Соттардың сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстар жөніндегі қылмыстық істерді қарау практикасы туралы

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы 2001 жылғы 13 желтоқсан N 18. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2015 жылғы 27 қарашадағы № 8 нормативтік қаулысымен.

Ескерту. Күші жойылды - ҚР Жоғарғы Сотының 27.11.2015 № 8 (ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

Соттардың лауазымды тұлғалардың сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстарды жасағаны үшін қылмыстық жауапкершілік туралы заңнаманы дұрыс қолдануы сыбайлас жемқорлықтың деңгейін төмендетуді, қоғамның мемлекетке, оның институттарына деген сенімін нығайтуды, соттар мен сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметке тікелей қатысатын құқық қорғау органдарының жұмысының тиімділігін арттыруды қамтамасыз етеді.

Сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстар туралы қылмыстық істерді қараудың практикасын талқылай келіп, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жалпы отырысы республика соттарының аталған санаттағы істерді негізінен дұрыс шешіп келе жатқанын және кінәлі адамдарға әділ жаза тағайындап отырғанын атап көрсетеді.

Сонымен қатар, соттар сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстар жасаған адамдардың іс-әрекеттерін заң тұрғысынан дәрежелеуде елеулі қателіктерге жол беріп отыр, оның субъектілерін анықтауда бірыңғай практика жоқ, заңның кінәлі адамдарға жазаның түрі мен мөлшерін тағайындауда қатаң жеке-дара тұрғыдан қарау керектігі туралы талабы барлық істер бойынша сақтала бермейді.

Соттар сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстардың жасалуына ықпал ететін себептер мен жағдайларды әрдайым терең әрі жан-жақтылы анықтап отырмайды, қажет болған жағдайларда жеке қаулылар шығармайды.

Орын алған кемшіліктерді жою және аталған санаттағы істер бойынша сот қызметін одан әрі жетілдіру мақсатында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жалпы отырысы қаулы етеді:

1. Сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстардың азаматтардың, ұйымдардың, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын құқықтары мен мүдделеріне елеулі зиян келтіретініне соттардың назары аударылсын, сондықтан осы санаттағы істерді дұрыс және өз уақытында қарау олардың құқықтық қорғалуын шынайы қамтамасыз етудің аса маңызды шарттарының бірі болып табылады.

2. Қылмыстық кодекстің (бұдан әрі - ҚК) 307-бабына ескертпелердің 5-тармағында қарастырылған қылмыстарды жасаған адамдар мүліктік игіліктер мен артықшылықтар алған жағдайларда олар сыбайлас жемқорлық қылмыстары болып табылады.

Ескерту. 2-тармаққа өзгерту енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2008.12.22. N 17 Нормативтік қаулысымен.

3. ҚК 307-бабына ескертпелердің 1-4-тармақтарында көрсетілген адам сыбайлас жемқорлық қылмыстардың субъектісі болып табылуы мүмкін.

Соттар жоғарыда аталған тұлғаларды өз мүддесі үшін әрекет жасату мақсатында оларға мүліктік игіліктер мен артықшылықтарды құқыққа қайшы беретін жеке тұлғалардың да сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстар субъектілерінің қатарына жататынын ескергендері жөн.

Ескерту. 3-тармаққа өзгерту енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2008.12.22. N 17 Нормативтік қаулысымен.

4. Сыбайлас жемқорлық қылмысының субъектісін анықтаған кезде оның мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілетті тұлға не оған теңестірілген лауазымды тұлға, не жауапты мемлекеттік қызмет атқаратын тұлға болып табылатыны ҚК 307-бабына ескерпелердің 1-4-тармақтарында, "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы" Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 2 шілдедегі Заңының 3-бабында белгіленген нормалардан туындауы қажет.

Ескерту. 4-тармаққа өзгерту енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2008.12.22. N 17 Нормативтік қаулысымен.

5. Қылмыстық қудалау органдары әрекеттерді сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстарға жатқызу туралы мәселе шешілуі үшін лауазымды тұлғалардың функциялары мен өкілеттіктерін, сондай-ақ мәртебесін растайтын мәліметтерді анықтауы және бұл туралы айыптауды тұжырымдау кезінде іс жүргізу құжаттарында көрсетулері қажет.

Соттар тұлғалардың кінәсі туралы мәселені шеше отырып, олардың қызметтік өкілеттіктеріне, олардың өз мәртебесін және соған байланысты мүмкіндіктерді пайдакүнемдік мақсатта пайдалануына қатысты мәселелерді жеткілікті түрде толық анықтаулары қажет.

