой сфере следует проводить системно.

      Начнем с того, что изменим подходы к государственному управлению, кадровой политике, системе принятия решений и ответственности за их выполнение.

      В условиях пандемии и кризиса действующая система госуправления работает на максимальных оборотах. Решение оперативных задач отнимает время и ресурсы. Но ни в коем случае нельзя выпускать из виду дальний горизонт. Поэтому мною принято решение создать Агентство по стратегическому планированию и реформам с прямым подчинением Президенту.

      Подобный орган ранее существовал и успешно выполнял возложенные на него задачи. Теперь он вновь станет центральным звеном всей системы государственного планирования. Разрабатываемые агентством реформы должны быть конкретными, реалистичными и, самое главное, обязательными к исполнению всеми госорганами.

      Создается Высший президентский совет по реформам, решения которого станут окончательными. Для большей объективности оценки быстро меняющейся ситуации в состав агентства переводится Комитет по статистике.

      Так сложилось, что в системе государственного планирования главным планировщиком, исполнителем и оценщиком выступает госаппарат. Это неправильно.

      Система государственного планирования должна обеспечить мобилизацию всех человеческих ресурсов, вовлечь частный сектор и общество в качестве полноценных партнеров на всех этапах: планирования, исполнения, оценки.

      Следует прекратить подготовку государственных программ с большим количеством показателей и индикаторов. Пора перейти на формат лаконичных национальных проектов, понятных всем гражданам. В качестве целеполагания следует определить главенство результата над процессом.

      Проведение столь кардинальной реформы потребует пересмотра деятельности всего госаппарата. Здесь важное значение приобретает синергия в планировании и реализации реформ.

      Потребуется перезагрузить систему государственной службы. Пандемия и перевод большинства сотрудников государственных органов на режим удаленной работы показали, что госаппарат можно и нужно сокращать.

      Поручаю ускорить сроки сокращения госаппарата и работников квазигоссектора.

      В этом году следует сократить их на 10%, а в следующем году – еще на 15%. Таким образом, задачу сокращения чиновников на 25% мы решим уже в 2021 году. В зависимости от результатов и с учетом цифровизации примем решение и о дальнейшем сокращении.

      За счет сэкономленных средств будет повышена заработная плата оставшихся работников. Низкооплачиваемая государственная служба обходится обществу слишком дорого. Недопонимание этого вопроса ведет к отрицательной селекции, потере компетенций, инициативы и, самое главное, к коррупции. Поэтому с 1 июля 2021 года следует внедрить факторно-балльную шкалу. Это приведет к усилению ответственности и мотивации госслужащих.

      Мы остро нуждаемся в новых кадрах – профессиональных, со свежими взглядами и инициативами. Госслужба не должна превращаться в закрытую касту.

      В то же время важно обеспечить преемственность и институциональную память, не допуская падения профессиональных и этических требований. Здесь хотелось бы остановиться на вопросе об институте ответственных секретарей.

      При введении данного института предполагалось, что их несменяемость освободит министров от административно-кадровой работы, обеспечит стабильность аппарата. На деле этого не произошло. Более того, нередки случаи отсутствия взаимопонимания между министрами и ответственными секретарями. В результате страдает общее дело.

      Спрос должен быть с одного человека – министра, назначаемого Президентом. Поэтому институт ответственных секретарей следует упразднить, их обязанности возложить на руководителей аппаратов министерств.

      Для реализации вышеуказанных предложений поручаю принять пакет поправок в законодательство о государственной службе до конца года.

      Следует также пересмотреть вопросы нормотворчества.

      Во время карантина неповоротливость правовой системы породила эффект "узкого горлышка". Пришлось ввести режим ЧП и принять так называемый чрезвычайный Указ. Но такие меры не могут быть системным ответом на кризисные ситуации.

      Основная проблема кроется в излишней законодательной регламентации деятельности исполнительной власти. Мы требуем с министров и акимов, но их полномочия ограничены детализированными нормами законов и постановлений. Это тормозит работу не только госаппарата, но и загружает Парламент. Его палаты вынуждены рассматривать детализированные нормы, которые могли бы стать компетенцией исполнительных органов.

      В быстро меняющемся мире низкая скорость принятия решений становится угрозой национальной безопасности. Поэтому в рамках Концепции правовой политики путем изменения законодательства следует обеспечить баланс между уровнями правовой регламентации. Медлить с этим нельзя.

      Предстоит также решить такую важную проблему, как улучшение корпоративного управления квазигосударственными компаниями.

      В стране функционируют десятки национальных компаний и десятки тысяч государственных предприятий. При этом крупные квазигосударственные организации являются акционерными обществами, цель которых – обеспечить прибыль. Но если им передается часть государственных функций, то их деятельность должна носить сугубо сервисный, вспомогательный характер для граждан и экономики.

      Во многих акционерных обществах произошло смешение понятий. Корпоративное управление превращается в дополнительную бюрократическую процедуру.

      Реформу всего квазигосударственного сектора нужно продолжить. Некоторые решения будут объявлены сегодня, по остальным – Правительство представит мне предложения.

II. ЭКОНОМИЧЕСКОЕ РАЗВИТИЕ В НОВЫХ РЕАЛИЯХ

      Длительный нефтяной суперцикл, похоже, завершился. Следует быть готовым к совершенно новой конъюнктуре мирового рынка.

      Создание по-настоящему диверсифицированной, технологичной экономики для нас не просто необходимость, этот путь уже безальтернативен.

      При этом экономика обязана работать на повышение благосостояния народа. Усиливающийся общественный запрос на справедливое разделение выгод от роста национального дохода, на эффективные социальные "лифты" обязательно должен найти положительный ответ.

      Поэтому новый экономический курс нашей страны должен базироваться на семи основных принципах:

      1. Справедливое распределение благ и обязанностей.

      2. Ведущая роль частного предпринимательства.

      3. Честная конкуренция, открытие рынков для нового поколения предпринимателей.

      4. Рост производительности, повышение сложности и технологичности экономики.

      5. Развитие человеческого капитала, инвестиции в образование нового типа.

      6. "Озеленение" экономики, охрана окружающей среды.

      7. Принятие государством обоснованных решений и ответственность за них перед обществом.

      При этом мы должны исходить из наших конкурентных преимуществ и реальных возможностей.

      Важнейшей задачей, стоящей перед Казахстаном, является полное раскрытие своего промышленного потенциала.

      Несмотря на успехи в этой сфере, реализовать весь потенциал внутреннего рынка нам пока не удалось. Около двух третей обработанных товаров завозится из-за рубежа.

      Для обеспечения стратегической самодостаточности национальной экономики предстоит в срочном порядке приступить к развитию новых переделов в черной и цветной металлургии, нефтехимии, автомобиле- и машиностроении, производстве стройматериалов, продуктов питания и других секторах.

      Развитие качественно новой национальной индустрии требует обновленную законодательную базу.

      Вопросы регулирования и поддержки промышленности содержатся во множестве разрозненных законодательных актов. Однако там не определены сквозные цели, отсутствует взаимоувязка политик и мер.

      Существует также большое количество законов, регулирующих отдельные сектора или отрасли. Например, Закон "Об электроэнергетике", Закон "О транспорте".

      До конца года следует разработать унифицированный Закон "О промышленной политике", который определит основные принципы, цели и задачи развития обрабатывающей промышленности.

      Предстоит также наполнить конкретным содержанием меры по поддержке промышленности. Нам не хватает системности, целостного подхода, из-за этого мы распыляем ресурсы на слишком большое количество проектов.

      Конечно, мы сохраним широкие "горизонтальные" меры поддержки промышленности. Вместе с тем Правительству предстоит определить стратегически важные производства, ключевые экспортные приоритеты, а также существенно расширить инструментарий мер поддержки.

      Для стратегических проектов следует предусмотреть пакетное предоставление натурных грантов, льготного финансирования, частичного гарантирования, механизмов экспортной поддержки. Часть капитальных затрат инвесторов можно возмещать путем зачета против налоговых обязательств.

