ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯСЫ

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 1993 жылғы 28 қаңтар. Күші жойылды - 1995 жылғы 30 тамызда жаңа конституцияның қабылдануына байланысты. ҚР Президентінің 1995 жылғы 6 қыркүйектегі № 2454 Жарлығын қараңыз.

Біз, Қазақстан халқы,

дүниежүзілік қоғамдастықтың ажырамас бөлігі бола отырып,

қазақ мемлекеттілігінің бұлжымастығын негізге ала отырып,

адам құқығы мен бостандығының басымдығын тани отырып,

демократиялық қоғам мен құқықтық мемлекет құруға бекем бел байлап,

азаматтық татулық пен ұлтаралық келісімді, өзіміз үшін және

өз ұрпақтарымыз үшін лайықты өмірді қамтамасыз етуді

қалай отырып, осы Конституцияны қабылдаймыз және

конституциялық құрылыстың мынадай негіздерін жариялаймыз:

КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫС НЕГІЗДЕРІ

Бірінші. Қазақстан Республикасы (Қазақстан) —демократиялық, зиялы және біртұтас мемлекет.

Өзін-өзі билейтін қазақ ұлты мемлекеттілігінің түрі ретінде Қазақстан Республикасы өзінің барлық азаматының құқық теңдігін қамтамасыз етеді.

Екінші. Қазақстан Республикасының жері тұтас, ол бөлінбейді және оған қол сұғуға болмайды.

Үшінші. Қазақстан Республикасы адамды, оның өмірін, бостандығы мен ажырамас құқығын ең қымбат қазына деп таниды және өз қызметін азамат пен қоғам мүдделері үшін жүзеге асырады.

Төртінші. Қазақстан халқы Республика мемлекеттік өкімет билігінің бірден-бір қайнар көзі болып табылады.

Халық мемлекеттік өкімет билігін тікелей және өз өкілдері арқылы жүзеге асырады. Мемлекеттік өкімет билігін жүзеге асыру құқығын халықтың қандай да бір бөлігі не ұйым, немесе жекелеген адам иемдене алмайды.

Қазақстанның бүкіл халқы атынан билік жүргізуге өздерінің конституциялық өкілеттігі шегінде Республика Жоғарғы Кеңесі мен Президентінің ғана құқы бар.

Бесінші. Қазақстан Республикасы Республика Конституциясы мен заңдары ауқымында әрекет ететін қоғамдық бірлестіктердің тең құқылы мүмкіндіктері болуына кепілдік береді.

Қоғамдық бірлестіктердің идеологиясы мемлекеттік идеология орнына жүре алмайды.

Алтыншы. Қазақстан Республикасында мемлекеттік өкімет билігі оны заң шығару, атқару және сот билігіне бөлу принципіне негізделеді. Соған сәйкес мемлекеттік органдар өз өкілеттігі ауқымында дербес болады, тежемелік және тепе-теңдік жүйесін пайдалана отырып, өзара ықпалдасып іс-әрекет жасайды.

Заң шығарушы конституциялық құрылыс негіздерінің бұлжымастығына сүйенеді. Мемлекеттік өкімет билігі Республика Конституциясы мен заңдары негізінде жүзеге асырылады.

Жетінші. Қазақстан Республикасы Конституциясының ең жоғарғы заңдық күші бар. Оның тұжырымдары тікелей қолданылады. Конституция ережелеріне қайшы келетін заңдар мен өзге де құжаттардың заңдық күші болмайды.

Сегізінші. Қазақстан Республикасында мемлекеттік тіл - қазақ тілі.

Орыс тілі ұлтаралық қарым-қатынас тілі болып табылады.

Мемлекет ұлтаралық қарым-қатынас тілі мен басқа да тілдердің қолданылу аясын сақтауға кепілдік береді, олардың еркін дамуына қамқорлық жасайды.

Мемлекеттік тілді немесе ұлтаралық қарым-қатынас тілін білмегендік себептері бойынша азаматтардың құқығы мен бостандығын шектеуге тыйым салынады.

Тоғызыншы. Қазақстан Республикасының мемлекеттік нышандары - Елтаңбасы, Жалауы, Гимні бар.

Қазақстан Республикасының астанасы - Алматы қаласы.

I бөлім. АЗАМАТ, ОНЫҢ ҚҰҚЫҒЫ, БОСТАНДЫҒЫ МЕН

МІНДЕТТЕРІ

1-тарау

ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕ

1-бап. Қазақстан Республикасының азаматтарына нәсіліне, ұлтына, жынысына, тіліне, әлеуметтік, мүліктік және лауазымдық жағдайына, әлеуметтік тегіне, тұрғылықты жеріне, дінге көзқарасына, сеніміне, қоғамдық бірлестікке мүшелігіне, сондай-ақ бұрын қылмыстық жазаға тартылғанына қарамастан құқықтар мен бостандықтар теңдігіне кепілдік беріледі.

Азаматтарды кемсітушіліктің кез келген түріне тыйым салынады.

2-бап. Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарында құқықтар мен бостандықтары жүзеге асыруды шектеуге басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын, қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, конституциялық құрылысты қорғау мақсатында ғана жол беріледі. Бұл орайда конституциялық құқықтар мен бостандықтар мәніне нұқсан келтірілмеуге тиіс.

3-бап. Адамның және азаматтың құқығы мен бостандығы туралы Қазақстан Республикасы таныған халықаралық-құқылық құжаттар Республика аумағында оның заңдарынан басым болады.

2-тарау

АЗАМАТТЫҚ

4-бап. Қазақстан Республикасында әрбір адамның азаматтық алуға және оны өзгертуге құқы бар.

Республика азаматтығын алудың, сақтаудың және одан айрылудың негіздері мен тәртібі конституциялық заңмен белгіленеді. Қазақстан Республикасының азаматтығынан немесе азаматтығын өзгерту құқығынан айыруға, сондай-ақ азаматтарды Республика шегінен тыс жерлерде аластауға жол берілмейді.

Осы Конституцияда және Қазақстан Республикасының мемлекетаралық шарттарында көзделген жағдайларды қоспағанда, Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын адам басқа мемлекеттің азаматы болып танылмайды.

Республика аумағынан лажсыз кеткен республиканың барлық азаматтарының, сондай-ақ басқа мемлекеттерде тұратын қазақтардың басқа мемлекетердің азаматтығымен қатар, егер бұл өздері азаматтары болып табылатын мемлекеттердің заңдарына қайшы келмесе, Қазақстан Республикасының азаматы болу құқығы танылады.

5-бап. Қазақстан Республикасы өз аумағынан тыс жерлердегі азаматтарына қамқорлық жасайды, олардың құқығы мен бостандығын қорғайды.

Егер Республика таныған халықаралық-құқылық құжаттарда, сондай-ақ Қазақстан Республикасының мемлекетаралық шарттарында өзгеше белгіленбесе, Қазақстан Республикасы азаматын шет мемлекетке беруге болмайды.

6-бап. Қазақстан Республикасы аумағында жүрген және оның азаматы болып табылмайтын адамдар Қазақстан Республикасының Конституциясында, заңдарында және мемлекетаралық шарттарында белгіленген барлық құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ барлық міндеттерді атқарады, бұған Қазақстан Республикасы заңдарында және мемлекетаралық шарттарында көзделген шектеулер кірмейді.

7-бап. Қазақстан Республикасы адам құқықтары бұзылуынан зардап шеккен шетелдік азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдарды паналатуға құқылы.

3-тарау

АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ ПЕН БОСТАНДЫҚ

8-бап. Өмір сүру құқығы - әрбір адамның табиғи да ажырамас құқығы. Ешкімді де өмірден еріксіз айыруға болмайды.

Өлім жазасы сот үкімі бойынша айрықша жағдайларда ғана белгіленуі мүмкін.

Өлім жазасына кесілген әрбір адамның кешірім жасау туралы өтініш беруге құқы бар.

9-бап. Адамның және азаматтың ар-намысы мен қадір-қасиетіне қол сұғуға болмайды.

10-бап. Республика азаматының сөз, сенім бостандығына және оларды еркін білдіруге құқы бар. Ешкімді де өз сенімін білдіруге мәжбүр етуге не сенімі үшін қудалауға болмайды.

11-бап. Республика азаматы өз қалауы бойынша кез келген заңды жолмен ақпарат алуға және таратуға құқылы.

12-бап. Республика азаматына ар-ождан бостандығына - өзінің дінге көзқарасын дербес белгілеу, олардың кез келгенін уағыздау не ешқайсысын уағыздамау, дінге көзқарасына байланысты сенімін тарату және соларға сәйкес іс-әрекет жасау құқығына кепілдік беріледі.

13-бап. Республика азаматының еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты қоныс таңдауға құқы, сондай-ақ Республика аумағынан еркін кетуге және қайтып оралуға құқы бар.

4-тарау

САЯСИ ҚҰҚЫҚТАР МЕН БОСТАНДЫҚТАР

14-бап. Республика азаматтарының мемлекеттік істерді басқаруға, мемлекеттік және жергілікті маңызы бар заңдар мен шешімдерді талқылауға, қабылдауға тікелей де, өз өкілдері арқылы да қатысуға құқы бар.

15-бап. Республика азаматтарының бейбіт жиналыстар, митингілер, шерулер, пикеттер мен демонстрациялар бостандығына кепілдік беріледі.

16-бап. Республика азаматтары өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру үшін ерік-жігерін ықтиярымен білдіру және мүдделер ортақтығы негізінде қоғамдық бірлестіктер құруға құқылы.

17-бап. Республика азаматтарының мемлекеттік қызмет атқару құқы тең. Мемлекеттік қызметші лауазымына үміткерге қойылатын талаптар лауазымдық міндеттердің сипатына ғана байланысты болады.

5-тарау

ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰҚЫҚТАР

18-бап. Республика азаматының меншік иесі болуға құқы бар.

Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иеленеді, пайдаланады және оған билік етеді.

Мүлікті пайдалану экологиялық ортаға нұқсан келтірмеуге, азаматтардың, заңды ұйымдар мен мемлекеттің құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзбауға тиіс.

19-бап. Республика азаматының еңбек етуге құқы бар, ол әрбір адамның дербес өндіруші ретінде немес еңбек шарты бойынша өз қалауына, қабілетіне және арнайы даярлығына сәйкес еркін еңбек етуге мүмкіндік алу құқығын қамтиды.

Еңбек шартының еркіндігіне кепілдік беріледі.

Республика азаматының кауіпсіздік және тазалық талаптарына сай келетін еңбек жағдайына, сондай-ақ жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғалуға құқы бар.

Еңбек үшін төленетін ақы заңда белгіленген ең төменгі мөлшерден кем болмауға тиіс.

Сот үкімі бойынша жазаны орындаудан не төтенше жағдай туралы Заңның қолданылуынан басқа реттерде еріксіз еңбекке тыйым салынады.

20-бап. Республика азаматтарының ереуіл жасауға құқы бар.

21-бап. Республика азаматының тынығуға құқы бар. Жұмыс уақытының ең көп ұзақтығын, апта сайынғы тынығу мен жыл сайынғы ақылы демалыстың ең аз мөлшерін, сондай-ақ тынығу құқығын жүзеге асырудың өзге де негізгі шарттарын мемлекет белгілейді.

22-бап. Республика азаматының тұрғын үй алуға құқы бар, Мемлекет тұрғын үй алу құқығын жүзеге асыруға тұрғын үй салуды көтермелеу, мемлекеттік тұрғын үй қорынан тұрғын үйлерді пайдалануға беру және сату арқылы жәрдемдеседі.

23-бап. Республика азаматының денсаулығын сақтауға құқы бар.

Бұл құқық мемлекеттік денсаулық сақтау мекемелерінде көрсетілетін тегін медициналық көмекпен қамтамасыз етіледі.

Заңда көзделген негіз бен тәртіп бойынша ақылы медициналық көмек көрсетуге жол беріледі.

Қазақстан Республикасы жекеше денсаулық сақтау жүйесін дамытуға жәрдемдесіп, денсаулықты нығайтуға, дене шынықтыру мен спортты дамытуға көмектесетін қызметті көтермелеп отырады.

24-бап. Республика азаматының білім алуға құқы бар.

Бұл құқық мемлекеттік оқу орындарында орта, арнаулы орта, жоғары білімді тегін берумен қамтамасыз етіледі.

Заңда көзделген негіз бен тәртіп бойынша азаматтарға ақылы білім беруге жол беріледі.

Қазақстан Республикасы жекеше білім беру жүйесінің дамытылуына жәрдемдеседі. Білім беруді, ғылым мен мәдениетті дамытуға жәрдемдесетін ұйымдар мен адамдар мемлекеттен қолдау табады. Мемлекет білім берудің, ғылым мен мәдениеттің басым дамытылуын камтамасыз етеді.

25-бап. Республика азаматының қартайғанда, ауырып-сырқаған, еңбек ету қабілетінен, асыраушысынан айрылған жағдайда және заңмен белгіленген өзге де реттерде әлеуметтік жағынан қамсыздандырылуға құқы бар.

26-бап. Республика азаматының өмір сүру мен денсаулыққа қолайлы қоршаған табиғи ортада тұруға құқы бар.

27-бап. Республика азаматтарының көркемдік, ғылыми және техникалық шығармашылық бостандығына кепілдік беріледі.

6-тарау

НЕГІЗГІ МІНДЕТТЕР

28-бап. Қазақстан Республикасы азаматының құқығы мен бостандығын жүзеге асыруын оның міндеттерінен ажыратып қарауға болмайды, бұл міндеттердің орындалуы жеке, қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді қамтамасыз ету үшін қажет.

29-бап. Қазақстан Республикасының азаматы Республиканың Конституциясы мен заңдарын сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, ар-намысы мен қадір-қасиетін құрметтеуге міндетті.

Республика азаматы мемлекеттік нышандарды - Елтаңбаны, Жалауды, Гимнді құрметтеуге міндетті.