Ескерту. 5-тармаққа өзгерту енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2008.12.22. N 17 Нормативтік қаулысымен.

6. Тұлғада ұйымдастырушылық - өкім берушілік немесе әкімшілік-шаруашылық функциялардың бар-жоғын анықтау "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 3-бабына ескертпелерде белгіленген ережелерге негізделуі керек.

Ескерту. 6-тармаққа өзгерту енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2008.12.22. N 17 Нормативтік қаулысымен.

7. Мүліктік игіліктер мен артықшылықтарды алу деп, қылмыс субъектісіне жататын лауазымды тұлғаның ақысы төленуге тиісті әр түрлі қызметтерді ақысыз қабылдауын, не меншіктену үшін артықшылық құқық беретін жеңілдіктерді пайдалануын, құрылыс, жөндеу жұмыстарын жүргізуін, санаторлық немесе туристік жолдамалардың, жол жүру билеттерінің, жеңілдетілген шартпен қарыздардың немесе кредиттердің берілуін және т.б. түсіну қажет.

8. Соттар, ҚК-нің K970167_ 311-бабында көрсетілген 2-Ескертуге сәйкес, мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілетті тұлғаның не соларға теңестірілген тұлғаның алғаш рет мүлікті, мүлікті иемдену құқығын немесе өзге де мүліктік пайданы сыйлық ретінде алуы, бұрын жасалған заңды іс-әрекет (әрекетсіздік) үшін алдын ала уағдаластық болмаған жағдайда, егер сыйлықтың құны екі айлық есептік көрсеткіштен аспаса, маңызы болмашы жағдай екендігіне байланысты, қылмыс болып табылмайтынын және тәртіптік немесе әкімшілік ретпен қудаланатынын ескерулері қажет.

Ескерту. 8-тармаққа өзгерту енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2008.12.22. N 17 Нормативтік қаулысымен.
9. (Ескерту. 9-тармақ алынып тасталды - ҚР Жоғарғы Сотының 2008.12.22. N 17 Нормативтік қаулысымен).
10. (Ескерту. 10-тармақ алынып тасталды - ҚР Жоғарғы Сотының 2008.12.22. N 17 Нормативтік қаулысымен).

11. Сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстардың аса қауіпті көрінісіне тұлғалардың осы қылмыстарды бір топ адам болып, қорқыту жолымен жасауын, сондай-ақ ұйымдасқан қылмыстық топтардың, қылмыстық қауымдастықтардың құқыққа қайшы мүдделерін қанағаттандыру үшін олардан материалдық және өзге де игіліктер мен артықшылықтарды алу мақсатында жасауын жатқызуға болады.

12. (Ескерту. 12-тармақ алынып тасталды - ҚР Жоғарғы Сотының 2008.12.22. N 17 Нормативтік қаулысымен).

13. Заңның сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстарға кінәлі деп танылған адамдарға жаза тағайындауға жеке-дара тұрғыдан келу туралы қағидасын соттар қатаң орындаулары қажет.

Ескерту. 13-тармаққа өзгерту енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2008.12.22. N 17 Нормативтік қаулысымен.

14. Кінәлі адамдарға жаза тағайындау кезінде соттар әр жағдайда белгілі бір қызметпен шұғылдану және белгілі бір лауазымды атқару құқығынан айыру түрінде жаза қолдану туралы мәселені талқылаулары қажет.

Соттар белгілі бір қызметпен шұғылдану және белгілі бір лауазымды атқару құқығынан айыру түріндегі жазаның (ҚК-нің K970167_ 41-бабының бірінші бөлігі) мемлекеттік қызметте немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдарында осындай қызметтерді атқарып отырған (атқарған) адамдарға және осындай қызметтерді атқармаса да сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстарды жасағаны үшін кінәлі деп танылған басқа сотталушыларға да қолданыла алатынын ескерулері қажет.

15. Белгілі бір қызметпен шұғылдану және белгілі бір лауазымды атқару құқығынан айыру түріндегі жаза Қылмыстық кодекс бабының санкциясында жазаның басқа түрлерімен қатар міндетті түрде қолдануға жататын жаза ретінде көрсетілген жағдайларда, ол ҚК-нің K970167_ 55-бабында көзделген шарттар болған кезде ғана, үкімде қабылданған шешімнің дәлелі көрсетіле отырып қолданылады.