      Важно предусмотреть гарантированный закуп со стороны государственного, квазигосударственного секторов и недропользователей.

      Главная новелла – стабильность законодательных условий на весь срок реализации проекта.

      Конечно, эти меры не исчерпывающие. Конкретный уровень поддержки будет зависеть от объемов капитальных вложений и приоритетности проекта.

      В целях фиксации договоренностей между государством и инвесторами будет внедрен новый инструмент – стратегическое инвестиционное соглашение.

      Данную инициативу следует реализовать до конца года в рамках законопроекта о восстановлении экономического роста. Пул проектов, которые войдут в стратегические соглашения, Правительство сформирует до апреля 2021 года.

      Системного решения требует вопрос полноценного доступа обрабатывающих предприятий к отечественному сырью по приемлемым ценам.

      Поручаю Правительству до конца года разработать регуляторные механизмы, обеспечивающие полноценную загрузку сырьем казахстанских обрабатывающих производств.

      Прямой эффект на развитие промышленности оказывают регулируемые закупки. Их объем составляет около 15 триллионов тенге или пятую часть ВВП. Задача Правительства и акимов – максимально задействовать этот потенциал.

      По моему поручению был принят новый закон, улучшивший систему закупок госорганов. Однако закупки национальных компаний все еще остаются непрозрачными и малодоступными для рядовых предпринимателей.

      Поручаю до конца года разработать единый закон, распространяющийся на все закупки квазигоссектора. Все регулируемые закупки должны осуществляться максимально прозрачно и исключительно через Единое окно закупок.

      Никакое улучшение законодательства не поможет, если не будет соответствующей правоприменительной практики.

      Нередки случаи, когда дешевые и некачественные импортные товары выдаются за отечественные и побеждают в закупочных конкурсах. Реестр отечественных производителей и индустриальные сертификаты пока не стали реальным барьером для лжепроизводителей.

      Правительство совместно с Нацпалатой "Атамекен" до конца года подготовят конкретные предложения по увеличению казахстанского содержания. Наша общая задача по отрасли – увеличить объемы производства в обрабатывающей промышленности как минимум в 1,5 раза за пять лет. Однако только мерами промышленной политики значительного прогресса в индустриализации достичь невозможно. Крайне важно, чтобы денежно-кредитная, налоговая и другие ключевые политики не находились в отрыве от потребностей реального сектора. Об этом скажу далее.

      Конкурентоспособную экономику невозможно создать без развитого сельского хозяйства. В этой сфере все еще остаются нерешенными такие ключевые проблемы, как ограниченный доступ к земле, отсутствие доступных "длинных" денег, дефицит профессиональных кадров.

      Срочно нужны меры по повышению производительности, уходу от сырьевой направленности, развитию складской и транспортной инфраструктуры.

      В нашей стране можно сформировать 7 крупных экосистем по производству и переработке: мяса, фруктов, овощей, сахара, зерновых, масличных культур, молочной продукции. Заслуживает пристального внимания рыбная отрасль. Крупные проекты должны сыграть ключевую роль в качестве центрального элемента создания добавленной стоимости.

      В рамках вертикальной кооперации следует эффективно задействовать и потенциал личных подсобных хозяйств. Личное подворье может обеспечить возможность миллионам сельчан получать доходы. Нужно вовлекать их в создание региональных продуктовых хабов.

      Нам следует помнить о потенциале и горизонтальной кооперации. Без нее никакого прорыва в развитии АПК не будет. Разрозненные личные подсобные хозяйства фактически находятся на грани выживания. Речи о высокой производительности, качестве продукции, регулярности товарных поставок идти не может. Отсюда низкая конкурентоспособность и засилье импорта.

      При кооперации сохраняются все права на землю и активы, в то же время она помогает консолидировать усилия множества хозяйств при закупе сырья, производстве и реализации продукции. Не секрет, что тяжелый сельский труд оценивается сверхдешево, а основную прибыль получают перекупщики. Поэтому в рамках программ субсидирования и налоговых льгот следует подготовить пакет мер по стимулированию кооперации на селе.

      Еще один важный вопрос. В конце следующего года заканчивается мораторий на отдельные нормы Земельного кодекса по вопросам использования земель сельскохозяйственного назначения.

      Наша земля иностранцам продаваться не будет. Но Правительству предстоит разработать иные формы вовлечения сельхозземель в полноценный экономический оборот. Инвестиции в аграрный сектор критически важны. Системными проблемами в АПК являются дефицит профессиональных кадров, а также низкий уровень развития аграрной науки. Здесь нужны решительные меры со стороны исполнительной власти.

      Серьезным барьером остаются технологически устаревшие системы орошения. Потери воды достигают 40%. Для вододефицитного Казахстана такие показатели недопустимы. Нужно обеспечить нормативно-правовое регулирование данной сферы, а также разработать экономические стимулы для внедрения современных технологий и инноваций.

      Текущая госпрограмма развития АПК завершается в следующем году. Поручаю Правительству совместно с бизнесом начать разработку качественно нового Национального проекта по развитию АПК на пятилетку. Наши основные задачи: самообеспечение социально значимыми продовольственными товарами; стабильное повышение доходов миллионов сельских жителей; повышение производительности труда в два с половиной раза; увеличение экспорта продукции АПК в два раза.

      Актуальным вопросом остается развитие транспортно-логистического комплекса.

      Реализация первого этапа программы "Нұрлы жол" была успешной, она позволила соединить столицу страны с регионами по "лучевому" принципу. Сформирован новый инфраструктурный каркас транспортной системы, обеспечена интеграция страны в глобальные транспортные коридоры, восстановлен исторический статус Казахстана как связующего звена между Азией и Европой.

      Однако конкуренция в этой сфере очень высока. В Центрально-Азиатском регионе появились альтернативные проекты, которые могут снизить транзитный потенциал Казахстана.

      Поэтому второй этап "Нұрлы жол" должен быть нацелен на закрепление лидирующей роли транспортно-транзитного сектора нашей страны.

      Конкурентоспособность Казахстана должна расти за счет прорывных инфраструктурных проектов, привлечения новых стран и компаний, повышения уровня сервиса и скорости транзитных маршрутов.

      Задача – до 2025 года реконструировать и обеспечить дорожным сервисом 24 тысячи километров дорог, то есть все республиканские дороги.

      Малый и средний бизнес переживает сложные времена, по сути, приняв на себя основной удар пандемии.

      Для преодоления негативных экономических последствий были предоставлены налоговые послабления более 700 тысячам предпринимателей. Отсрочены платежи, дана возможность рефинансирования кредитов на льготных условиях. Однако ситуация все еще сложная.

      В порядке дополнительной помощи МСБ поручаю обеспечить государственное субсидирование процентных ставок до 6% годовых по всем действующим кредитам МСБ в пострадавших секторах экономики. Субсидирование покроет период 12 месяцев, начиная с момента объявления режима ЧП, то есть с 16 марта текущего года.

      Национальный банк осуществляет специальную программу пополнения оборотных средств для МСБ в наиболее пострадавших секторах. Ранее предполагалось, что она завершит свое действие в этом году.

      В текущих кризисных условиях поручаю продлить действие данной программы до конца 2021 года, а также расширить ее охват. На эти цели следует предусмотреть дополнительно 200 миллиардов тенге, доведя общий объем программы до 800 миллиардов тенге.

      Также поручаю приостановить до конца года начисление платы за аренду для МСБ по объектам недвижимости, принадлежащим госорганам и квазигоссектору.

      В нынешних условиях сохранение занятости и доходов населения – абсолютный приоритет. Поэтому важно на это время снизить нагрузку на фонд оплаты труда для МСБ в наиболее пострадавших отраслях. По данной категории бизнеса поручаю отменить отчисления с оплаты труда во внебюджетные фонды на срок до конца года.

      Следующий вопрос – бизнесклимат. Эта сфера нуждается в реформах, поскольку регуляторная система по-прежнему остается громоздкой, даже карательной.