30-бап. Қазақстан Республикасының азаматтары заң жүзінде белгіленген салықтар мен алымдарды төлеуге міндетті.

31-бап. Қазақстан Республикасын қорғау - Республиканың әрбір азаматының борышы.

Республика азаматтары заңда белгіленген тәртіп пен жүйе бойынша әскери қызмет атқарады.

7-тарау

ҚҰҚЫҚТАР МЕН БОСТАНДЫҚТАР КЕПІЛДІГІ

32-бап. Азаматты қандай да болсын құқығы мен бостандығынан айыруға немесе олардан шектеуге ешкімнің қақысы жоқ, мұны осы Конституцияға сәйкес қана істеуге болады.

Белгіленген тәртіппен жарияланбаған заңдар және басқа да қалыпты құжаттар қолданылмауға тиіс.

33-бап. Азаматтың жеке өміріне қол сұғуға болмайды.

Азаматтың жеке өміріне араласуға, сондай-ақ оның ар-намысы мен кадір-қасиетіне қол сұғуға тыйым салынады. Азаматтың келісуінсіз жеке басына қатысты ақпарат жинауға, сақтауға, пайдалануға және таратуға заңда тікелей белгіленген реттер мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі.

Мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер мен лауазымды адамдар әрбір азаматқа өз құқығы мен мүддесіне қатысты құжаттармен, шешімдермен және өзге де материалдармен танысу мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті.

Заңда көзделген реттер мен тәртіп бойынша болмаса, ұстауға, тексеруге немесе тінтуге, сол сияқты жеке бостандықты шектеудің басқа да кез келген түріне жол берілмейді.

Ешкімге де азаптайтын, қатал немесе қадір-қасиетін қорлайтын іс-әрекеттер мен жаза қолданылмауға тиіс.

34-бап. Тұрғын үйге қол сұғуға болмайды. Заңда белгіленген келілдіктер сақталып жасалған реттерде болмаса, тұрғын үйден айыруға, оған басып кіруге, тексеруге, тінтуге жол берілмейді.

35-бап. Қазақстан Республикасының азаматы қажет болған жағдайда қорғануға құқылы.

36-бап. Қазақстан Республикасы Конституция мен зандарда баянды етілген барлық құқықтар мен бостандықтардың сот арқылы қорғалуына кепілдік береді.

Ешкімді де өз ісін заңның барлық талаптары мен әділеттілікті сақтай отырып, құзіретті, тәуелсіз және әділ соттың қарауы құқығынан айыруға болмайды.

37-бап. Заң мен сот алдында барлық адам тең.

38-бап. Соттан басқа ешкім де адамды қылмыстың жасалуына кінәлі деп тани алмайды және қылмыстық жазаға тарта алмайды.

Адамның кінәлілігі заңды күшіне енген сот үкімі бойынша танылмайынша, ол қылмыстың жасалуына кінәлі емес деп саналады. Айыпталушы өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емесі Айыпталушының кінәлілігі жөніндегі күдіктің кез келгені оның пайдасына қарастырылады.

39-бап. Жауаптылықты белгілейтін немесе күшейтетін заңнын кері күші болмайды. Егер құқық бұзылғаннан кейін ол үшін жауаптылықтың күші жойылса немесе жеңілдетілсе, жаңа заң қолданылады. Қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша қолдануға жол берілмейді.

Құқық бұзушылықтың бір түрі үшін ешкім де қайталап жауапты болуға тиіс емес.

40-бап. Мемлекеттік органдардың, қоғамдық бірлестіктердің, лауазымды және басқа адамдардың азаматтар құқығына нұқсан келтіретін немесе оны шектейтін кез келген шешімдері мен іс-әрекеттері жөнінде сотқа шағым жасалуы мүмкін.

Шағым берген адамға немесе онда мүддесі корғалған адамға зиян келетіндей етіп шағымның өңін айналдыруға болмайды.

41-бап. Заңсыз жолмен алынған айғақтардың заңды күші болмайды.

42-бап. Ешкім де өзіне-өзі, жұбайына (зайыбына) және жақын туыстарына қарсы куәгер болуға міндетті емес. Діни қызметшілер өзіне сенім көрсететін діндес адамдарға қарсы куә болуға міндетті емес.

43-бап. Азамат заңға сәйкес жүзеге асырылатын және мемлекет кепілдік беретін білікті заң көмегін алуға және қорғануға құқылы.

Адамдардың азаматтарды қорғау және оларға заң көмегін көрсету жөніндегі кызметі дербес әрі тәуелсіз жүргізіледі. Оған араласуға жол берілмейді және ол заң бойынша жауаптылыққа әкеп соқтырады.

Қорғаушының заң көмегін көрсетуге байланысты өзіне белгілі болған мәліметтерді қорғауындағы адамның келісімінсіз жариялауға қақысы жоқ.

44-бап. Құқық пен бостандықты уақытша шектеу төтенше жағдай кезеңінде заңға сәйкес белгіленуі мүмкін және ол төтенше жағдай енгізу туралы құжатта тура көрсетілуге тиіс.

Төтенше жағдай кезеңінде Қазақстан Республикасы Конституциясын, сайлау заңдарын және сот ісін жүргізу туралы заңдарды өзгертуге жол берілмейді, референдумдар мен сайлау өткізілмейді, Жоғарғы Кеңестің және соттардың өкілеттігі мен қызметін, сондай-ақ 8, 9, 12, 22-баптарда, 33-баптың 5-бөлігінде, 35, 36, 39-баптарда көзделген құқықтар мен бостандықтарды шектеуге болмайды.

ІІ бөлім. ҚОҒАМ, ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫС НЕГІЗДЕРІ

8-тарау

МЕНШІК ЖӘНЕ КӘСІПКЕРЛІК

45-бап. Қазақстан Республикасының экономикасы сан алуан меншік түрлеріне негізделеді.

Мемлекет барлық меншік субъектісінің заң алдындағы теңдігін қамтамасыз етеді.

Меншік объектілері мен субъектілері, олардың негізгі салаларының әр түрі, меншік иелерінің өз құқығын жүзеге асыру шектері, оларды қорғау кепілдіктері заңмен белгіленеді.

46-бап. Жер, оның қойнауы, су, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи байлық тек мемлекеттік меншікте ғана болады.

Аталған объектілерді меншіктенушінің құқықтарын мемлекет атынан жүзеге асырудың шектері мен субъектілері заңмен белгіленеді.

47-бап. Жеке меншікке қол сұғуға болмайды.

Соттың шешімі бойынша болмаса, ешкімді де өз меншігінен айыруға болмайды.

Мемлекет иелігіне алу заңда тікелей көзделген ерекше реттерде ғана қолданылуы мүмкін.

Қазақстан Республикасы өз азаматтары мен заңды ұйымдарының басқа мемлекеттер аумағындағы мүлкіне меншік құқығын қорғайды.

48-бап. Мемлекет жеке кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне кепілдік береді және оны қорғау мен қолдауды қамтамасыз етеді.

Заңды бәсекелестікті шектеуге немесе жоюға, негізсіз артықшылықтар алуға, тұтынушылардың құқықтары мен заңды мүдделеріне нұқсан келтіруге бағытталған монополистік және өзге де кез келген қызметке жол берілмейді.

49-бап. Шетелдік азаматтар мен заңды ұйымдардың, сондай-ақ азаматтығы жоқ адамдардың кәсіпкерлік қызметі Қазақстан Республикасының қорғауында болады және оның аумағында Республика азаматтары үшін белгіленген жағдайларда жүзеге асырылады, бұған Қазақстан Республикасының заңдары мен мемлекетаралық шарттарында көзделген шектеулер кірмейді.

9-тарау

ОТБАСЫ

50-бап. Заңда белгіленген жасқа толған еркектер мен әйелдердің некелесіп, отбасын құруға құқы бар.

Неке ерлі-зайыптылардың ерікті түрде келісуіне және құқылық теңдігіне негізделеді.

51-бап. Ата-аналардың және олардың орнындағы адамдардың міндеті - балаларды асырау, тәрбиелеу және оқыту. Балаларды тәрбиелеудің және оқытудың сипаты мен түрлері баланың мүддесіне нұқсан келтірмеуге тиіс.

Еңбекке жарамды балалар өздерінің ата-аналарына қамқорлық жасап, оларға көмек көрсетуге міндетті.

52-бап. Отбасы, ана, әке болу және балалық шақ қоғам мен мемлекеттің қорғауында болады.

Мемлекет жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынан айрылған балаларды асырауды, тәрбиелеуді және оқытуды қамтамасыз етеді, балалар жөніндегі қайырымдылық қызметті көтермелеп отырады.

10-тарау

ҚОҒАМДЫҚ БІРЛЕСТІКТЕР

53-бап. Қазақстан Республикасында саяси партиялар, бұқарлық қозғалыстар, кәсіптік, шығармашылық одақтар, азаматтардың діни және басқа бірлестіктері қоғамдық бірлестіктер деп танылады.

Мемлекет қоғамдық бірлестіктердің құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуын қамтамасыз етеді.

54-бап. Мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың қоғамдық бірлестіктер қызметіне заңсыз араласуына, сол сияқты қоғамдық бірлесіктердің мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар қызметіне араласуына жол берілмейді.

Мемлекеттік органдардың міндеттерін қоғамдық бірлестіктерге жүктеуге тыйым салынады.

Саяси мақсат көздейтін қоғамдық бірлестіктердің мемлекеттік басқару органдарындағы, прокуратура мен соттардағы, қарулы күштердегі, мемлекеттік кәсіпорындардағы, мекемелер мен ұйымдардағы қызметіне жол берілмейді.

55-бап. Нәсілдік, ұлттық, әлеуметтік, діни төзбестікті, тектік-дәулеттік астамшылықты жариялайтын немесе іс жүзіне асыратын, конституциялық құрылысты күш қолданып құлатуға шақыратын, Республиканың аумақтық тұтастығына қол сұғатын қоғамдық бірлестіктердің құрылуына және олардың қызметіне тыйым салынады.

Қазақстан Республикасы аумағында Республика заңдарында көзделмеген әскерилендірілген құрамалар, сондай-ақ жасырын қоғамдар мен бірлестіктер құруға тыйым салынады.

56-бап. Партиялар азаматтардың саяси ерік-жігерін қалыптастыруға және оны білдіруіне жәрдемдеседі. Саяси партиялардың құрылу, тоқтатылу және қызмет тәртібі заңмен белгіленеді.

Қазақстан Республикасы аумағында басқа мемлекеттердің саяси партиялары қызметіне жол берілмейді.

57-бап. Кәсіптік одақтар өз мүшелерінің еңбек, сондай-ақ басқа да әлеуметтік-экономикалық құқықтары мен мүдделерін сақтау, олардың еңбек жағдайларын қорғау мен жақсарту үшін құрылады.

58-бап. Діни бірлестіктер мемлекеттен бөлінген. Мемлекет қандай да болсын дінге немесе атеизмге артықшылық бере алмайды.

Діни негізде саяси партиялар құруға жол берілмейді. Діни бірлестіктер саяси мақсаттар мен міндеттер көздемеуге тиіс.

III бөлім. МЕМЛЕКЕТ, ОНЫҢ ОРГАНДАРЫ МЕН ИНСТИТУТТАРЫ

11-тарау

ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕ

59-бап. Мемлекет халықтың ресми өкілі болып табылады және өзінің органдары мен институттары арқылы оның еркін білдіріп, іске асырады.

60-бап. Мемлекет, оның органдары мен лауазымды адамдар заң жүзінде белгіленген өкілеттік шеңберінде жұмыс істейді.

61-бап. Қазақстан Республикасында мемлекеттік қызмет мемлекеттік қызметшілердің Республика халқы мен оның әрбір азаматы алдындағы жауапкершілігіне, мемлекеттік қызметке кіру және оны атқару кезіндегі құқылық теңдікке негізделеді.

Мемлекеттік қызметшілер азаматтар құқықтары мен бостандықтарының сақталуын қамтамасыз етуге, мемлекет пен оның органдарының беделін қолдауға тиіс.

12-тарау

ЖОҒАРҒЫ ҚЕҢЕС

62-бап. Жоғарғы Кеңес Қазақстан Республикасының бірден бір заң шығарушы және ең жоғары өкілді органы болып табылады.

Жоғарғы Кеңестің сан құрамы, қызметінің ұйымдастырылуы мен тәртібі конституциялық заңмен белгіленеді.

63-бап. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі 5 жыл мерзімге сайланады.

Жоғарғы Кеңестің өкілеттігі оның жаңа құрамының бірінші сессиясы жұмысына кіріскен кезден бастап аяқталады.