16. Сот сыбайлас жемқорлық қылмысын жасаған тұлғаға жаза тағайындаған кезде оған мүлкін тәркілеу түріндегі қосымша жаза тағайындау туралы мәселені қарауы керек. Бұл ретте ҚК 51-бабына сәйкес, осындай тұлғаға оның меншігі болып табылатын мүлкін, сол сияқты қылмыстық жолмен алған не қылмыстық жолмен алған ақшаға сатып алынған, оның ішінде басқа тұлғалардың меншігіне берілген мүлкін тәркілеу түріндегі қосымша жаза қолданылатынын назарға алу керек.

Ескерту. 16-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Жоғарғы Сотының 2008.12.22. N 17 Нормативтік қаулысымен.

17. Үкім қабылдау кезінде азаматтық талапты шешу туралы қылмыстық-іс жүргізу заңының талабын мүлтіксіз орындау қажет.

Бұл ретте сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыспен тек мүліктік қана емес, сонымен бірге моральдық зиян да келтірілетінін ескеру қажет. Талапкерлердің қылмыстық сот ісін жүргізу барысында мәлімдеген талаптары ҚІЖК-нің Z970206_ 167-бабының талаптарына сәйкес шешілуге жатады.

18. Соттардың назары сыбайлас жемқорлық фактілерін жою жөніндегі сақтандыру-профилактика жұмыстарының маңыздылығына аударылсын. Осыған орай, істі қарау кезінде анықталған сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстардың жасалуына жағдай туғызып, республикадағы заңдылықтың жай-күйіне кері ықпал ететін, себептер мен мән-жайлар назардан тыс қалмауы қажет. Қажет болған жағдайларда, ҚІЖК-нің Z970206_ 387-бабына сәйкес, жеке қаулылар қабылдап, олар бойынша сыбайлас жемқорлықтың көрініс беруіне әкелетін фактілерді жоюға арналған шаралар қабылдау қажет.

Қазақстан Республикасы

Жоғарғы Сотының Төрағасы

Жалпы отырыстың хатшысы,

Қазақстан Республикасы

Жоғарғы Сотының судьясы

О практике рассмотрения судами уголовных дел о преступлениях, связанных с коррупцией

Нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 13 декабря 2001 года № 18. Утратило силу нормативным постановлением Верховного суда Республики Казахстан от 27 ноября 2015 года № 8

Сноска. Утратило силу нормативным постановлением Верховного суда РК от 27.11.2015 № 8 (вводится в действие со дня официального опубликования).