      Базовые принципы регуляторной политики должны быть изменены. Госрегулирование может быть оправдано только защитой здоровья граждан и экологии.

      Законодательно и на практике следует зафиксировать преобладание сущности над формой: здравый смысл и содержание могут превалировать над жесткими юридическими нормами. Трехлетний мораторий на проверки предоставляет хорошую возможность внедрить такое регулирование с чистого листа.

      Начать следует с наиболее коррупциогенных сфер: архитектурно-строительной деятельности, санэпиднадзора, ветеринарии, сертификации и других. Поручаю в течение следующего года разработать новую нормативно-правовую базу деятельности МСБ.

      Повторю: любое незаконное вмешательство государственных структур в предпринимательскую деятельность, воспрепятствование работе бизнесменов должны восприниматься как тягчайшее преступление против государства. Предприниматели в случае неправомерного нажима на них чиновников должны смело обращаться в органы прокуратуры.

      Поддержка предпринимательства означает и особое внимание среднему бизнесу, который содержит в себе ключевые компоненты рыночного успеха. Такие компании должны быть ориентированы не только на внутренний, но и на внешние рынки. Следует усилить их экспортную поддержку.

      Поручаю Правительству запустить программу экспортной акселерации, направленной на средние несырьевые предприятия, чтобы обеспечить целевую поддержку от идеи до результата.

      Главным результатом работы по развитию МСБ должно стать увеличение к 2025 году его доли в ВВП до 35%, а числа занятых – до 4 миллионов человек.

      Важнейшим фактором успеха нашей работы станет перенастройка "сквозных" государственных политик.

      Следует по-новому подойти к денежно-кредитной политике.

      Мы столкнулись с кризисом доверия к тенге со стороны национальных и международных инвесторов. Низкий уровень диверсификации экономики и высокая волатильность курса сдерживают приток иностранных инвестиций, особенно в несырьевые сектора.

      Свою негативную роль играют и проблемы регулирования валютного рынка, движения капитала. Значительная часть экспортной выручки даже не заходит на внутренний валютный рынок, оставаясь за рубежом. Правительству, Нацбанку следует заинтересовывать экспортеров к продаже валютной выручки.

      Требуется усилить и стимулирующую роль денежно-кредитной политики. Сегодня она во многом сдерживается опасениями перетока средств на валютный рынок. Банки же не торопятся кредитовать реальную экономику, поскольку имеют хорошую возможность зарабатывать на валютном рынке и инструментах Нацбанка.

      Поручаю принять меры по переориентации данной ликвидности на кредитование бизнеса и прекращению валютных спекуляций. Полномочий и функционала Агентства по регулированию финрынков и Нацбанка для решения данной задачи вполне достаточно. Ожидаю значительного улучшения ситуации по итогам года.

      Негативным фактором в финансовом секторе остается также дисбаланс между кредитованием потребительского сегмента и бизнеса. Следует нормативно сдерживать безудержное, порой безответственное кредитование потребителей, что чревато серьезными социальными последствиями. Недостаточная финансовая грамотность граждан не должна быть поводом для навязывания им кредитных продуктов.

      В этом году по моему поручению была изменена законодательная и нормативная база, существенно ужесточены требования к оценке платежеспособности заемщика. Микрофинансовые организации, ломбарды и другие финучреждения, ранее бесконтрольно выдававшие потребительские займы, попали под государственное регулирование. Но риски сохраняются. Особенно в период кризиса и падения доходов населения.

      Агентству по финрегулированию и Национальному банку необходимо принять дополнительные регуляторные меры в части повышения ответственности кредитных организаций, а также по дифференциации и снижению предельных ставок по кредитам.

      Мы должны повысить доверие и к денежно-кредитной политике. Поэтому принято решение создать в структуре Национального банка Комитет по денежно-кредитной политике. В его состав войдут и независимые члены.

      Коль скоро мы говорим о важности справедливого перераспределения национального дохода, то следует разработать такую же налоговую политику, понятную для всех граждан страны.

      Сегодня взимается около 40 различных налогов и сборов, администрирование усложнено и носит ярко выраженный принудительный характер.

      Поручаю Правительству совместно с Национальной палатой "Атамекен" с привлечением депутатского корпуса провести ревизию Налогового кодекса и подзаконных актов. Цель – кардинальное упрощение исполнения налоговых обязательств и минимизация количества налогов и платежей.

      Следует подумать и о дифференциации налоговых ставок как дополнительном рычаге диверсификации экономики и пополнения бюджета.

      В секторе МСБ считаю возможным дать право предпринимателям, работающим в наиболее пострадавших от пандемии секторах, уплачивать розничный налог с оборота. Отдельного внимания требуют нормы международного налогообложения. Они должны максимально стимулировать приток иностранных инвестиций и реинвестирование прибыли в Казахстан.

      Вместе с тем нужен надежный контроль за трансфертным ценообразованием и выводом капитала из страны. По экспертным оценкам, в тени находится около трети ВВП страны – огромный потенциал для повышения доходов бюджета.

      Цифровизация налоговой и таможенной сфер серьезно поможет в борьбе с теневой экономикой во всех ее проявлениях. Тем более коррупция подпитывается именно теневой экономикой.

      Поэтому поручаю переориентировать деятельность Службы экономических расследований Министерства финансов в основном на борьбу с теневой экономикой.

      Нам предстоит выработать новую бюджетную политику, бережливую и ответственную. Финансировать следует только приоритетные направления и проекты. Период монетарных излишеств канул в Лету. Нужно разработать свод ключевых бюджетных коэффициентов и правил.

      Для формирования цельной картины требуется внедрить так называемый "расширенный бюджет", в котором помимо государственного бюджета должны учитываться финансы внебюджетных фондов.

      Новая система бюджетного планирования должна обеспечивать национальные приоритеты и стать подчиненной частью системы национального планирования.

      Госорганам следует предоставить бюджетную самостоятельность. Это позволит оперативно решать задачи и уйти от коллективной безответственности и волокиты.

      Однако должен быть ужесточен и спрос. С этой целью поручаю усилить функционал Счетного комитета. Во избежание конфликта интересов следует предусмотреть отдельный порядок его финансирования через профильные комитеты Парламента, а не через Республиканскую бюджетную комиссию при Правительстве.

      Важнейшее значение приобретает конкурентная политика. Необходимо серьезно разнообразить конкурентное поле, создать действительно равные возможности для каждого предпринимателя, прекратить монополизацию рынков.

      Не секрет, что многие рыночные ниши плотно "забетонированы" далеко не рыночными методами. Предприниматели не могут войти в рынок, а если и сумели войти, то вынуждены подчиняться частным монополистам.

      Антиконкурентные проявления сохраняются повсюду: рынок угля, электроэнергии, нефтепродуктов, связи, фармацевтических препаратов, услуги аэропортов, услуги ЖКХ, логистики. Список можно продолжать.

      На региональном уровне главной составляющей коммерческого успеха зачастую является административный ресурс.

      Нужно разобраться с так называемыми "монопольными игроками" – государственными и частными. Важно принять четкие правила: в каких случаях и в какой форме они создаются, куда тратится прибыль. Необходим жесткий общественный мониторинг.

      Требуется навести порядок с биржевой торговлей, и в первую очередь в сфере нефтепродуктов, электроэнергии, угля. Имитация прозрачности со стороны крупных игроков недопустима.

      Поэтому нужен сильный и независимый орган по защите и развитию конкуренции. Поручаю создать Агентство по защите и развитию конкуренции с прямым подчинением Президенту.

      Важную роль в развитии равноправной конкуренции играет разгосударствление экономики.

      В собственности у центральных госорганов, акиматов и холдингов все еще находится порядка 7 тысяч несоциальных объектов.

      Но уже аксиомой звучит фраза, что государство – не самый лучший хозяйственник.

      Правительству нужно принять новый план приватизации. У государства должны остаться только социальные объекты, а также объекты, обеспечивающие безопасность и функционирование государства.

      В квазигосударственном секторе следует продолжить работу по сокращению административно-управленческого персонала, непродуктивных затрат и избыточных дочерних компаний.

