ИПС "Әділет"

Ескерту

      1. Үкіметтер заңнамалық тәртіп бойынша барлық заңсыз, қисынсыз және жиынтық өлім жазаларына салынатын тиымды орнатып, кез-келген мұндай жазалар ол мемлекеттердің қылмыстық заңнамасына сәйкес қылмыс деп танылып, ондай қылмыстарды жасағаны үшін аталмыш қылмыстың ауыртпалығын ескеретін жазалау түрлері қарастырылуын қамтамасыз етуі тиіс. Төтенше жағдайлар, оның ішінде соғыс немесе соғыс басталу қаупінің төнуі, ішкі саяси тұрақсыздық немесе мемлекеттерде орын алатын басқа да төтенше жағдайлар мұндай өлім жазалары үшін негіз бола алмайды. Мұндай өлім жазаларына ешқандай жағдайда, атап айтқанда, ішкі қарулы қақтығыстармен, ресми түрде қызмет атқаратын мемлекеттік лауазымды тұлғаның немесе тағы басқа да тұлғалардың немесе арандату арқылы айдап салатын тұлғалардың немесе осындай тұлғаның ашық немесе жасырын келісімімен өз күштерін заңсыз немесе шектен тыс қолдануымен байланысты өлім орын алған оқиғаларға, тұтқындалып абақтыда ұстаған уақытта өлім орын алған жағдайларға жол берілмеуі тиіс. Бұл тиымдар атқарушы биліктің шығаратын қаулылары алдында басым күшке ие болып табылады.
      2. Заңсыз, қисынсыз және жиынтық өлім жазаларының алдын алу мақсатында үкіметтер айқын жүзеге асырылатын бағыну жүйелерін қоса алғанда тұтқындау, қамауға алу, абақтыда ұстау немесе түрмеге жабу сияқты міндеттерді қызмет бабымен орындайтын барлық лауазымды тұлғаларды, сонымен қатар заңға сәйкес күшті және оқпен ататын қаруды қолдануға құзыреттілігі бар барлық лауазымды тұлғаларды қатаң бақылауға алынуын қамтамасыз етуі қажет.
      3. Үкіметтер жоғары тұрған лауазымды тұлғалардың немесе мемлекеттік органдардың басқа тұлғаларға кез-келген заңсыз, қисынсыз және жиынтық өлім жазалары орындауға құзыреттілік беретін немесе оларды айдап салатын бұйрықтар беруге тиым салады. Барлық лауазымды тұлғалар мұндай бұйрықтарды орындамауға құқылы және де орындамауға міндетті. Құқық қорғау органдарының қызметкерлерін дайындау барысында жоғарыда аталған ережелерге ерекше мән берілуі тиіс.
      4. Заңсыз, қисынсыз және жиынтық өлім жазалары төнген, сондай-ақ жазалау туралы бопсаланған жеке тұлғалар мен топтарға соттық немесе басқа да құралдар арқылы тиімді қорғаныс кепілдігі беріледі.
      5. Белгілі бір тұлғаның белгілі бір мемлекетте заңсыз, қисынсыз және жиынтық өлім жазасының құрбаны болу мүмкіндігіне деген дәлелді негіздері болса, ешкім де зорлықпен ол тұлғаның сол мемлекетке берілуіне немесе тапсырылуына жол берілмейді.
      6. Үкіметтер бас бостандығынан айырылған тұлғаларды күзетпен ұстайтын арнайы белгіленіп бөлінген орындарда ұсталуын, олардың тауыстарына, қорғаушыларына немесе басқа да сенімді өкілдеріне тұтқындалуы туралы және ұсталған жері туралы, сондай-ақ басқа орындарға да ауыстырылғаны туралы жедел түрде хабарлануын қамтамасыз етуі тиіс.
      7. Білікті инспекторлар, оның ішінде медициналық қызметкерлер, немесе соған бара-бар тәуелсіз орган тұрақты түрде күзетпен ұстайтын орындарда инспекция жүргізеді және де өзінің жеке бастамасымен жарияланбаған инспекциялар жүргізуге құзыреттіліктері бар, бұл ретте олар осы міндеттерін орындау барысында толыққанды тәуелсіз әрекет ету кепілдігімен қамтамасыздандырылады. Аталмыш инспекторлар күзетпен мұндай орындарда ұсталатын барлық тұлғаларға, сонымен қатар сол тұлғаларға қатысты құжаттарға шектеусіз қол жетімділік құқығына ие.
      8. Үкіметтер дипломатиялық араласу, үкіметаралық және сот органдарына түсетін шағымдармен жұмыс жасау мүмкіндіктерін арттыру, мұндай тәжірибені көпшілік қауыммен айыптау секілді шараларды қолдану арқылы заңсыз, қисынсыз және жиынтық өлім жазаларының алдын алу үшін бар күшін салады. Кез-келген осындай жазалар туралы алынған хабарламаларды тергеу үшін және де мұндай тәжірибені бұлтартпау бойынша тиімді шаралар қолдану үшін үкіметаралық механизмдер қолданылады. Үкіметтер, оның ішінде заңсыз, қисынсыз және жиынтық өлім жазалар орын алуы мүмкін деп күмән тударған мемлекеттер мұндай тәжірибелердің халықаралық деңгейде тергелуіне толықтай қатысып, ат салысу қажет.