64-бап. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі:

1) Қазақстан Республикасының Конституциясын қабылдайды оған өзгерістер мен толықтырулар енгізеді;

2) заңдар және өзге де шешімдер қабылдайды, олардың орындалуын бақылауды жүзеге асырады;

3) Республика заңдарына ресми түсінік береді;

4) Қазақстан Республикасының шекарасын өзгерту туралы шешімдер қабылдайды; Республиканың әкімшілік-аймақтық құрылысы мәселелерін шешу тәртібін белгілейді;

5) республикалық бюджетті бекітеді және оның атқарылуын бақылайды, бюджетке өзгерістер енгізеді, мемлекеттік салықтар мен алымдарды белгілейді;

6) Қазақстан Республикасының ақша жүйесін белгілейді;

7) референдум өткізу туралы шешім қабылдайды;

8) мемлекеттік қарыздар мен Республиканың экономикалық және өзге де көмек көрсетуі туралы мәселелерді шешеді;

9) өзінің үйлестіру, жұмыс, бақылау және өзге де органдарын сайлайды;

10) Республика Президентінің Қазақстан Республикасы Премьер-министрін, Премьер-министрінің орынбасарларын, Қазақстан Республикасының сыртқы істер, қорғаныс, қаржы, ішкі істері министрлерін, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағасын және дипломатиялық өкілдіктерінің басшыларын тағайындауына келісім береді;

11) Конституциялық Сотты сайлайды;

12) Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотын, Жоғары Төрелік Сотын сайлайды және төменгі соттарды құру тәртібін белгілейді;

13) Қазақстан Республикасының Бас Прокурорын тағайындайды;

14) Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісінің Төрағасын тағайындайды;

15) Республиканың Конституциясы мен заңдарында көзделген реттер мен тәртіп бойынша Қазақстан Республкасы Конституциялық Сотының, Жоғарғы Сотының, Жоғары Төрелік Сотының Төрағасы мен судьяларын, Бас Прокурорын, Ұлттық Банкісінің Төрағасын өз міндеттерінен босатады;

16) Қазақстан Республикасының мемлекеттік наградаларын тағайындайды, құрметті және арнаулы атақтарын, жоғары дипломатиялық дәрежелері мен әскери атақтарын белгілейді;

17) рақымшылық жасау туралы құжаттар шығарады;

18) Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарын бекітеді және олардың күші жойылғанын заңдастырады;

19) Республика Президентінің төтенше жағдай енгізу туралы жарлығын бекітеді;

20) соғыс және бітім мәселелерін шешеді;

21) өзіне Республика Конституциясымен жүктелген өзге де өкілеттікті жүзеге асырады.

65-бап. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің Төрағасын Жоғарғы Кеңес бірінші сессияда Жоғарғы Кеңестің мемлекеттік тілді меңгерген депутаттары арасынан жасырын дауыс беру арқылы депутаттардың жалпы санының көпшілік даусымен сайлайды.

Жоғарғы Кеңес Төрағасы:

1) Жоғарғы Кеңестің сессияларын шақырады;

2) Жоғарғы Кеңестің қарауына жататын мәселелердің әзірленуіне жалпы басшылықты жүзеге асырады;

3) Жоғарғы Кеңестің мәжілістерінде төрағалық етеді;

4) Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі Төрағасының орынбасарлары қызметіне Жоғарғы Кеңеске кандидатуралар ұсынады;

5) Жоғарғы Кеңес атынан парламентаралық келісімдерге қол қояды;

6) өзіне Жоғарғы Кеңес қызметінің мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының Конституциясымен және заңдарымен жүктелген басқа да өкілеттікті жүзеге асырады.

66-бап. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі Төрағасының орынбасарлары Төрағаның уәкілдік беруімен оның жекелеген міндеттерін атқарады және Төраға болмаған немесе ол өз міндеттерін жүзеге асыруы мүмкін болмаған ретте оның міндетін атқарады.

67-бап. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің депутаты Республика халқының өкілі болып табылады.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің депутаты өзінің пікірін білдіруге және өз сенімі бойынша дауыс беруге құқылы. Жоғарғы Кеңес пен оның органдарының мәжілістерінде дауыс беруді депутаттың жеке өзі жүзеге асырады.

68-бап. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі депутатының Жоғарғы Кеңестен тыс қызметті атқаруына, басқа да бір өкілді органның депутаты болуына, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруына болмайды.

69-бап. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің депутатына ешкімнің тиісуіне болмайды: оны Жоғарғы Кеңестің келісімінсіз қамауға алуға, күштеп әкелуге, сот тәртібімен әкімшілік жазалау шараларын қолдануға, қылмыстық жауапқа тартуға болмайды. Қылмыс үстінде ұсталған жағдайларды қоспағанда, оны ұстауға болмайды.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі депутатының құқылық жағдайы конституциялық заңмен белгіленеді.

70-бап. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің сессиясы оның пленарлық мәжілістерінде ашылады және жабылады.

Жоғарғы Кеңестің мәжілістері ашық жүргізіледі. Депутаттардың бестен бір бөлігінің немесе Жоғарғы Кеңес Төрағасының ұсынысы бойынша депутаттардың жалпы саны көпшілігінің шешімімен Жоғарғы Кеңес мәжілістері жабық өткізілуі мүмкін.

71-бап. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінде заң шығару бастамасы құқығы Жоғарғы Кеңес депутаттарына, Қазақстан Республикасының Президентіне, Министрлер Кабинетіне, Жоғарғы Сотына және Жоғары Төрелік Сотына беріледі.

72-бап. Қазақстан Республикасының заңдары және Жоғарғы Кеңесінің өзге де шешімдері оның депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен қабылданады.

Қазақстан Республикасының Конституциясы Жоғарғы Кеңес депутаттары жалпы санының кемінде үштен екі көпшілік даусымен қабылданады.

73-бап. Заңдардың жобалары және мемлекет өмірінің Республика Жоғарғы Кенесінің қарауына жататын басқа да маңызды мәселелері бүкілхалықтық талқылауға ұсынылуы мүмкін.

74-бап. Қазақстан Республикасы азаматтарының мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелері бойынша заңдар мен шешімдер қабылдауы үшін республикалық референдум өткізілуі мүмкін.

Оны ұйымдастыру мен өткізу тәртібі Қазақстан Республикасының конституциялық заңымен белгіленеді.

13-тарау

ПРЕЗИДЕНТ

75-бап. Қазақстан Республикасының Президенті мемлекеттің басшысы болып табылады және Республиканың атқарушы өкімет билігінің біртұтас жүйесін басқарады.

Президент азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының, Республика Конституциясы мен заңдарының сақталуына кепіл болады.

76-бап. Қазақстан Республикасының Президенті бес жыл мерзімге сайланады.

Президент қаңтардың үшінші сәрсенбісінде Жоғарғы Кеңес мәжілісінде: "Қазақстан халқына адал қызмет етуге, Республиканың Конституциясы мен заңдарын қатаң сақтауға, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беруге, өзіме жүктелген Қазақстан Республикасының Президенті деген биік мәртебелі міндетті адал атқаруға салтанатты түрде ант етемін", - деп ант берген кезден бастап қызметіне кіріседі.

Президенттің өкілеттігі жаңадан сайланған Президент қызметіне кіріскен кезден бастап тоқтатылады.

Бір адам қатарынан екі мерзімнен астам уақыт Президент бола алмайды.

77-бап. Президенттің Республика өкілді органының депутаты болуға, өзге де мемлекеттік органдар мен қоғамдық бірлестіктерде қызмет атқаруға немесе кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға құқы жоқ.

78-бап. Қазақстан Республикасының Президенті:

1) Республиканың мемлекеттік егемендігін, конституциялық құрылысын қорғау, қауіпсіздігін, аумақтық тұтастығын, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету жөнінде қажетті шаралар қолданады;

2) Қазақстан Республикасының заңдарына қол қояды, қол қоюға табыс еткеннен кейін заңды екі апта мерзімнен кешіктірмей қайталап талқылау және дауыс беру үшін өз қарсылықтарымен қоса Жоғарғы Кеңеске қайтаруға құқылы. Егер Жоғарғы Кеңестің депутаттары жалпы санының үштен екі көпшілік даусымен Жоғарғы Кеңестің бұрын қабылдаған шешімді қуаттаса, Президент заңға қол қояды. Аталған мерзім ішінде қайтарылмаған заң қол қойылған болып есептеледі;

3) Жоғарғы Кеңестің келісімімен Қазақстан Республикасы Премьер-министрін, Премьер-министрінің орынбасарларын, Қазақстан Республикасының сыртқы істер, қорғаныс, қаржы, ішкі істер министрлерін, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағасын және дипломатиялық өкілдіктерінің басшыларын қызметке тағайындайды; Министрлер Кабинетінің қызметіне жалпы басшылықты жүзеге асырады; Премьер-министрдің ұсынуымен Министрлер Кабинетінің құрамын белгілейді, министрліктерді, мемлекеттік комитеттер мен ведомстволарды құрады және таратады; Министрлер Кабинеті, министрліктер, мемлекеттік комитеттер мен ведомстволар құжаттарының күшін жояды не толық немесе бір бөлігінің қолданылуын тоқтата тұрады;

4) Қауіпсіздік Кеңесін және өзге де кеңесші-ақылдастық алқалар құрады;

5) мемлекеттік бағдарламаларды бекітеді;

6) ұлттық валютаның қолданылу тәртібін, мерзімі мен шарттарын белгілейді;

7) Жоғарғы Кеңеспен ақылдасқаннан кейін референдум өткізу туралы шешім қабылдайды;

8) халықаралық қатынастарда Қазақстан Республикасының өкілі болады; келіссөздер жүргізеді және Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарына қол қояды, Республика жасасқан шарттар мен ол қабылдаған міндеттемелердің сақталуын қамтамасыз етеді;

9) өзінің жанында тіркелген шет мемлекеттердің дипломатиялық және өзге де өкілдерінің сенім грамоталары мен кері шақырып алу грамоталарын қабылдайды;

10) Қазақстан Республикасының халқына және оның Жоғарғы Кеңесіне үндеу жолдайды, Жоғарғы Қеңеске Республиканың жағдайы туралы жыл сайын баяндамалар табыс етіп, оған Қазақстан Республикасының ішкі саяси және сыртқы саяси қызметінің неғұрлым маңызды мәселелері туралы оқтын-оқтын хабарлап отырады;

11) Республиканың Жоғарғы Кеңесіне Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты, Жоғарғы Соты, Жоғары Төрелік Соты Төрағасы мен судьяларының, Бас Прокурорының, Ұлттық Банкісі Төрағасының кандидатураларын ұсынады; Жоғарғы Кеңеске оларды міндеттерінен босату туралы ұсыныс жасайды;

12) мемлекеттің қорғаныс қабілетін нығайту жөнінде шаралар қолданады және Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің Жоғарғы Бас Қолбасшысы болып табылады;

13) Қазақстан Республикасының мемлекеттік наградалары мен наградтайды, Қазақстан Республикасының жоғары дипломатиялық дәрежелері мен әскери атақтарын, құрметті және арнаулы атақтарын береді;

14) заңға сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтығы, саяси баспана беру мәселелерін шешеді;

15) азаматтарға кешірім беруді жүзеге асырады;

16) заңға сәйкес тек қана азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету және конституциялық құрылысты қорғау үшін уақытша шара ретінде төтенше жағдай енгізеді;

17) Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарына сәйкес басқа да өкілеттікті жүзеге асырады.

Қазақстан Республикасы Президентінің мемлекет басшысы ретіндегі өз өкілеттігін қандай да болсын органдар мен лауазымды адамдарға тапсыруға қақысы жоқ.

79-бап. Республика Президенті Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдары негізінде және оларды орындау үшін Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар жарлықтар, қаулылар мен өкімдер шығарады.

80-бап. Қазақстан Республикасы Президентіне ешкімнің тиісуіне болмайды.

81-бап. Қазақстан Республикасының Вице-президенті Республика Президентімен бірге сайланады және Президенттің уәкілдік беруімен оның жекелеген міндетін атқарады, Президент болмаған немесе өз міндеттерін жүзеге асыруы мүмкін болмаған ретте оның міндетін атқарады.

Вице-президенттің Республика өкілді органының депутаты болуға, өзге де мемлекеттік органдар мен қоғамдық бірлестіктерде қызмет атқаруға немесе кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға қақысы жоқ.

Вице-президентке ешкімнің тиісуіне болмайды.

82-бап. Қазақстан Республикасының Президенті мен Вице-президенті, өздерінің еркімен, өз өкілеттігін одан әрі жүзеге асыруы мүмкін болмаған ретте орнынан түсуге құқылы.

Егер Жоғарғы Кеңес депутаттары жалпы санының кемінде үштен екі бөлігі Президенттің өз еркімен орнынан түсуін жақтап дауыс берсе, ол қабылданды деп есептеледі.

83-бап. Республика Президенті өз еркімен орнынан түскен, қайтыс болған ретте Президенттің өкілеттігі Вице-президентке ауысады. Президенттің міндеттерін Вице-президент өз мойнына алуы мүмкін болмаған жағдайда бұл міндеттер Жоғарғы Кеңес Төрағасына ауысады. Бұл ретте Президент сайлауы екі ай мерзімде өткізілуге тиіс.

Вице-президент өз еркімен орнынан түскен, қайтыс болған ретте Президент Жоғарғы Кеңестің келісуімен Вице-президент тағайындайды.

14-тарау

МИНИСТРЛЕР КАБИНЕТІ

84-бап. Министрлер Кабинеті Қазақстан Республикасының Үкіметі болып табылады және мемлекеттік басқару мәселелерін шешуге қақылы. Министрлер Кабинетінің құқылық мәртебесі мен құзыреті конституциялық заңмен белгіленеді.

Министрлер Кабинеті мүшелерінің өкілді органның депутаттары болуға, Республиканың мемлекеттік органдарында және қоғамдық бірлестіктерде өзге де қызметтер атқаруға немесе кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға қақысы жоқ.

85-бап. Министрлер Кабинеті Қазақстан Республикасының Президенті алдында жауапты.

Жаңадан сайланған Президент алдында Министрлер Кабинеті өз өкілеттігін доғарады.

Егер Министрлер Кабинеті өзіне жүктелген міндеттерді жүзеге асыру мүмкін емес деп санаса, ол Республика Президентіне өзінің орнынан түсетіні туралы мәлімдеуге құқылы. Министрлер Кабинетінің әрбір мүшесі өз еркімен орнынан түсуге құқылы.

86-бап. Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдары, Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары негізінде және соларды орындау үшін Министрлер Кабинеті Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар құжаттар шығарады.

87-бап. Премьер-министр Министрлер Кабинетінің қызметіне тікелей басшылықты жүзеге асырады, Министрлер Кабинетінің қаулыларына қол қояды, өкімдер шығарып, өзіне жүктелген өзге де міндеттерді орындайды.

88-бап. Министрлер Кабинетінің мүшелері Қазақстан Республикасы заңдарының орындалу мәселелері бойынша Жоғарғы Кеңес алдында жауапты.