      Отдельно хочу остановиться на роли холдингов "Байтерек" и "КазАгро". Они внесли значительный вклад в индустриализацию и развитие АПК, упорядочили деятельность ранее разрозненных финансовых институтов.

      Теперь мы находимся в другой реальности, которая требует изменения институциональной структуры. Считаю целесообразным объединить эти две организации, создать единый институт развития с гораздо большими финансовыми возможностями.

      При этом количество портфельных компаний должно сократиться вдвое, штатная численность также сократится на 50%.

      Следует более активно подойти к продвижению экономических интересов нашего государства на международной арене, прагматично и профессионально отстаивать национальные интересы.

      Предстоит максимально использовать на благо страны большие возможности, связанные с участием Казахстана в Евразийском экономическом союзе, а также в проекте "Пояс и путь".

      Работа по привлечению инвестиций и продвижению на экспорт казахстанских товаров и услуг в новых мировых реалиях становится для Правительства приоритетной.

      Необходимо эффективно задействовать потенциал Международного финансового центра "Астана". Эта площадка должна стать ключевым инструментом привлечения прямых и портфельных инвестиций.

      Подытоживая эту тему, хочу сказать, что людей не осчастливишь абстрактным ростом ВВП, им нужны постоянные рабочие места, хорошие дороги, больницы и школы, качественные продукты питания.

      Экономические реформы оправданны и поддерживаются только тогда, когда позволяют повысить доходы граждан и обеспечивают более высокие стандарты качества жизни. Об этом нам всем нужно помнить всегда.

III. СБАЛАНСИРОВАННОЕ ТЕРРИТОРИАЛЬНОЕ РАЗВИТИЕ

      Необходимо существенно перестроить подходы к территориальному и пространственному развитию страны.

      Наши регионы разнятся по экономической и производственной специализации, уровню жизни, качеству государственных услуг. Поэтому территориальное развитие следует выстраивать с учетом конкурентных преимуществ разных регионов. Предстоит более активно раскрыть промышленный потенциал юга и юго-востока страны.

      Здесь сосредоточена половина трудовых ресурсов государства, качественные рабочие места критически важны для развития этих регионов. Помимо традиционной поддержки аграрного сектора следует обратить самое серьезное внимание на глубокую переработку сельхозпродукции, развитие пищевой, текстильной промышленности, производство строительных материалов и другие промышленные сектора.

      Индустриализация важна не только для решения социальных вопросов и повышения уровня доходов, она формирует новую ментальность граждан, адаптирует их к современному миру. А это один из базовых факторов конкурентоспособности нации.

      Требуется новое видение развития регионов, где функционируют крупные металлургические предприятия. Это в первую очередь Восточно-Казахстанская, Карагандинская и Павлодарская области.

      Данные регионы могут стать центрами высокотехнологичных, наукоемких производств и технических услуг. Западные регионы Казахстана должны стать центром притяжения инвестиций в строительство нефтехимических комплексов, создание новых производственных циклов высокого передела.

      То, что у нас до сих пор нет нефтехимии и газопереработки высоких переделов, – это, как говорится, "ни в какие ворота не лезет". Особенно важно придать второе дыхание нашим моногородам. Здесь большая ответственность возлагается на градообразующие предприятия. Без их деятельного участия эта задача не будет выполнена.

      В приграничных регионах Казахстана и России проживает почти 30 миллионов человек, расположено несколько городов-миллионников.

      Тесное взаимодействие с российскими властями и организациями для продвижения казахстанских товаров, привлечения инвестиций – очень важный фактор развития казахстанского приграничья.

      Стратегически важной остается проблема полного раскрытия потенциала села. Реализация программы "Ауыл – ел бесігі", направленной на решение наиболее острых проблем на селе, будет продолжена.

      Новый подход к региональному развитию позволит управлять процессом урбанизации, обеспечить поэтапность "миграционных волн", избежать перенаселенности и социальной напряженности в крупных городах.

IV. СОЦИАЛЬНОЕ БЛАГОПОЛУЧИЕ ГРАЖДАН – ГЛАВНЫЙ ПРИОРИТЕТ

      Социальное благополучие граждан неразрывно связано прежде всего с жилищным вопросом. В рыночных условиях доступность жилья для граждан основана на наличии доходов и способности самостоятельно решать эту задачу.

      В рамках моего поручения был проработан вопрос использования населением части своих пенсионных накоплений. Это особенно актуально сейчас.

      Уже в 2021 году 700 тысяч вкладчиков Единого накопительного пенсионного фонда смогут использовать часть своих накоплений на приобретение жилья, лечение или для передачи в управление финансовым компаниям.

      Поручаю Правительству совместно с Национальным банком до конца текущего года принять все необходимые нормативно-правовые акты и провести подготовительную работу. Данная реформа также станет действенным инструментом "обеления" трудовых отношений, создания стимулов для участия в пенсионной системе.

      Гражданам с доходами, недостаточными для самостоятельного решения жилищных вопросов, будет оказываться эффективная социальная поддержка.

      С этого года начала работать программа "5–10–25". Выделено 390 миллиардов тенге. Реализация данной программы должна постоянно находиться под контролем Правительства. Жилищные проблемы очередников нужно решать более оперативно.

      Сейчас акиматы самостоятельно строят для них арендное жилье. Из-за бюджетных и закупочных процедур на это уходит длительное время.

      Назрела необходимость внесения изменений в эту схему.

      Средства следует направлять не только на строительство, но и на субсидирование арендной платы. В первый же год охват данной мерой увеличится в 10 раз, более 100 тысяч семей получат конкретную помощь. Упорядочить эту работу я поручил "Отбасы банку", создаваемому на базе "Жилстройсбербанка".

      Руководство банка несет персональную ответственность. Медленно реализуется программа "Нұрлы жер" в части строительства индивидуального жилья.

      Это в основном связано с низкими темпами обустройства территорий, так как по законодательству земли могут предоставляться только при наличии водо- и электроснабжения. Дом на земле – это не только жилье, он может стать экономическим подспорьем для граждан с низкими доходами, особенно для многодетных семей.

      Правительство и акиматы обязаны ускорить обеспечение коммуникациями участков под социальные частные дома, в том числе через государственно-частное партнерство.

      Прошу депутатов взять под крыло решение этой важной проблемы. Неужели мы не сможем обеспечить доступным жильем трудящихся на селе, заставить работодателей строить арендные дома через субсидирование затрат и в конечном счете улучшить качество жизни наших многочисленных сограждан?

      Предмет серьезной обеспокоенности – семейно-демографическая ситуация.

      К сожалению, каждая шестая семья в Казахстане не может иметь детей. Соцопросы показывают, что около 20% казахстанцев считают это весомым основанием для развода. Прогнозы ООН в отношении роста населения Казахстана в сравнении с нашими соседями по Центральной Азии неутешительные.

      Поручаю Правительству запустить с 2021 года специальную программу "Аңсаған сәби". Надо увеличить количество квот по программам ЭКО до 7 тысяч, то есть в 7 раз.

      Особое внимание нужно уделить вопросам безопасности и охраны прав детей. Мы значительно ужесточили уголовную ответственность за действия сексуального характера в отношении несовершеннолетних. Но проблема остается острой.

      Такие преступники заслуживают более сурового наказания, без права на помилование и тем более досрочное освобождение.

      Они должны содержаться в учреждениях максимальной безопасности. Каждое подобное дело должно быть на особом контроле органов прокуратуры.

      Бездействие или халатное отношение со стороны социальных и правоохранительных органов будут строжайше наказываться. В целом нам необходима новая парадигма социальной политики. Сфера социального обеспечения регулируется 17 законами и десятками подзаконных актов.

      Это привело к сложности и разрозненности регулирования. Результат – это размытость ответственности государства, непонимание гражданами собственных прав.

      Поручаю Правительству приступить к разработке Социального кодекса страны. Следует принять меры по цифровизации социальных платежей.

      Для этого нужно внедрить цифровой "социальный кошелек" гражданина, а также создать соответствующую товаропроводящую систему.