Тергеу

      9. Заңсыз, қисынсыз және жиынтық өлім жазаларының барлық күмәнді жағдайлары, оның ішінде туыстардың шағымдарында немесе басқа да анықталған сенімді хабарламаларда жоғарыда аталған жағдайларда жасанды өлім орын алуы туралы айтылған жағдайларды қоса алғанда егжей-тегжейлі, жедел және әділ тергеулер жүргізіледі. Үкіметтер осындай тергеулерді жүргізуге арналған мекемелердің болуын және іс-шаралардың қолға алынуын қамтамасыз етеді. Тергеу мақсаты өлімнің себебін, сипатын және уақытын, оған жауапты тұлғаны және өлім себебі болып табылатын кез-келген жүйе мен тәжірибені анықтау болып табылады. Тергеу барысында мәйітті ашу, барлық заттай және құжаттық дәлелдерді, куәгерллер айғақтарын жинау және сараптау сияқты іс-шаралардың жүргізілуі қарастырылады. Тергеу өлімнің сипатын анықтайды: табиғи өлім, оқыс оқиға салдарынан болған өлім, өзіне өзі қол жұмсау және қасақана өлтіру.
      10. Тергеу органы тергеу жүргізу үшін қажетті барлық ақпаратты талап етуге құқылы. Тергеу жүргізетін тұлғалар тиімді түрде тергеу жүргізу үшін қажетті барлық бюджеттік және техникалық құралдарға ие. Сондай-ақ олар болжам бойынша осындай өлім жазаларына қатысы бар деген ресми тұлғаларды куәгер айғақтарын беру үшін келуін міндеттеуге құқылы. Бұл ереже кез-келген куәгерлерге қатысты. Осы мақсатта олар болжам бойынша осындай өлім жазаларына қатысы бар ресми тұлғаларды қоса алғанда кез-келген куәгерді шақыру үшін хабарлама қағазын беруге және олардан дәлелдер талап етуге құзыреттілігі бар.
      11. Белгіленген тергеу іс-шаралары мәселенің маңыздылығына байланысты және жүйелі түрде асыра пайдаланудың айқын орын алуымен байланысты біліктілігі немесе әділдігі жеткіліксіздігінің себебінен орнатылған талаптарға жауап бере алмаған жағдайларда, сонымен қатар құрбандардың отбасыларынан осындай кемшіліктерге шағымдар түскен жағдайларда немесе басқа да айтарлықтай маңызды себептер бойынша үкіметтер тергеу жөніндегі тәуелсіз комиссияның көмегіне жүгініп немесе бара-бар іс-шараларды қолданып тергеуді жүргізеді. Аталмыш комиссияның мүшелілігіне өзінің әділдігімен, біліктілігімен және жеке басының тәуелсіздігімен белгілі тұлғалар сайланады. Атап айтқанда, олар тергеу нысаны болып табылауы мүмкін кез-келген мекемеден, ұйымнан немесе тұлғадан тәуелсіз болуы тиіс. Құрылған комиссия тергеуді жүргізу үшін қажетті барлық ақпаратты тарап етуге құқылы және осы Қағидаларға сәйкес тергеу жүргізуі тиіс.
      12. Қайтыс болған адамның денесі мүмкіндігінше соттық-медициналық сараптаманың патологоанатомы болуы тиіс дәрігер тиісінше мәйітті ашып, сараптама жүргізгенге дейін көмуге берілмейді. Мәйітті ашатын тұлғалар барлық тергеу мәліметтеріне, мәйіттің табылған жеріне және де шамамен өлімнің орын алғант жеріне қол жетімділік құқығына ие. Егер де мәйіт денесі көмуге тапсырылған болса, сонан соң тергеу жүргізу қажеттілігі туындаған болса, онда мәйіт денесі шұғыл түрде және қажетті талаптардың сақталуымен ашу үшін моладан шығарылады. Егер де мәйіт денесінің тек қана қалдықтары қалған болса, онда сол қалдықтар ұқыпты шығарылып, жүйелік антрополгиялық сараптама әдіс-тәсілдеріне сәйкес егжей-тегжейлі зерттеледі.