Республика Жоғарғы Кеңесі Министрлер Кабинетінің кез келген мүшесінің Қазақстан Республикасы заңдарының орындалу мәселелері жөніндегі есебін тыңдауға құқылы. Министрлер Кабинетінің мүшесі Республика Конституциясы мен заңдарын бұзған ретте Жоғарғы Кеңес оны қызметінен мерзімінен бұрын босату туралы Республика Президенті алдында мәселе қоюға құқылы.

15-тарау

МЕМЛЕКЕТТІҢ АЙМАҚТЫҚ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ БАСҚАРУ

89-бап. Мемлекеттік басқару ісін жүзеге асыру мақсатында Қазақстан Республикасының аумағы заңмен белгіленген әкімшілік-аймақтық бөліністерге бөлінеді.

90-бап. Әкімшілік-аймақтық бөліністерде жергілікті істер Республика заңдарында белгіленген шектеулермен дербес басқарылады.

Жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуді жергілікті өкілді және атқарушы органдар жүзеге асырады.

Олар Қазақстан Республикасы Конституциясының, заңдарының, Президент пен Министрлер Кабинеті құжаттарының орындалуын қамтамасыз етеді.

91-бап. Тиісті әкімшілік-аймақтық бөліністер тұрғындарының өкілді органдарын жұртшылық бес жыл мерзімге сайлайды.

Жергілікті өкілді органдардың құзыреті, олардың ұйымдастырылу және қызмет тәртібі, депутаттардың саны мен олардың құқылық жағдайы заңмен белгіленеді.

92-бап. Жергілікті атқарушы органның басшысы тиісті әкімшілік-аймақтық бөліністе Республика Президентінің тікелей өкілі болады және оның аумағында мемлекеттік басқару міндетін жүзеге асырады.

Жергілікті атқарушы органның басшысын заңда белгіленген тәртіппен Президент не жоғары тұрған тиісті жергілікті атқарушы органның басшысы қызметке тағайындайды және қызметінен босатады.

Жергілікті атқарушы органның құзыреті, оның ұйымдастырылу және қызмет тәртібі заңмен белгіленеді.

93-бап. Жергілікті өкілді және атқарушы органдар өз құзіретіне жататын мәселелер бойынша тиісті аумақта орындалуға міндетті шешімдер қабылдайды.

Жергілікті өкілді органдардың Қазақстан Республикасы Конституциясы мен заңдарына сай келмейтін шешімдерінің күші сот немесе заңмен белгіленген өзге де тәртіп бойынша жойылуы мүмкін.

Жергілікті атқарушы органдар шешімдерінің күшін жоғары тұрған атқарушы орган не Республика Президенті жоюы немесе ол сот тәртібімен жойылуы мүмкін.

94-бап. Жергілікті өкілді органдардың өкілеттігін заңмен белгіленген тәртіп пен реттерде Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі мерзімінен бұрын тоқтатуы ықтимал.

16-тарау

СОТ

95-бап. Қазақстан Республикасындағы сот билігі Конституциялық Сотқа, Жоғарғы Сотқа, Жоғары Төрелік Сотқа және заң бойынша құрылатын төменгі соттарға тиесілі.

Ешқандай өзге органның, лауазымды немесе өзге де адамның сот билігі міндеттерін өз мойнына алуға қақысы жоқ.

Конституциялық Сот Қазақстан Республикасы Конституциясын қорғау жөніндегі сот билігінің жоғары органы болып табылады.

Жоғарғы Сот, Жоғары Төрелік Сот өз құзіретіндегі мәселелер бойынша сот билігінің жоғары органдары болып табылады және төменгі соттарға сот қадағалауын жүзеге асырады.

Қазақстан Республикасы соттары мен судьяларының мәртебесі конституциялық заңдармен белгіленеді. Соттардың ұйымдастырылу және қызмет тәртібі заңмен белгіленеді.

Төтенше, арнаулы соттар мен судьялар қызметтерін құруға және тағайындауға жол берілмейді.

96-бап. Сот билігі Қазақстан Республикасы атынан жүзеге асырылады және өзіне құқықтар мен бостандықтарды қорғауды, Қазақстан Республикасы Конституциясының үстемдігін, заңдылық пен әділеттілікті қамтамасыз етуді мақсат етіп қояды.

97-бап. Сот билігі осы Конституция, Қазақстан Республикасы заңдары мен өзге де құжаттары, халықаралық шарттар және өзге де міндеттемелер негізінде туындайтын барлық істер мен дауларға қолданылады.

98-бап. Соттарда істерді қарау заңдылық негізде, соттасушы жақтардың тікелей қатысуымен сотта іс жүргізілетін тілді сақтай отырып, жариялылық, сайысушылық, тараптар құқықтарының теңдігі, судьялардың тәуелсіздігі және шешімдер шығарған кезде олардың айғақтарды еркін бағалауы жағдайында жүргізіледі.

Істі жария қарау мемлекеттік, коммерциялық құпияның ашылып қалуына әкеп соғатын кезде, не азаматтардың жеке немесе отбасылық сыры жайылып кетпеуін қамтамасыз ету қажет болған кезде істерді жабық мәжілісте қарауға жол беріледі.

Сот ісі жүргізілетін тілді білмейтін іске қатысушы адамдар аудармамен, сондай-ақ сотта ана тілінде сөйлеу құқымен қамтамасыз етіледі.

Соттарда істер алқалы түрде қаралады. Заңда тікелей көрсетілген реттерде істерді судьяның жеке-дара қарауына жол беріледі.

Сот ісін жүргізу тәртібі заңмен белгіленеді.

Сот ісін жүргізудің төтенше түрлерін құруға жол берілмейді,

99-бап. Соттардың шешімдері мен талаптарын оларды жүзеге асыруға тиіс барлық органдар, кәсіпорындар, мекемелер, ұйымдар, қоғамдық бірлестіктер, лауазымды адамдар мен азаматтар орындауға міндетті. Оларды орындамау заң бойынша жауаптылыққа әкеп соқтырады.

100-бап. Қазақстан Республикасы судьяларының өкілеттік мерзімі - он жыл.

Судьялар өз міндеттерін атқарудан сот ісін жүргізуге қатысуына кедергі болатын денсаулық жағдайына байланысты ғана, сондай-ақ өз тілегі бойынша мерзімінен бұрын босатылуы мүмкін.

Судьялар заңда белгіленген негіздер мен тәртіп бойынша өз өкілеттігінен мерзімінен бұрын айрылуы мүмкін.

101-бап. Судьялар тәуелсіз болады және Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарына ғана бағынады.

Соттың Қазақстан Республикасы Конституциясына қайшы келетін заңды қолдануға қақысы жоқ. Егер сот қолданылуға тиіс заң немесе өзге де бір қалыпты құжат Қазақстан Республикасы Конституциясына қайшы келеді деп тапса, ол іс жүргізуді тоқтата тұрып, Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотына бұл заңды Конституцияға сай емес деп тану туралы өтініш жасайды.

Соттың сот әділдігін іске асыру жөніндегі қызметіне қандай да болсын араласуға жол берілмейді және ол заң бойынша жауаптылыққа әкеп соқтырады.

Нақты істер бойынша сот әділдігін іске асыру мәселелері жөнінде судьялар есеп бермейді.

102-бап. Судья лауазымы депутаттық мандатпен, өзге мемлекеттік органдарда қызмет атқарумен, саяси мақсаттар көздейтін қоғамдық бірлестікке мүше болумен, кәсіпкерлік қызметпен сыйыспайды.

103-бап. Судьяларға ешкімнің тиісуіне болмайды: судьяны өзін сайлаған орган келісім бермейінше қамауға алуға, күштеп әкелуге, сот тәртібімен белгіленетін әкімшілік жазалау шараларын қолдануға, қылмыстық жауапқа тартуға болмайды. Қылмыс үстінде ұсталған жағдайларды қоспағанда, оны ұстауға болмайды.

104-бап. Мемлекет судьяларға ешкімнің тиіспеуіне кепілдік береді, олардың мәртебесіне сәйкес тәуелсіздігінің әлеуметтік, материалдық және өзге де кепілдіктерін қамтамасыз етеді.

105-бап. Сот ісін жүргізудің кез келген сатысында кәсіби заң көмегін көрсету және қорғану құқығы танылады.

17-тарау

ПРОКУРАТУРА

106-бап. Қазақстан Республикасы аумағында заңдардың дәлме-дәл және біркелкі орындалуын қадағалауды өз құзыреті шегінде Қазақстан Республикасының Прокуратурасы жүзеге асырады.

Заңда көзделген рет пен тәртіп бойынша прокуратура органдары қылмыстық қудалауды жүзеге асырады, соттың істерді қарауына қатысады.

107-бап. Прокуратура органдары өз өкілеттігін басқа мемлекеттік органдардан, лауазымды адамдардан тәуелсіз жүзеге асырады және тек қана заңға бағынады.

Прокурор лауазымы депутаттық мандатпен, өзге мемлекеттік органдарда қызмет атқарумен, саяси мақсаттар көздейтін қоғамдық бірлестікке мүше болумен, кәсіпкерлік қызметпен сыйыспайды.

108-бап. Прокуратура органдарының бірыңғай және орталықандырылған жүйесін Жоғарғы Кеңес бес жыл мерзімге тағайындайтын Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры басқарады. Төменгі прокурорларды Бас Прокурор тағайындайды және қызметінен босатады.

Прокуратура органдарының құзіреті, құрылымы, қызмет тәртібі және прокурорлардың құқылық жағдайы заңмен белгіленеді

18-тарау

САЙЛАУ

109-бап. Жоғарғы Кеңес депутаттарын, Президентті, жергілікті өкілді органдар депутаттарын сайлау жалпыға бірдей, тең, төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы өткізіледі.

110-бап. Сайлау жалпыға бірдей болып табылады: Қазақстан Республикасының 18 жасқа толған азаматтарының сайлау құқы бар. Сот қабілетсіз деп таныған азаматтар, сондай-ақ бас бостандығынан айыру орындарында отырған адамдар сайлауға қатыспайды.

111-бап. Сайлау тең сайлау болып табылады: әрбір сайлаушы бір дауысқа ие, кандидаттар сайлауға тең негізде қатысады.

112-бап. Сайлау төте сайлау болып табылады: Жоғарғы Кеңесі депутаттарын, Президентті, жергілікті өкілді органдар депутаттарын азаматтар тікелей сайлайды.

113-бап. Сайлауда дауыс жасырын беріледі: сайлаушылардың өз еркін білдіруіне бақылау жасауға жол берілмейді.

114-бап. Отыз бес жасқа толған және алпыс бес жастан аспаған, Қазақстан Республикасы аумағында кемінде он жыл тұрақты тұратын, мемлекеттік тілді мүлтіксіз меңгерген Қазақстан Республикасының азаматы Президент болып сайлана алады.

Қазақстан Республикасы аумағында кемінде он жыл тұрақты тұратын, мемлекеттік тілді меңгерген Қазақстан Республикасының азаматы Вице-президент болып сайлана алады.

Республиканың Вице-президенті Қазақстан Республикасының Президентімен бірге сайланады.

115-бап. Республиканың 25 жасқа толған азаматы - Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің депутаты, 20 жасқа толған азаматы - жергілікті өкілді органның депутаты болып сайлана алады.

Қазақстан Республикасының азаматы Қазақстан Республикасының бір ғана өкілді органының депутаты бола алады.

116-бап. Қазақстан Республикасының Президентін сайлау желтоқсанның бірінші жексенбісінде өткізіледі және мерзімі жөнінен Қазақстан Республикасы Жоғарғы Қеңесінің жаңа құрамын сайлаумен тұстас келмеуге тиіс.

117-бап. Сайлауға әзірлік ашық және жария түрде жүзеге асырылады.

Азаматтарға, сондай-ақ заңда белгіленген тәртіппен тіркелген саяси партиялар мен өзге де қоғамдық бірлестіктерге кандидаттарды еркін ұсыну, оларды жан-жақты талқылау, жақтап немесе оларға қарсы үгіт жүргізу мүмкіндігіне кепілдік беріледі.

118-бап. Жоғарғы Кеңес депутаттарының, Президенттің, жергілікті өкілді органдар депутаттарының сайлауын әзірлеу мен өткізу тәртібі және сайлау комиссияларының өкілеттігі конституциялық заңдармен белгіленеді.

19-тарау

ҚАРЖЫ

119-бап. Қазақстан Республикасының қаржы жүйесі бюджеттен және мемлекеттік кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың қаржы қорларынан тұрады.

Республика Жоғарғы Кеңесі нысаналы қаржы қорларын құрып, олардың құралу көздерін белгілеуі мүмкін.

120-бап. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесін республикалық және жергілікті бюджеттер құрайды.

Қазақстан Республикасы аумағында бірыңғай бюджет-қаржы, салық, ақша-кредит, валюта және баға саясаты жүргізіледі; бірыңғай салық қызметі жүзеге асырылады.

121-бап. Қазақстан Республикасында банк жүйесін Республиканың Жоғарғы Кеңесі мен Президентіне есеп беріп отыратын Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі, сондай-ақ өзге де мемлекеттік және жеке банкілер құрайды.

122-бап. Мемлекет экономикалық, әлеуметтік, зейнетақылық, медициналық және мемлекеттік қолдаудың өзге де түрлеріне арналған арнаулы ақша қорларын құрады.

123-бап. Мемлекет сақтандыру мен банк ісінің бимемлекеттік түрлерін дамытуға көмек көрсетеді.

20-тарау

ҚОРҒАНЫС ЖӘНЕ ҚАУІПСІЗДІК

124-бап. Қазақстан Республикасының егемендігі мен аумақтық тұтастығын қорғауды оның Қарулы Күштері жүзеге асырады.

Қарулы күштерді ұйымдастыру, Республика әскери қызметшілерінің әскери қызмет атқару тәртібі және мәртебесі заңмен белгіленеді.

