Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакті ережесіндегі шектеу және тартыну түсіндірмесінің Сиракуз принциптері

Біріккен Ұлттар Ұйымы. Экономикалық және әлеуметтік кеңес. ББҰ құжаты E/CN.4/1985/4, Қосымша (1985)

I. ҚҰҚЫҚТАРДЫ ШЕКТЕУ

A. Құқықтарды шектеу заңдылығына қатысты пакт ережесін түсіндірудің жалпы принциптері

1. Пакті ережесінде қарастырылатын шектеулерді қоспағанда, Пактіде кепілдендірілетін құқықтар бойынша оларды қолдану үшін ешқандай шектеуге немесе негіздемеге рұқсат етілмейді.
2. Тиісті құқықты қауіп-қатерге қою үшін шектеудің қолданылу аясын осылай түсіндіруге болмайды.
3. Кез келген шектеудің түсіндірілуі нақты, айқын болуы керек және кез келген күмән қарастырылатын құқықтарды қорғау пайдасына шешілуі керек.
4. Шектеуді түсіндіру шектелетін құқықтардың әрқайсысы қолданылатын сипат пен мән-мәтін бойынша болуы керек.
5. Пактіде танылған барлық шектеулер ұлттық заңға сәйкес бекітілуі және Пакт мақсаттары мен міндеттеріне сай болуы керек.
6. Пактіде көрсетілген шектеулер Пактіде сипатталған шектеулерге сай келмейтіндер үшін қолданылмайды.
7. Шектеулерді өз бетімен қолдануға рұқсат етілмейді.
8. Шағымдану мүмкіндігі және шектеулердің әрқайсысын заңсыз енгізу немесе қолдануды құқықтық қорғаудың тиімді жолдары заңмен қарастырылуы керек.
9. Пактіде танылған шектеу құқықтарының біреуі де 2-баптың 1-тармағы бойынша кемсітілмеуі керек.
10. Шектеудің «қажет» екендігі Пактіде белгіленген жағдайда, «қажет» термині шектеу дегеннің не екендігін білдіреді:
(a) Пакті баптарының біреуіне сәйкес осындай шектеудің ұйғарынды болуы бойынша ережелердің біреуіне құрылу,
(b) мемлекет пен қоғамның қажетті талабын орындау,
(c) заңды мақсаттарды көздеу, сонымен бірге
(d) осы мақсаттарға сай болуы.
Аталған немесе басқа шектеу бойынша қажеттіліктің қандай да бір бағасы шынайы факторларға негізделуі керек.
11. Шектеуді қолдану кезінде мемлекет шектеуді енгізу үшін қажет құқықтардың көп шектеуіне алып келетін шараларды қолданбауы керек.
12. Пактіде кепілдендірілетін құқықтарды шектеу заңдылығын дәлелдеу міндеті.
13. Кез келген шектеудің Пактіде танылған басқа құқықтармен қатар қолданылу керектігі туралы Пактінің 12-бабында айтылған талап Пактіде танылған басқа құқықтардың шектелуіне жатады.
14. Сонымен үлкен көлемде мемлекеттің басқа халықаралық міндеттемелерімен кепілдендірілетін кез келген адам құқықтарының жүзеге асырылуын шектеу үшін Пактіде танылатын құқықтардың шектелуін түсіндіру рұқсат етілмейді.

B. Құқықтарды шектеу туралы жеке ережелерге қатысты түсіндіру
принциптері

i. «заңмен белгіленген»

15. Адам құқығын жүзеге асырудың бір де бір шектеуі Пактіге қайшы келмейтін ортақ қолданылатын ұлттық заң сияқты басқаша енгізілмейді және шектеуді енгізу кезінде әрекет етеді.
16. Адам құқықтарының пайдаланылуын шектеуді қарастыратын заңдар еркін және жүйесіз болмауы керек.
17. Адам құқықтарының пайдаланылуын шектейтін құқықтық нормалар анық айтылуы және әр адамға түсінікті болуы керек.
18. Адам құқықтарын шектеудің заңсыз немесе заңға қайшы енгізілуін немесе қолданылуын құқықтық қорғаудың кепілі мен тиімді жолы заңмен қарастыруы керек.

ii. «демократиялық қоғамда»

«Демократиялық қоғамда» сөз тіркесі шектеуді қолдану үшін қосымша шарт енгізу деген мағынада түсіндіріледі.
Шектеуді енгізуші мемлекет қоғамның демократиялық қызметіне осы шектеулердің кедергі келтірмейтінін көрсетуге міндетті.
Демократиялық қоғамның бірыңғай үлгісі жоқ болса да, Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысында және адам құқығының Жалпыға бірдей декларациясында жарияланған адам құқықтарын құптайтын және құрметтейтін қоғамды аталған сипатқа сай деп қарастыруға болады.
19. «Демократиялық қоғамда» сөз тіркесі осы талап кіретін шектеуді қолдану үшін қосымша шарттарды енгізу деген мағынада түсіндірілуі керек.
20. Шектеу қолданылатын мемлекетте осы шектеулердің қоғамның демократиялық қызметіне кедергі келтірмейтіндігі көрсетілуі керек.
21. Демократиялық қоғамның бірыңғай үлгісі жоқ болса да, Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысында және адам құқығының Жалпыға бірдей декларациясында жарияланған адам құқықтарын құптайтын және құрметтейтін қоғам аталған сипатқа сай деп қарастырылуы мүмкін.

iii. «қоғамдық тәртіп(ordre public)»

22. «Қоғамдық тәртіп» сөз тіркесі Пактіде қолданылған мағынада, қоғамның өміршеңдігін қамтамасыз ететін нормалар жиынтығы ретінде немесе осы арқылы қоғам құрылған негізге алынушы принциптер қатары ретінде анықталуы мүмкін.
23. Қоғамдық тәртіпті осы негізде шектелген нақты құқық міндетінің контексінде түсіндіру керек.
24. Қоғамдық тәртіпті қолдауға жауапты мемлекеттік органдар мен өкілдер парламент, сот органдары немесе басқа құзырлы тәуелсіз құрылымдар тарапынан өз өкілеттілігін олармен жүзеге асыруда бақыланады.

iv. «халық денсаулығы»

25. Халықтың немесе жеке тұлғалардың денсаулығына төнген қауіпті жою бойынша мемлекетке шаралар қолдану қажет болса, халық денсаулығын қорғауға ұмтылу белгілі құқықтарды шектеу үшін негіз бола алады. Осы шаралар ауруды немесе денсаулыққа төнген қауіпті жоюға немесе ауру не зардап шеккендер үшін күтімді қамтамасыз етуге тікелей бағытталуы мүмкін.
26. Денсаулықтың дүниежүзілік ұйымымен қабылданған халықаралық денсаулық сақтау стандарттарына тиісті көңіл бөлінуі керек.

v. «халықтың адамгершілік құндылықтары»

27. «Мораль» және «адамгершілік» түсініктерінің мазмұны уақыт өте келе өзгереді және әр мәдениетте әр түрлі, сондықтан мемлекетте адамгершілікті қорғау мақсатымен шектеуді қолдануда белгілі бір еркіндік бар, алайда бұл қоғамның негізін қалаушы құндылықтарға деген құрметті қолдау үшін қабылданатын шектеу маңызды болып табылатынын дәлелдеудің қажеттігін кемітпейді.
28. Пактіде көрсетілген кемсітпеушілік принциптеріне қатысты «адамгершілік» ұғымын түсіндіруде белгілі еркіндік қолданылмайды.

vi. «ұлттық қауіпсіздік»

29. Кейбір құқықтарды шектеу жөніндегі шараларды дәлелдеу үшін ұлттық қауіпсіздік мүдделеріне сілтеме тек осындай шаралар мемлекеттің, оның аумақтық тұтастығының немесе күш қолданудың немесе оны қолданудың саяси тәуелсіздігінің болуын қорғау үшін қолданылған жағдайда болуы мүмкін.
30. Жергілікті немесе жекеленген қатердің құқықтық тәртіпке қатысын жою мақсатында шектеуді енгізу үшін негіздеме ретінде ұлттық қауіпсіздік мүдделеріне сүйенуге болмайды.
31. Ұлттық қауіпсіздік мүдделері белгісіз немесе ықтиярлы шектеулерді енгізу үшін сылтау ретінде пайдаланылмайды, оларға тек адекватты кепіл мен құқықтың бұзылуынан қорғаудың тиімді жолдары болған кезде сүйенуге болады.
32. Адам құқығының жүйелі бұзылуы нағыз мемлекеттік қауіпсіздікті бұзады және халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікке қатер тудыруы мүмкін. Осындай құқық бұзушылыққа жауапты мемлекет аталған құқық бұзушылыққа қарсылық көрсетуді басуға немесе өз халқына қатысты жазалау саясатын жүргізуге бағытталған шараларды дәлелдеу ретінде мемлекеттік қауіпсіздік мүддесіне сүйенуге болмайды.

vii. «қоғамдық қауіпсіздік»

33. Қоғамдық қауіпсіздік адамдардың қауіпсіздігіне, олардың өміріне немесе денсаулығына төнетін қауіптен, сонымен бірге олардың мүлкіне айтарлықтай шығынның келуінен қорғау дегенді білдіреді.
34. Заңмен белгіленген шектеулер қоғамдық қауіпсіздікті қорғауды қамтамасыз ету қажеттілігімен алдын ала келісілуі мүмкін. Қоғамдық қауіпсіздік мүддесі белгісіз немесе ықтиярлы шектеулерді енгізу үшін сылтау ретінде пайдаланылмайды, оларға тек адекватты кепіл мен құқықтың бұзылуынан қорғаудың тиімді жолдары болған кезде сүйенуге болады.

viii. «басқалардың құқықтары мен бостандықтары» немесе
«басқалардың құқықтары мен беделі»

35. Пактіде жарияланған құқықтарды шектеуге негіз бола алатын басқа тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын қамту аясы Пактімен танылған құқықтар және бостандықтар шеңберінен шығады.
36. Пактіде бекітілген құқықтар мен басқа құқықтар арасында дау болған жағдайда, Пактінің өте маңызды, күрделі құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталғандығы туралы фактіге ерекше көңіл бөлінуі керек. Осыған байланысты Пактіге сәйкес шектеуге жатпайтын құқықтарға ерекше мән беру керек.
37. Егер шектеу мемлекет пен ресми тұлғаларды қоғамдық пікір мен сыннан қорғау мақсатында қолданылған жағдайда, құқықтарды шектеу үшін басқалардың беделін қорғау себеп ретінде рұқсат етілмейді.

ix. «сотта істі жария түрде қарау құқығын шектеу»

38. Сот ісінің қаралуы жария түрде өтуі керек, сот заңға сәйкес
(a) тараптардың жеке өмірінің, олардың отбасының немесе кәмелетке толмағандардың мүддесіне байланысты жариялылықтың шектелгендігі көрсетілетін жариялау түрінде қабылданған сот қаулысында хабарланған нақты себептердің негізінде баспасөз және бұқара барлық сот ісінің қарауына немесе оның бір бөліміне жіберілмейтіндігін немесе
(b) сот төрелігі процесінің біржақты қатынасына алып келетін үлкен мәліметтердің таралуын жоюға немесе моральдық, қоғамдық тәртіп жағынан немесе демократиялық қоғамдағы мемлекеттік қауіпсіздік бойынша жарияланудың шектелуі өте қажет екендігін шешетін жағдайды қоспағанда.

II. ТӨТЕНШЕ ЖАҒДАЙЛАРҒА БАЙЛАНЫСТЫ ҚҰҚЫҚТАРДАН ТАРТЫНУ

A. «Ұлттың өміріне қауіп төндіретін төтенше жағдайлар»

39. Қатысушы мемлекет ұлттың өміріне қауіп төндіретін тек төтенше және анық немесе болуы даусыз қауіптер жағдайында 4-бапта айтылған азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық Пакті бойынша өз міндеттемелерінен тартынуда шаралар қолдана алады. Ұлттың өміріне төнген қауіп бұл:
(a)мемлекеттің барлық халқына немесе барлық аймағына, не бір бөлігіне төнетін қауіп, сонымен бірге
(b) халықтың денсаулығы, мемлекеттің саяси тәуелсіздігі немесе аумақтық тұтастығы немесе Пактіде танылған құқықтарды қамтамасыз етуге және қорғауға қажет институттардың жеткілікті қызмет етуі үшін төнетін қауіп.
40. Маңызды және сөзсіз болатын қауіптерді ұлт өміріне төндірмейтін Халықаралық даулар мен тәртіпсіздік 4-баптың ережесінен тартынуға негіз бола алмайды.
41. Экономикалық қиындықтар өздігінен құқықтардан тартынуға негіз бола алмайды.

B. Төтенше жағдайлардың әрекетін хабарлау, ескерту және
тоқтату

42. Пакт ережесінен тартыну құқығын пайдаланатын қатысушы мемлекет ұлт өмірінде қауіптің болуына байланысты төтенше жағдайлардың енуі туралы ресми хабарлауы керек.
43. Ұлттық заңнамада төтенше жағдайларды хабарлау процедурасы алдын ала қарастырылған болуы керек.
44. Пакт ережесінен тартыну құқығын пайдаланатын қатысушы мемлекет Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас хатшысы арқылы осы Пактінің басқа қатысушы мемлекеттеріне дереу тартынған ережелері мен осындай шешімге түрткі болған себептері туралы хабарлауы керек.
45. Осындай ескерту басқа қатысушы мемлекеттердің Пакт шеңберінде өз құқықтарын пайдалануы және міндеттемелерін орындауы үшін жеткілікті мәліметтерден тұруы керек. Ескерту сонымен қатар
(a) қатысушы мемлекет тартынған Пакт ережелерінің атап өтілуін;
(b) төтенше жағдайларды хабарлау туралы құжаттың көшірмесін,сонымен бірге конституциялық ережелерді, заңдарды немесе қатысушы мемлекеттердің Пакт ережесінен тартыну деңгейін бағалай алуы үшін төтенше жағдайлар енгізілетін жарлықтарды;
(c) төтенше жағдайлардың әрекет етуінің басталу және аяқталу мерзімін;
(d) төтенше жағдайларды енгізуге алып келген фактілер мен жағдайлардың қысқаша сипаттамасымен қоса, үкіметтің тартынуға баруды шешкендігі бойынша себептердің түсіндірілуін;
(e) ескертуге дейін қабылданған осы құқықтардан тартыну туралы шешімнің көшірмесімен қоса, Пакт ережесінен тартынғанда қандай зардап келтірілетіндігі және олардың Пактіде кепілдендірілген құқықтарға қандай ықпал ететіндігі туралы қысқаша сипаттаманы енгізуі керек.
46. Қатысушы мемлекеттер Пакт бойынша өз міндеттерін орындау үшін қажет қосымша мәліметтердің Бас хатшы арқылы берілуін талап ете алады.
47. Қатысушы мемлекет тартыну туралы ескертуді жылдам тиісті үлгіде жібермеген жағдайда, ол мемлекеттің басқа қатысушылар алдында өз міндеттері бұзылады және Пакт ережелерімен қарастырылған құқықтық қорғаудан айырылуы мүмкін.
48. 4баптың ережелері бойынша тартыну құқығын пайдаланатын қатысушы мемлекет ұлттың өміріне қауіп төндіретін төтенше жағдайларды тоқтату үшін ең қысқа мерзімде тартыну әрекетін тоқтатуға талпыну керек.
49. Қатысушы мемлекет осындай тартынуды тоқтатқан күні ол тоқтау фактісі туралы Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас хатшысына хабарлау арқылы басқа мемлекеттерге ескертуі керек.
50. 4-бапқа сәйкес тартыну тоқталғаннан кейін Пактіде кепілдендірілген барлық құқықтар мен бостандықтар толықтай қайтарылуы тиіс. Тез арада тартынуды қолдану салдарын бағалау керек. Тартыну әрекеті кезінде немесе тартынуды қолдану нәтижесінде зардап шеккендерге әділетсіздікке қарсы тұру және өтемақы бойынша шаралар қолдану керек.