      13. Мәйіт денесі егжей-тегжейлі тергеу жүргізуге мүмкіндік беру үшін оны ашатын тұлғалардың қолына жеткілікті уақыт мерзіміне беріледі. Денені ашу барысында ең азы қайтыс болған адамның жеке басын анықтауға, өлім себебі мен сипатын анықтауға тырысады. Мүмкін болған жағдайда сонымен қатар өлім уақыты мен жері анықталады. Ашу туралы қорытынды түйіндіде құжаттамалық дәйектеме түріндегі тергеудің қорытынды тұжырымына мәйіттің жете түсірілген түрлі түсті суреттері тігіледі. Ашу туралы қорытынды түйіндіде қайтыс болған адамның алған барлық жарақаттары, сондай-ақ кез-келген азаптаулардың белгілері көрсетілуі тиіс.
      14. Мәйітті ашу жұмыстарын жүргізетін тұлғалар объективті нәтижелерге қол жеткізу үшін әділ және аталмыш іске қандай да бір қатысы бар болуы мүмкін кез-келген тұлғалардан, мекемелерден немесе ұйымдардан тәуелсіз әрекет ету мүмкіндігі болуы қажет.
      15. Шағымданушылар, куәгерлер, тергеу жүргізетін тұлғалар мен олардың отбасылары зорлық-зомбылықтан, зорлық-зомбылық көрсетуге бопсаланудан немесе тағы басқа да қорқытудың түрлерінен қорғалады. Заңсыз, қисынсыз және жиынтық өлім жазаларына қатысы бар тұлғалар шағымданушыларға, куәгерлерге, олардың отбасыларына, сондай-ақ тергеу жүргізетін тұлғаларға қатысты тікелей немесе жанама түрде бақылау немесе билік етуден шектетіледі.
      16. Қайтыс болған тұлғалардың отбасылары мен олардың заңды өкілдері тергеуге қатысты сот отырысы және кез-келген ақпарат туралы хабарланады, және де оларға қол жетімділікпен қамтамасыздандырылып, басқа да айғақтар тауып ұсынуға құқылы. Қайтыс болған тұлғалардың отбасылары мәйіт денесін ашу барысына медициналық немесе басқа кез-келген білікті өкілдің қатысуын талап етуге құқылы. Қайтыс болған тұлғаның жеке басы анықталған соң, өлім туралы хабарлама беріліп, қайтыс болған тұлғаның отбасына немесе туыстарына шұғыл түрде хабарланады. Мәйіт денесі оларға тергеу аяқталғаннан соң қайтарылады.
      17. Белгілі бір уақыт мерзімі аралығында осындай тергеудің әдіс-тәсілдері мен нәтижелері туралы жазбаша есеп дайындалады. Есеп дереу жарияланады: оның ішінде тергеу ісінің аясы туралы, дәлелдерді бағалау үшін қолданылған іс-шаралар мен әдістер туралы, сонымен қатар алынған нәтижелер мен қолданылған заңнама негізіндегі қорытындылар мен ұсыныстар болуы шарт. Есепте сондай-ақ анықталғаны бойынша орын алған нақты оқиғалар туралы егжей-тегжейлі ақпарат, және де сонымен қатар сол нәтижелер негізінде алынған дәлелдер, қорғау мақсатында жеке басы жариялануға рұқсат берілмеген тұлғаларды қосапағанда, куәгерлік етіп түсінік берген куәгерлердің аты-жөні сияқты мәліметтер болуы тиіс. Үкімет белгілі бір уақыт аралығын ішінде не осы тергеу туралы есепке ресми жауап береді, не болмаса оларға қатысты қандай шаралар қолданылатынын хабарлайды.