125-бап. Мемлекеттік және қоғамдық қауіпсіздік пен құқық тәртібін қорғау ішкі істер, ұлттық қауіпсіздік органдарына және республикалық ұланға жүктеледі. Олардың мәртебесі және қызметі заңмен белгіленеді.

126-бап. Қарулы күштерді, республикалық ұланды, ішкі істер және ұлттық қауіпсіздік органдарын мемлекеттік өкімет органдарының қызметіне, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына бөгет жасау немесе оларды заңсыз шектеу мақсатында, сондай-ақ Конституцияға қарсы өзге де мақсаттарда пайдалануға тыйым салынады.

IV бөлім. КОНСТИТУЦИЯНЫ САҚТАУ КЕПІЛДІКТЕРІ

21-тарау

КОНСТИТУЦИЯНЫҢ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕРЕЖЕЛЕРІН ҚОРҒАУ

127-бап. Қазақстан Республикасы Конституциясының принциптері мен ережелерін жүзеге асыру қоғамды және мемлекетті демократиялық тұрғыдан ұйымдастыру, Конституцияның жоғары заңдық күші, заңның үстемдігі арқылы қамтамасыз етіледі.

128-бап. Конституцияның тұрақтылығы оны өзгертудің ерекше тәртібі мен жекелеген конституциялық ережелерді қайта қарау рәсімі, сондай-ақ конституциялық заңдар арқылы қамтамасыз етіледі.

129-бап. Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар Жоғарғы Кеңес депутаттары жалпы санының кемінде үштен екі даусы мен енгізіледі.

Конституциялық құрылыс негіздеріне қатысты түзетулер Жоғарғы Кеңес депутаттары жалпы санының кемінде төрттен үш даусымен енгізіледі.

Қазақстан Республикасының Конституциясында конституциялық деп аталған заңдарды Жоғарғы Кеңес депутаттары жалпы санының кемінде үштен екі даусымен Жоғарғы Кеңес қабылдайды.

130-бап. Конституцияны соттың қорғауы және оның үстемдігін қамтамасыз ету Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына жүктеледі, ол Қазақстан Республикасы заңдары мен өзгеде құжаттарының, халықаралық шарттар және өзге де міндеттемелерінің Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкестігі туралы талаптарды қарайды.

131-бап. Конституциялық Соттың заңдар мен өзге де құжаттарды Конституцияға сай емес деп табуы Қазақстан Республикасы аумағында олардың күшін жояды, сондай-ақ Конституцияға сай емес деп танылған құжатқа негізделген басқа да қалыпты және өзге құжаттардың күшін жояды.

Конституциялық Соттың Қазақстан Республикасының күшіне енбеген халықаралық шарттарын және өзге де міндеттемелерін Конституцияға сай емес деп табуы олардың Қазақстан Республикасы үшін жарамсыздығын көрсетеді.

Егер Қазақстан Республикасының Президенті немесе Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы Конституциялық Соттың қаулысына қабылданған кезінен бастап он күн мерзімде қарсылық енгізбесе, Конституциялық Соттың қаулылары қабылданған кезінен бастап күшіне енеді.

Қазақстан Республикасының Президенті немесе Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы Конституциялық Соттың қаулысына қарсылық енгізген ретте Конституциялық Соттың қаулысы тоқтатылып қояды.

Егер Конституциялық Сот бұрын қабылданған қаулыны судьялар жалпы санының кемінде үштен екі көпшілік даусымен бекітсе, ол қабылданған кезінен бастап күшіне енеді.

Конституциялық Соттың қаулылары түпкілікті болып табылады және оларға шағым берілмейді.

ӨТПЕЛІ КЕЗЕҢ ЕРЕЖЕЛЕРІ

I Жалпы ереже

1-бап. Осы өтпелі кезең ережелері Қазақстан Республикасы Конституциясының құрамдас бөлігі болып табылады және оның ережелерін дәйекті түрде іске асыруға бағытталған.

2-бап. Қазақстан Республикасының Конституциясы күшіне енген күні кейіннен енгізілген өзгерістерімен және толықтыруларымен қоса 1978 жылғы Қазақ КСР Конституциясының (Негізгі Заңының) қолданылуы тоқтатылады, бұған Қазақ КСР Конституциясының 98, 100, 104, 105, 110, 113-баптары жатпайды, олар он екінші сайланған Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің өкілеттік мерзімі біткенге дейін қолданылады.

3-бап. Қазақстан Республикасы Конституциясының жекелеген ережелері осы Өтпелі кезең ережелеріне белгіленген тәртіп пен мерзімде күшіне енеді.

II

Заңдар туралы

4-бап. Өтпелі кезеңде мемлекеттік тілді еркін және тегін оқып үйрену үшін жағдай жасалсын, осы кезеңде Қазақстан Республикасында іс қазақ және орыс тілдерінде жүргізіледі.

5-бап. Қазақстан Республикасының Конституциясында конституциялық деп аталған заңдар ол күшіне енгеннен кейін бір жыл ішінде қабылдануға тиіс, бұған мына заңдар кірмейді:

Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі туралы, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі депутатының мәртебесі турлы және Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі мен жергілікті өкілді органдары депутаттарының сайлауы туралы конституциялық заңдар, олар 1994 жылғы бірінші шілдеден кешіктірілмей қабылдануға тиіс.

Егер Қазақстан Республикасы Конституциясында конституциялық деп аталған заңдар Қазақстан Республикасының Конституциясы күшіне енген кезге дейін қабылданған болса, олар Конституцияға сәйкес келтіріліп, конституциялық заңдар деп есептеледі.

Қазақстан Республикасының Конституциясында аталған өзге заңдар Жоғарғы Кеңес белгілейтін тәртіп пен мерзімде, бірақ ол күшіне енгеннен кейін екі жылдан кешіктірілмей қабылдануға тиіс. Егер мұндай заңдар осы Конституция күшіне енген кезге дейін қолданылып келген болса, олар Конституцияға сәйкес келтіріледі.

6-бап. Қазақстан Республикасының Конституциясы күшіне енгеннен кейін екі жыл ішінде заңдар мен өзге де қалыпты құжаттар, сондай-ақ Республиканың жергілікті өкілді және атқарушы органдарының құжаттары оған сәйкес келтірілуге тиіс. Бұған дейін олар осы Конституцияға қайшы келмесе, қолданыла береді.

7-бап. КСРО-ның заңдары мен өзге де қалыпты құжаттары Қазақстан Республикасы аумағында Республиканың тиісті заңдары мен өзге де қалыпты құжаттары қабылданғанға дейін және осы Конституция мен Қазақстан Республикасы заңдарына қайшы келмейтін бөлігінде ғана қолданылады.

КСРО-ның халықаралық шарттары Қазақстан Республикасының Конституциясына, заңдары мен халықаралық шарттарына қайшы келмейтін болса, Қазақстан Республикасы аумағында қолданылады. Аталған шарттардың қайшы келетін ережелерінің күші Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен тоқтатылады.

III

Мемлекет, оның органдары мен институттары туралы

8-бап. Қазақстан Республикасы Конституциясының 68-бабының ережелері жаңадан сайланған Жоғарғы Кеңестің бірінші сессиясы ашылған кезден бастап күшіне енеді.

Осы Конституцияның 115-бабының екінші бөлігі жаңадан сайланған жергілікті өкілді органдардың бірінші сессиялары ашылған кезден бастап күшіне енеді.

9-бап. Қазақстан Республикасының Конституциясы күшіне енген кезге дейін қолданылып келген заңдарға сәйкес сайланған он екінші сайланған Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі өзі сайланған мерзім біткенге дейін өз өкілеттігін жүзеге асырады.

10-бап. Осы Конституция күшіне енген кезге дейін қолданылып келген Қазақ КСР заңдарына сәйкес сайланған Қазақстан Республикасының Президенті мен Вице-президенті кезекті президент сайлауына дейін өз өкілеттігін сақтап қалады. Бұл орайда Қазақстан Республикасы Президентіне Қазақстан Республикасы Конституциясының бір адам қатарынан екі мерзімнен астам уақыт Президент бола алмайтыны туралы ережесі қолданылады.

11-бап. Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинеті осы Конституцияның күшіне енуіне байланысты Министрлер Кабинетінің жаңа құрамы құрылғанға дейін өз өкілеттігін сақтап қалады.

12-бап. Соттарды, прокуратура мен құқық қорғау органдарын ұйымдастыруды және олардың қызметін реттейтін, Қазақстан Республикасының Конституциясы күшіне енген кезге дейін қолданылып келген заңдар оның ережелеріне қайшы келмейтін болса, қолданыла береді.

13-бап. Осы Конституция қол қойылған кезінен бастап күшіне енеді.

Он екінші сайланған Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің тоғызыншы сессиясында 1993 жылғы 28 қаңтарда қабылданды.

Қазақстан Республикасының Президенті

КОНСТИТУЦИЯ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

Веpховный Совет Республики Казахстан от 28 янваpя 1993 года. Утратила силу в связи с принятием новой конституции 30 августа 1995 г., см. Указ Президента от 6 сентября 1995 г. N 2454.

Мы, народ Казахстана,
являясь неотъемлемой частью мирового сообщества,
исходя из незыблемости казахской государственности,
признавая приоритет прав и свобод человека,
исполненный решимости создания демократического общества и
правового государства,
желая обеспечить гражданский мир и межнациональное согласие,
достойную жизнь для себя и для своих потомков,
принимаем настоящую Конституцию и провозглашаем следующие

ОСНОВЫ КОНСТИТУЦИОННОГО СТРОЯ:

Первое. Республика Казахстан (Казахстан) - демократическое, светское и унитарное государство.

Республика Казахстан как форма государственности самоопределившейся казахской нации обеспечивает равные права всем своим гражданам.

Второе. Территория Республики Казахстан является целостной, неделимой и неприкосновенной.

Третье. Республика Казахстан высшей ценностью признает человека, его жизнь, свободу и неотъемлемые права и осуществляет свою деятельность в интересах гражданина и общества.

Четвертое. Народ Казахстана является единственным источником государственной власти республики.

Народ осуществляет государственную власть непосредственно и через своих представителей. Никакая часть народа либо организация, или отдельная личность не могут присвоить себе право осуществления государственной власти.

Право выступать от имени всего народа Казахстана принадлежит только Верховному Совету и Президенту Республики в пределах их конституционных полномочий.

Пятое. Республика Казахстан гарантирует общественным объединениям, действующим в рамках Конституции и законов республики, равные и правовые возможности.

Идеология общественных объединений не может устанавливаться в качестве государственной.

Шестое. Государственная власть в Республике Казахстан основывается на принципе ее разделения на законодательную, исполнительную и судебную. В соответствии с ним государственные органы в рамках своих полномочий самостоятельны, взаимодействуют между собой с использованием системы сдержек и противовесов.

Законодатель исходит из незыблемости основ конституционного строя. Государственная власть осуществляется на основе Конституции и законов республики.

Седьмое. Конституция Республики Казахстан обладает высшей юридической силой, ее нормы имеют прямое действие. Законы и иные акты, противоречащие положениям Конституции, не имеют юридической силы.

Восьмое. В Республике Казахстан государственным языком является казахский язык.

Русский язык является языком межнационального общения.

Государство гарантирует сохранение сферы применения языка межнационального общения и других языков, заботится об их свободном развитии.

Запрещается ограничение прав и свобод граждан по признаку невладения государственным языком или языком межнационального общения.

Девятое. Республика Казахстан имеет государственные символы - герб, флаг, гимн.

Столица Республики Казахстан - город Алматы.

РАЗДЕЛ I. ГРАЖДАНИН, ЕГО ПРАВА, СВОБОДЫ И ОБЯЗАННОСТИ Глава 1. Общие положения

Статья 1. Гражданам Республики Казахстан гарантируется равенство прав и свобод независимо от расы, национальности, пола, языка, социального, имущественного и должностного положения, социального происхождения, места жительства, отношения к религии, убеждений, членства в общественном объединении, а также понесенного ранее уголовного наказания.

Запрещаются любые формы дискриминации граждан.

Статья 2. Ограничения в осуществлении прав и свобод допускаются Конституцией и законами Республики Казахстан лишь в целях обеспечения прав и свобод других лиц, общественной безопасности, охраны конституционного строя. При этом существо конституционных прав и свобод не может быть затронуто.

Статья 3. Международно-правовые акты о правах и свободах человека и гражданина, признанные Республикой Казахстан, имеют на территории республики приоритет перед ее законами.

Глава 2. Гражданство

Статья 4. Каждый человек в Республике Казахстан имеет право на гражданство и его изменение.

Основания и порядок приобретения, сохранения и утраты гражданства республики устанавливаются конституционным законом. Не допускаются лишения гражданства Республики Казахстан или права на изменение гражданства, а также изгнание граждан за пределы республики.

За лицом, являющимся гражданином Республики Казахстан, не признается принадлежность к гражданству другого государства за исключением случаев, предусмотренных настоящей Конституцией и межгосударственными договорами Республики Казахстан.

За всеми гражданами республики, вынужденно покинувшими ее территорию, а также казахами, проживающими в других государствах, признается право иметь гражданство Республики Казахстан наряду с гражданством других государств, если это не противоречит законам государства, гражданами которых они являются.

Статья 5. Республика Казахстан покровительствует своим гражданам, находящимся за пределами ее территории, защищает их права и свободы.

Гражданин Республики Казахстан не может быть выдан иностранному государству, если иное не установлено международно-правовыми актами, признанными республикой, а также межгосударственными договорами Республики Казахстан.

Статья 6. Лица, находящиеся на территории Республики Казахстан и не являющиеся ее гражданами, пользуются всеми правами и свободами, а также несут все обязанности, установленные Конституцией, законами и межгосударственными договорами Республики Казахстан, за исключением изъятий, предусмотренных законами и межгосударственными договорами Республики Казахстан.

Статья 7. Республика Казахстан вправе предоставить убежище иностранным гражданам и лицам без гражданства, которые стали жертвами нарушений прав человека.