C. «тек жағдайдың шиеленісуі бойынша талап етілетін деңгейде»

51. Пакті ережелерінен тартынуда барлық шаралар ұлт өміріне төнген қауіпті жою үшін өте қажет деңгейде ерекше қолданылуы және қажетті мерзім мен географиялық аймаққа енгізілуі керек. Бұл шамалар табиғатқа сәйкес және ұлт өмірі үшін қауіп өлшемі болу керек.
52. Құзырлы мемлекеттік органдар төтенше жағдай туғызған нақты қауіпті жою үшін ұсынылған немесе қабылданған әрбір тартынудың қажеттілігін анықтау керек.
53. Ұлт өмірінің қаупін жою үшін Пактінің жеке ережесінде қарастырылатын құқықтарды шектеу жеткілікті болғанда, құқықтардан тартыну жағдайдың шиеленісуінде лайық болып табылмайды.
54. Қатты қажеттіліктің принципі әділ түрде қолданылуы керек. Құқықтардан әрбір тартыну елеулі, анық, нағыз немесе сөзсіз болатын қауіпсіздікті жоюға бағытталуы тиіс және тек ықтимал оқиғаны күтуге байланысты қолданылмайды.
55. Елдің конституциясы мен төтенше жағдайлар туралы заңдарында Пактіден тартыну қажеттілігі жөніндегі ережелерді дербес тәртіпте заңнамалармен жылдам және кезеңдік қарау мүмкіндігі қарастырылуы керек.
56. Жағдайдың шиеленісуіне байланысты қажет болып табылмаған Пакт ережесінен тартыну нәтижесінде зардап шеккендігін растайтын тұлғалар үшін мемлекет құқықтық қорғаудың тиімді жолдарын қамтамасыз етуі тиіс.
57. Жағдайдың шиеленісуіне сәйкес тартынудың қаншалықты қажет екендігін анықтау кезінде ел биліктерінің пікірі анықтаушы болып есептелінбейді.

D. Тартынуға жатпайтын құқықтар

58. Ұлт өміріне қауіп төндіретін төтенше жағдайлар кезінде де бірдебір қатысушы мемлекет өмір сүру құқығын, азаптан немесе қатал, рақымсыз не намысты қорлайтын қарымқатынас не жазалау түрінен, сонымен бірге келісімсіз медициналық немесе ғылыми тәжірибеден азат ету құқығын, құлдықтан, құлдық саудадан және бағынышты күйде ұстаудан азат ету құқығын, қабілетсіздік салдарынан қандай да бір келісілген міндеттемелерді орындаудан азат ету құқығын, кейін қабылданған заңнаманың жеңілдеу жазаны белгілеу жағдайын қоспағанда, қылмыстық жауапкершіліктің тек істі жасау немесе жіберіп алу сәтінде әрекет еткен және қолданылған заңнама ережелерімен анықтау құқығын, адамның құқық субъектілерін тану құқығын және ой, ар-намыс және дін бостандығы құқығын кепілдендіретін Пакті баптарынан тартыну құқығына ие емес. Қандай жағдай болса да, тіпті ұлт өмірін сақтаудың қуатталған мақсаты кезінде де, осы ережелерде бекітілген құқықтар тартыну құқығына жатпайды.
59. Пактінің қатысушы мемлекеттері өздерінің заңды құзыретіндегі (2(1)бап), барлық тұлғаларға осы құқықтарды қамтамасыз етуге және құқықтар бұзылған жағдайда(2(3)бап), құқықтық қорғаудың тиімді жолдарын қамтамасыз етуге міндетті. Төтенше жағдайлар кезінде ресми тұлғалардың немесе олардың атынан әрекет ететін тұлғалардың ерікті және сот шешімінсіз адам өлтіруді немесе адам ұрлауды ұйымдастыруға қатыспауын қамтамасыз ету үшін мемлекеттер ерекше шаралар қолдануы тиіс. Сонымен қатар олар ұсталғандар мен қамауда отырғандардың азаптаулар мен басқа да қатыгездік, адамгершілікке жатпайтын және адам намысын қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлерінен қорғалуын және істің жасалған сәтіне әрекет етпеген заңдар мен жарлықтар негізінде айыптау үкімінің шығарылмауын және жазаның тағайындалмауын қамтамасыз етуі тиіс.
60. Азаматтық соттың заңды құзыреті тартынуға рұқсат етілмейтін құқықтардың бұзылуы туралы кез келген шағым бойынша соттың шешім шығаруы үшін төтенше жағдайлар кезінде де сақталуы керек.

E. Төтенше жағдайларды енгізудің және қолданудың кейбір жалпы принциптері және Пакті ережесінен тартынуды қарастыратын тиісті шаралар

61. Ұлт өміріне төнген қауіпке байланысты халықаралық құқықпен танылған құқықтан тартыну құқықтық емес вакуумда өтеді. Тартынуға заңмен рұқсат етіледі, сондықтан оған құқықтың бірнеше жалпы принциптерін қолдануға болады.
62. Төтенше жағдайларды хабарлау дұрыс хабарлануы тиіс және жағдай ұлт өмірі үшін қауіп төндіреді ме, егер төндірсе, қандай деңгейде төндіретіндігін анықтау үшін жағдайдың объективті талдауына негізделуі керек. Төтенше жағдайларды хабарлау және кейінгі тартыну дұрыс болмаған жағдайда, олар халықаралық құқықты бұзған болып есептеледі.
63. Төтенше жағдайлар кезінде белгілі бір тартынуға рұқсат етілетін Пактінің ережелері шектеулі түрде түсіндірілуі керек.
64. Заңның үстемдік құру принципінің әрекеті төтенше жағдайлар кезінде сақталуы тиіс. Тек шектеулі жағдайда, яғни ұлт өміріне төнген қауіпке тиісті әрекет ету талап етілгенде, осы принциптен тартынуға рұқсат етіледі. Мемлекетке осындай тартынулардың заңдылығын дәлелдеу керек.
65. Пакті бойынша барлық әрекеттер адам құқығын сақтаудың негізгі міндетіне бағынады. Пактінің 5(1)бабы Пакті шеңберінде қолданылатын әрекеттер үшін шекті айқын көрсетеді:
Осы Пактіде қандай да бір мемлекеттің, қандай да бір топтың немесе қандай да бір тұлғаның қандай қызмет болса да онымен айналысуға немесе осы Пактіде танылған кез келген құқықты немесе бостандықты жоюға немесе оларды осы Пактіде қарастырылғаннан артық шектеуге бағытталған қандай әрекет болса да, оны жасауға құқылы екендігін білдіретіндігі сияқты ештеңе түсіндірілмейді.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының 29(2)бабы құқықтың соңғы міндетін анықтайды:
Өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру кезінде әрбір адам тек басқалардың құқықтары мен бостандықтарын ардақтау мен құрметтеуді және адамгершіліктің әділ талаптарын, қоғамдық тәртіпті және демократиялық қоғамдағы жалпы әлауқатты қанағаттандыруды қамтамасыз ету мақсатында заңмен ерекше белгіленген шектеулерге түсуі тиіс.
Аталған немесе басқа жағдайлардың ұлт өміріне қауіп төндіретіндігі туралы мәлімдемеге осы ережелер толық қолданылады, сондықтан биліктер Пакті ережесінен ауытқуына болады.
66. Вona fide төтенше жағдайларды хабарлау аталған Пакті шеңберінде белгіленген міндеттемелерден тартынуға мүмкіндік береді, бірақ жалпы халықаралық міндеттемелерді ескермеуге рұқсат бермейді. Пактінің 4(1)бабы мен 5(2)бабында халықаралық құқық бойынша мемлекеттің басқа міндеттемелерімен үйлеспейтін тартынуларға тыйым салынады. Осы көзқарас жағынан Женева конвенциясы мен ХЕҰ конвенциясы шеңберінде төтенше жағдайларға қолданылатын халықаралық міндеттемелерге ерекше көңіл бөлінуі керек.
67. Ішкі әскери қақтығыс жағдайында соғыс құрбандарын қорғау туралы 1949 жылы Женева конвенциясына қатысушы мемлекет ешбір жағдайда да азаматты тиісті түрде құрылған сот қатысуымен және соттың тәуелсіздігі мен бейтараптылығы негізге алынатын кепілді қамтамасыз етумен істі сот қарауына беру құқығынан айыра алмайды (1949 жылғы барлық Конвенциялар үшін ортақ ереженің 3бабы). 1977 жылғы қосымша хаттама бойынша қатысушы мемлекеттер кез келген жағдайда қылмыстық қудалау аясында келесі құқықтарды сақтауы керек:
(а) процедура айыпталушының өзіне тағылған кінәсі мен құқық бұзушылықтың егжейтегжейі туралы кешіктірілмей хабардар болуын қарастыруы және сотқа дейін және сот кезінде айыпталушыға барлық қажетті құқықтар мен қорғану амалдарын ұсынуы керек;
(b) негіздемедегі сияқты жеке бастың қылмыстық жауапкершілігінен басқа құқық бұзушылық үшін бір де бір тұлға айыпталуы мүмкін емес;
(c) бір де бір тұлғаның қылмыстық құқық бұзушылықты жасауда айыпталуы немесе ол үшін осындай әрекетті немесе қателікті жасау кезінде осы тұлғаға таратылған әрекеттер, ұлттық заңнама не халықаралық құқық нормаларына сәйкес қылмыстық құқық бұзушылық болып көрсетілмеген кез келген әрекет немесе қателік негізінде оған айып тағылуы мүмкін емес;
(d) кінәсіздіктің аныққанығына жету;
(e) айыпталушының қатысуымен, істің сотта қаралуына құқығы;
(f) бір де бір тұлғаның өзіне қарсы түсінік беруіне немесе өзін кінәлі деп тануға мәжбүр етуі мүмкін емес;
(g) сотталушыға үкім шығару кезінде оның сот немесе басқа тәртіппен шағым беру құқығы туралы, сонымен бірге осы құқықты пайдалану мерзімі туралы хабарлануы керек.
68. Адам құқықтары бойынша ХЕҰ негізгі конвенциялары еріксіз еңбек, жиналыс бостандығына құқық, тең еңбек жағдайы және кәсіподақтар мен жұмысшылардың құқықтары сияқты мәселелерге қатысты құқықтар қатарын қарастырады, төтенше жағдайлардың әрекет ету кезеңінде жол берілмейтіндерден тартынуды, жағдайдың шиеленісуіне байланысты тек қажет деңгейде басқа құқықтардан тартынуға болады.
69. Пактінің қатысушылары болып табылмайтын елдерді қоса, бір де бір мемлекет қандай жағдай болса да, төтенше жағдайларды қоса, әрекетті тоқтата алмайды немесе келесі құқықтарды бұза алмайды:
(a) өмір сүру құқығын;
(b) азаптан немесе қатал, рақымсыз не намысты қорлайтын қарымқатынас не жазалау түрінен, сонымен бірге келісімсіз медициналық немесе ғылыми тәжірибеден азат ету құқығын;
(c) құлдықтан, құлдық саудадан және бағынышты күйде ұстаудан азат ету құқығын және
(d) қылмыстық жауапкершіліктің Пактідегі осы құқықты анықтауға сәйкес тек әрекетті жасау кезінде әрекет еткен және қолданылған заңнама ережелерімен анықталуына құқық.
Халықаралық құқық барлық жағдайда осы басты құқықтарды беруден бас тартуға тыйым салады.
70. Ұстаудан және тұтқындаудан азат ету құқығы (9-бап) және сотта қылмыстық істі әділ және жария түрде қарау құқығы (14-бап) төтенше жағдайлардағы қажеттіліктің шиеленісу жағдайында заңды түрде шектелуі мүмкін, адамдардың адами тұлғаға тән абыройды құрметтеудің негізгі құқықтарынан бас тартуы қажет төтенше жағдайларды іс жүзінде елестету мүмкін емес. Осындай басты құқықтарды құрметтеу осы құқықтардың бұзылуына қарсы құқықтық қорғау үшін қажет және олардан тартынуға рұқсат етілмейтін құқықтарды қамтамасыз етудің ажырамас шарты болып табылады. Атап айтқанда:
(a) барлық тұтқындау мен ұстау және қамауда ұстау орындары туралы жазба жүргізілуі керек, олар кешеуілдемей көпшілікке жетуі тиіс орталықтандырылған бір орында сақталуы тиіс;
(b) ешкім айып тағылмай тұрып, сот болғанға дейін алдынала ұстау немесе қамауда ұстау түрінде белгісіз мерзімге ұсталмауы керек;
(c) бірнеше күннен асатын, мысалы, үш күннен жеті күнге дейінгі мерзім ішінде ешкім отбасымен, жақындарымен немесе қорғаушысымен сөйлесу құқығынсыз оқшауланып ұсталуға тиіс емес;
(d) егер тұлға айып тағылмай тұрып ұсталған болса, қамауда ұстау мерзімін ұзарту үшін осындай ұстаудың қажеттігі тәуелсіз сотпен қаралуы талап етіледі;
(e) әрбір адам өзіне кез келген айып тағылған кезде, заң негізінде құрылған құзырлы, тәуелсіз және бейтарап соттың істі әділ және жария түрде қарауына құқылы;
(f) азаматтық тұлғаларға қатысты істер азаматтық тұлғалардың соты үшін әскери трибуналдарды немесе арнаулы соттарды белгілеу аса қажет болатын жерлерде кәдімгі соттармен қаралуы керек, аталған соттардың құзырлы, тәуелсіз және бейтарап болуын, ал олардың өкілеттілігі құзыреті бар биліктермен қаралып отыруын қамтамасыз ету өте маңызды;
3. Қылмыстық күнәда айыпталушының қылмысты екендігі заңға сәйкес дәлелденбейінше, ол кінәсіз деп есептелуге құқылы және соттың істі әділ қарауының келесі шартына ие бола алады:
— айыпталушы өзінің түсінетін тілінде оған тағылған айыптың сипаты мен негізі туралы шұғыл түрде және толық хабардар болу,
— өзін қорғауды дайындау үшін жеткілікті уақыт пен мүмкіндікке ие болу,
— қорғаушыға төлеу үшін жеткілікті қаражаты болмағанда, ақысыз өздері таңдап алған қорғаушы арқылы өздерін қорғау;
— оның қатысуымен сотты болу,
— өзіне қарсы түсінік беруге немесе өзін кінәлі деп табуға мәжбүр болмау,
— куәгерлерді шақыруға және жауап алуға құқылы болу,
— қауіпсіздікті және қиянат етушіліктен жеткілікті қорғауды қамтамасыз ету қажеттілігі негізінде істі жабық отырыста қарау туралы сот шешім шығарған жағдайды қоспағанда, істің жария түрде қаралуына құқық,
— оның айыпталуы мен жазасын жоғарғы сот орындарына қайта қарату құқығы;
(h) барлық жағдайда сот отырысының барысы туралы тиісті жазба жүргізілуі тиіс;
(i) біржола айыпталған немесе ақталған қылмыс үшін ешкім екінші рет сотталмауы немесе жаза тартпауы тиіс.