Сот ісін жүргізу

      18. Үкіметтер тергеу барысында анықталғандай құзыреттілігіне қарасты кез-келген аймақта заңсыз, қисынсыз және жиынтық өлім жазаларына қатысқан тұлғалардың сотқа тасырылуын қамтамасыз етеді. Үкіметтер не бұл тұлғаларды сотқа береді, не болмаса өзінің заңнамалық құзыреттілігін жүзеге асыруға ниет білдірген мемлекеттерге осындай тұлғаларды беру бойынша ынтымақтастық жүргізеді. Бұл қағида айыптылардың немесе құрбандардың кім екені, қайда екенінен тәуелсіз, азаматтығынан тәуелсіз және қылмыстың орын алған жерінен тәуелсіз қолданылады.
      19. Жоғарыда берілген 3 қағидаға келтірілетін залалсыз жоғары тұрған басшының немесе мемлекеттік билік органының бұйрығы заңсыз, қисынсыз және жиынтық өлім жазаларды ақтай алмайды. Жоғары тұрған лауазымды тұлғалар немесе басқа да мемлекеттік ресми тұлғалар қоластындағы тұлғалардың теріс іс-әрекет жасағаны үшін жауапкершілікке тартылуы мүмкін, егер де олардың мұндай іс-әрекеттің алдын алуға мүмкіндіктері болса. Ешбір жағдайда, оның ішінде соғыс жағдайлары, қоршауда қалған жағдайлар немесе тағы басқа да төтенше жағдайларда болжам бойынша заңсыз, қисынсыз және жиынтық өлім жазаларға қатысы бар тұлғаға соттық қудаланудан толықтай босатылу мүмкіндігі берілмейді.
      20. Заңсыз, қисынсыз және жиынтық өлім жазалары құрбандарының отбасылары мен қамқорлығындағы адамдары белгілі бір уақыт аралығында әділ және тиісінше өтемақы алуға құқылы.