      Нашему обществу предстоит изменить восприятие трудовых ценностей, научить молодое поколение ценить труд, не делить его на престижный и непрестижный.

      К сожалению, молодые люди хотят разбогатеть моментально, отсюда их повальное увлечение лотереями, ставками в букмекерских агентствах. В обиходе популярными стали неуместные анекдоты о гастарбайтерах, уничижительное отношение к их труду. В эти тревожные месяцы мы воочию убедились в непреходящем значении труда.

      Огромный фронт работы проделан младшим медицинским персоналом, работниками коммунальных служб, сферы услуг. Это настоящий трудовой подвиг. Люди, его совершившие, не останутся без внимания государства.

V. ДОСТУПНОЕ И КАЧЕСТВЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ

      В связи с пандемией коронавируса подавляющее большинство школьников и студентов в мире перешло на дистанционное обучение. Это влечет за собой совершенно иной стиль и содержание работы.

      Просчеты Правительства в организации дистанционного обучения известны. До сих пор, по сути, отсутствует рабочая онлайн-платформа. Учителям, ученикам и их родителям приходится сутками "сидеть" в WhatsApp. Нужно срочно разработать единую образовательную онлайн-платформу с набором всех функций, необходимых для полноценного учебного процесса.

      В то же время качественное образование подразумевает традиционные уроки, общение с учителями и сверстниками. Поэтому необходимо продумать порядок возврата к традиционной форме очного обучения с соблюдением эпидемиологических требований. Особенно это важно для школ.

      Помимо решения насущных вопросов предстоит разработать и системные меры по обеспечению равенства возможностей для детей. Наши дети должны получать качественное образование вне зависимости от места проживания и языка обучения.

      Одна из главных проблем нашего образования – низкая зарплата педагогов.

      Мною уже принято решение по повышению заработной платы педагогических работников на 25% с января 2021 года. Повышение будет продолжено и в будущем.

      На эти цели в течение следующих трех лет будет дополнительно выделено 1,2 триллиона тенге.

      Нам нужно решить проблему всестороннего развития ребенка до поступления в школу.

      Ставлю задачу к 2025 году обеспечить 100-процентный охват детей до 6 лет дошкольным воспитанием и обучением. Строительством только государственных детских садов эту задачу не решить. Нужно привлечь частный бизнес, найти новые формы поддержки, включая ваучерный механизм финансирования.

      Родители смогут выбрать любой детский сад или школу, расплатиться там ваучером от государства.

      Специалисты обоснованно утверждают, что государственная поддержка только одаренных школьников может усилить социальную дистанцию между детьми. Это недопустимо.

      В связи с этим государство поддержит так называемые обычные школы. Это также поможет преодолеть разрыв между городом и селом в сфере образования.

      В целях повышения уровня грамотности граждан, их цифровых знаний поручаю Правительству разработать Концепцию непрерывного образования. В этом документе нужно предусмотреть активное внедрение альтернативных вариантов неформального образования, признание результатов самостоятельного обучения, сертификацию профессиональных навыков.

      Мы также должны переориентировать всю систему профессионального образования на формирование компетенций, востребованных на рынке труда.

      Ставка будет сделана на подготовку новой волны предпринимателей. Поэтому предмет "Основы предпринимательства" должен изучаться на всех уровнях образования – от школ до вузов.

      Необходимо обратить самое серьезное внимание на спортивный, творческий потенциал подрастающего поколения.

      В условиях дефицита финансовых средств нет смысла содержать профессиональные спортивные клубы полностью за государственный счет. Миллиарды тенге из бюджета государства и квазигоскомпаний расходуются неэффективно.

      Приоритет нужно отдать массовому спорту, физкультуре и, конечно, детям.

      В каждой области, крупных районных центрах следует открыть спортивные секции. Требуется возобновить деятельность детских кружков, где представители юного поколения могли бы постигать азы творчества и ремесленничества.

      Современные реалии бывают настолько опасными для детей, что их энергию и любознательность нужно направить в правильное русло. Ведь дети – это будущее нашего государства. Работу акимов будем оценивать и по этому критерию.

      Несколько слов о качестве высшего образования. В прошлом году я поручил закрыть учебные заведения, занимающиеся "печатанием" дипломов.

      Работа идет трудно из-за сопротивления влиятельных лиц, вовлеченных в прибыльный образовательный бизнес. Но проблему нужно решить. Премьер-министр должен взять данный вопрос на особый контроль.

      Хотел бы коснуться и вопроса развития науки.

      Здесь нужен свежий взгляд, новые подходы, опора на международный опыт.

      Поручаю Правительству обеспечить стажировку в ведущих научных центрах мира 500 ученых ежегодно, а также предоставлять 1 000 грантов для молодых ученых на исследования по проекту "Жас ғалым".

      Важный источник финансирования и поддержки науки – средства крупнейших предприятий, особенно сырьевого сектора. Действующая норма об отчислении 1% от капитальных вложений на развитие науки и технологий работает непрозрачно. Зачастую эти средства просто перераспределяются внутри компаний.

      Поручаю Правительству обеспечить централизацию сбора и распределения данных средств через бюджет, исходя из общенациональных научных приоритетов. Хорошим шагом со стороны крупного бизнеса было бы принятие "шефства" над региональными университетами в части их научной деятельности.

      Нам необходим отдельный программный документ по научно-технологическому развитию страны. Его первостепенной задачей станет привлечение науки для решения прикладных проблем национального уровня.

VI. РАЗВИТИЕ СИСТЕМЫ ЗДРАВООХРАНЕНИЯ

      Кризис, вызванный пандемией, нас многому научил. Например, ценить труд врача. А ведь медицинские работники когда-то оказались на периферии государственного внимания.

      Разумеется, важность профессии врача должна подкрепляться и материально.

      Поручаю при ближайшем уточнении бюджета выделить 150 миллиардов тенге на выплату стимулирующих надбавок медицинским работникам за второе полугодие.

      Мы делаем это сейчас, в период кризиса, мы должны делать это и на системной основе. К 2023 году заработная плата медиков будет в два раза выше средней заработной платы в экономике.

      Вопросы лекарственного обеспечения решены, но нужно поставить на ноги отечественную фармацевтическую отрасль. Все базовые лекарства и медицинские изделия должны производиться в Казахстане. Это вопрос национальной безопасности. Со следующего года ожидаю по этому направлению конкретных результатов.

      Еще один вопрос – развитие медицинской инфраструктуры. До конца года в регионах страны будет построено 13 новых инфекционных больниц. А к 2025 году будут введены в эксплуатацию 20 современных многофункциональных объектов здравоохранения. Это означает приток около полутора триллионов тенге инвестиций в охрану здоровья.

      По инициативе Елбасы в городах Нур-Султане и Алматы появятся два многопрофильных медицинских центра. Они станут флагманами нашей медицины, точками роста инноваций и развития прикладной медицинской науки.

      Правительству предстоит кардинально пересмотреть подходы к организации первичной медицинской помощи. Она должна стать более мобильной и доступной широкому кругу населения, в том числе сельчанам.

      Следует принять меры по возрождению транспортной медицины для отдаленных регионов. Чтобы создать эффективное сельское здравоохранение, в течение трех лет понадобится обеспечить все сельские населенные пункты фельдшерско-акушерскими пунктами и врачебными амбулаториями.

      Пандемия остро поставила вопрос о подготовке докторов редких специальностей: эпидемиологов, инфекционистов, реаниматологов, пульмонологов, кардиологов.

      Поручаю Правительству составить долгосрочный (может быть, на 10 лет) прогноз обеспечения кадрами медицинских учреждений.

      Меры по дальнейшему развитию национального здравоохранения позволят полностью оснастить необходимым оборудованием все медицинские организации, на 50% обновить коечный фонд, заменить устаревшую инфраструктуру, довести ожидаемую продолжительность жизни до 75 лет.