F. БҰҰ органдары мен адамдардың құқықтары жөніндегі Комитеттің қызметі және міндеттеріне қатысты ұсыныстар

71. Мәлімдемелерді қарау, таныстыру бойынша өз өкілеттігін және Пактінің 40-бабы бойынша қатысушы мемлекеттердің баяндамасы туралы ескертулерді жүзеге асыру кезінде адам құқықтары жөніндегі комитет қатысушы мемлекеттердің 4-бапты ұстануы үшін олардың іс-тәжірибесі мен заңнамасына қадағалау жүргізе алады және оны жүзеге асыруға міндетті. Сонымен қатар Комитет 41-бап және Факультативті хаттама бойынша өз құзыреті шегінде мемлекеттің және жеке тұлғалардың хабарламаларын қарау кезінде Пакті ережелерінің сақталуын бақылай алады және оны жүзеге асыруға міндетті.
72. 4-бап(1) және (2)тармақтарының ережесі сақталғандығын не сақталмағандығын анықтау үшін және қатысушы мемлекеттердің мәлімдемелерінде баяндалған мәліметтерді растау үшін адам құқықтары бойынша құзыреттілігі бар адам құқықтары жөніндегі Комитеттің мүшелері олардың ойы бойынша нақты деп танылған басқа үкіметаралық органдардың, үкіметтік емес ұйымдардың және жеке тұлғалардың мәліметтерін қарай алады және оны қарауға міндетті.
73. Адам құқықтары жөніндегі комитет 40(1)баптың ережелерін басшылыққа ала отырып, процедураны дайындауы керек, 4(3)бапқа сәйкес тартыну туралы хабарлаған қатысушы мемлекеттерден немесе 4-бапқа шектеу қолданылуы керек төтенше жағдайларды енгізгендігі туралы жорамалдауға негіз бар мемлекеттен Комитет қосымша мәлімдемелерді талап ете алады.
4. Қосымша мәлімдемелер Пакті ережелерін қолдану үшін оның әрекет ету көзқарасы бойынша төтенше жағдайларды енгізуге байланысты мәселелерден тұруы тиіс.Комитет осындай мәлімдемелерді мейлінше жылдам қарастыруы керек.
74. Адам құқықтары жөніндегі комитет өзінің қадағалау қызметтерін тиімді орындауы үшін Комитет хабарлама иелері мен куәгерлерді ауызша тыңдауға мүмкіндік туғызатыны туралы Факультативтік хаттама бойынша хабарламаларды қарау процедурасын дайындауы керек. Сонымен бірге олардың Пакті ережелерін бұзу туралы айыптың болуына қатысты Комитет мемлекетке бару практикасын қабылдауы керек. Қажет кезінде Факультативтік хаттаманың қатысушы мемлекеттері оған тиісті өзгертулер енгізу мүмкіндігін қарастыруы керек.
75. БҰҰ адам құқықтары жөніндегі комиссия өзінің Кемсітушілікті болдырмау және азшылықтарды қорғау жөніндегі шағын комиссиясының жыл сайын Пактіге қатысушы мемлекеттер мен бір жыл ішінде төтенше жағдайлардың әрекет етуін тоқтату туралы хабарлаған, қолдаған немесе мәлімдеген мемлекеттердің тізімін дайындауын қамтамасыз ету керек. Осы тізімде келесі мәліметтер:
(а) қатысушы мемлекеттер жөнінде – хабарландыру мен ескерту, ал
(b) басқа мемлекеттер жөнінде – төтенше жағдайларды хабарлау, ұлт өмірінің қаупі, тартынуға болмайтын құқықтардан тартыну, олардың шарасы,үйлесімділігі, құқықтарды кемсітпеушілік және құрметтеу туралы түсінікті және мүмкіндігінше нақты мәлімет болуы керек.
76. Адам құқықтары жөніндегі комиссия және оның шағын комиссиясы төтенше жағдайлардың ұзақ кезеңіне қатысты фактілерді анықтау бойынша арнайы баяндамашылар мен міндеттерді белгілеу тәжірибесін қолдануды жалғастыруы керек.

АУДАРМА НҰСҚАСЫ

АЗАМАТТЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ ҚҰҚЫҚТАР ТУРАЛЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ПАКТІДЕГІ ҚҰҚЫҚТАРДЫ ШЕКТЕУГЕ ЖӘНЕ КЕМІТУГЕ ҚАТЫСТЫ ЕРЕЖЕЛЕР ТУРАЛЫ СИРАКУЗ ПРИНЦИПТЕРІ

Кіріспе

i) Халықаралық заңгерлер комиссиясымен,қылмыстық құқықтың халықаралық ассоциациясымен, Халықаралық заңгерлер комиссиясын қолдайтын Халықаралық ассоциациямен, Адам құқықтарының Урбан Морган институтымен және криминалистика саласында жоғарғы зерттеудің Халықаралық институтымен шақыртылған халықаралық құқық саласында еңбегі сіңген 31 сарапшыдан тұратын топ Азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық пактіде құқықтарды шектеу және кеміту туралы ережелерді қарау үшін 1984 жылдың сәуір–мамыр айларында Сиракузде (Сицилия аралы) мәжіліс өткізді. Конференция жұмысына Бразилия, Венгрия, Греция, Египет,Үндістан, Ирландия, Канада, Кувейт, Нидерланды, Норвегия, Польша, Біріккен Әмірлік, Америка Құрама Штаты, Түркия, Франция, Чили, Швейцария елдерінің, Біріккен Ұлттар Ұйымының адам құқықтары жөніндегі Орталығының, Халықаралық еңбек ұйымының (ХЕҰ) және аталған Конференцияны дайындайтын ұйымдардың өкілдері қатысты.
ii) Қатысушылар Пактіде жарияланған құқықтарды ұйғарынды шектеу мен кеміту үшін жағдайларды және негіздерді мұқият зерттеу, құқықтың осы нормаларын өмірде тиімді жүзеге асыруға жету қажеттігіне қосылды. Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы жиі атап көрсеткендей, Пактіде тіркелген құқықтарды шектеудің біркелкі түсіндірілуіне жету өте маңызды.
iii) Құқықтардың шектелуі мен кемітілуін зерттеу кезінде қатысушылар төмендегілерді анықтауға тырысты:
олардың заңды мақсаттарын, олардың енгізілуі мен қолданылуын реттейтін түсіндіру принциптерін және құқықтарды шектеу мен кеміту негіздемесіне тән кейбір негізгі ерекшеліктерді.
iv) Пактіде тіркелген құқықтардың әрекет ету аясының басқа белгілермен, мысалы озбырлық концепциясымен анықталатындығы танылды, алайда осы белгілерді зерттеу үшін уақыт жеткіліксіз болды. Болашақта осындай қарастырылмаған шектеулерді зерттеу мүмкіндігі әлі де болатыны туралы үміт көрсетілген.
v) Қатысушылар төмендегілерге:
а) адам құқықтарын құрметтеу және халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдау арасындағы өзара тығыз байланыстың бар екендігіне; адам құқығының үнемі бұзылуы мемлекеттік қауіпсіздік пен құқықтық тәртіпті бұзады және халықаралық бейбітшілікке қауіп тудыруы мүмкін;
b) әр түрлі мемлекеттердің экономикалық даму деңгейінің ерекшелігіне қарамастан адам құқықтарын жүзеге асыру осы сөздің кең мағынасында дамытуға қажетті жағдай болып табылады.
vi) Қатысушылар бұл принциптерді мәтіннің осы шақтағы етістігінің орнына міндеттеу етістігін пайдалануға арналған кейбір ұсыныстардан басқа, халықаралық құқықтың алдыңғы жағдайын көрсету түрінде қарастырады.

I БӨЛІМ. ПАКТІДЕ ҚҰҚЫҚТАРДЫ ШЕКТЕУ ТУРАЛЫ ЕРЕЖЕ

А. Шектеулер заңдылығына қатысты түсіндірудің жалпы принциптері*

1. Пактімен кепілдендірілген/құқықтарға оларды қолдану үшін сол Пактінің ережелеріндегіден басқа шектеулердің немесе негіздердің ешқайсысы ұйғарынды болып табылмайды.
2. Пактіде атап өтілген шектеулердің әрекет ету аясы тиісті құқықты бұзу үшін осындай жағдайда түсіндірілмейді.
3. Шектеулер туралы барлық ережелер қарастырылатын құқықтарға қарай дәлме-дәл және ыңғайлы түрде түсіндіріледі.

________________________________
* «limitations» (шектеу)термині бұл принциптерде «restrictions» (Пактіде қолданылатын шектеулер) терминін қамтиды.

4. Барлық шектеулер нақты құқық тұрғысы мен контексте түсіндіріледі.
5. Пактімен танылған құқықтардың барлық шектеуі заңнамамен қарастырылады және Пактінің мақсаты мен міндеттеріне сай келеді.
6. Пактіде атап көрсетілген шектеулердің ешқайсысы осы шектеу белгіленіп көрсетілген мақсаттан басқа, қандай да бір мақсат үшін қолданылмайды.
7. Ешқандай шектеу еркін түрде қолданылмайды.
8. Әрбір қосылатын шектеуге сәйкес осы шектеулерді теріс пайдаланған жағдайда, келіспеу және сот қорғауы қарастырылады.
9. Пактімен танылған ешқандай құқықтық шектеу 2-баптың 1-тармағына қайшы келмейді.
10. Пакті ережелерінде шектеу әрқашан «қажетті» түрінде қарастырылғанда, бұл термин аталған шектеудің:
a) Пактінің тиісті бабымен танылған шектеулерді ақтаушы себептердің біріне негізделетінін,
b) маңызды қоғамдық немесе әлеуметтік қажеттілікке сай келетіндігін,
c) заңды мақсатты көздейтіндігін және
d) осы мақсатқа сай келетіндігін тұспалдайды.
Шектеудің қажеттілігіне қатысты кез келген пайымдау объективті ойға негізделеді.
11. Мемлекет шектеулерді қолдана отырып, аталған шектеу мақсатына жету үшін қанша қажет болса, тек сонша шек қоятын құралдарды пайдаланады.
12. Пактімен кепілдендірілетін құқықты шектеу дәйектемесінің ауыртпалығы мемлекетке түседі.
13. Кез келген шектеулер осы Пактіде танылған басқа құқықтармен бірге қосылуы керек екендігі туралы Пактінің 12-бабында көрсетілген талап Пактіде танылған басқа құқықтарға қойылған шектеулерде тұспалданады.
14. Пактінің шектеу ережелері көп жағдайда мемлекеттерді байланыстыратын басқа халықаралық міндеттемелермен қорғалған адамның кез келген құқықтарын шектеулі жүзеге асыру ретінде түсіндірілмейді.

В. Нақты шектеу ережелеріне қатысты түсіндіру принциптері

«Заңмен белгіленген»

15. Пактімен қосылатын және шектеуді қолдану кезінде күшінде болатын жалпы Қолданудың ұлттық заңымен қарастырылатын жағдайды қоспағанда, ешқандай шектеулер адам құқықтарын жүзеге асыруға қосарланбайды.
16. Адам құқығын жүзеге асыруға шектеу енгізетін заңдар негізсіз немесе қисынсыз болмауы керек.
17. Адам құқықтарын жүзеге асыруды шектейтін құқықтық нормалар әр адамға анық және түсінікті болуы керек.
18. Тиісті кепілдер және адам құқықтарын шектеуді заңға қайшы немесе қорлау арқылы енгізу немесе қолдану заңмен қарастырылады.

«Демократиялық қоғамда»

19. «Демократиялық қоғамда» сөз тіркесі өзі анықтайтын шектеу ережелерін одан да көп шектеуші ретінде түсіндіріледі.
20. Белгілі шектеуді осылай енгізетін мемлекет қоғамның демократиялық қызмет етуіне осы шектеулердің зиян келтірмейтіндігін көрсетеді.
21. Демократиялық қоғамның бірыңғай үлгісі болмағанмен, Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысында және адам құқықтарының Жалпыға бірдей декларациясымен қарастырылған адам құқықтарын мойындайтын, құрметтейтін және қорғайтын қоғам осы анықтамаға сай ретінде қарастырылуы мүмкін.

«Қоғамдық тәртіп (fordre public)»

22. «Қоғамдық тәртіп (ordre public)» сөз тіркесі, Пактіде қалай қолданылса, қоғамның қызметін етуін қамтамасыз ететін нормалар сомасы немесе қоғамның құрылуына негіз болатын принциптер қатары ретінде анықталуы мүмкін. Адам құқықтарын құрметтеу қоғам тәртібінің бір бөлігі болып есептеледі (ordre public).
23. Қоғамдық тәртіп (ordre public) осы негізде шектелетін нақты адам құқықтарының мән-мәтінінде түсіндіріледі.
24. Қоғамдық тәртіпті (ordre public) қолдауға жауапты мемлекеттік органдар немесе мекемелер парламент, соттар немесе құзырлы тәуелсіз органдар арқылы олардың өкілеттігін жүзеге асыру бойынша бақылануы керек.

«Халық денсаулығы»

25. Халықтың немесе халықтың жеке тұлғаларының денсаулығына төнетін қауіпке қатысты мемлекеттің шараларды қолдануына мүмкіндік жасау үшін кейбір құқықтарды шектеуге халық денсаулығы негіз ретінде пайдалануы мүмкін. Осы шаралар аурулардың немесе жарақаттанушылықтың алдын алуға немесе ауру және жарақаттанған адамдарды күтуді қамтамасыз етуге бағытталуы тиіс.
26. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымдарының Халықаралық медикалық-санитарлық ережелеріне көңіл бөлінуі керек.

«Халықтың адамгершілік құндылықтары»

27. Уақыттың кез келген кезеңінде және әр түрлі мәдениетте халықтың адамгершілік құндылықтары әр түрлі болғандықтан, адам құқықтарын шектеу үшін негіз ретінде халықтың адамгершілік құндылықтарын пайдаланатын мемлекет саналылықтың белгілі деңгейін көрсете отырып, қарастырылатын шектеулер қоғам негізін қалайтын құндылықтарды сақтап қалуы үшін қажет болып табылатындығын көрсетеді.
28. Мемлекетпен берілетін саналылық деңгейі Пактіде белгіленген кемсітпеушілік ережесіне қолданылмайды.

«Мемлекеттік қауіпсіздік»

29. Мемлекеттік қауіпсіздік тек мемлекеттің болуын, оның аумақтық тұтастығын немесе күшке немесе күш қолдану қаупіне қарсы саяси тәуелсіздікті қорғау үшін қолданылған жағдайда, белгілі құқықтарды шектейтін өлшемдерді дәлелдеу үшін пайдаланылуы мүмкін.
30. Құқықтық тәртіп үшін жергілікті төтенше немесе біршама жекеленген қауіптерді жою мақсатында шектеулерді енгізу сияқты мемлекеттік қауіпсіздік түсінігіне сілтеме берілмеуі керек.
31. Мемлекеттік қауіпсіздік түсінігін жалпы немесе ерікті шектеулерді енгізу үшін сылтау ретінде қолдануға болмайды және тиісті кепілдер мен теріс пайдаланушылықтан тиімді қорғау құралдары бар болған жағдайда ғана оларға сілтеме жасауға болады.
32. Адам құқықтарының жиі бұзылуы мемлекеттік қауіпсіздікті бұзады және халықаралық әлем мен қауіпсіздікке қатер төндіруі мүмкін. Мұндай бұзушылыққа кінәлі мемлекет осындай бұзушылыққа қарсы әрекетті басады немесе өзінің тұрғындарына қатысты жазалау әрекеттерін жүзеге асыруға бағытталған шараларды қабылдауды дәлелдеу ретінде мемлекеттік қауіпсіздік түсінігіне сілтеме жасалмайды.