Глава 3. Гражданские права и свободы

Статья 8. Право на жизнь - естественное и неотъемлемое право каждого человека. Никто не может быть произвольно лишен жизни.

Смертная казнь может быть назначена только в исключительных случаях по приговору суда.

Каждый приговоренный к смертной казни имеет право ходатайствовать о помиловании.

Статья 9. Честь и достоинство человека и гражданина неприкосновенны.

Статья 10. Гражданин республики имеет право на свободу слова, убеждений и свободное их выражение. Никто не может быть принужден к выражению своих убеждений либо подвергнут преследованию за убеждения.

Статья 11. Гражданин республики имеет право получать и распространять информацию любым законным способом по своему выбору.

Статья 12. Гражданину республики гарантируется свобода совести - право самостоятельно определять свое отношение к религии, исповедовать любую из них либо не исповедовать никакой, распространять убеждения, связанные с отношением к религии, и действовать в соответствии с ними.

Статья 13. Гражданин республики обладает правом свободного передвижения и выбора места жительства, а также правом свободно покидать территорию республики и возвращаться обратно.

Глава 4.
Политические права и свободы

Статья 14. Граждане республики имеют право как непосредственно, так и через своих представителей участвовать в управлении государственными делами, в обсуждении, принятии законов и решений государственного и местного значения.

Статья 15. Гражданам республики гарантируется свобода мирных собраний, митингов, шествий, пикетов и демонстраций.

Статья 16. Граждане республики имеют право создавать общественные объединения на основе свободного волеизъявления и общности интересов для реализации своих прав и свобод.

Статья 17. Граждане республики имеют равное право на доступ к государственной службе. Требования, предъявляемые к кандидату на должность государственного служащего, обусловливаются только характером должностных обязанностей.

Глава 5.
Экономические и социальные права

Статья 18. Гражданин республики имеет право быть собственником.

Собственник по своему усмотрению владеет, пользуется и распоряжается принадлежащим ему имуществом.

Использование имущества не должно наносить ущерб экономической среде, нарушать права и охраняемые законом интересы граждан, юридических лиц и государства.

Статья 19. Гражданин республики имеет право на труд, которое включает право каждого на получение возможности свободно трудиться в качестве самостоятельного производителя или по трудовому договору в соответствии со своими желаниями, способностями и специальной подготовкой.

Гарантируется свобода трудового договора.

Гражданин республики имеет право на условия труда, отвечающие требованиям безопасности и гигиены, а также на социальную защиту от безработицы.

Вознаграждения за труд не может быть ниже установленного законом минимального размера.

Запрещается принудительный труд, иначе как в порядке исполнения наказания по приговору суда либо действия Закона о чрезвычайном положении.

Статья 20. Граждане республики имеют право на забастовку.

Статья 21. Гражданин республики имеет право на отдых. Государство определяет максимальную продолжительность рабочего времени, минимальный еженедельный отдых и оплачиваемый ежегодный отпуск, а также иные основные условия осуществления права на отдых.

Статья 22. Гражданин республики имеет право на жилище. Государство содействует осуществлению права на жилище поощрением жилищного строительства, предоставлением в пользование и продажей жилья из государственного жилищного фонда.

Статья 23. Гражданин республики имеет право на охрану здоровья.

Это право обеспечивается бесплатной медицинской помощью, оказываемой в государственных учреждениях здравоохранения.

Оказание платной медицинской помощи допускается на основании и в порядке, предусмотренным законом.

Республика Казахстан содействует развитию частной системы здравоохранения, поощряет деятельность, способствующей укреплению здоровья, развитию физкультуры и спорта.

Статья 24. Гражданин республики имеет право на образование.

Это право обеспечивается бесплатным средним, среднеспециальным, высшим образованием в государственных заведениях.

Платное образование граждан допускается на основании и в порядке, предусмотренных законом.

Республика Казахстан содействует развитию частной системы образования. Организации и лица, способствующие развитию образования, науки и культуры пользуются поддержкой государства. Государство обеспечивает приоритетное развитие образования, науки и культуры.

Статья 25. Гражданин республики имеет право на социальное обеспечение в старости, в случае болезни, потери трудоспособности, кормильца и в иных установленных законом случаях.

Статья 26. Гражданин республики имеет право на благоприятную для жизни и здоровья окружающую природную среду.

Статья 27. Гражданам республики гарантируется свобода художественного, научного и технического творчества.

Глава 6.
Основные обязанности

Статья 28. Осуществление прав и свобод гражданином Республики Казахстан неотделимо от его обязанностей, выполнение которых необходимо для обеспечения личных, общественных и государственных интересов.

Статья 29. Гражданин Республики Казахстан обязан соблюдать Конституцию и законы республики, уважать права, свободы, честь и достоинство других лиц.

Гражданин республики обязан уважать государственные символы - герб, флаг, гимн.

Статья 30. Граждане Республики Казахстан обязаны платить законно установленные налоги и сборы.

Статья 31. Защита Республики Казахстан - долг каждого гражданина республики.

Граждане республики несут воинскую службу в порядке и видах, установленных законом.

Глава 7.
Гарантии прав и свобод

Статья 32. Никто не вправе лишать гражданина каких-либо прав и свобод или ограничивать его в них, иначе как в соответствии с настоящей Конституцией.

Не подлежат применению законы и другие нормативные акты, не опубликованные в установленном порядке.

Статья 33. Частная жизнь гражданина неприкосновенна.

Запрещается вмешательство в частную жизнь гражданина, а также посягательство на его честь и достоинство. Сбор, хранение, использование и распространение информации личного характера без согласия гражданина допускаются только в случаях и в порядке, прямо установленных законом.

Государственные органы, общественные объединения и должностные лица обязаны обеспечить каждому гражданину возможность ознакомиться с затрагивающими его права и интересы документами, решениями и иными материалами.

Не допускается задержание, осмотр или обыск, равно как и любое другое ограничение личной свободы, иначе как в случаях и порядке, предусмотренных законом.

Никто не должен подвергаться пыткам, жестокому или унижающему достоинство обращению и наказанию.

Статья 34. Жилище неприкосновенно. Не допускаются лишение жилища, вторжение в него, производство осмотра, обыска, иначе как в случаях и с соблюдением гарантий, установленных законом.

Статья 35. Гражданин Республики Казахстан имеет право на необходимую оборону.

Статья 36. Республика Казахстан гарантирует судебную защиту всех прав и свобод, закрепленных в Конституции и законах.

Никто не может быть лишен права на рассмотрение его дела с соблюдением всех требований закона и справедливости компетентным, независимым и беспристрастным судом.

Статья 37. Все равны перед законом и судом.

Статья 38. Никто не может признать лицо виновным в совершении преступления и подвергнуть уголовному наказанию, кроме суда.

Лицо считается невиновным в совершении преступления, пока его виновность не будет признана вступившим в законную силу приговором суда. Обвиняемый не обязан доказывать свою невиновность. Любые сомнения в виновности обвиняемого толкуются в его пользу.

Статья 39. Закон, устанавливающий или усиливающий ответственность, обратной силы не имеет. Если после совершения правонарушения ответственность за него отменена или смягчена, применяется новый закон. Применение уголовного закона по аналогии не допускается.

Никто не должен повторно нести ответственность за одно и то же правонарушение.

Статья 40. Любые решения и действия государственных органов, общественных объединений, должностных и иных лиц, ущемляющие или ограничивающие права граждан, могут быть обжалованы в суде.

Не допускается обращение жалобы во вред лицу, подавшему жалобу или в интересах которого она была подана.

Статья 41. Не имеют юридической силы доказательства, полученные незаконным путем.

Статья 42. Никто не обязан свидетельствовать против самого себя, супруга (супруги) и близких родственников. Священнослужители не обязаны свидетельствовать против единоверцев, оказывающих им доверие.

Статья 43. Гражданин имеет право на квалифицированную юридическую помощь и защиту, осуществляемые в соответствии с законом и гарантируемые государством.

Деятельность лиц по защите граждан и оказанию им юридической помощи самостоятельна и независима. Вмешательство в нее не допускается и влечет ответственность по закону.

Защитник не вправе без согласия подзащитного разглашать сведения, которые стали известны ему в связи с оказанием юридической помощи.

Статья 44. Временные ограничения прав и свобод могут устанавливаться в период чрезвычайного положения в соответствии с законом и должны быть прямо обозначены в акте о введении чрезвычайного положения.

В период чрезвычайного положения не допускается изменение Конституции Республики Казахстан, избирательных законов и законов о судопроизводстве, не проводятся референдумы и выборы, не могут быть ограничены полномочия и деятельность Верховного Совета и судов, а также права и свободы, предусмотренные статьями 8, 9, 12, 22, частью 5 статьи 33, статьями 35, 36, 39.

РАЗДЕЛ II.
ОБЩЕСТВО, ОСНОВЫ ЕГО УСТРОЙСТВА Глава 8.
Собственность и предпринимательство

Статья 45. Экономика Республики Казахстан основывается на многообразных формах собственности.

Государство обеспечивает равенство перед законом всех субъектов собственности.

Объекты и субъекты собственности, разновидности их основных форм, пределы осуществления собственниками своих прав, гарантии их защиты определяются законом.

Статья 46. Земля, ее недра, воды, растительный и животный мир, другие природные ресурсы, находятся исключительно в государственной собственности.

Пределы и субъекты осуществления от имени государства правомочий собственника на указанные объекты определяются законом.

Статья 47. Частная собственность неприкосновенна.

Никто не может быть лишен своей собственности, иначе как по решению суда.

Реквизиция может применяться лишь в исключительных случаях, прямо предусмотренных законом.

Республика Казахстан защищает право собственности своих граждан и юридических лиц на их имущество, находящееся на территории других государств.

Статья 48. Государство гарантирует свободу частной предпринимательской деятельности и обеспечивает ее защиту и поддержку.

Монополистическая и всякая иная деятельность, направленная на ограничение или устранение законной конкуренции, получение необоснованных преимуществ, ущемление прав и законных интересов потребителей, не допускается.

Статья 49. Предпринимательская деятельность иностранных граждан и юридических лиц, а также лиц без гражданства находится под защитой Республики Казахстан и осуществляется на ее территории на условиях, установленных для граждан Республики, за исключением изъятий, предусмотренных законами и межгосударственными договорами Республики Казахстан.

Глава 9.
Семья

Статья 50. Мужчина и женщина, достигшие установленного законом возраста, имеют право вступать в брак и основывать семью.

Брак основывается на добровольном согласии и равноправии супругов.

Статья 51. Обязанность родителей и лиц, их заменяющих, - содержание, воспитание и обучение детей. Характер и формы воспитания и обучения детей не должны ущемлять интересы ребенка.

Трудоспособные дети обязаны заботиться о своих родителях и оказывать им помощь.

Статья 52. Семья, материнство, отцовство и детство находятся под защитой общества и государства.

Государство обеспечивает содержание, воспитание и обучение детей-сирот и детей, лишенных родительского попечения, поощряет благотворительную деятельность по отношению к детям.

Глава 10.
Общественные объединения

Статья 53. Общественными объединениями в Республике Казахстан признаются политические партии, массовые движения, профессиональные, творческие союзы, религиозные и другие объединения граждан.

Государство обеспечивает соблюдение прав и законных интересов общественных объединений.

Статья 54. Незаконное вмешательство государственных органов и должностных лиц в деятельность общественных объединений, равно как и вмешательство общественных объединений в деятельность государственных органов и должностных лиц не допускается.

Запрещается возложение на общественные объединения функций государственных органов.

Не допускается деятельность общественных объединений, преследующих политические цели, в органах государственного управления, прокуратуры и судах, вооруженных силах, государственных предприятиях, учреждениях и организациях.

Статья 55. Запрещается создание и деятельность общественных объединений, провозглашающих или на практике реализующих расовую, национальную, социальную, религиозную нетерпимость, сословную исключительность, призывающих к насильственному ниспровержению конституционного строя, посягающих на территориальную целостность республики.

На территории Республики Казахстан запрещается создание не предусмотренных законодательством республики военизированных формирований, а также тайных обществ и объединений.

Статья 56. Партии содействуют формированию и изъявлению политической воли граждан. Порядок образования, прекращения и деятельности политических партий устанавливается законом.

На территории Республики Казахстан не допускается деятельность политических партий других государств.

Статья 57. Профессиональные союзы образуются для защиты трудовых, а также других социально-экономических прав и интересов своих членов, охраны и улучшения условий труда.

Статья 58. Религиозные объединения отделены от государства.

Государство не может отдавать предпочтение какой-либо религии или атеизму.

Не допускается создание политических партий на религиозной основе. Религиозные объединения не должны преследовать политические цели и задачи.

Р А З Д Е Л III.
ГОСУДАРСТВО, ЕГО ОРГАНЫ И ИНСТИТУТЫ Глава 11.
Общие положения

Статья 59. Государство является официальным представителем народа и через свои органы и институты выражает его волю.

Статья 60. Государство, его органы и должностные лица действуют в рамках законно установленных полномочий.

Статья 61. Государственная служба в Республике Казахстан основывается на ответственности государственных служащих перед народом республики и ее каждым гражданином; равных правах при поступлении на государственную службу и ее прохождении.

Государственные служащие должны обеспечивать соблюдение прав и свобод граждан, поддерживать авторитет государства и его органов.

Глава 12.
Верховный Совет

Статья 62. Верховный Совет является единственным законодательным и высшим представительным органом Республики Казахстан.

Численный состав, организация и порядок деятельности Верховного Совета определяются конституционным законом.

Статья 63. Верховный Совет Республики Казахстан избирается сроком на 5 лет.

Полномочия Верховного Совета оканчиваются с момента начала работы первой сессии его нового состава.