VII. ЭКОЛОГИЯ И ЗАЩИТА БИОРАЗНООБРАЗИЯ

      Охрана окружающей среды и экологическое развитие выходят на первый план казахстанской повестки дня. Этим вопросом занимается весь цивилизованный мир, и нам негоже оставаться в стороне от магистральной тенденции.

      Разработан проект нового Экологического кодекса, призванный решить целый ряд системных проблем. Прошу Парламент рассмотреть и принять этот важный документ до конца года. Правительству поручаю приступить к реализации практических мер по улучшению экологической ситуации.

      Следует утвердить долгосрочные планы сохранения и рационального использования биологического разнообразия.

      В течение 5 лет будет осуществлена посадка более 2 миллиардов деревьев в лесном фонде и 15 миллионов – в населенных пунктах.

      Эта акция приведет к масштабному озеленению нашей страны. Остро стоит вопрос наращивания зеленого пояса вокруг столицы.

      Законодательно и нормативно нужно защитить национальные парки и другие природные богатства Казахстана, ужесточить уголовное и административное преследование граждан, совершающих правонарушения в этой сфере. Необходимо уделить должное внимание экологическому воспитанию подрастающего поколения в школах и вузах. Экологическую акцию "Birge – taza Qazaqstan", призванную укрепить экологические ценности в обществе, следует проводить на систематической основе.

      Важная задача – активное развитие культуры экологического туризма внутри страны. В среднесрочной перспективе рост экономики должен становиться все более "зеленым". Поэтому уже сейчас следует заложить основу для глубокой декарбонизации.

      Поручаю Правительству в сотрудничестве с научным сообществом и частным сектором разработать пакет предложений по "зеленому росту".

      Правительству совместно с гражданским сектором предстоит также разработать законопроект "О защите животных". Отношение к животным является мерилом цивилизованности любого государства, а у нас с этим далеко не все в порядке.

VIII. СПРАВЕДЛИВОЕ ГОСУДАРСТВО НА ЗАЩИТЕ ИНТЕРЕСОВ ГРАЖДАН

      Ни один аспект социально-экономического развития не может быть успешно реализован без верховенства закона и гарантирования безопасности наших граждан. "Слышащее государство" – это, по сути, концепция строительства "Справедливого государства". Недостаточно просто слышать и видеть проблемы граждан, главное – правильно и объективно реагировать на них.

      Впереди большая работа по разработке новых стандартов служения государства интересам граждан. Правоохранительная и судебная системы играют в этом ключевую роль. Реформы здесь абсолютно необходимы. Реальность стремительно меняется.

      Чем больше силовые структуры будут полагаться на передовые методы работы, тем больше у них шансов вписаться в контекст международной практики. Нынешняя ситуация в стране предъявляет новые требования к правоохранительным органам, которые должны идти навстречу запросам граждан. Однако в работе правоохранительной системы в силу инерции прошлого по-прежнему преобладает обвинительный уклон. Нередки случаи, когда граждане необоснованно вовлекаются в орбиту уголовного преследования. Оперативные сотрудники, выявляющие преступления, и следователи, принимающие процессуальные решения, работают в подчинении у одних и тех же начальников, для которых главной задачей являются раскрытие преступления и направление дела в суд. Но права и свободы граждан не должны страдать в угоду показателям.

      Что касается прокурорского надзора, то он носит запоздалый характер. Прокуроры знакомятся с обстоятельствами дел только перед направлением в суд. Следует модернизировать уголовную сферу по примеру развитых стран ОЭСР. Нам нужна модель, обеспечивающая своевременную защиту прав граждан и отвечающая высоким международным стандартам.

      Считаю необходимым внедрить в Казахстане трехзвенную модель с четким разделением полномочий. Полиция должна выявлять преступления, устанавливать причастных лиц, собирать и закреплять улики. Прокурор обязан давать независимую оценку собранным доказательствам, пресекать нарушения прав граждан, не допускать вовлечения добросовестных граждан в уголовный процесс, поддерживать обвинение в суде.

      Суд будет рассматривать жалобы на действия органов и выносить окончательный вердикт по делу. Такой подход укрепит систему сдержек и противовесов, создаст на каждом этапе эффективные фильтры. Еще раз подчеркиваю: законность и справедливость должны быть обеспечены по умолчанию.

      Нужно помнить, что от ошибок в уголовных делах зависят судьбы людей. По уголовным делам уже с 2021 года следует законодательно возложить на прокурора обязанность согласования ключевых процессуальных решений, затрагивающих права и свободы человека. Важно обеспечить стабильность уголовного и уголовно-процессуального законодательства.

      Его частые корректировки, изменения отрицательно влияют на правоприменение и не позволяют наработать единообразную следственную и судебную практику. Решения, касающиеся применения законодательства, зачастую принимаются без надлежащего анализа и прогнозирования, исходя из удобства правоприменителей. Поэтому предстоит выработать новые понятия "административного" и "уголовного" правонарушений. Обществу и юридической общественности станет понятной логика установления наказания за правонарушения.

      Во всем прогрессивном мире институт полиции развивается на основе сервисной модели. Мы тоже заявили о переходе на такую модель, но пока работа привела к фрагментарным результатам.

      Назрела более целостная реформа местной полицейской службы по принципу "полиции шаговой доступности", где ключевая роль отводится участковому инспектору. Следует законодательно повысить статус участкового инспектора, предоставить ему все возможности для продуктивной работы.

      Он должен быть узнаваемым, доступным, авторитетным для граждан, активно защищать их права. Важно научить сотрудников правоохранительных органов вести открытый диалог с людьми. Это направление должно стать приоритетным в системе подготовки и подбора кадров. Много говорится о развитии систем видеонаблюдения, но при этом помещения самих правоохранительных органов зачастую так и остаются "слепыми" зонами.

      Поэтому поручаю ввести сплошное видеонаблюдение в пенитенциарных учреждениях, служебных помещениях полиции. Структуру Министерства внутренних дел требуется пересмотреть, освободив его от непрофильных функций, что повысит эффективность работы этого важного ведомства. Учитывая, что мы вступили в эпоху природных и техногенных катастроф, полагаю необходимым воссоздать Министерство по чрезвычайным ситуациям. Проблемы имеются и в работе по профилактике преступности.

      Нужно переориентировать надзор прокуратуры на эффективное решение проблем, с которыми обращаются граждане и бизнес. У нас так повелось, что стоит появиться на горизонте солидному инвестору, силовые и контролирующие органы тут же сбегаются его проверять. Правительству и Парламенту предстоит законодательно оградить бизнес от чрезмерного вмешательства силовых структур. Требуют пересмотра действующие пороги привлечения бизнеса к уголовной ответственности за налоговые правонарушения. Любые следственные действия в отношении зарегистрированных предпринимателей могут осуществляться только с санкции суда или прокурора.

      Надо рассмотреть и такой вариант. Важный критерий правового государства – беспристрастное и справедливое правосудие. Суд должен быть состязательным, а судья – свободным от стороны обвинения.

      Для этого необходимо обеспечить равенство адвоката и прокурора. Укрепление доверия общества к судам должно стать приоритетной целью. Ее достижение возможно только совместными усилиями государства и самого судейского корпуса. Судебная система не может быть замкнутой корпорацией. Высшему судебному совету и Верховному суду следует активизировать работу по привлечению к отправлению правосудия новых профессиональных кадров. Судебная система нуждается в специалистах в области налогообложения, недропользования, интеллектуальной собственности, корпоративного права.

      Отбор судей должен сопровождаться освещением в СМИ, чтобы общество знало, за какие заслуги те или иные кандидаты были приняты на работу. Нужно развивать и альтернативные способы разрешения споров, что позволит находить компромиссы без участия государства. Такие институты хорошо показали себя в развитых странах. Почти десять лет назад мы приняли Закон "О медиации". Но до настоящего времени ни один государственный орган не занимается его развитием, внятная государственная политика отсутствует. Данное положение дел следует исправить.

      При Администрации Президента создается представительная Комиссия по реформе правоохранительной и судебной системы.