«Қоғамдық қауіпсіздік»

33. Қоғамдық қауіпсіздік тұрғындар, олардың өмірі немесе денсаулығы қауіпсіздігінің қатерінен немесе оның мүлкін айтарлықтай шығыннан қорғау дегенді білдіреді.
34. Қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету қажеттілігі заңмен қарастырылатын шектеулерді дәлелдей алады. Оны жалпы немесе ерікті шектеулерді енгізу үшін қолдануға болмайды және оған тиісті кепілдер мен теріс пайдаланушылықтан құқықтық қорғаудың тиімді құралдары бар болған жағдайда сілтеме жасауға болады.

«Басқа тұлғалардың құқықтары мен бостандығы» немесе «басқа
тұлғалардың құқықтары немесе беделі»

35. Пактідегі құқықтарды шектей алатын басқа тұлға құқықтарының және бостандықтарының көлемі Пактіде танылған құқықтар мен бостандықтар шеңберінен асады.
36. Пактімен қорғалатын қандай да бір құқықтың және онда қорғалмайтын құқық арасында қайшылық туындаған жағдайда, Пактінің негізгі құқықтар мен бостандықтарды қорғауға бағытталғандығы туралы фактіні мойындау және ескеру қажет. Бұл мәнмәтінде Пактінің 4-бабына сәйкес одан тартынуға болмайтын құқықтарға ерекше көңіл бөлу керек.
37. Басқа тұлғалардың беделін құрметтеуге негізделген адамның қандай да бір құқығын шектеу қоғамдық пікірден немесе сыннан мемлекетті және оның ресми тұлғаларын қорғау үшін қолданылмайды.

Сот ісінің жариялылығын шектеу

38. Егер сот заңға сәйкес:
соттың ашық отырысында хабарланған және тараптардың немесе олардың отбасының жеке өмірінің мүддесі немесе кәмелетке толмағандар мүддесі осыны талап ететінін куаландыратын ерекше жағдайлар кезінде барлық сот ісінің қаралуына немесе оның бір бөлігіне баспасөз бен бұқара жіберілмеуі керек; немесе (а) сот төрелігінің мүддесін бұзатын немесе (б)халықтың адамгершілік құндылықтарына, қоғамдық тәртіпке (ordre public) немесе демократиялық қоғамда мемлекеттік қауіпсіздікке қауіп төндіретін жариялылықты болдырмау үшін сот ісі жабық отырыста қаралуы керек деп қаулы шығармаса, барлық сот ісі жария түрде өтуі керек.

II БӨЛІМ. ТӨТЕНШЕ ЖАҒДАЙЛАР КЕЗІНДЕ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДЕН ТАРТЫНУ

А «Ұлттың өміріне қауіп төндіретін төтенше жағдайлар»

39. Қатысушы мемлекет ұлттың өміріне қауіп төндіретін тек ерекше және нақты жағдаймен немесе болайын деп жатқан қауіп-қатермен соқтығысқан жағдайда ғана 4-бапқа сәйкес Халықаралық азаматтық және саяси құқықтар пактісі бойынша өз міндеттемелерінен тартынуда шаралар (одан әрі «тартыну жөніндегі шара» деп аталады) қолдана алады. Ұлттың өміріне төнген қауіп бұл:
a) мемлекеттің барлық халықына, сондай-ақ барлық, аумағына, не бір бөлігіне төнетін,
b) халықтың нақты тұтастығына, мемлекеттің саяси тәуелсіздігі немесе аумақтық тұтастығы немесе Пактіде танылған қорғау құқықтарын қамтамасыз ету үшін өмірлік қажетті мекемелердің болуына немесе қалыпты жұмыс істеуіне қауіп төндіретін қауіп-қатер болып табылады.
40. Ұлттың өміріне ауыр және тікелей қауіп-қатер болмайтын ішкі жанжал және тәртіпсіздіктер 4-бапқа сәйкес тартынуды ақтай алмайды.
41. Экономикалық қиындықтар міндеттемелерден тартыну жөніндегі шараны ақтай алмайды.

В. Төтенше жағдайларды хабарлау, ол туралы ескерту және оны тоқтату

42. Пакт бойынша өз міндеттемелерінен тартынған қатысушы мемлекет ұлттың өміріне қауіп төндіретін төтенше жағдайлардың болуы туралы ресми хабарлайды.
43. Ұлттық заңнамаға сәйкес төтенше жағдайларды хабарлау процедурасы оны хабарлағанға дейін ұсыныс жасайды.
44. Пакт бойынша өз міндеттемелерінен тартынған қатысушы мемлекет Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас хатшысы арқылы Пактінің басқа қатысушы мемлекеттеріне дереу тартынған ережелері мен осындай шешімге түрткі болған себептері туралы ескертеді.
45. Ескерту қатысушы мемлекеттерге Пакт бойынша өз құқықтарын жүзеге асыруға және өз міндеттемелерін орындауға мүмкіндік беретін жеткілікті ақпаратты қамту керек. Атап айтқанда:
a) мемлекет тартынатын Пакт ережелерін;
b) қатысушы мемлекеттерге мұндай тартыну ауқымын бағалауға мүмкіндік беру үшін төтенше жағдайларды реттейтін конституциялық жағдайлармен, заңнамамен немесе декреттермен бірге төтенше жағдайларды хабарлау туралы жарлықтың көшірмесін;
с) төтенше жағдайларды енгізу күнін және оны хабарлау мерзімін;
d) төтенше жағдайларды хабарлауға алып келген нақты жағдайлардың қысқаша сипаттамасымен қоса өз міндеттемелерінен тартыну туралы шешім қабылдауға үкіметке түрткі болған себептерге түсінік беруін;
е) осы құқықтардан тартынған және ескертуге дейін қабылдаған декреттердің даналарын қоса алғанда Пактіде танылған құқықтардан тартыну жөніндегі шараның болжамдалатын салдарларының қысқаша сипаттамасын қамту керек.
46. Қатысушы мемлекеттер Пактіге сәйкес өз рөлін орындау үшін қажет қосымша ақпараттың Бас хатшы арқылы берілуін талап ете алады.
47. Тартыну туралы ескертуді жылдам тиісті үлгіде жасамаған қатысушы мемлекет басқа қатысушы мемлекеттер алдында өз міндеттемелері бұзылады және Пактіде көзделген рәсімдерде ұсынылған қорғаудан айырылуы мүмкін.
48. 4-бапқа сәйкес тартыну құқығын пайдаланатын қатысушы мемлекет ұлттың өміріне қауіп төндіретін төтенше жағдайларды тоқтату үшін ең қысқа мерзімде мұндай тартынуды тоқтатады.
49. Қатысушы мемлекет мұндай тартынуды тоқтатқан күні басқа да қатысушы мемлекеттерді Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас хатшысы арқылы оны тоқтату туралы ескертеді.
50. 4-бапқа сәйкес тартыну тоқталғаннан кейін Пактіде қорғалатын барлық құқықтар мен бостандықтар толықтай қайтарылуы тиіс. Тез арада тартыну жөніндегі шаралардың салдарларын сақтап қалатын шолу жүргізіледі. Тартыну жөніндегі шаралардың әрекеті кезінде немесе нәтижесінде заңды бұзу нәтижелерінде зардап шеккен адамдарға бұзушылықты түзеу және өтемақы төлеу жөнінде шаралар қолдану қажет.

С. «тек жағдайдың шиеленісуі бойынша талап етілетін деңгейде»

51. Тартыну жөніндегі қатыгездік, ұзақтық және географикалық ауқымының кез-келген шаралары ұлттың өміріне төнетін қауіп-қатерге қарсы әрекет үшін қажет және оның сипаты мен дәрежесіне мөлшерлес болу керек.
52. Құзырлы ұлт биліктері әрбір жағдайда төтенше жағдайлармен болатын нақты қауіпке қарсы әрекет үшін қабылданған немесе ұсынылған тартыну жөніндегі кез-келген шараның қажеттілігін бағалауға міндетті.
53. Пактінің нақты шектеу ережелеріне сәйкес қолжетімді әдеттегі шаралар ұлттың өміріне төнетін қауіпке қарсы әрекет үшін жеткілікті болса осы немесе өзге де жағдайлар жағдайдың шиеленісуіне сәйкес қатал түрде қажет болып табылады.
54. Қатты қажеттілік принципі әділ түрде қолданылады. Әрбір шара нақты, айқын, бар немесе болайын деп жатқан қауіп-қатерге бағытталу керек және әлеуетті қауіп-қатердің пайда болу қауіптенуінен ғана енгізілмейді.
55. Төтенше жағдайларды реттейтін ұлттық конституция және заңдар заң шығару органдарымен тартыну жөніндегі шараларға шұғыл және мерзімді тәуелсіз шолуларды өткізу қажеттілігін қарастыру керек.
56. Оларды қозғайтын тартыну жөніндегі шаралар жағдайдың шиеленісуіне сәйкес қатты қажет болып табылмайтындығын растайтын адамдарға тиімді қорғау құралдары беріледі.
57. Тартыну жөніндегі шаралар шынымен жағдайдың шиеленісуімен қатты талап етілетін деңгейін анықтау кезінде ұлт биліктерінің пікірі сөзсіз қарай алмайды.

D. Тартынуға жол берілмейтін құқықтар

58. Ұлт өміріне қауіп төндіретін төтенше жағдайлар кезінде де бірде-бір қатысушы мемлекет Пактіде көзделген өмір сүру құқығы; азаптаулардан, қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттерден мен жазалаудан, сондай-ақ еркін Келісімсіз медициналық немесе ғылыми тәжірибеден азат ету құқығы; құлдықтан немесе еріксіз жағдайдан азат ету құқығы; шарттық міндеттемелерді орындамаған үшін бас бостандығына тартылмау құқығы, ретроактивті қылмыстық заңнама негізінде тым ауыр жазаға сотталмау және жазаламау құқығы; құқықтық субъективтілігін тану құқығы; пікір, ұждан және діни бостандығы кепілдерін бұза алмайды.
59. Пактінің қатысушы мемлекеттері өз міндеттемелері шеңберінде өзінің аумағындағы және өздерінің заңи құзырындағы барлық адамдарға (2-баптың 1-тармағы) осы құқықтарды қамтамасыз етуге және құқықтар бұзылған жағдайда (2-баптың 3-тармағы) құқықтық қорғаудың тиімді құралдарын қамтамасыз ету үшін шара қолдану, ресми де, ресмилеу де топтар ерікті және соттан тыс адам өлтіру немесе еріксіз жоғалу тәжірибесін жүзеге асырмау, қамауда отырған адамдар азаптаулардан және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлерінен сақтау және бір де адам теріс күші бар заңдарға және декреттерге сәйкес сотталмау немесе жазаланбау мақсатында төтенше жағдай кезінде ерекше сақтық шаралары қолдану керек.
60. Кәдемгі соттар тартынуға рұқсат етілмейтін құқықтарының бұзылуы туралы кез-келген шағым бойынша өзінің заңи құзыры төтенше жағдайлар кезінде де сақталуы керек.

Е. Төтенше жағдайларды енгізу және қолдануға қатысты кейбір жалпы принциптері және міндеттемелерден тартыну жөніндегі кейінгі шаралар