Статья 64. Верховный Совет Республики Казахстан:

1) принимает Конституцию Республики Казахстан, вносит в нее изменения и дополнения;

2) принимает законы и иные решения, осуществляет контроль за их исполнением;

3) дает официальное толкование законов республики;

4) принимает решения об изменении границ Республики Казахстан; устанавливает порядок решения вопросов административно-территориального устройства республики;

5) утверждает республиканский бюджет и контролирует его исполнение, вносит изменения в бюджет, устанавливает государственные налоги и сборы;

6) определяет денежную систему Республики Казахстан;

7) принимает решение о проведении референдума;

8) решает вопросы о государственных займах и оказании республикой экономической и иной помощи;

9) избирает координирующие, рабочие, контрольные и иные свои органы;

10) дает согласие на назначение Президентом Республики Премьер-министра, заместителей Премьер-министра Республики Казахстан, министров иностранных дел, обороны, финансов, внутренних дел, председателя Комитета национальной безопасности и глав дипломатических представительств Республики Казахстан;

11) избирает Конституционный суд;

12) избирает Верховный суд, Высший арбитражный суд Республики Казахстан и определяет порядок формирования нижестоящих судов;

13) назначает Генерального прокурора Республики Казахстан;

14) назначает председателя Национального банка Республики Казахстан;

15) в случаях и в порядке, предусмотренных Конституцией и законами республики, освобождает от своих обязанностей председателя и судей Конституционного суда, Верховного суда, Высшего арбитражного суда, Генерального прокурора, председателя Национального банка Республики Казахстан;

16) учреждает государственные награды, устанавливает почетные и специальные звания, высшие дипломатические ранги и воинские звания Республики Казахстан;

17) издает акты об амнистии;

18) ратифицирует и денонсирует международные договоры Республики Казахстан;

19) утверждает Указ Президента республики о введении чрезвычайного положения;

20) решает вопросы войны и мира;

21) осуществляет иные полномочия, возложенные на него Конституцией республики.

Статья 65. Председатель Верховного Совета Республики Казахстан избирается Верховным Советом на первой сессии из числа депутатов Верховного Совета, владеющих государственным языком, тайным голосованием большинством голосов от общего числа депутатов.

Председатель Верховного Совета:

1) созывает сессии Верховного Совета;

2) осуществляет общее руководство подготовкой вопросов, подлежащих рассмотрению Верховным Советом;

3) председательствует на заседаниях Верховного Совета;

4) представляет Верховному Совету кандидатуры на должности заместителя Председателя Верховного Совета Республики Казахстан;

5) от имени Верховного Совета подписывает межпарламентские соглашения;

6) осуществляет другие полномочия по вопросам деятельности Верховного Совета, возложенные на него Конституцией и законами Республики Казахстан.

Статья 66. Заместители Председателя Верховного Совета Республики Казахстан выполняют по уполномочию председателя отдельные его функции и замещают председателя в случае его отсутствия или невозможности осуществления им своих обязанностей.

Статья 67. Депутат Верховного Совета Республики Казахстан является представителем народа республики.

Депутат Верховного Совета Республики Казахстан имеет право выражать свое мнение и голосовать по своему убеждению. Голосование на заседаниях Верховного Совета и его органов депутатом осуществляется лично.

Статья 68. Депутат Верховного Совета Республики Казахстан не может занимать должность вне Верховного Совета, быть депутатом другого представительного органа, осуществлять предпринимательскую деятельность.

Статья 69. Депутат Верховного Совета Республики Казахстан неприкосновенен: он не может быть арестован, подвергнут приводу, мерам административного взыскания, налагаемым в судебном порядке, привлечен к уголовной ответственности без согласия Верховного Совета. Он не может быть задержан, за исключением случаев задержания на месте преступления.

Правовое положение депутата Верховного Совета Республики Казахстан определяется конституционным законом.

Статья 70. Сессия Верховного Совета Республики Казахстан открывается и закрывается на его пленарных заседаниях.

Заседания Верховного Совета проводятся открыто. По предложению одной пятой части депутатов или Председателя Верховного Совета решением большинства от общего числа депутатов заседания Верховного Совета могут проводиться закрыто.

Статья 71. Право законодательной инициативы в Верховном Совете Республики Казахстан принадлежит депутатам Верховного Совета, Президенту, Кабинету Министров, Верховному суду и Высшему арбитражному суду Республики Казахстан.

Статья 72. Законы и иные решения Верховного Совета Республики Казахстан принимаются большинством голосов от общего числа депутатов.

Конституция Республики Казахстан принимается большинством не менее чем в две трети голосов от общего числа депутатов Верховного Совета.

Статья 73. Проекты законов и другие важные вопросы государственной жизни, относящиеся к ведению Верховного Совета республики, могут быть вынесены на всенародное обсуждение.

Статья 74. Для принятия гражданами Республики Казахстан законов и решений по наиболее важным вопросам государственной жизни может проводиться республиканский референдум.

Порядок его организации и проведения устанавливается конституционным законом Республики Казахстан.

Глава 13.
Президент

Статья 75. Президент Республики Казахстан является главой государства и возглавляет единую систему исполнительной власти республики.

Президент выступает гарантом соблюдения прав и свобод граждан, Конституции и законов республики.

Статья 76. Президент Республики Казахстан избирается сроком на пять лет.

Президент вступает в должность с момента принесения присяги в третью среду января на заседании Верховного Совета: "Торжественно клянусь верно служить народу Казахстана, строго следовать Конституции и законам республики, гарантировать права и свободы граждан, добросовестно выполнять возложенные на меня высокие обязанности Президента Республики Казахстан".

Полномочия Президента прекращаются с момента вступления в должность вновь избранного Президента.

Лицо не может быть Президентом более двух сроков подряд.

Статья 77. Президент не вправе быть депутатом представительного органа республики, занимать должности в иных государственных органах и общественных объединениях или осуществлять предпринимательскую деятельность.

Статья 78. Президент Республики Казахстан:

1) принимает необходимые меры по охране государственного суверенитета, конституционного строя, обеспечению безопасности, территориальной целостности республики, прав и свобод граждан;

2) подписывает законы Республики Казахстан, вправе не позднее чем в двухнедельный срок после представления закона на подпись возвратить закон со своими возражениями в Верховный Совет для повторного обсуждения и голосования. Если Верховный Совет большинством в две трети голосов от общего числа депутатов Верховного Совета подтвердит ранее принятое им решение, Президент подписывает закон. Невозвращенный в течение названного срока закон считается подписанным;

3) с согласия Верховного Совета назначает на должность Премьер-Министра, заместителей Премьер-Министра Республики Казахстан, министров иностранных дел, обороны, финансов, внутренних дел, председателя Комитета национальной безопасности и глав дипломатических представительств Республики Казахстан; осуществляет общее руководство деятельностью Кабинета Министров; по представлению Премьер-Министра определяет состав Кабинета Министров; образует и упраздняет министерства, государственные комитеты и ведомства; отменяет либо приостанавливает полностью или в части действие актов Кабинета Министров, министерств, государственных комитетов и ведомств;

4) образует Совет безопасности и иные консультативно-совещательные органы;

5) утверждает государственные программы;

6) определяет порядок, сроки и условия функционирования национальной валюты;

7) после консультаций с Верховным Советом принимает решение о проведении референдума;

8) представляет Республику Казахстан в международных отношениях; ведет переговоры и подписывает международные договоры Республики Казахстан, обеспечивает соблюдение заключенных республикой договоров и принятых ею обязательств;

9) принимает верительные и отзывные грамоты аккредитованных при нем дипломатических и иных представителей иностранных государств;

10) обращается с посланиями к народу Республики Казахстан и ее Верховному Совету, представляет Верховному Совету ежегодные доклады о положении республики и периодически информирует его о наиболее важных вопросах внутриполитической и внешнеполитической деятельности Республики Казахстан;

11) представляет Верховному Совету республики кандидатуры председателя и судей Конституционного суда, Верховного суда, Высшего арбитражного суда, Генерального прокурора, председателя Национального банка Республики Казахстан; входит с представлениями в Верховный Совет об освобождении их от обязанностей;

12) принимает меры по укреплению обороноспособности государства и является Верховным Главнокомандующим Вооруженными Силами Республики Казахстан;

13) награждает государственными наградами Республики Казахстан, присваивает высшие дипломатические ранги и воинские звания, почетные и специальные звания Республики Казахстан;

14) решает в соответствии с законом вопросы гражданства Республики Казахстан, предоставления политического убежища;

15) осуществляет помилование граждан;

16) в соответствии с законом в качестве временной меры исключительно для обеспечения безопасности граждан и защиты конституционного строя вводит чрезвычайное положение;

17) осуществляет другие полномочия в соответствии с Конституцией и законами Республики Казахстан.

Президент Республики Казахстан не вправе делегировать каким-либо органам и должностным лицам свои полномочия как главы государства.

Статья 79. Президент Республики на основе и во исполнение Конституции и законов Республики Казахстан издает указы, постановления и распоряжения, имеющие обязательную силу на всей территории республики.

Статья 80. Президент Республики Казахстан неприкосновенен.

Статья 81. Вице-президент Республики Казахстан избирается вместе с Президентом республики и по его полномочию выполняет отдельные функции Президента и замещает его в случае отсутствия или невозможности осуществления Президентом своих обязанностей.

Вице-президент не вправе быть депутатом представительного органа республики, занимать должности в иных государственных органах и общественных объединениях или осуществлять предпринимательскую деятельность.

Вице-президент неприкосновенен.

Статья 82. Президент и вице-президент республики вправе подать в отставку в случае невозможности, по их мнению, дальнейшего осуществления своих полномочий.

Отставка Президента считается принятой, если за это подано не менее 2/3 голосов от общего числа депутатов Верховного Совета.

Статья 83. В случае отставки Президента республики, его кончины полномочия Президента переходят к вице-президенту. При невозможности вице-президента принять на себя обязанности Президента, они переходят к Председателю Верховного Совета. В этих случаях выборы Президента должны быть проведены в двухмесячный срок.

В случае отставки вице-президента, его кончины Президент по согласованию с Верховным Советом назначает вице-президента.

Глава 14.
Кабинет Министров

Статья 84. Кабинет Министров является Правительством Республики Казахстан и правомочен решать вопросы государственного управления. Правовой статус и компетенция Кабинета Министров определяется конституционным законом.

Члены Кабинета Министров не вправе быть депутатами представительного органа, занимать иные должности в государственных органах республики и общественных объединениях или осуществлять предпринимательскую деятельность.

Статья 85. Кабинет Министров ответствен перед Президентом Республики Казахстан.

Кабинет Министров слагает свои полномочия перед вновь избранным Президентом.

Кабинет Министров имеет право заявить Президенту республики о своей отставке в случае, если он считает невозможным осуществление возложенных на него функций. Каждый член Кабинета Министров вправе подать в отставку.

Статья 86. Кабинет Министров на основе и во исполнение Конституции и законов Республики Казахстан, указов Президента Республики Казахстан издает акты, имеющие обязательную силу на всей территории республики.

Статья 87. Премьер-Министр осуществляет непосредственное руководство деятельностью Кабинета Министров, подписывает постановления Кабинета Министров, издает распоряжения, выполняет иные возложенные на него функции.

Статья 88. Члены Кабинета Министров ответственны перед Верховным Советом по вопросам исполнения законов Республики Казахстан.

Верховный Совет Республики вправе заслушать отчет любого члена Кабинета Министров по вопросам исполнения законов Республики Казахстан. В случае нарушения членом Кабинета Министров Конституции и законов республики Верховный Совет вправе поставить перед Президентом республики вопрос о досрочном освобождении его от должности.

Глава 15.
Территориальная организация государства и местное управление

Статья 89. В целях осуществления государственного управления территория Республики Казахстан делится на устанавливаемые законом административно-территориальные единицы.

Статья 90. Административно-территориальные единицы самостоятельны в управлении местными делами с ограничениями, установленными законами республики.

Решение вопросов местного значения осуществляется местными представительными и исполнительными органами.

Они обеспечивают исполнение Конституции, законов, актов Президента и Кабинета Министров Республики Казахстан.

Статья 91. Представительные органы населения соответствующих административно-территориальных единиц избираются населением сроком на пять лет.

Компетенция местных представительных органов, порядок их организации и деятельности, число депутатов и их правовое положение устанавливаются законом.

Статья 92. Глава местного исполнительного органа выступает непосредственным представителем Президента республики в соответствующей административно-территориальной единице и осуществляет на ее территории функции государственного управления.

Глава местного исполнительного органа в установленном законом порядке назначается на должность и освобождается от должности Президентом либо соответственно главой вышестоящего местного исполнительного органа.

Компетенция местного исполнительного органа, порядок его организации и деятельности устанавливаются законом.

Статья 93. Местные представительные и исполнительные органы принимают по вопросам своей компетенции решения, обязательные для исполнения на соответствующей территории.

Решения местных представительных органов, не соответствующие Конституции и законам Республики Казахстан, могут быть отменены в судебном или ином установленном законом порядке.

Решения местных исполнительных органов могут быть отменены вышестоящим исполнительным органом либо Президентом республики или в судебном порядке.

Статья 94. Полномочия местных представительных органов могут быть прекращены досрочно Верховным Советом Республики Казахстан в порядке и случаях, установленных законом.

Глава 16.
Суды

Статья 95. Судебная власть в Республике Казахстан принадлежит Конституционному суду, Верховному суду, Высшему арбитражному суду и нижестоящим судам, учреждаемым законом.

Никакой иной орган, должностное или иное лицо не вправе брать на себя функции судебной власти.

Конституционный суд является высшим органом судебной власти по защите Конституции Республики Казахстан.

Верховный суд, Высший арбитражный суд являются высшими органами судебной власти по вопросам своей компетенции и осуществляют судебный надзор за нижестоящими судами.

Статус судов и судей Республики Казахстан определяется конституционными законами. Организация и порядок деятельности судов определяются законом.

Создание и учреждение чрезвычайных, специальных судов и должностей судей не допускается.

Статья 96. Судебная власть осуществляется от имени Республики Казахстан и имеет своим назначением защиту прав и свобод, обеспечение верховенства Конституции Республики Казахстан, законности и справедливости.