Предупреждение

      1. Правительства в законодательном порядке устанавливают запрет на все внезаконные, произвольные и суммарные казни и обеспечивают, чтобы любые такие казни признавались преступлениями в соответствии с их уголовным законодательством и чтобы за их совершение предусматривались надлежащие меры наказания, учитывающие серьезность таких преступлений. Исключительные обстоятельства, в том числе состояние войны или угроза войны, внутренняя политическая нестабильность или любые другие чрезвычайные ситуации в государствах, не могут служить основанием для таких казней. Такие казни не производятся ни при каких обстоятельствах, включая, в частности, ситуации, связанные с внутренним вооруженным конфликтом, чрезмерным или незаконным применением силы государственным должностным лицом или иным лицом, действующим в официальном качестве, или лицом, действующим по подстрекательству или при явном или молчаливом согласии такого лица, и ситуации, когда смерть наступает во время содержания под стражей. Этот запрет имеет преимущественную силу перед постановлениями, издаваемыми исполнительной властью.
      2. С целью предупреждения внезаконных, произвольных и суммарных казней правительства обеспечивают строгий контроль, включая четкую систему подчинения, за всеми должностными лицами, в обязанности которых входит задержание, арест, содержание под стражей и в тюремном заключении, а также за должностными лицами, имеющими полномочия в соответствии с законом применять силу и огнестрельное оружие.
      3. Правительства запрещают издание вышестоящими должностными лицами или государственными органами приказов, уполномочивающих или подстрекающих других лиц производить любые такие внезаконные, произвольные или суммарные казни. Все должностные лица имеют право и обязаны не исполнять такие приказы. При подготовке сотрудников правоохранительных органов вышеизложенным положениям уделяется особое внимание.
      4. Отдельным лицам и группам, которым грозят внезаконные, произвольные или суммарные казни, в том числе получившим угрозы о расправе, гарантируется эффективная защита с помощью судебных или иных средств.
      5. Никто не может быть насильно передан или выдан какой-либо стране, когда есть веские основания считать, что это лицо может стать жертвой внезаконной, произвольной или суммарной казни в этой стране.
      6. Правительства обеспечивают содержание лиц, лишенных свободы, в официально признанных местах содержания под стражей и незамедлительное предоставление их родственникам и адвокатам или другим доверенным лицам точной информации об их аресте и местонахождении, в том числе об их переводе в другие места.
      7. Квалифицированные инспектора, в том числе медицинские работники, или эквивалентный независимый орган проводят на регулярной основе инспекции в местах содержания под стражей и уполномочиваются проводить необъявленные инспекции по своей собственной инициативе с обеспечением полных гарантий независимости при выполнении этой функции. Эти инспектора пользуются неограниченным доступом ко всем лицам, находящимся в таких местах содержания под стражей, а также ко всем касающимся их документам.
      8. Правительства прилагают все усилия для предотвращения внезаконных, произвольных и суммарных казней путем осуществления таких мер, как дипломатическое вмешательство, расширение возможностей обращения с жалобами в межправительственные и судебные органы и публичное осуждение подобной практики. Для расследования сообщений о любых таких казнях и принятия эффективных мер по пресечению подобной практики используются межправительственные механизмы. Правительства, в том числе правительства стран, в которых, как подозревается, имеют место внезаконные, произвольные и суммарные казни, обеспечивают полное содействие проведению международных расследований подобной практики.