61. Ұлттың өміріне төнген қауіпке қарсы тұру мақсатында халықаралық құқыққа сәйкес танылған құқықтардан тартыну құқықтық бос кеңістікте жүзеге аспайды. Ол заңмен бекітіледі және жалпы сипаттағы бірқатар құқықтық принциптермен реттеледі.
62. Төтенше жағдайларды хабарлау ұлттың өміріне төнетін қауіп қандай дәрежеде және мұндай қауіпке орын бар-жоғын анықтау үшін жағдайды әділ бағалау негізінде заң жолымен жүзеге асырылады. Заңсыз жолмен жүзеге асырылатын төтенше жағдайларды хабарлау және Пакт бойынша міндеттемелерден кейінгі тартынулар халықаралық құқықты бұзу болып табылады.
63. Төтенше жағдайлар кезінде кейбір тартынуларға жол беретін Пактінің ережелерін шек қоя талқылау керек.
64. Төтенше жағдайлар кезінде заңдылық сақталу керек. Ұлттың өміріне төнетін қауіпке тиісті түрде қарсы тұру мақсаты бар мақұлданған және шектеулі айрықша құзыретінің тартылуы болып табылады. Өз міндеттемелерінен тартынатын мемлекет заңға сәйкес өз іс-әрекеттерін негіздеуге міндетті.
65. Пактідегі барлық рәсімдер адам құқығын қорғаудың негізгі мақсатына бағынады. Пактінің 5-бабының 1-тармағында Пактіге сәйкес жүзеге асырылатын шаралардың нақты шектеуі жазылған:
«Осы Пактіде қандай да бір мемлекеттің, қандай да бір топтың немесе қандай да бір адамның қандай қызмет болса да онымен айналысуға немесе осы Пактіде танылған кез-келген құқықты немесе бостандықты жоюға немесе оларды осы Пактіде көзделгеннен артық шектеуге бағытталған қандай әрекет болса да, оны жасауға құқылы екендігін білдіретіндігі сияқты ешнәрсе түсіндірілмейді».
Адам құқықтарының жалпыға бірдей дикларациясының 29-бабының 2-тармағында заңның негізгі мақсаты жазылған:
«Өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру кезінде әрбір адам тек лайықты тану мақсатында қана заңмен белгіленген шектеулерге тартылу керек. Басқалардың құқықтары мен бостандықтарын құрметтеуді және әділ талаптарды, қоғамдық тәртіпті және демократикалық қоғамдағы жалпы әл-ауқатты қанағаттандыруды қамтамасыз ету».
Аталған жағдайлардың ұлттың өміріне төнетін қауіпті білдіретін жағдайларға сілтеме жасағанда толық көлемде қолданылады және өкіметке өз міндеттемелерінен тартыну құқығын береді.
66. Төтенше жағдайларды заңды түрде хабарлау Пакт бойынша белгіленген міндеттемелерден тартынуға мүмкіндік береді, бірақ халықаралық міндеттемелерден жалпы тартыну құқығын бермейді. 4-баптың 1-тармағы және 5-баптың 2-тармағында халықаралық құқық бойынша басқа міндеттемелермен үйлеспейтін тартынуларға тыйым салынады. Осыған байланысты Женева конвенциясы мен ХЕҰ конвенциясына сәйкес төтенше жағдайларға қолданылатын халықаралық міндеттемелерге ерекше көңіл бөлінуі керек.
67. Халықаралық емес қақтығыс жағдайында соғыс құрбандарын қорғау туралы 1949 жылғы Женева конвенциясына қатысушы мемлекет ешбір жағдайда да тәуелсіздік пен әділдіктің қажетті кепілдіктерін қамтамасыз етумен істі сот қарауына беру құқығынан айыра алмайды (3-бап, жалпы 1949 жылғы Конвенциялар үшін). 1977 жылғы ІІ Қосымша хаттамаға сәйкес Хаттамаға қатысушы мемлекеттер кез-келген жағдайда қылмыстық қудалау аясында келесі құқықтарды сақтауы керек:
a) міндеті айыптаулар туралы кешеуілдетпей хабарлау және барлық қажетті құқықтар мен қорғау құралдарын беру;
b) тек жеке қылмыстық жауапкершілігі негізінде ғана құқық бұзушылықты талқылау;
с) ретроактивті қылмыстық заңнама негізінде тым қатты жазаға кесілмеу немесе белгілемеу құқығы;
d) кінәсіздіктің анық-қанығына жету;
е) айыпталушының қатысуымен істің сотта қаралуына құқығы;
f) өзіне қарсы түсінік беруіне немесе өзін кінәлі деп тануға айыпталушының еркіндігі;
g) міндеті сотталғанды сот және басқа да қорғау құралдары туралы хабарлау.
68. Адам құқықтары жөніндегі ХЕҰ негізгі конвенциялары Пактіде қамтылған құқықтарды толықтыратын тең еңбек, қауымдастық еркіндігі, жұмысқа жалдау кезіндегі теңдік және кәсіподақтар мен жұмысшылардың құқықтары сияқты мәселелерге қатысты құқықтар қатарынан қамтиды. Олардың кейбіреулеріне төтенше жағдайда тартыну тартылмайды; басқалары тартынуға жол береді, бірақ тек жағдайдың шиеленісуі талап ететіндей дәрежеде ғана.
69. Пактіге қатысушылар болып табылмайтын елдерді қоса алғанда, бір де бір мемлекет төтенше жағдайлар кезінде:
өмір сүру құқығын;
азаптаулар немесе қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттерден немесе жазалаудан, сондай-ақ медициналық және ғылыми тәжірибеден азат ету құқығын;
құлдықтан немесе еріксіз жағдайда болмау құқығын; Пактіде белгіленген ретроактивті қылмыстық жазалауларға тартылмау құқығын болдыра және бұза алмайды.
Халықаралық құқық кез-келген жағдайда мұндай негізгі құқықтардан бас тартуға тыйым салады.
70. Өз бетімен ұстаудан және абақтыда қамаудан қорғау құқығы (9-бап) және кез-келген қылмыстық айыптауды қарағанда істі әділ және көпшілікпен қарау құқығы (14-бап) төтенше жағдайлардағы қажеттіліктің шиеленісу жағдайында заңды түрде шектеулі мүмкін, адамдардың адами тұлғаға тән абыройды құрметтеудің басты құқықтарынан бас тартуы, кез-келген төтенше жағдайларға жол беру ешқашан қатты қажет бола алмайды және олардың құрметтеуі тартынуға жол берілмейтін құқықтардың сақталуын және оларды бұзған жағдайда тиімді қорғау құралдарын беруді қамтамасыз ету мақсатында маңызды рөл ойнайды. Атап айтқанда:
a) барлық тұтқындау және қамауда ұстау фактілері, сондай-ақ ұстау орындары, мүмкіншілігінше, орталықтандырылған тәртіпте есептеледі және кідірмей жұртшылыққа хабарланады;
b) ешкім сот талқылауын күткен адамдарды қамауда ұстау немесе айып тағылмай тұрып қамауда ұстау болсын белгісіз мерзімге ұсталмауы керек;
c) бірнеше күннен асатын, мысалы үш күннен жеті күнге дейінгі мерзім ішінде ешкім отбасымен, достарымен немесе заңгермен сөлесу құқығынсыз оқшаулауға ұсталмайды;
d) айыпсыз қандай да бір адамды ұстаған жағдайда оның қамауда болу қажеттілігі туралы мәселе тәуелсіз трибуналда қаралады;
e) айып тағылған барлық адамдар заң негізінде құрылған құзырлы, тәуелсіз және бейтарап соттың істі әділ талқылауға құқылы;
f) азаматтық адамдар, әдетте, кәдімгі сот алдында тұрады; азаматтық адамдарға қатысты айыптауларды қарау үшін әскери трибуналдарды немесе арнаулы соттарды құру қатаң түрде қажет болған жағдайларда олардың біліктілігі, тәуелсіздігі мен әділдігі, сондай-ақ құзырлы билікпен мерзімді шолуының қажеттілігін қамтамасыз етеді;
g) қылмыстағы әрбір айыпталушы кінәсізбін деп саналуға құқылы және әділ қарауды қамтамасыз ету мақсатында келесі кепілдіктерге құқылы:
түсінетін тілінде айыптаулар туралы шұғыл түрде және толық ескерілу құқығы;
құпиялық түрде өз заңгерімен қарым қатынас жасалу құқығын қоса алғанда өз қорғауын дайындау үшін жеткілікті уақыт пен мүмкіндіктерге құқылы;
заңи көмек көрсеткенде заңгерге төлеу үшін жеткілікті қаражаты болмағанда ақысыз өздері таңдап алған заңгер арқылы өздерін қорғау және ол құқығы туралы хабардар болу құқығы;
сот талқылауына қатысу құқығы;
өзіне қарсы түсінік беруге немесе өзін кінәлі деп тануға мәжбүр болмау құқығы;
куәгерлерді шақыру және жауап алуға құқығы;
сот қиянатшылдыққа жол бермеу мақсатында тиісті кепілдіктерде қауіпсіздік ұғынысы бойынша өзге де шешім қабылдаған жағдайларды қоспағанда көпшілікпен қарау құқығы;
жоғары тұрған сотқа апелляциямен жүгіну құқығы;
h) барлық жағдайларда тиісті талқылау хаттамасы жүргізіледі;
i) айыпталған немесе ақталған қылмыс үшін ешкім екінші рет сотталмауы немесе жаза тарпауы тиіс.

F. Біріккен Ұлттар Ұйымының органдары және Адам құқықтары жөніндегі комитеттің қызметі және міндеттеріне қатысты ұсыныстар

71. Пакттің 40-бабына сәйкес өз баяндамаларын қарау, таныстыру және қатысушы мемлекеттердің баяндамасы бойынша жалпы тәртіпте ескертулерді беру бойынша өз өкілеттіктерін жүзеге асыру кезінде Адам құқықтары жөніндегі комитет қатысушы мемлекеттердің 4-бап ережелерінің орындалуын қарай алады және қарау керек. Ұқсас түрде ол оны 41-бапқа және тиісті мемлекетаралық және жеке қатынастарға қатысты Факультативтік хаттамаға сәйкес өз өкілеттіктерін жүзеге асыру кезінде жасай алады және жасау керек.
72. 4-баптың 1 және 2-тармағы талаптарының сақталуын орнату және қатысушы мемлекеттердің баяндамаларында қамтылған ақпаратты толықтыру мақсатында Адам құқықтары жөніндегі комитеттің мүшелері адам құқықтары саласында танылған құзыретіне ие адамдар ретінде сенімді деп есептейтін және басқа да үкіметаралық органдар, үкіметтік емес ұйымдар беретін ақпаратты, сондай-ақ жеке адамдардың хабарларын есепке алады және есепке алу керек.
73. Адам құқықтары жөніндегі комитет 4-баптың 3-тармағына сәйкес тартыну туралы ескерту берген немесе Комитеттің негізделген пікірі бойынша 4-бапта көзделген шектеулерге сәйкес төтенше шараларды жүргізген қатысушы мемлекеттерден 40-баптың 1 (b)-тармағына сәйкес қосымша баяндамаларды сұрату рәсімін әзірлеу керек. Мұндай қосымша баяндамалар Пакттің жүзеге асырылуын қозғайтын шамада төтенше жағдайға қатысты мәселелерге жату керек және Комитетпен қысқа мерзімде қаралу керек.
74. Адам құқықтары жөніндегі комитет фактілерді айқындау жөніндегі өз функцияларын тиімді орындау мүмкіндігін қамтамасыз ету мақсатында ауызша хабарламалар мен түсінік беруді тыңдауға, сондай-ақ Пакттің ережесін бұзады деп сендіріп айтатын қатысушы мемлекеттердің қатысуын жүзеге асыруға мүмкіндік беру үшін Факультативтік хаттамаға сәйкес хабарламаларды қараудың өз рәсімдерін әзірлеу керек. Қажет болған жағдайда Факультативтік хаттаманың қатысушы мемлекеттері осы мақсатта өзіне тиісті өзгерістер енгізу туралы мәселені қарау керек.
75. Біріккен Ұлттар Ұйымының Адам құқықтары жөніндегі комиссия өзінің Кемсітушіліктің алдын-алу және азшылықтарды қорғау жөніндегі шағын комиссиясын жыл сайын төтенше жағдайларды хабарлаған, қолдаған немесе тоқтатқан Пактіге қатысушылары не қатыспаушылары болып табылмайтынына қарамастан мемлекеттердің тізбесін дайындауды өтіну керек. Осы тізімде келесі мәліметтер:
- хабарландыруға, ұлттың өміріне төнетін қауіпке, міндеттемелерден тартыну жөніндегі шараларға және олардың көлемдігіне, кемсітушіліксіздікке және басқа да мемлекеттер туралы тартынуға жол берілмейтін құқықтарын сақтауға қатысты сенімді ақпарат.
76. Біріккен Ұлттар Ұйымының Адам құқықтары жөніндегі комиссиясы және оның Шағын комиссиясы төтенше жағдайлардың ұзақ кезеңіне қатысты фактілерді тергеу және анықтау бойынша арнайы баяндамашылар мен органдардың тағайындау тәжірибесін қолдануды жалғастыруы керек.

Сиракузские принципы толкования ограничений и отступлений от положений Международного пакта о гражданских и политических правах

Организация Объединенных Наций. Экономический и социальный совет. Документ ООН E/CN.4/1985/4, Приложение (1985)

I. ОГРАНИЧЕНИЕ ПРАВ

A. Общие принципы толкования положений пакта, относящиеся к правомерности ограничения прав

1. Не допускаются никакие ограничения или основания для их применения в отношении прав, гарантируемых в Пакте, за исключением ограничений, которые рассматриваются в положениях самого Пакта.
2. Сфера применения ограничения не может быть истолкована таким образом, чтобы поставить под угрозу сущность соответствующего права.
3. Толкование любых ограничений должно быть максимально конкретным и любые сомнения должны решаться в пользу защиты рассматриваемых прав.
4. Толкование ограничений должно происходить с учетом характера и контекста, в котором существует каждое из ограничиваемых прав.
5. Все ограничения признаваемых в Пакте прав должны быть закреплены в соответствии с национальным законом и соответствовать целям и задачам Пакта.
6. Перечисленные в Пакте ограничения не могут быть применено для целей, не совпадающих с описанными в Пакте.
7. Произвольное применение ограничений не допускается.
8. Законом должны быть предусмотрена возможность обжалования и эффективные средства правовой защиты от неправомерного введения или применения каждого из ограничений.
9. Ни одно из ограничений прав, признаваемых в Пакте, не может быть дискриминационным в отношении пункта 1 Статьи 2.
10. В тех случаях, когда Пакте предписывает, чтобы ограничение было «необходимым», термин «необходимо» подразумевает, что такое ограничение:
(a) основано на одном из положений, согласно которым такое ограничение является допустимым в соответствии с одной из статей Пакта,
(b) отвечает насущной потребности государства или общества,
(c) преследует законные цели, а также
(d) является соразмерным этим целям.
Любая оценка необходимости того или иного ограничения должна основываться на объективных факторах.
11. При применении ограничения, государство не должно применять меры, приводящее к большему ограничению прав, чем это необходимо для достижения цели, с которой вводится ограничение.
12. Обязанность доказать правомерность ограничения прав, гарантируемых в Пакте, лежит на государстве.
13. Требование, изложенное в Статье 12 Пакта, о том, что любое ограничение должно быть совместимым с признаваемыми в Пакте другими правами, относится и к ограничениям других прав, признаваемых в Пакте.
14. Не допускается истолкование ограничений прав, признаваемых в Пакте, таким образом, чтобы ограничить осуществление любого из прав человека, которые гарантируются в большем объеме другими международными обязательствами государства.

B. Принципы толкования, относящиеся к отдельным положениям об ограничении прав

i. «предписаны законом»
15. Ни одно ограничение осуществления прав человека не вводится иначе, как в соответствии с национальным законом общего применения, который не противоречит Пакту и действует в момент введения ограничения.
16. Законы, предусматривающие ограничение на пользование правами человека, не должны быть произвольными или необоснованными.
17. Правовые нормы, ограничивающие пользование правами человека, должны быть четко изложены и доступны каждому.
18. Законом должны быть предусмотрены достаточные гарантии и эффкетивне средства правовой защиты от незаконного или неправомерного введния или применения ограничений прав человека.

ii. «в демократическом обществе»
Выражение «в демократическом обществе» толкуется в смысле введения дополнительного условия для применения ограничений.
Государство, вводящее ограничения, обязано продемонстрировать, что эти ограничения не препятствуют демократическому функционированию общества.
Хотя единой модели демократического общества не существует, общество, которое признает и уважает права человека, провозглашенные в Уставе Организации Объединенных Наций и во Всеобщей декларации прав человека, можно рассматривать как соответствующее данному определению.
19. Выражение «в демократическом обществе» должно толковаться в смысле введения дополнительных условий для применения ограничения, к которому относится это требование.
20. Государстве, применяющем ограничения, обязано продемонстрировать, что эти ограничения не препятствуют демократическому функционированию общества.
21. Хотя единой модели демократического общества не существует, общество, которое признает и уважает права человека провозглашенные в Уставе Организации Объединенных Наций и во Всеобщей декларации прав человека, может рассматриваться как соответствующее этому определению.

iii. «общественный порядок (ordre public)»

22. Выражение «общественный порядок» в том смысле, в каком оно используется в Пакте, может быть определено как совокупность норм, обеспечивающих жизнедеятельность общества или как ряд основополагающих принципов, на которых построено общество. Уважение к правам человека является частью общественного порядка.
23. Общественный порядок следует толковать в контексте задач конкретного права, которое ограничено на этом основании.
24. Государственные органы или представители, ответственные за поддержание общественного порядка, подлежат контролю в осуществлении ими своих полномочий со стороны парламента, судебных органов или других компетентных независимых структур.

iv. «здоровье населения»

25. Стремление защитить здоровье населения может служить основанием для ограничения определенных прав, если государству необходимо принять меры по устранению серьезной угрозы здоровью населения или отдельных лиц. Эти меры могут быть направлены непосредственно на предотвращение заболевания или угрозы физическому здоровью или на обеспечение ухода за больными или пострадавшими.
26. Должное внимание должно уделяться международным стандартам здравоохранения, принятым Всемирной организацией здоровья.

v. «нравственность населения»

27. Содержание понятий «мораль» и «нравственность» меняется со временем и неодинаково в разных культурах, поэтому у государства есть определенная свобода в применении ограничений с целью защиты нравственности, однако это не умаляет необходимости доказать, что принимаемое ограничение является исключительно важным для поддержания уважения к основополагающим ценностям общества.
28. Определенная свобода в толковании понятия «нравственность» неприменима в отношении принципа недискриминации, определенного в Пакте.

vi. «национальная безопасность»

29. Ссылка на интересы национальной безопасности для оправдания мер по ограничению некоторых прав возможна только в том случае, когда такие меры принимаются для защиты существования государства, его территориальной целостности или политической независимости от применения силы или угрозы ее применения.
30. На интересы национальной безопасности нельзя ссылаться в качестве основания для введения ограничений с целью предотвращения лишь локальной или относительно изолированной угрозы правопорядку.
31. Интересы национальной безопасности не могут использоваться в качестве предлога для введения неопределенных или произвольных ограничений, и на них можно ссылаться лишь при наличии адекватных гарантий и эффективных средств правовой защиты от нарушений.
32. Систематическое нарушение прав человека подрывает истинную государственную безопасность и может представлять угрозу международному миру и безопасности. Государство, несущее ответственность за такое нарушение, не должно ссылаться на интересы государственной безопасности в качестве оправдания мер, направленных на подавление сопротивления такому нарушению или проведение политики репрессий в отношении своего населения.

vii. «общественная безопасность»

33. Общественная безопасность означает защиту против угрозы для безопасности людей, их жизни или физического здоровья, а также против причинения серьезного ущерба их имуществу.
34. Ограничения, установленные законом, могут быть обусловлены необходимостью обеспечить защиту общественной безопасности. Интересы общественной безопасности не могут использоваться в качестве предлога для введения неопределенных или произвольных ограничений, и на них можно ссылаться лишь при наличии адекватных гарантий и эффективных средств правовой защиты от нарушений.

viii. «права и свободы других» или «права и репутация других»

35. Сфера охвата прав и свобод других лиц, которые могут служить основанием для ограничения провозглашенных в Пакте прав, выходит за рамки прав и свобод, признаваемых Пактом.
36. В случае конфликта между правом, закрепленным в Пакте, и другим правом, следует уделить особое внимание тому факту, что Пакт направлен на защиту наиболее важных, фундаментальных прав и свобод. В связи с этим особое значение следует придавать правам, которые в соответствии с Пактом не подлежат ограничению.
37. Защита репутации других не допускается в качестве основания для ограничения прав в случае, если ограничение применяется в целях защиты государства и официальных лиц от общественного мнения или критики.

ix. «ограничение права на публичное рассмотрение дела в суде»

38. Все судебные разбирательства должны проходить публично, за исключением случаев когда суд в соответствии с законом решит, что:
(a) пресса и публика не будут допускаться на все судебное разбирательство или его часть на основании конкретных причин, объявленных в публичном постановлении суда, где должно быть показано, что публичность ограничена в связи с интересами частной жизни сторон, их семей или несовершеннолетних, или когда
(b) ограничение публичности строго необходимо предотвращения распространения сведений, могущих привести к предвзятому отношению к процессу правосудия, или по соображениям морали, общественного порядка или государственной безопасности в демократическом обществе.