      Борьба с коррупцией становится более системной. Больше внимания стало уделяться причинам появления коррупции, проводится превентивная работа. Теперь следует провести антикоррупционный анализ нормативных актов и рабочих процессов в госорганах и квазигоссекторе для выявления коррупциогенных факторов. В то же время борьба против коррупции не должна стать причиной утраты чиновниками самостоятельности, инициативности, оперативности из-за боязни привлечения к ответственности. Поддерживая институт общественного контроля как альтернативу государственному, мы должны создать соответствующую правовую базу.

      Поручаю разработать и принять Закон "Об общественном контроле", призванный обеспечить открытость и подотчетность обществу государственных органов и квазигосударственного сектора.

      Нужно и дальше повышать роль общественных советов путем привлечения их к работе закупочных комиссий. Следует предусмотреть также создание общественных советов и в квазигосударственном секторе.

      Соответствующий законопроект находится в Парламенте, его следует принять до конца года. Вместе с тем в состав общественных советов необходимо широко вовлекать представителей разных социальных групп. Например, нужно создать необходимые условия для участия в работе таких структур людей с ограниченными возможностями, которые всегда должны находиться в зоне особого внимания государства.

      Крайне важно создать единый информационный ресурс, где сведения о финансово-хозяйственной деятельности квазигосударственных структур, использовании бюджетных средств и другие актуальные данные будут доступны для общества. Открытость информации о решениях государственных органов будет содействовать конструктивному диалогу с гражданским обществом. Законопроект по вопросам доступа к информации желательно принять до конца текущей сессии.

      Считаю также целесообразным внедрить новые инструменты противодействия коррупции. С 2021 года следует ввести новое антикоррупционное ограничение для госслужащих, депутатов, судей относительно владения ими счетами, хранения наличных денежных средств и ценностей в иностранных банках.

      В случае выявления у госслужащих или руководителей квазигосударственных организаций двойного гражданства они подлежат увольнению с занимаемых должностей.

      Необходимо внести изменения в Уголовный кодекс в части ужесточения наказания за коррупцию сотрудников правоохранительных органов, судей, взяткодателей и посредников во взяточничестве. В отношении лиц, допустивших коррупционные преступления, условнодосрочное освобождение применяться не будет.

      Нужно жестко придерживаться правила, пожизненно запрещающего работать на госслужбе или в квазигоссекторе лицам, уличенным в коррупции. Мы должны сформировать на законодательном уровне систему защиты лиц, сообщивших о фактах коррупции.

      Критически важно принять новые меры по защите прав человека. Для меня эта проблема является приоритетной.

      Как и весь мир, Казахстан тоже столкнулся с незащищенностью граждан от травли в Интернете. В первую очередь от этого страдают дети.

      Они особенно остро воспринимают интернеттравлю, которая, к сожалению, приводит к печальным последствиям. Пришло время принять законодательные меры по защите граждан, особенно детей, от кибербуллинга.

      Нужно усилить и другие меры по защите прав детей, в частности, присоединиться к Факультативному протоколу к Конвенции о правах ребенка, касающемуся процедуры сообщений. Актуальным остается и вопрос совершенствования национального законодательства по борьбе с пытками.

      Этот документ, устанавливающий уголовную ответственность за пытки, нужно привести в соответствие с положениями Международной конвенции против пыток и других жестоких, бесчеловечных действий.

      В нашей повестке дня находится и борьба с торговлей людьми. Здесь Казахстан в глазах международного сообщества выглядит неважно. Правоохранительным органам предстоит улучшить процедуру расследований таких преступлений.

      Они должны строго наказываться в судебном порядке. Данная важная задача требует скоординированных действий государственных органов. Надеюсь на скорое принятие соответствующих законов в Парламенте.

IX. ЦИФРОВИЗАЦИЯ – БАЗОВЫЙ ЭЛЕМЕНТ ВСЕХ РЕФОРМ

      Цифровизация – это не следование модной тенденции, а ключевой инструмент достижения национальной конкурентоспособности.

      Прежде всего предстоит устранить цифровое неравенство, обеспечить максимальный доступ к Интернету и качественной связи всех граждан. Сегодня это такая же базовая потребность, как дороги и электричество.

      Дети из социально уязвимых семей должны быть обеспечены компьютерной техникой и качественным Интернетом. До конца этого года каждое село с населением более 250 человек получит доступ в Интернет.

      Мы видим, с какими проблемами сталкиваются люди при назначении пенсий и пособий. Ворох бумаг, хождение по мукам. Необходимо полностью оцифровать эти процессы. "Бегать" должны "данные", а не люди.

      Нужно стремиться к отказу от использования бумаги в межведомственном взаимодействии и при общении с гражданами. Поручаю до конца года отменить наиболее востребованные справки и бумажные подтверждения (30 из 47), обеспечить цифровое подтверждение информации.

      Положительная практика уже имеется по адресной, имущественной и другим подобным справкам. Удостоверения личности, дипломы, права должны приниматься госорганами в электронном виде.

      Для упрощения взаимодействия населения с электронными сервисами следует широко применять биометрию на уровне государственных услуг и в частном бизнесе. Работа с "данными" должна выйти на новый уровень.

      Обеспечение единой системы баз данных, их дальнейшее развитие – одна из главных задач Правительства. Пока эта работа не выстроена должным образом, в том числе из-за доминирования в IT-отрасли ряда государственных и аффилированных с ними компаний. Министерства и акиматы тоже имеют информационно-аналитические или IT-структуры, которые защищают только узковедомственные интересы в ущерб общей стратегии.

      Развитие рынка IT, инжиниринговых и других высокотехнологичных услуг – это не только создание добавленной стоимости и рабочих мест внутри страны, все больше возможностей появляется и для экспорта таких услуг за рубеж. Важно раскрыть данный потенциал. Перспективным направлением видится взаимодействие IT-отрасли с национальным бизнесом. Крупные государственные и частные компании тратят десятки миллиардов тенге на разработки и приложения иностранных игроков. Правительству следует наладить взаимовыгодное сотрудничество между промышленностью и IT-отраслью.

      Это позволит сформировать цифровые технологические платформы, которые могут стать движущей силой цифровой экосистемы каждой отрасли.

      Мы приняли законы, позволяющие Казахстану стать одним из международных хабов по обработке и хранению "данных". Только за прошлый год в цифровой майнинг было привлечено более 80 миллиардов тенге инвестиций. Но останавливаться на этом нельзя, следует привлекать в страну мировых цифровых гигантов. Иначе это сделают другие государства.

      В течение пяти лет нужно довести объем инвестиций в эту отрасль до 500 миллиардов тенге.

Х. ГРАЖДАНСКОЕ УЧАСТИЕ В УПРАВЛЕНИИ ГОСУДАРСТВОМ

      Мы взяли курс на строительство "слышащего государства". Как я уже сказал, суть данного подхода не просто в ситуативном реагировании госорганов на ежедневные проблемы населения. Это прежде всего постоянный диалог власти и общества. Новый импульс развитию общественного диалога дал Национальный совет общественного доверия. Он оправдал свою миссию тем, что институционализировал общенациональный диалоговый процесс в нашей стране, результатом чего стал пакет политических реформ.

      В частности, был принят новый по своей демократической сути Закон "О мирных собраниях", внесены изменения в законы "О политических партиях", "О выборах", "О Парламенте и статусе его депутатов", а также приняты изменения в Уголовный кодекс в части декриминализации статьи 130 и гуманизации 174-й статьи.

      Признателен Парламенту за качественную и оперативную работу. Это только начало наших реформ в политической сфере, ее модернизация будет продолжена. Предстоит реформировать практически все институты государственной власти. Основная цель преобразований – повышение эффективности функционирования всего государства. Если мы реально хотим улучшить жизнь наших граждан, то следует вовлекать их самих в процесс реформ.

      Наши последующие политические реформы должны быть направлены на более широкое вовлечение людей в управление страной. К примеру, опросы общественного мнения показывают усилившийся запрос на выборность сельских акимов. К этому важному шагу следует подойти взвешенно и последовательно. Нужно четко представлять, как эта система будет работать на деле. Однако откладывать решение данного вопроса в долгий ящик нельзя.