Статья 97. Судебная власть распространяется на все дела и споры, возникающие на основе настоящей Конституции, законов и иных актов, международных договорных и иных обязательств Республики Казахстан.

Статья 98. Рассмотрение дел в судах производится на основе принципов законности, непосредственности, с соблюдением языка судопроизводства, в условиях гласности, состязательности, равенства прав сторон, независимости судей и свободной оценки ими доказательств при вынесении решений.

Рассмотрение дел в закрытом заседании допускается, когда гласное разбирательство приведет к разглашению государственной, коммерческой тайн, либо когда существует необходимость защитить от огласки личную или семейную жизнь граждан.

Участвующим в деле лицам, не владеющим языком судопроизводства, обеспечивается перевод, а также право выступать в суде на родном языке.

Дела в судах, рассматриваются коллегиально. В случаях, прямо указанных в законе, допускается рассмотрение дел судьей единолично.

Порядок судопроизводства определяется законом.

Создание чрезвычайных форм судопроизводства не допускается.

Статья 99. Решения и требования судов обязательны к исполнению всеми органами, предприятиями, учреждениями, организациями, общественными объединениями, должностными лицами и гражданами, к которым они обращены. Неисполнение их влечет ответственность по закону.

Статья 100. Срок полномочий судей Республики Казахстан - десять лет.

Судьи могут быть досрочно освобождены от исполнения своих обязанностей лишь по состоянию здоровья, препятствующему участию в судопроизводстве, а также по собственному желанию.

Судьи могут быть досрочно лишены своих полномочий по основаниям и в порядке, установленным законом.

Статья 101. Судьи независимы и подчиняются только Конституции и законам Республики Казахстан.

Суд не вправе применять закон, противоречащий Конституции Республики Казахстан. Если суд усмотрит, что закон или иной нормативный акт, подлежащий применению, противоречит Конституции Республики Казахстан, он приостанавливает производство по делу и обращается в Конституционный суд Республики Казахстан с представлением о признании этого закона неконституционным.

Какое-либо вмешательство в деятельность суда по отправлению правосудия недопустимо и влечет ответственность по закону.

По вопросам отправления правосудия по конкретным делам судьи не подотчетны.

Статья 102. Должность судьи несовместима с депутатским мандатом, с занятием должностей в иных государственных органах, членством в общественном объединении, преследующим политические цели, предпринимательской деятельностью.

Статья 103. Судьи неприкосновенны: судья не может быть арестован, подвергнут приводу, мерам административного взыскания, налагаемым в судебном порядке, привлечен к уголовной ответственности без согласия на то органа, его избравшего. Он не может быть задержан, за исключением случаев, задержания на месте преступления.

Статья 104. Государство гарантирует неприкосновенность судей, обеспечивает соответственно их статусу социальные, материальные и иные гарантии их независимости.

Статья 105. Право на профессиональную юридическую помощь и защиту признается на любой стадии судопроизводства.

Глава 17.
Прокуратура

Статья 106. Надзор за точным и единообразным исполнением законов на территории Республики Казахстан осуществляется Прокуратурой Республики Казахстан в пределах ее компетенции.

В случаях и в порядке, предусмотренных законом, органы прокуратуры осуществляют уголовное преследование, участвуют в судебном разбирательстве дел.

Статья 107. Органы прокуратуры осуществляют свои полномочия независимо от других государственных органов, должностных лиц и подчиняются только закону.

Должность прокурора несовместима с депутатским мандатом, занятием должностей в иных государственных органах, членством в общественном объединении, преследующем политические цели, предпринимательской деятельностью.

Статья 108. Единую и централизованную систему органов прокуратуры возглавляет Генеральный прокурор Республики Казахстан, назначаемый Верховным Советом сроком на пять лет. Нижестоящие прокуроры назначаются и освобождаются от должности Генеральным прокурором.

Компетенция, структура, порядок деятельности органов прокуратуры и правовое положение прокуроров определяются законом.

Глава 18.
Выборы

Статья 109. Выборы депутатов Верховного Совета, Президента, депутатов местных представительных органов проводятся на основе всеобщего, равного, прямого избирательного права при тайном голосовании.

Статья 110. Выборы являются всеобщими: право избирать имеют граждане Республики Казахстан, достигшие 18 лет. В выборах не участвуют граждане, признанные судом недееспособными, а также лица, содержащиеся в местах лишения свободы.

Статья 111. Выборы являются равными: каждый избиратель имеет один голос, кандидаты участвуют в выборах на равных основаниях.

Статья 112. Выборы являются прямыми: депутаты Верховного Совета, Президент, депутаты местных представительных органов избираются гражданами непосредственно.

Статья 113. Голосование на выборах является тайным: контроль за волеизъявлением избирателей не допускается.

Статья 114. Президентом может быть избран гражданин Республики Казахстан не моложе тридцати пяти и не старше шестидесяти пяти лет, постоянно проживающий на территории Республики Казахстан не менее десяти лет, в совершенстве владеющий государственным языком.

Вице-президентом может быть избран гражданин Республики Казахстан, постоянно проживающий на территории Республики Казахстан не менее десяти лет, владеющий государственным языком.

Вице-президент республики избирается вместе с Президентом Республики Казахстан.

Статья 115. Депутатом Верховного Совета Республики Казахстан может быть избран гражданин республики, достигший 25 лет, депутатом местного представительного органа - 20 лет.

Гражданин Республики Казахстан может быть депутатом только одного представительного органа Республики Казахстан.

Статья 116. Выборы Президента Республики Казахстан проводятся в первое воскресенье декабря и не могут совпадать по срокам с выборами нового состава Верховного Совета Республики Казахстан.

Статья 117. Подготовка к выборам осуществляется открыто и гласно.

Гражданам, а также зарегистрированным в установленном законом порядке политическим партиям и иным общественным объединениям гарантируется возможность свободного выдвижения кандидатов, и всестороннего обсуждения, агитации за или против них.

Статья 118. Порядок подготовки проведения выборов депутатов Верховного Совета, Президента, депутатов местных представительных органов и полномочия избирательных комиссий определяется конституционными законами.

Глава 19.
Финансы

Статья 119. Финансовая система Республики Казахстан состоит из бюджета и финансовых ресурсов государственных предприятий, учреждений и организаций.

Верховный Совет республики может учреждать целевые финансовые фонды и определять источники их формирования.

Статья 120. Бюджетную систему Республики Казахстан составляют республиканский и местный бюджеты.

На территории Республики Казахстан проводится единая бюджетно-финансовая, налоговая, денежно-кредитная, валютная и ценовая политика; действует единая налоговая служба.

Статья 121. Банковскую систему в Республике Казахстан составляют Национальный банк Республики Казахстан, подотчетный Верховному Совету и Президенту республики, а также иные государственные и частные банки.

Статья 122. Государство создает специальные денежные фонды, предназначенные для экономической, социальной, пенсионной, медицинской и иных видов государственной поддержки.

Статья 123. Государство оказывает содействие развитию негосударственных форм страхования и банковского дела.

Глава 20.
Оборона и безопасность

Статья 124. Защита суверенитета и территориальной целостности Республики Казахстан осуществляется ее Вооруженными Силами.

Организация Вооруженных Сил, порядок прохождения воинской службы и статус военнослужащих республики определяются законом.

Статья 125. Защита государственной и общественной безопасности и правопорядка возлагается на органы внутренних дел, национальной безопасности и республиканскую гвардию. Их статус и деятельность определяются законом.

Статья 126. Использование Вооруженных Сил, республиканской гвардии, органов внутренних дел и национальной безопасности в целях воспрепятствования или незаконного ограничения деятельности органов государственной власти, прав и свобод граждан, а также в иных антиконституционных целях запрещается.

РАЗДЕЛ IV.
ГАРАНТИИ СОБЛЮДЕНИЯ КОНСТИТУЦИИ Глава 21. Обеспечение стабильности Конституции и защита ее положений

Статья 127. Осуществление принципов и положений Конституции Республики Казахстан обеспечивается демократической организацией общества и государства, высшей юридической силой Конституции, верховенством закона.

Статья 128. Стабильность Конституции обеспечивается особым порядком ее изменения и процедурой пересмотра отдельных конституционных положений, а также конституционными законами.

Статья 129. Изменения и дополнения в Конституцию вносятся не менее чем двумя третями голосов от общего числа депутатов Верховного Совета.

Поправки, касающиеся основ конституционного строя, вносятся не менее чем тремя четвертями голосов от общего числа депутатов Верховного Совета.

Законы, названные в Конституции Республики Казахстан конституционными, принимаются Верховным Советом не менее чем двумя третями голосов от общего числа депутатов Верховного Совета.

Статья 130. Судебная защита Конституции и обеспечение ее верховенства возлагаются на Конституционный суд Республики Казахстан, рассматривающий иски о соответствии Конституции Республики Казахстан, законов и иных актов, международных договорных и иных обязательств Республики Казахстан.

Статья 131. Установление неконституционности законов и иных актов Конституционным судом отменяет их действие на территории Республики Казахстан, а также отменяет действие других нормативных и иных актов, основанных на акте, признанным неконституционным.

Установление неконституционности не вступивших в силу международных договорных и иных обязательств Республики Казахстан Конституционным судом означает их недействительность для Республики Казахстан.

Постановления Конституционного суда вступают в силу с момента принятия, если Президент или Председатель Верховного Совета Республики Казахстан не внесут в Конституционный суд возражение на постановление Конституционного суда в десятидневный срок с момента его принятия.

В случае внесения Президентом или Председателем Верховного Совета Республики Казахстан возражения на постановление Конституционного суда, постановление Конституционного суда приостанавливается.

Если Конституционный суд большинством не менее чем в две трети голосов от общего числа судей подтвердит ранее принятое постановление, оно вступает в силу с момента его принятия.

Постановления Конституционного суда являются окончательными и обжалованию не подлежат.

ПЕРЕХОДНЫЕ ПОЛОЖЕНИЯ
I.
Общие положения

Статья 1. Настоящие переходные положения являются составной частью Конституции Республики Казахстан и направлены на последовательную реализацию ее положений.

Статья 2. В день вступления в силу Конституции Республики Казахстан прекращается действие Конституции (Основного Закона) Казахской ССР 1978 года с ее последующими изменениями и дополнениями, за исключением ст.ст. 98, 100, 104, 105, 110, 113 Конституции Казахской ССР, которые действуют до истечения срока полномочий Верховного Совета Республики Казахстан двенадцатого созыва.

Статья 3. Отдельные положения Конституции Республики Казахстан вступают в силу в порядке и сроки, установленные в настоящих переходных положениях.

II.
О законодательстве

Статья 4. На переходный период создать условие для свободного и бесплатного изучения государственного языка, в этот период делопроизводство в Республике Казахстан ведется на казахском и русском языках.

Статья 5. Законы, названные в Конституции Республики Казахстан конституционными, должны быть приняты в течение года после ее вступления в силу, за исключением:

конституционных законов о Верховном Совете Республики Казахстан, о статусе депутата Верховного Совета Республики Казахстан и о выборах депутатов Верховного Совета и местных представительных органов Республики Казахстан, которые должны быть приняты не позднее первого июля 1994 года;

если законы, названные в Конституции Республики Казахстан конституционными, были приняты на момент вступления в силу Конституции Республики Казахстан, то они приводятся в соответствие с ней и считаются конституционными.

Иные законы, названные в Конституции Республики Казахстан, должны быть приняты в порядке и сроки, определяемые Верховным Советом, но не позднее двух лет после ее вступления в силу. Если такие законы действовали на момент вступления настоящей Конституции в силу, то они приводятся в соответствие с ней.

Статья 6. В течение двух лет после вступления в силу Конституции Республики Казахстан законы и иные нормативные акты, а также акты местных представительных и исполнительных органов республики должны быть приведены в соответствие с ней. До этого они продолжают действовать, поскольку не противоречат настоящей Конституции.

Статья 7. Законы и иные нормативные акты СССР применяются на территории Республики Казахстан впредь до принятия соответствующих законов и иных нормативных актов республики и лишь в той части, в какой они не противоречат настоящей Конституции и законам Республики Казахстан.

Международные договоры СССР применяются на территории Республики Казахстан, поскольку они не противоречат Конституции, законам и международным договорам Республики Казахстан. Действие противоречащих положений названных договоров прекращается в порядке, установленном законодательством Республики Казахстан.

III.
О государстве, его органах и институтах

Статья 8. Положения статьи 69 Конституции Республики Казахстан вступают в силу с момента открытия первой сессии Верховного Совета нового созыва.

Часть вторая статьи 115 настоящей Конституции вступает в силу с момента открытия первых сессий местных представительных органов нового созыва.

Статья 9. Верховный Совет Республики Казахстан 12-го созыва, избранный в соответствии с законодательством, действующим на момент вступления Конституции Республики Казахстан в силу, осуществляет свои полномочия до истечения срока, на который он избран.

Статья 10. Президент и вице-президент Республики Казахстан, избранные в соответствии с законодательством Казахской ССР, действующим на момент вступления настоящей Конституции в силу, сохраняет свои полномочия до очередных президентских выборов. При этом на Президента Республики Казахстан распространяется положение Конституции Республики Казахстан о том, что лицо не может быть Президентом более двух сроков подряд.

Статья 11. Кабинет Министров Республики Казахстан со вступлением в силу настоящей Конституции сохраняет свои полномочия вплоть до формирования нового состава Кабинета Министров.

Статья 12. Законы, регулирующие организацию и деятельность судов, прокуратуры и правоохранительных органов, действующие на момент вступления в силу Конституции Республики Казахстан, применяются, поскольку не противоречат ее положениям.

Статья 13. Настоящая Конституция вступает в силу с момента ее подписания.

Принята 28 января 1993 года на девятой сессии Верховного Совета Республики Казахстан двенадцатого созыва.

Президент Республики Казахстан Н. НАЗАРБАЕВ