II. ОТСТУПЛЕНИЕ ОТ ПРАВ В СВЯЗИ С ЧРЕЗВЫЧАЙНЫМ ПОЛОЖЕНИЕМ

A. «Чрезвычайное положение, при котором жизнь нации находится под угрозой»

39. Государство-участник может принимать меры в отступление от своих обязательств по Международному Пакту о гражданских и политических правах, изложенных в статье 4, (далее «отступление от прав») только в случаях исключительной и действительной или неминуемой опасности, которая угрожает жизни нации. Угроза жизни нации это угроза, которая:
(a) затрагивает все население и либо всю, либо часть территории государства, а также
(b) представляет опасность для физического здоровья населения, политической независимости или территориальной целостности государства или достаточного функционирования институтов, необходимых для обеспечения и защиты признаваемых в Пакте прав.
40. Международные конфликты и беспорядки, которые не приводят к возникновению серьезной и неминуемой угрозы жизни нации не могут служить основанием для отступления от положений статьи 4.
41. Экономические сложности сами по себе не могут служить основанием для отступления от прав.

B. Объявление, уведомление и прекращение действия чрезвычайного положения

42. Государство-участник, использующее право отступления от положений Пакта, должно официально объявить о введении чрезвычайного положения в связи с наличием угрозы жизни нации.
43. В национальном законодательстве должны быть заблаговременно предусмотрены процедуры объявления чрезвычайного положения.
44. Государство-участник, использующее право отступления от положений Пакта, должно немедленно информировать другие государства, участвующие в настоящем Пакте, через посредство Генерального секретаря Организации Объединенных Наций о положениях, от которых оно отступило, и о причинах, побудивших к такому решению.
45. Подобное уведомление должно содержать информацию, достаточную для того, чтобы другие государства-участники могли пользоваться своими правами и выполнять свои обязательства в рамках Пакта. Уведомление, в частности, должно включать:
(a) перечисление положений Пакта, от которых государство-участник отступило;
(b) копию документа об объявлении чрезвычайного положения, а также конституционные положения, законы или указами, в соответствии с которыми вводится чрезвычайное положение, с тем, чтобы государства-участники могли оценить степень отступления от положений Пакта;
(c) срок начала и окончания действия чрезвычайного положения;
(d) объяснение причин, по которым правительство решило прибегнуть к отступлению, включая краткое описание фактов и обстоятельств, которые привели к введению чрезвычайного положения, и
(e) краткое описание того, какие последствия ожидаются от отступления от положений Пакта и какое влияние они будут иметь на гарантируемые в Пакте права, включая копии решений об отступлении от этих прав, которые были приняты до уведомления.
46. Государства-участники могут потребовать, чтобы дополнительная информация необходимая для выполнения ими своих обязанностей согласно Пакту передавалась через Генерального секретаря.
47. В случае если уведомление об отступлении не было незамедлительно направлено в должной форме государством-участником, то это государство тем самым нарушает свои обязательства перед остальными участниками и может лишиться правовой защиты, предусмотренной положениями Пакта.
48. Государство-участник, использующее право отступления согласно положениям статьи 4, должно стремиться к прекращению действия отступления в наикратчайшие сроки необходимые для прекращения чрезвычайной ситуации, которая угрожает жизни нации.
49. В день, когда государство-участник прекращает такое отступление, оно должно уведомить другие государства посредством извещения Генерального секретаря Организации Объединенных Наций о факте прекращения.
50. После прекращения отступления в соответствии со статьей 4 все права и свободы гарантируемые Пактом, должны быть полностью восстановлены. Следует как можно быстрее произвести оценку последствий применения отступлений. Следует принять меры по восстановлению несправедливости и компенсации тем, кто пострадал в течение действия или в результате применения отступления.

C. «только в той степени, в какой это требуется остротой положения»

51. Все меры в отступление от положений Пакта должны применяться исключительно в той степени, в какой это строго необходимо для устранения угрозы жизни нации, и вводиться на тот срок и на той географической территории, на какой это строго необходимо. Эти меры должны быть соразмерными с природой и масштабами угрозы для жизни нации.
52. Компетентные государственные органы должны определить необходимость каждого из предлагаемых или принятых отступлений с тем, чтобы устранить конкретную угрозу, вызванную чрезвычайной ситуацией.
53. Отступление от прав не является соответствующим остроте положения в ситуации, когда для устранения угрозы жизни нации будет достаточно обычного ограничения прав, предусматриваемого в отдельных положениях Пакта.
54. Принцип острой необходимости должен применяться объективно. Каждое отступление от прав должно быть направлено на устранение насущной, очевидной, действительной или неминуемой опасности и не может применяться только в связи с ожиданием потенциального происшествия.
55. В Конституции страны и в законах о чрезвычайном положении должна быть предусмотрена возможность скорого и периодического пересмотра в независимом порядке законодателями положений о необходимости в отступлениях от пакта.
56. Для тех лиц, которые утверждают, что они пострадали в результате отступления от положений Пакта, которое, по их мнению не являлось необходимым в связи с остротой ситуации, государство должно обеспечить эффективные средства правовой защиты.
57. При определении того, насколько отступление необходимо в соответствии с остротой ситуации, мнение властей страны не может считаться определяющим.

D. Права, отступление от которых не допускается

58. Ни одно государство-участник даже во время чрезвычайного положения, угрожающего жизни нации, не имеет права отступать от статей Пакта, гарантирующих право на жизнь, право на свободу от пыток или жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения или наказания, а также медицинских или научных опытов без свободного согласия, право на свободу от рабства, работорговли и содержания в подневольном состоянии, право на свободу от заключения вследствие неспособности выполнить какое-либо договорное обязательство, право на то, чтобы уголовная ответственность определялась положениями только того законодательства, которое действовало и применялось в момент совершения деяния или упущения, за исключением случаев, когда принятое позже законодательство установило более легкое наказание, право на признание правосубъектности человека и право на свободу мысли, совести и религии. Права, закрепленные в этих положениях, не подлежат отступлениям ни при каких обстоятельствах, даже при подтвержденной цели сохранения жизни нации.
59. Государства-участники Пакта обязаны обеспечивать эти права всем лицам, находящимся под их юрисдикцией (Статья 2(1)), и обеспечивать эффективные средств правовой защиты в случае нарушения прав (Статья 2(3)). В период чрезвычайного положения государства должны принимать особые меры с тем, чтобы обеспечить, что официальные лица или действующие от их имени лица не принимают участия в организации произвольных и внесудебных убийств или похищении людей. Они также должны обеспечить, что задержанные и заключенные защищены от пыток и других форм жесткого, бесчеловечного и унижающего человеческое достоинств обращения и наказания, и что обвинительные приговоры не выносятся и наказания не назначаются на основании законов или указов, которые не действовали на момент совершения деяния.
60. Юрисдикция обычных гражданских судов должны быть сохранена даже во время чрезвычайного положения для того, чтобы суды могли вынести решение в отношении любой жалобы о нарушении права, от которого не допускается отступление.

E. Некоторые общие принципы введения и применения чрезвычайного положения и соответствующие меры, предусматривающие отступление от положений Пакта

61. Отступление от прав, признаваемых международным правом, в связи с угрозой жизни нации происходит не в правовом вакууме. Отступление разрешено законом и потому к нему применимы несколько общих принципов права.
62. Объявление чрезвычайного положения должно быть добросовестным и основываться на объективном анализе ситуации с тем, чтобы определить представляет ли она угрозу для жизни нации и если да, то в какой степени. В случае когда объявление чрезвычайного положения и последующие отступления не являются добросовестными, они представляют собой нарушение международного права.
63. Положения пакта, дозволяющие определенные отступления во время чрезвычайного положения, должны толковаться ограничительно.
64. Действие принципа верховенства закона должно сохраняться во время чрезвычайного положения. Отступление от этого принципа допускается только в ограниченных случаях, когда требуется соответствующая реакция на угрозу для жизни нации. Государству необходимо доказать правомерность таких отступлений.
65. Согласно Пакту все действия подчинены основной задаче соблюдения прав человека. Статья 5(1) Пакта устанавливает четкие границы для принимаемых в рамках Пакта действий:
Ничто в настоящем Пакте не может толковаться как означающее, что какое-либо государство, какая-либо группа или какое-либо лицо имеют право заниматься какой бы то ни было деятельностью или совершать какие бы то ни было действия, направленные на уничтожение любых прав или свобод, признанных в настоящем Пакте, или на ограничение их в большей мере, чем предусматривается в настоящем Пакте.
Статья 29(2) Всеобщей декларации прав человека определяет конечную задачу права:
При осуществлении своих прав и свобод каждый человек должен подвергаться только таким ограничениям, какие установлены законом исключительно с целью обеспечения должного признания и уважения прав и свобод других и удовлетворения справедливых требований морали, общественного порядка и общего благосостояния в демократическом обществе.
Эти положения в полной мере применимы к заявлениям о том, что та или иная ситуация представляет угрозу для жизни нации, а потому власти могут отклоняться от положений пакта.
66. Объявление чрезвычайного положения bona fide позволяет делать отступления от определенных обязательств в рамках данного Пакта, но не дозволяет игнорировать международные обязательства в целом. В Статье 4(1) и 5(2) Пакта прямо запрещаются отступления, несовместимые с другими обязательствами государств по международному праву. С этой точки зрения следует обратить особенное внимание на международные обязательства, применимые к чрезвычайным положениям, в рамках Женевских конвенций и конвенций МОТ.
67. В условиях внутреннего вооруженного конфликта государство-участник Женевской конвенции 1949 года о защите жертв войны ни при каких обстоятельствах не может лишить гражданина права на судебное разбирательство с участием учрежденного надлежащим образом суда и обеспечением основополагающих гарантий независимости и беспристрастности суда (Статья 3 положений общих для всех Конвенций 1949 года). Согласно дополнительному протоколу 1977 года, государства-участники должны при любых обстоятельствах соблюдать следующие права в сфере уголовного преследования:
(a) процедура должна предусматривать, чтобы обвиняемый был без промедления информирован о деталях правонарушения, вменяемого ему в вину, и предоставлять обвиняемому до и во время суда все необходимые права и средства защиты;
(b) ни одно лицо не может быть осуждено за правонарушение, кроме как на основе личной уголовной ответственности;
(c) ни одно лицо не может быть обвинено в совершении уголовного правонарушения или осуждено за него на основании любого действия или упущения, которые не представляли собой уголовное правонарушение в соответствии с нормами национального законодательства или международного права, действие которых распространялось на это лицо во время совершения такого действия или упущения;
(d) презумпция невиновности;
(e) право обвиняемого на судебное рассмотрение в его присутствии;
(f) ни одно лицо не может быть принуждено к даче показаний против самого себя или к признанию себя виновным;
(g) при вынесении приговора осужденному должно быть сообщено о его праве на обжалование в судебном или ином порядке, а также о сроке, в течение которого он может воспользоваться этим правом.
68. Основные конвенции МОТ в области прав человека предусматривают ряд прав в отношении таких вопросов как принудительный труд, право на свободу собрания, равные условия труда и права профсоюзов и рабочих, отступление от которых недопустимо в период действия чрезвычайного положения; отступление от других прав допустимо, но только в той степени, в какой это необходимо в связи с остротой положения.
69. Ни одно государство, включая те, которые не являются участниками Пакта, ни при каких обстоятельствах, включая чрезвычайное положение, не может приостанавливать действие или нарушать следующие права:
(a) право на жизнь;
(b) право на свободу от пыток или жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения или наказания, а также медицинских или научных опытов без свободного согласия;
(c) право на свободу от рабства, работорговли и содержания в подневольном состоянии и
(d) право на то, чтобы уголовная ответственность определялась положениями только того законодательства, которое действовало и применялось в момент совершения деяния, соответственно определению этого права в Пакте.
Обычное международное право во всех случаях запрещает отказ в предоставлении этих фундаментальных прав.
70. Хотя право на свободу от произвольного задержания и ареста (Ст. 9) и право на справедливое и публичное рассмотрение уголовного дела в суде (Ст.14) могут быть правомерно ограничены при условии острой необходимости в чрезвычайной ситуации, практически невозможно представить себе чрезвычайное положение в котором был бы строго необходим отказ человеку в фундаментальном праве на уважение достоинства, присущего человеческой личности. Уважение к таким фундаментальным правам является неотъемлемым условием обеспечения прав, отступление от которых не допускается, и необходимо для эффективной правовой защиты против нарушения этих прав. В частности:
(a) о всех арестах и задержаниях и местах содержания под стражей должны вестись записи, которые по возможности следует хранить в одном централизованном месте, где они должны быть без промедления доступны общественности;
(b) никто не может быть задержан на неопределенный срок, будь то предварительное задержание без предъявления обвинений или содержание под стражей в ожидании суда;
(c) никто не должен содержаться изолированно, без права общения с семьей, близкими или адвокатом в течение срока, превышающего несколько дней, например, от трех до семи дней;
(d) если где лицо было задержано без предъявления обвинений для продления срока содержания под стражей требует регулярное рассмотрение необходимости такого содержания независимым судом;
(e) Каждый имеет право при предъявлении ему любого обвинения, на справедливое и публичное разбирательство дела компетентным, независимым и беспристрастным судом, созданным на основании закона;
(f) дела в отношении гражданских лиц обычно должны рассматриваться обычными судами, там где существует насущная необходимость установления военных трибуналов или специальных судом для суда над гражданскими лицами крайне важно обеспечить, чтобы эти суды были компетентными, независимыми и беспристрастными, а их полномочия периодически пересматривались компетентными властями.
3. Каждый обвиняемый в уголовном преступлении имеет право считаться невиновным, пока виновность его не будет доказана согласно закону, и имеет как минимум на следующие гарантии справедливого судебного разбирательства:
— быть в срочном порядке и подробно уведомленным на языке, который он понимает, о характере и основании предъявляемого ему обвинения,
— иметь достаточное время и возможности для подготовки своей защиты и сноситься с выбранным им самим защитником,
— защищать себя через посредство выбранного им самим защитника; безвозмездно для него, когда у него нет достаточно средств для оплаты этого защитника,
— быть судимым в его присутствии,
— не быть принуждаемым к даче показаний против самого себя или к признанию себя виновным,
— иметь право на вызов и допрос его свидетелей,
— право на публичное рассмотрение дела, за исключением случаев, когда суд вынесет решение о закрытом рассмотрении дела на основании необходимости обеспечить безопасность и достаточную защиту против злоупотреблений,
— право на то, чтобы его осуждение и приговор были пересмотрены вышестоящей судебной инстанцией;
(h) во всех обстоятельствах должны вестись соответствующие записи о ходе судебных заседаний;
(i) Никто не должен быть вторично судим или наказан за преступление, за которое он уже был окончательно осужден или оправдан.