      В следующем году заканчивается срок полномочий целого ряда руководителей сельских округов. Полагаю возможным проведение прямых выборов сельских акимов. Помимо выборности местных властей предстоит определиться с разделением полномочий между уровнями государственного управления, а также с местным самоуправлением. Крайне важный момент – разработка модели бюджетного финансирования регионов.

      Речь не только об отношениях "центр – регион", но и о распределении средств внутри региона. Предстоит усилить контроль над процессом утверждения местных бюджетов, так как средства зачастую не направляются на реальные нужды жителей. Ежегодный ремонт одних и тех же улиц, бессмысленные траты на имиджевые мероприятия – все это вызывает справедливое возмущение граждан. В отношении общественно значимых расходов на инфраструктурные и социальные инициативы бюджеты районов и населенных пунктов должны проходить через общественную экспертизу, в том числе с применением онлайнопросов.

      Необходимо усилить финансовые возможности местного самоуправления. Для этого предстоит расширить имущественные права и увеличить доходы бюджетов сельских округов.

      Это должно стать следующим этапом развития "бюджетов народного участия".

      До 1 декабря текущего года Правительство разработает нормативную базу и механизмы решения этой важной проблемы.

      Следить за оптимальным расходованием местных ресурсов призваны представительные органы – маслихаты. Но их мнение зачастую игнорируется.

      Это уже политический анахронизм. Полагаю возможным наделить маслихаты функцией сбора подписей и составления петиций по развитию региона или местным проблемам, которые не находят своего решения порой десятилетиями. Следует также усилить ревизионные комиссии маслихатов. Поручаю Правительству и Счетному комитету подготовить пакет соответствующих поправок в законодательство.

      Нужно внедрить обязательные онлайн-трансляции заседаний маслихатов. Дискуссии народных избранников, их общественно-политический облик не должны быть тайной за семью печатями для общества. Предлагается поэтапно разграничить полномочия органов местного государственного управления и местного самоуправления. Необходимо повысить статус органов местного самоуправления – сходов и собраний. Их мнение относительно актуальных проблем на местах должно учитываться районными маслихатами для принятия конкретных решений. Отдельно следует остановиться на вопросе самоуправления в городах.

      Запущена реформа по внедрению института объединений собственников имущества (ОСИ). Принят соответствующий закон, все многоквартирные комплексы поэтапно перейдут на эту форму управления.

      Реформа призвана наладить учет мнений жильцов по управлению собственностью, подотчетности при расходовании средств на содержание и ремонт.

      Правительство и акимы должны обеспечить реализацию этой важной реформы. Ведь ОСИ, по сути, базовый элемент института самоорганизации и самоуправления. Пришло время разработать новую Концепцию развития местного самоуправления. Парламент на ее базе примет пакет соответствующих законов.

      Надо признать, формализм и отсутствие оперативности все еще широко присутствуют в работе государственных органов. Граждане вынуждены требовать решения своих локальных проблем у центральной власти, обращаться с жалобами к Главе государства.

      Поэтому пора делегировать больше полномочий и ответственности местным руководителям. Благодаря социальным сетям проблемы, не находящие решения на местах, становятся известными всей стране.

      Надо создать единый легитимный институт онлайн-петиций для инициирования гражданами реформ и предложений.

      Такой механизм должен быть полностью защищен от каких-либо манипуляций. Правительству во взаимодействии с гражданским обществом предстоит разработать нормативно-правовую базу и решить все технические вопросы, касающиеся этого важного проекта.

      Важнейшую миссию защиты интересов граждан страны будут по-прежнему выполнять политические партии.

      Партия "Nur Otan" своими действиями подтверждает статус ведущей политической силы нашего общества. Потенциал партии будет задействован в реализации всех запланированных реформ. В то же время я, как Глава государства, обязан работать над развитием реальной многопартийности. Мы не стоим на месте, поступательно совершенствуем нашу политическую систему, адаптируя ее к новой реальности.

      Политические реформы нужны нашему обществу, поэтому они в обязательном порядке найдут свое продолжение. Следует помнить, что главные враги демократии – это невежество и популизм. Надеюсь, что наши граждане поддержат реформы и, получив новые политические возможности, не допустят скатывания общества в "хайпократию".

      Успех всех указанных реформ и преобразований зависит от нашей сплоченности, патриотизма, гражданской ответственности.

ХІ. НОВОЕ КАЧЕСТВО НАЦИИ

      Сегодня перед нами стоит задача – сформировать новую парадигму развития нашего народа и новое качество нации.

      Сама жизнь диктует нам необходимость адаптации к требованиям времени как отдельного человека, так и общества в целом.

      Только нация, не стоящая на месте и устремленная вперед в будущее, способна показать миру свои достижения. Я хочу, чтобы наш народ обрел много новых и образцовых качеств. Для качественно нового развития нашей нации должны измениться наши повседневные жизненные установки.

      А в обществе должны утвердиться новые принципы и новые ориентиры.

      "Чтобы иметь знания, необходимо учиться. Чтобы быть богатым, нужно иметь дело. Чтобы стать сильным, нужна сплоченность.

      А для всего этого нужно трудиться не покладая рук", – эти слова великого просветителя Ахмета Байтурсынова актуальны и сегодня.

      Во-первых, поколение XXI века должно быть глубоко образованным.

      Во-вторых, необходимо приучать молодежь к неустанному труду.

      В-третьих, правильно, когда в основе любого дела лежит профессионализм.

      В-четвертых, железная дисциплина и высокая ответственность должны стать характерными чертами всех нас.

      В-пятых, нельзя сворачивать с пути справедливости. Справедливость – важное условие развития общества. Справедливость имеет особое значение в судьбе страны и народа.

      В-шестых, нам необходимо культивировать такие качества, как честность, бережливость, основательность.

      Все мы хотим видеть казахстанцев именно в таком образе. Только так мы сможем построить конкурентоспособное государство и создать интеллектуальную нацию. Задача национальной интеллигенции на новом этапе – укоренить новые принципы национального характера, а также способствовать повышению качества нации.

      Обновленное общество должно постепенно избавляться от чуждых привычек.

      Расточительность и помпезность не делают чести ни обществу, ни человеку. Безответственность, безразличие, беспечность могут привести к трагедии всей страны. А пустословие и бахвальство тормозят развитие общества. Об этом открыто говорил и великий Абай, указывая, что клеветой и хвастовством люди норовят скрыть правду. Эта проблема актуальна и по сей день.

      Мы должны прививать в общественном сознании идеалы и ценности труда.

      В нашей стране должна быть укоренена прочная система "Ответственное государство – ответственное общество – ответственный человек".

Уважаемые соотечественники!

      Перед страной стоят большие и сложные задачи. Для их успешного решения требуются неординарные подходы, новое мышление, всеобщая солидарность и взаимная поддержка.

      Наш стратегический курс ясен. Мы хорошо знаем о наших проблемах и недостатках.

      Сегодня я изложил перед всем обществом план действий государства в кризисной ситуации. Конечный успех реформ зависит от каждого из нас.

      Меняться, работать над собой должны все. Вызовы времени заставляют нас постоянно развиваться, совершенствоваться, становиться сильнее. Каждый человек – сам кузнец своего счастья, а вместе мы создаем счастливое будущее нашей страны.

      На долю каждого поколения выпадают различные испытания. Через нашу историю красной нитью проходит постоянное преодоление всех вызовов судьбы. Наша страна способна и готова решать самые сложные задачи.

      Мы – поколение, воплотившее многолетние мечты и чаяния нашего народа о Независимости. Следующий год – год 30-летия Независимости. Эта юбилейная дата – важная веха для суверенного Казахстана. Это начало нового исторического периода.

      На нас лежит огромная ответственность за будущее государства.

      В единстве и согласии мы преодолеем все вызовы и достигнем всех поставленных целей.

      Твердо убежден, что нам это по плечу.

      Пусть в нашей стране всегда царит мир!