Расследование

     9. Производится тщательное, оперативное и беспристрастное расследование всех подозрительных случаев внезаконных, произвольных и суммарных казней, включая случаи, когда в жалобах родственников или в других достоверных сообщениях говорится о наступлении неестественной смерти в вышеуказанных обстоятельствах. Правительства обеспечивают наличие учреждений и процедур для проведения таких расследований. Цель расследования заключается в установлении причины, характера и времени наступления смерти, ответственного лица и любой системы или практики, которая могла стать причиной смерти. Расследование предусматривает проведение надлежащего вскрытия трупа, сбор и анализ всех вещественных и документальных доказательств и показаний свидетелей. Расследование устанавливает характер смерти: естественная смерть, смерть, наступившая в результате несчастного случая, самоубийство и убийство.
      10. Орган расследования имеет право затребовать всю необходимую для проведения расследования информацию. Лица, проводящие расследование, имеют в своем распоряжении все необходимые бюджетные и технические средства для проведения эффективного расследования. Они также имеют полномочия обязывать официальных лиц, предположительно связанных с любыми такими казнями, явиться для дачи свидетельских показаний. Это относится и к любым свидетелям. С этой целью они уполномочены выдавать повестки для вызова свидетеля, включая официальных лиц, предположительно связанных с любыми такими казнями, и требовать представления доказательств.
      11. В случаях, когда установленные процедуры расследования не удовлетворяют требованиям в силу недостаточной компетентности или пристрастности, в связи с важностью вопроса и в связи с явным наличием систематических злоупотреблений, а также в случаях, когда поступают жалобы на эти недостатки от семьи жертвы, или по другим существенным причинам правительства проводят расследование с помощью независимой комиссии по расследованию или путем аналогичной процедуры. Членами такой комиссии избираются лица, известные своей беспристрастностью, компетентностью и личной независимостью. В частности, они должны быть независимыми от любой организации, учреждения или лица, которые могут быть объектом расследования. Комиссия имеет право затребовать всю необходимую для проведения расследования информацию и проводит расследование в соответствии с настоящими Принципами.
      12. Тело скончавшегося не предается захоронению до проведения надлежащего вскрытия врачом, который, по возможности, должен быть патологоанатомом судебно-медицинской экспертизы, лица, проводящие вскрытие, имеют право доступа ко всем данным расследования, к месту обнаружения трупа и к месту, где предположительно наступила смерть. Если тело было предано захоронению, а впоследствии возникает необходимость в проведении расследования, труп немедленно и с соблюдением необходимых требований извлекается из могилы для проведения вскрытия. Если удается обнаружить лишь останки скелета, то останки аккуратно извлекаются и тщательно изучаются в соответствии с методами системного антропологического анализа.
      13. Тело покойного находится в распоряжении проводящих вскрытие лиц в течение достаточного времени, чтобы позволить им провести тщательное расследование. В ходе вскрытия делается попытка как минимум установить личность покойного и причину и характер смерти. По мере возможности устанавливаются также время и место смерти. В заключение о вскрытии включаются детальные цветные фотографии покойного в целях документального подкрепления выводов расследования. В заключение о вскрытии должны указываться все раны, полученные скончавшимся, в том числе любые признаки пыток.
      14. Для обеспечения объективных результатов лица, проводящие вскрытие, должны иметь возможность действовать беспристрастно и независимо от любых лиц, организаций или учреждений, которые могут иметь хоть какое-то отношение к данному делу.
      15. Истцы, свидетели, лица, проводящие расследование, и их семьи охраняются от насилия, угроз насилия или любых других форм запугивания. Лица, которые могут быть связаны с внезаконными, произвольными или суммарными казнями, отстраняются от любого контроля или власти, прямой или косвенной, в отношении истцов, свидетелей и их семей, а также лиц, проводящих расследование.
      16. Семьи покойных и их законные представители уведомляются о любом слушании и любой информации, относящейся к расследованию, и имеют доступ к ним, а также имеют право представлять другие свидетельства. Семья покойного имеет право настаивать на присутствии при вскрытии медицинского или любого другого квалифицированного представителя. После установления личности покойного дается уведомление о смерти, и семья или родственники покойного немедленно ставятся в известность. Тело покойного передается им после завершения расследования.
      17. В течение разумного срока составляется письменный отчет о методах и результатах таких расследований. Отчет незамедлительно предается гласности: он должен содержать информацию о рамках следствия, процедурах и методах, применявшихся для оценки доказательств, а также выводы и рекомендации на основании полученных результатов и применимого законодательства. В отчете должна также содержаться подробная информация о конкретных событиях, которые, как было обнаружено, имели место, а также доказательства, на основании которых получены эти результаты, и фамилии свидетелей, давших показания, за исключением тех из них, личность которых не была предана гласности в целях их защиты. Правительство в течение разумного срока либо дает официальный ответ на этот отчет о расследовании, либо сообщает, какие меры будут приняты в связи с ним.

Судопроизводство

      18. Правительства обеспечивают предание суду лиц, которые, как было установлено в ходе расследования, участвовали во внезаконных, произвольных или суммарных казнях на любой территории, находящейся под их юрисдикцией. Правительства либо предают этих лиц суду, либо сотрудничают в выдаче любых таких лиц другим странам, желающим осуществить свою юрисдикцию. Этот принцип применяется независимо от того, кем являются виновники или жертвы и где они находятся, независимо от их гражданства и независимо от того, где было совершено преступление.
      19. Без ущерба для вышеуказанного принципа 3 приказ вышестоящего начальника или органа государственной власти не может служить оправданием внезаконных, произвольных или суммарных казней. Вышестоящие руководители или другие государственные официальные лица могут быть привлечены к ответственности за совершение деяний лицами, находящимися у них в подчинении, если они имели разумную возможность предупредить подобные деяния. Ни при каких обстоятельствах, включая состояние войны, осадное положение или другие чрезвычайные ситуации никакому лицу, предположительно имеющему отношение к внезаконным, произвольным или суммарным казням, не предоставляется полного иммунитета от судебного преследования.
      20. Семьи и иждивенцы жертв внезаконных, произвольных или суммарных казней имеют право на получение справедливой и надлежащей компенсации в разумный срок.