F. Рекомендации в отношении функций и обязанностей Комитета по правам человека и органов ООН

71. При осуществлении своих полномочий по рассмотрению, предоставлению докладов и замечаний о докладах государств-участников согласно Статье 40 Пакта, Комитет по правам человека может и обязан осуществлять наблюдение за законодательством и практикой государств-участников на предмет соблюдения ими статьи 4. Кроме того Комитет может и обязан наблюдать за соблюдением положений Пакта при рассмотрении сообщений от государств и частных лиц в рамках своей компетенции, согласно Статье 41 и Факультативному протоколу.
72. Для того чтобы определить, были ли соблюдены положения пунктов (1) и (2) Статьи 4 и для подтверждения информации, изложенной в периодических докладах государств-участников, члены Комитета по правам человека, обладающие признанной компетентностью в области прав человека, могут и обязаны рассматривать являющуюся на их взгляд достоверной информацию от других межправительственных органов, неправительственных организаций и частных лиц.
73. Комитету по правам человеку следует разработать процедуру, согласно которой он, руководствуясь положениями Статьи 40(1), может затребовать дополнительные доклады у государств-участников, сообщивших об отступлении в соответствии со Статьей 4(3), или у государства, в отношении которого у Комитета есть причины полагать, что оно ввело чрезвычайное положение, к которому должны быть применены ограничения Статьи 4. Дополнительные доклады должны содержать вопросы, связанные с введением чрезвычайного положения, с точки зрения его действия на применение положений Пакта. Такие доклады должны быть рассмотрены Комитетом как можно скорее.
74. Для того, чтобы Комитет по правам человека выполнял свои наблюдательные функции более эффективно, Комитету следует разработать процедуры рассмотрения сообщений согласно Факультативному протоколу, что позволит заслушивать авторов сообщений и свидетелей устно. Комитету также следует принять практику визитов в государства, в отношении которых есть обвинения о нарушении ими положений Пакта. При необходимости государства- участники Факультативного протокола должны рассмотреть возможность внесения в него соответствующих изменений.
75. Комиссии ООН по правам человека следует обеспечить, чтобы ее подкомиссия по предотвращению дискриминации и защите меньшинств ежегодно готовила список государств, как участвующих в Пакте, так и остальных, которые в течение года объявили, поддерживали или заявили о прекращении действия чрезвычайного положения. В этом списке должны содержаться следующие сведения:
(а) в случае государства-участника - объявление и уведомление, а
(b) в случае других государств - доступная и по возможности достоверная информация об объявлении чрезвычайного положения, угрозе жизни нации, отступлениях, мерах, их пропорциональности, недискриминации и уважении прав, отступление от которых не допускается.
76. Комиссии по правам человека и ее подкомиссии следует продолжать применение практики назначения специальных докладчиков и миссий по выявлению фактов в том, что касается длительных периодов чрезвычайного положения.

ВАРИАНТ ПЕРЕВОДА

СИРАКУЗСКИЕ ПРИНЦИПЫ О ПОЛОЖЕНИЯХ, КАСАЮЩИХСЯ ОГРАНИЧЕНИЯ И УМАЛЕНИЯ ПРАВ В МЕЖДУНАРОДНОМ ПАКТЕ О ГРАЖДАНСКИХ И ПОЛИТИЧЕСКИХ ПРАВАХ

Введение.

i) Группа в составе 31 заслуженного эксперта в области международного права, которые были созваны Международной комиссией юристов,» Международной ассоциацией уголовного права. Международной ассоциацией содействия Международной комиссии юристов, Институтом прав человека Урбана Моргана и Международным институтом высших исследований в области' криминалистики, провела совещание в Сиракузах (остров Сицилия) в апреле - мае 1984 года для рассмотрения положений об ограничении и умалении прав в Международном пакте о гражданских и политических правах. В работе Конференции участвовали представители Бразилии, Венгрии, Греции, Египта, Индии, Ирландии, Канады, Кувейта, Нидерландов, Норвегии, Польши, Соединенного Королевства, Соединенных Штатов Америки, Турции, Франции, Чили, Швейцарии, Центра Организации Объединенных наций по правам человека, Международной организации труда (МОТ) и организаций, подготовивших данную Конференцию.
ii) Участники согласились в том, что необходимо тщательно изучить условия и основания для допустимых ограничений и умалений прав, провозглашенных в Пакте, с тем чтобы добиться эффективного претворения в жизнь этих норм права. Как часто подчеркивалось Генеральной Ассамблеей Организации Объединенных наций, чрезвычайно важно добиться единообразного толкования ограничений прав, зафиксированных в Пакте.
iii) При изучении этих ограничений и умалений прав участники стремились определить:
их законные цели, общие принципы толкования, которые регулируют их введение и применение, и
некоторые основные черты, присущие обоснованиям ограничения или умаления прав.
iv) Выло признано, что сфера действия прав, зафиксированных в Пакте, определяется другими критериями, например концепцией самоуправства, однако для изучения этих критериев не было достаточно времени. Была выражена надежда на то, что в будущем еще появится возможность изучить подобные нерассмотренные ограничения.
v) Участники согласились в том, что:
а) существует тесная взаимосвязь между уважением прав человека и поддержанием международного мира и безопасности; действительно, систематическое нарушение прав человека подрывает государственную безопасность и правопорядок и может создать угрозу международному миру;
b) несмотря на различия в уровнях экономического развития различных государств, осуществление прав человека является необходимым условием для развития в самом широком смысле этого слова.
vi) Эти принципы рассматриваются участниками как отражающие нынешнее состояние международного права, за исключением некоторых рекомендаций, для которых характерно использование в тексте глаголов долженствования вместо глаголов настоящего времени.

ЧАСТЬ I. ПОЛОЖЕНИЯ ОБ ОГРАНИЧЕНИИ ПРАВ В ПАКТЕ

А. Общие принципы толкования, касающиеся правомерности ограничений*

1. Никакие ограничения или основания для их применения к правам/гарантированным Пактом, не являются допустимыми, помимо тех, которые содержатся в положениях самого Пакта.
2. Сфера действия ограничения, упомянутая в Пакте, не истолковывается таким образом, чтобы подорвать существо соответствующего права.
3. Все положения об ограничениях истолковываются строго и благоприятно применительно к рассматриваемым правам.
4. Все ограничения истолковываются в свете и контексте конкретного соответствующего права.
5. Все ограничения права, признанные Пактом, предусматриваются законодательством и соответствуют целям и задачам Пакта.
6. Никакие ограничения, упомянутые в Пакте, не применяются в каких-либо целях, отличных от той цели, применительно, к которой это ограничение было предписано.
7. Никакое ограничение не применяется произвольным образом.
8. Применительно к каждому вводимому ограничению предусматривается возможность оспорить и добиться судебной защиты в случае злоупотребления этим ограничением.
9. Никакое ограничение права, признанное Пактом, не противоречит пункту 1 статьи 2.
10. Всякий раз, когда ограничение рассматривается в положениях Пакта как «необходимое», этот термин подразумевает, что данное ограничение:
a) основывается на одной из причин, оправдывающей ограничения, признанные в соответствующей статье Пакта,
b) отвечает насущной общественной или социальной необходимости,
c) преследует законную цель и
d) соответствует этой цели.
Любое суждение относительно необходимости ограничения основывается на объективных соображениях.
11. Применяя ограничение, государство использует только столько ограничительных средств, сколько необходимо для достижения-цели данного ограничения.
12. Бремя обоснования ограничения права, гарантируемого Пактом, лежит на государстве.
13. Требование, выраженное в статье 12 Пакта, о том, что любые ограничения должны быть совместимы с другими признаваемыми в настоящем Пакте правами, подразумевается в ограничениях, накладываемых на другие признаваемые в Пакте права.
14. Ограничительные положения Пакта не истолковываются как ограничивающие осуществление любых прав человека, в большей степени защищенных другими международными обязательствами, связывающими государство.
________________________________

* Термин «limitations» (ограничения) в этих принципах охватывает термин «restrictions» (ограничения, который используется в Пакте.

В. Принципы толкования, касающиеся конкретных ограничительных положений

«Предписанные законом»

15. Никакие ограничения не накладываются на осуществление прав человека, за исключением тех случаев, когда это предусматривается национальным законом общего Применения, который совместим с Пактом и находится в силе в момент применения ограничения.
16. Законы, вводящие ограничения на осуществление прав человека, не должны быть необоснованными или неразумными.
17. Правовые нормы, ограничивающие осуществление прав человека, должны быть ясны и доступны каждому.
18. Законом предусматриваются надлежащие гарантии и эффективные средства защиты против незаконного или оскорбительного введения или применения ограничений прав человека.

«В демократическом обществе»

19. Выражение «в демократическом обществе» истолковывается как еще больше ограничивающее те ограничительные положения, которые оно определяет.
20. Государство, вводящее определяемые таким образом ограничения, показывает, что эти ограничения не наносят ущерба демократическому функционированию общества.
21. Хотя и не существует единой модели демократического общества, все же общество, которое признает, уважает и защищает права человека, предусмотренные в Уставе Организации Объединенных Наций и Всеобщей декларации прав человека, может рассматриваться как отвечающее этому определению.

«Общественный порядок (fordre public)»

22. Выражение «общественный порядок (ordre public)», как оно используется в Пакте, может определяться как сумма норм, которые обеспечивают функционирование общества, или как ряд основополагающих принципов, на которых основывается общество» Уважение прав человека составляет часть общественного порядка (ordre public).
23. Общественный порядок (ordre public) истолковывается в контексте конкретного права, человека, которое ограничивается на этой основе.
24. Государственные органы или учреждения, несущие ответственность за поддержание общественного порядка (ordre public), должны контролироваться с точки зрения осуществления их полномочий через парламент, суды или другие компетентные независимые органы.

«Здоровье населения»

25. Здоровье населения может быть использовано в качестве основы для ограничения некоторых прав с тем, чтобы позволить государству принять меры в отношении серьезной угрозы здоровью, населения или- отдельным лицам из числа населения. Эти меры должны быть конкретно направлены, на профилактику заболеваний или травматизма или на обеспечение ухода за больными и травмированными.
26. Должное внимание должно уделяться Международным медико-санитарным правилам Всемирной организации здравоохранения.

«Нравственность населения»

27. Поскольку нравственность населения различна в разные периоды времени и в разных культурах, государство, которое использует нравственность населения в качестве основы для ограничения прав человека, проявляя при этом определенную степень благоразумия, показывает, что рассматриваемое ограничение является необходимым для сохранения уважения основополагающих ценностей общества.
28. Степень благоразумия, отводимая государствам, не применяется к правилу недискриминации, определяемому в Пакте.

«Государственная безопасность»

29. Государственная безопасность может использоваться для оправдания мер, ограничивающих определенные права, только в тех случаях, когда они принимаются для защиты существования государства, его территориальной целостности или политической независимости против силы или угрозы применения силы.
30. На соображения государственной безопасности нельзя ссылаться как на причину введения ограничений с целью предотвращения исключительно местных или относительно изолированных угроз для правопорядка.
31. Соображения государственной безопасности нельзя использовать как предлог для введения общих или произвольных ограничений и на них можно ссылаться лишь в том случае, когда имеются надлежащие гарантии и эффективные средства защиты от злоупотреблений.
32. Систематические нарушения прав человека подрывают государственную безопасность и могут поставить под угрозу международный мир и безопасность. Государство, виновное в таких»нарушениях, не может ссылаться на соображения государственной безопасности в качестве оправдания принятия мер, направленных на подавление оппозиции таким нарушениям или на осуществление репрессивных действий в отношении своего населения.

«Общественная безопасность»

33. Общественная безопасность означает защиту от угрозы безопасности населения, его жизни или физическому здоровью или серьезного ущерба его собственности.
34. Необходимость обеспечения общественной безопасности может оправдывать ограничения, предусматриваемые законом. Ее нельзя использовать для введения общих или произвольных ограничений, и на нее можно ссылаться лишь в том случае, когда имеются надлежащие гарантии и эффективные средства правовой защиты от злоупотреблений.

«Права и свободы других лиц» или «права или репутации других лиц»

35. Объем прав и свобод других лиц, которые могут ограничивать права, содержащиеся в Пакте, выходит за рамки признаваемых Пактом прав и свобод.
36. Когда возникает противоречие между каким-либо правом, охраняемым Пактом, и правом, которое в нем не охраняется, необходимо признавать и учитывать, тот факт, что Пакт направлен на защиту основных прав и свобод. В этом контексте необходимо уделять особое внимание правам, отступление от которых не допускается в соответствии со статьей 4 Пакта.
37. Ограничение какого-либо права человека, основанное на уважении репутации других лиц, не может быть использовано для ограждения государства и его официальных лиц от общественного мнения или критики.

Ограничения публичности судопроизводства

38. Все судопроизводство должно быть публичным, если суд не постановит в соответствии с законом, что:
печать или публика не должны допускаться на все судебное разбирательство или часть его при особых обстоятельствах, объявляемых на открытом заседании суда и свидетельствующих о том, что этого требуют интересы частной жизни сторон или их семей или интересы несовершеннолетних; или закрытое разбирательство строго необходимо для того, чтобы избежать публичности, (а) нарушающей интересы правосудия или (b) угрожающей нравственности населения, общественному порядку (ordre public) или государственной безопасности в демократическом обществе.

ЧАСТЬ II. ОТСТУПЛЕНИЯ ОТ ОБЯЗАТЕЛЬСТВ ВО ВРЕМЯ ЧРЕЗВЫЧАЙНОГО ПОЛОЖЕНИЯ

А «Чрезвычайное положение, угрожающее жизни нации»

39. Государство-участник может принимать меры в отступление от своих обязательств по Международному пакту о гражданских и политических правах согласно статье 4 (именуемые далее «меры по отступлению») только в том случае, когда оно сталкивается с ситуацией исключительной и фактической или надвигающейся опасности, которая угрожает жизни нации. Угрозой для жизни нации является такая угроза, которая:
a) затрагивает все население, а также либо всю, либо часть территории государства, и
b) угрожает физической целостности населения, политической независимости или территориальной целостности государства или существованию или нормальному функционированию учреждений, жизненно необходимых для обеспечения защиты прав, признаваемых в Пакте.
40. Внутренний конфликт и беспорядки, которые не составляют серьезной и непосредственной угрозы жизни нации, не могут оправдывать отступления в соответствии со статьей 4.
41. Экономические трудности как таковые не могут оправдывать меры по отступлению от обязательств.

В. Объявление чрезвычайного положения, уведомление о нем и его прекращение

42. Государство-участник, отступающее от своих обязательств по Пакту, официально объявляет о наличии чрезвычайного положения, угрожающего жизни нации.
43. Процедуры, объявления чрезвычайного положения в соответствии, с национальным законодательством предписываются до его объявления.
44. Государство-участник, отступающее от своих обязательств по Пакту, немедленно уведомляет другие; государства-участники Пакта через посредство Генерального секретаря Организации Объединенных Наций о положениях, от которых оно отступило, и о причинах, побудивших к такому решению.
45. Уведомление должно содержать достаточную информацию, позволяющую государствам-участникам осуществлять свои права и выполнять свои обязательства по Пакту. В частности оно должно содержать:
a) положения Пакта, от которых государство отступает;
b) экземпляр указа об объявлении чрезвычайного положения наряду с конституционными положениями, законодательством или декретами, регулирующими чрезвычайное положение, с тем чтобы дать возможность государствам-участникам оценить масштабы такого отступления;
с) дату введения чрезвычайного положения и период, на который оно объявляется;
d) разъяснение причин, побудивших правительство принять решение об отступлении от своих обязательств, включая краткое описание фактических обстоятельств, которые привели к объявлению чрезвычайного положения;
е) краткое описание предполагаемых последствий мер по отступлению от прав, признаваемых Пактом, включая экземпляры декретов, отступающих от этих прав и принятых до уведомления.
46. Государства-участники могут потребовать представления через посредство Генерального секретаря дополнительной информации, необходимой для выполнения ими своей роли в соответствии с Пактом.
47. Государство-участник, которое не сделает немедленного уведомления об отступлении в надлежащей форме, нарушает свои обязательства перед другими государствами-участниками и может быть лишено защиты, которая предоставляется ему в процедурах, предусматриваемых Пактом.
48. Государство-участник, использующее право отступления в соответствии со статьей 4, прекращает такое отступление в кратчайшие сроки, необходимые для того, чтобы ликвидировать чрезвычайное положение, угрожающее жизни нации.
49. На дату прекращения такого отступления государство-участник уведомляет другие государства-участники через посредство Генерального секретаря Организации Объединенных Наций о факте его прекращения.
50. После прекращения отступления, в соответствии со статьей 4 все права и свободы, охраняемые Пактом, полностью восстанавливаются. В кратчайшие возможные сроки, проводится обзор сохраняющихся последствий мер по отступлению. Необходимо предпринять шаги по исправлению нарушений и компенсации тем лицам, которые пострадали в результате нарушений закона во время действия или в результате мер по отступлению.

С. «Строго требуются остротой положения»

51. Жесткость, продолжительность и географические масштабы любых мер по отступлению должны быть только такими, которые строго необходимы для противодействия угрозе жизни нации и соразмерны ее характеру и степени.
52. Компетентные национальные власти обязаны в каждом случае оценить необходимость любой меры по отступлению, которая принимается или предлагается для противодействия конкретной опасности, создаваемой чрезвычайным положением.
53. Та или иная мера не является строго необходимой' в соответствии с остротой ситуации, если обычные меры, допустимые в соответствии с конкретными ограничительными положениями Пакта, были бы достаточными для противодействия: угрозе жизни нации.
54. Принцип строгой необходимости применяется объективным образом. Каждая мера должна быть направлена на противодействие фактической, явной, существующей или надвигающейся опасности и не может вводиться лишь из-за опасения возникновения потенциальной опасности.
55. Национальная конституция и законы, регулирующие чрезвычайное положение, должны предусматривать проведение законодательными органами незамедлительных и периодических независимых обзоров необходимости в мерах по отступлению.
56. Лицам, утверждающим, что затрагивающие их меры по отступлению не являются строго необходимыми в соответствии с остротой положения, предоставляются эффективные средства защиты.
57. При определений того, действительно ли меры по отступлению строго требуются остротой положения, мнение национальных властей не может рассматриваться как безоговорочное.

D. Права, отступления от которых не допускаются

58. Ни одно государство-участник даже во время чрезвычайного положения, угрожающего жизни нации, не может отменять предусматриваемые Пактом гарантии права на жизнь; свободы от пыток, жестокого, бесчеловечного или унижающего достоинство обращения или наказания, а также медицинских или научных опытов без свободного Согласия; свободы от рабства или подневольного состояния; права не подвергаться лишению свободы за невыполнение договорного обязательства права не быть осужденным или приговоренным к более: тяжкому наказанию на основании ретроактивного уголовного законодательства; права на признание правосубъектности; свободы мысли, совести и религии.
59. Государства-участники Пакта в рамках своего обязательства обеспечивать всем находящимся в пределах их территории и под их юрисдикцией лицам эти права (пункт 1 статьи 2) и принимать меры для обеспечения эффективных средств правовой защиты в случае нарушений (пункт 3 статьи 2) должны принимать особые меры предосторожности во время чрезвычайного положения с целью обеспечения того, чтобы ни официальные, ни полуофициальные группы не осуществляли практику произвольных и внесудебных убийств или недобровольных исчезновений, чтобы лица, находящиеся в заключении, были ограждены от пыток и других форм жестокого, бесчеловечного или унижающего достоинство обращения или наказания и чтобы ни одно лицо не было осуждено или наказано в соответствии с законами или декретами,- имеющими обратную силу.
60. Даже во время чрезвычайного положения обычные суды должны сохранять свою юрисдикцию, по рассмотрению любой жалобы о нарушении какого-либо права, отступление от которого является недопустимым.

Е. Некоторые общие принципы, касающиеся введения и применения чрезвычайного положения и последующих мер по отступлению от обязательств

61. Отступление от прав, признаваемых в соответствии с международным правом с целью противостоять угрозе жизни нации, не осуществляется в правовом вакууме. Оно санкционируется законом и как таковое регулируется рядом правовых принципов общего характера.
62. Объявление чрезвычайного положения осуществляется законным путем на основании объективной оценки положения, с тем чтобы определить, в какой степени оно представляет угрозу жизни нации и имеет ли место такая угроза. Объявление чрезвычайного положения и последующие отступления от обязательств по Пакту, которые осуществляются незаконным путем, являются нарушениями международного права.
63. Положения Пакта, допускающие некоторые отступления во время чрезвычайного положения, следует толковать ограничительно.
64. Во время чрезвычайного положения должна сохраняться законность. Отступление является санкционированной и ограниченной прерогативой, имеющей целью надлежащим образом противостоять угрозе жизни нации. Отступающее от своих обязательств государство обязано обосновать свои действия в соответствии с законом.
65. Все процедуры в Пакте подчинены основной цели защиты прав человека. В пункте 1 статьи 5 Пакта изложены конкретные- ограничения мер, осуществляемых в соответствии с Пактом:
«Ничто в настоящем Пакте не может толковаться как означающее, что какое-либо государство, какая-либо группа или какое-либо лицо имеет право заниматься какой бы то ни было деятельностью или совершать какие бы то ни было действия, направленные на уничтожение любых прав или свобод, признанных в настоящем Пакте, или на ограничение их в большей мере, чем предусматривается в настоящем Пакте».
В пункте 2 статьи 29 Всеобщей декларации прав человека изложена основная цель закона:
«При осуществлении, своих прав и свобод каждый человек должен подвергаться только таким ограничениям, какие установлены законом исключительно с целью должного признания. И уважения прав и свобод других и удовлетворения справедливых требований морали, общественного порядка и общего благосостояния в демократическом обществе».
Эти положения применяются в полном объеме в случае ссылок на то, что та или иная ситуация представляет собой, угрозу жизни нации и тем самым дает властям право отступать от своих обязательств.
66. Законное объявление чрезвычайного положения допускает отступление от конкретных обязательств по Пакту, однако не дает права на общее отступление от международных обязательств. В пункте 1 статьи 4 и пункте 2 статьи 5 прямо запрещаются отступления, которые не совместимы с другими обязательствами по международному праву. В этой связи особое внимание следует уделять международным обязательствам, которые применяются во время чрезвычайного положения в соответствии с Женевскими конвенциями и конвенциями МОТ.
67. В случае немеждународного вооруженного конфликта государство-участник Женевских конвенций 1949 года о защите жертв войны не может ни при каких обстоятельствах отменять, право на рассмотрение дела судом, обеспечивающим необходимые гарантии независимости и беспристрастности (статья 3, общая для Конвенции 1949 года). В соответствии с Дополнительным протоколом II от 1977 года государства-участники Протокола должны при любых обстоятельствах соблюдать следующие права в отношении уголовного преследования:
a) обязанность без промедления информировать об обвинениях и предоставить все необходимые права и средства защиты;
b) осуждение за правонарушение»только на основе личной уголовной ответственности;
с) право не быть осужденным или приговоренным к более суровому наказанию на основании ретроактивного уголовного законодательства;
d) презумпция невиновности;
е) судебное разбирательство в присутствии обвиняемого;
f) непринуждение обвиняемого к даче показаний/против самого себя или к признанию себя виновным;
g) обязанность информировать осужденного о судебных и других средствах защиты.
68. Основные конвенции МОТ по правам человека содержат ряд прав, касающихся таких вопросов, как принудительный труд, свобода ассоциации, равенство при найме на работу и, права профсоюзов и трудящихся, которые дополняют права, содержащиеся в Пакте. На некоторые из них не распространяется отступление во время чрезвычайного положения; другие допускают отступление, но только в.такой степени, в какой это требуется остротой положения.
69. Ни одно государство, включая те, которые не являются участниками Пакта, даже во время.чрезвычайного положения не может отменять или нарушать:
право на жизнь;
свободу от пыток или жестокого, бесчеловечного или унижающего достоинство обращения или наказания, а также от медицинских или научных опытов;
право не содержаться в рабстве или в подневольном состоянии; и право не подвергаться ретроактивным уголовным наказаниям, определенным в Пакте.
Обычное международное право запрещает при любых обстоятельствах отказ в таких основных правах.
70. Хотя защита от произвольного ареста и содержания под стражей (статья 9) и право на справедливое и публичное разбирательство дела при рассмотрении любого уголовного обвинения (статья 14) могут быть подвергнуты законным ограничениям, если это строго требуется остротой ситуации во время чрезвычайного положения, отказ в некоторых правах, имеющих основное значение для уважения человеческого достоинства, никогда не может быть строго необходимым в любом допустимом чрезвычайном положении, и их уважение играет важную, роль в целях обеспечения соблюдения прав, отступление от которых не допускается, и предоставления эффективных средств защиты в случае их нарушения. В частности:
a) все факты арестов и содержания под стражей, а также места содержания учитываются, по возможности, в централизованном порядке и незамедлительна сообщаются общественности;
b) никто не может задерживаться в течение неопределенного периода времени, будь то содержание под стражей лиц, ожидающих судебного разбирательства или суда, или содержание под стражей без предъявления обвинений;
c) никто не может содержаться в изоляции без связи со своей семьей, друзьями или юристом в течение более чем нескольких дней, например от трех до семи дней;
d) в случае задержания какого-либо лица без обвинений вопрос о необходимости его пребывания под стражей периодически рассматривается независимым трибуналом;
e) все лица, которым предъявлены обвинения, имеют право на справедливое разбирательство дела компетентным, независимым и беспристрастным судом, созданным на основании закона;
f) гражданские лица, как правило, предстают перед обычными судами; в тех случаях, когда строго необходимо учреждать военные трибуналы или специальные суды для рассмотрения обвинений в отношении гражданских лиц, обеспечивается их компетентность, независимость и беспристрастность, а также необходимость их периодического обзора компетентными властями;
g) каждый обвиняемый в уголовном преступлении имеет право считаться невиновным и право как минимум на следующие гарантии в целях обеспечения справедливого разбирательства:
право быть в срочном, порядке и подробно уведомленным об обвинениях на языке, который он понимает;
право иметь достаточное время и возможности для подготовки своей защиты, включая право в конфиденциальном порядке сноситься со своим юристом;
право иметь выбранного им самим юриста при оказании юридической помощи бесплатно, если у него нет достаточных средств для ее оплаты, и быть информированным об этом праве;
право присутствовать на судебном разбирательстве;
право не быть принуждаемым к даче показаний против самого себя или к признанию себя виновным;
право на вызов и допрос своих свидетелей;
право на публичное разбирательство, за исключением тех случаев, когда суд принимает иное решение по соображениям безопасности при надлежащих гарантиях с целью не допустить злоупотреблений;
право обращаться с апелляцией в вышестоящий суд;
h) во всех случаях ведется надлежащий протокол разбирательства;
i) никто не должен быть вторично судим или наказан за преступление, за которое он уже был осужден или оправдан.

F. Рекомендации касающиеся функций и обязанностей Комитета по правам человека и органов Организации Объединенных Наций

71. В осуществление своих -полномочий, по изучению, препровождению своих докладов и представлению замечаний общего порядка по докладам государств-участников в соответствии со статьей 40 Пакта Комитет по правам человека может и должен рассматривать выполнение государствами-участниками положений статьи 4. Аналогичным образом он может и должен делать это при осуществлении своих полномочий в соответствующих случаях согласно статье 41 и Факультативному протоколу, касающихся соответственно межгосударственных и индивидуальных сообщений.
72. С целью установления соблюдения требований пунктов 1 и 2 статьи 4 и дополнения информации, содержащейся в докладах государств-участников члены Комитета по правам человека как лица, обладающие признанной компетенцией в области прав человека, могут и должны учитывать информацию, которую они сочтут надежной и которая представляется другими межправительственными органами, неправительственными организациями, а также сообщения отдельных лиц.
73. Комитет по правам человека должен разработать процедуру, запроса дополнительных докладов в соответствии с пунктом 1 (ъ) статьи 40 от государств-участников, которые представили уведомление об отступлении в соответствии с пунктом 3 статьи 4 или которые по обоснованному мнению Комитета ввели чрезвычайные меры в соответствии с ограничениями, предусмотренными в статье 4. Такие дополнительные доклады должны относиться к вопросам, касающимся чрезвычайного положения в той мере, в какой оно затрагивает осуществление Пакта, и должны рассматриваться Комитетом в возможно кратчайшие сроки.
74. В целях обеспечения возможности более эффективного выполнения Комитетом по правам человека своих функций по выявлению фактов ему следует разработать свои процедуры рассмотрения сообщений в соответствии с Факультативным протоколом, с тем чтобы позволить заслушивать устные сообщения и показания, а также осуществлять посещения государств-участников, которые, как утверждается, нарушают положения Пакта. В случае необходимости государства-участники Факультативного, протокола должны рассмотреть вопрос о внесении в него, с этой целью соответствующих изменений.
75. Комиссия по правам человека Организации Объединенных Наций должна просить свою Подкомиссию по предупреждению дискриминации и защите меньшинств подготавливать ежегодный перечень государств, независимо от того, являются они участниками Пакта иди нет, которые объявляют, сохраняют или прекращают чрезвычайное положение наряду с:
- объявлением и уведомлением, если речь идет о государствах - участниках;
- любой имеющейся и предположительно надежной информации, касающейся объявления, угрозы жизни нации, мер по отступлению от обязательств и их соразмерности, недискриминации и соблюдения прав, отступления от которых не допускаются, если речь идет о других государствах.
76. Комиссия по правам человека Организации Объединенных Наций и ее Подкомиссия должны по-прежнему использовать практику назначения специальных докладчиков и органов по расследованию и выявлению фактов в случаях продолжительного чрезвычайного положения.