Правильное применение судами законодательства об уголовной ответственности должностных лиц за совершение преступлений, связанных с коррупцией, обеспечивает снижение уровня коррупции, укрепляет доверие общества к государству, ее институтам, повышает эффективность работы судов и правоохранительных органов, непосредственно участвующих в антикоррупционной деятельности.
Обсудив практику рассмотрения уголовных дел о преступлениях, связанных с коррупцией, пленарное заседание Верховного Суда Республики Казахстан отмечает, что судами республики в основном правильно разрешаются дела указанной категории и виновным назначаются справедливые наказания.
Вместе с тем, судами допускаются серьезные ошибки в юридической квалификации действий лиц, совершивших преступления, связанные с коррупцией, нет единой практики в определении его субъектов, не по всем делам соблюдаются требования закона о строго индивидуальном подходе к назначению вида и размера наказания виновным.
Суды не всегда глубоко и всесторонне выявляют причины и условия, способствующие совершению преступлений, связанных с коррупцией, не выносят в необходимых случаях частные постановления.
В целях устранения имеющихся недостатков и дальнейшего совершенствования судебной деятельности по делам указанной категории, пленарное заседание Верховного Суда Республики Казахстан постановляет:
1. Обратить внимание судов на то, что преступления, связанные с коррупцией, наносят существенный вред охраняемым законом правам и интересам граждан, организаций, общества и государства, поэтому своевременное и правильное рассмотрение этих категорий дел является одним из важнейших условий реального обеспечения их правовой защищенности.
2. Коррупционными преступлениями признаются преступления, предусмотренные в пункте 5 примечаний к статье 307 Уголовного кодекса Республики Казахстан (далее - УК), в случаях получения лицами, их совершившими, имущественных благ и преимуществ.
Сноска. Пункт 2 в редакции нормативного постановления Верховного Суда РК от 22.12.2008 № 17 (порядок введения в действие см. п. 2).
3. Субъектом коррупционных преступлений может являться лицо, указанное в пунктах 1-4 примечаний к статье 307 УК.
Судам следует учитывать, что к числу субъектов преступлений, связанных с коррупцией, относятся также физические лица, в целях подкупа указанных выше лиц противоправно предоставляющие им имущественные блага и преимущества.
Сноска. Пункт 3 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 22.12.2008 № 17 (порядок введения в действие см. п. 2).
4. При определении субъекта коррупционного преступления, является ли он лицом, уполномоченным на выполнение государственных функций, либо приравненным к нему должностным лицом, либо занимающим ответственную государственную должность, необходимо исходить из норм, установленных в пунктах 1-4 примечаний к статье 307 УК, статье 3 Закона Республики Казахстан от 2 июля 1998 года «О борьбе с коррупцией».
Сноска. Пункт 4 в редакции нормативного постановления Верховного Суда РК от 22.12.2008 № 17 (порядок введения в действие см. п. 2).
5. Органам уголовного преследования необходимо устанавливать данные, подтверждающие функции и полномочия , а также статус лица, в соответствии с которыми возможно решение вопроса об отнесении деяния к преступлениям, связанным с коррупцией, и указывать об этом в процессуальных документах при формулировке обвинения.
Решая вопрос о виновности лиц, судам следует с достаточной полнотой выяснять вопросы, касающиеся их служебных полномочий, использования ими своего статуса и связанных с ними возможностей именно в корыстных целях.
Сноска. Пункт 5 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 22.12.2008 № 17 (порядок введения в действие см. п. 2).
6. При установлении о наличии у лица организационно-распорядительных или административно-хозяйственных функций следует исходить из положений, установленных в примечании к статье 3 Закона Республики Казахстан «О борьбе с коррупцией».
Сноска. Пункт 6 в редакции нормативного постановления Верховного Суда РК от 22.12.2008 № 17 (порядок введения в действие см. п. 2).
7. Под получением имущественных благ и преимуществ следует понимать принятие лицом, относящимся к субъекту преступления, оказываемых безвозмездно, подлежащих оплате всевозможных услуг, либо незаконное использование льгот, дающих преимущественное право на собственность, производство строительных, ремонтных работ, предоставление санаторных или туристических путевок, проездных билетов, предоставление на льготных условиях ссуд или кредитов и т.п.
8. Судам надлежит учитывать, что в соответствии с Примечаниями 2 к статье 311 УК, не является преступлением в силу малозначительности и преследуется в дисциплинарном или административном порядке получение впервые лицом, уполномоченным на выполнение государственных функций либо приравненным к нему, имущества , права на имущество или иной имущественной выгоды в качестве подарка, при отсутствии предварительной договоренности за ранее совершенные законные действия (бездействие), если стоимость подарка не превышала двух месячных расчетных показателей.
Сноска. Пункт 8 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 22.12.2008 № 17 (порядок введения в действие см. п. 2).
9. Исключен нормативным постановлением Верховного Суда РК от 22.12.2008 № 17 (порядок введения в действие см. п. 2).
10. Исключен нормативным постановлением Верховного Суда РК от 22.12.2008 № 17 (порядок введения в действие см. п. 2).
11. К особо опасному проявлению преступлений, связанных с коррупцией, следует относить случаи совершения этих преступлений лицами путем вымогательства, в группе лиц, а также для удовлетворения противоправных интересов организованных преступных групп, преступных сообществ в целях получения от них материальных и иных благ и преимуществ.
Сноска. Пункт 11 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 22.12.2008 № 17 (порядок введения в действие см. п. 2).
12. Исключен нормативным постановлением Верховного Суда РК от 22.12.2008 № 17 (порядок введения в действие см. п. 2).
13. Судам необходимо строго выполнять положения закона о дифференцированном подходе к назначению наказания лицам, признанным виновными в преступлениях, связанных с коррупцией.
Сноска. Пункт 13 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 22.12.2008 № 17 (порядок введения в действие см. п. 2).
14. При назначении наказания виновным судам необходимо в каждом случае обсудить вопрос о применении наказания в виде запрещения заниматься определенной деятельностью или занимать определенные должности.
Судам надлежит иметь в виду, что наказание в виде лишения права занимать определенную должность или заниматься определенной деятельностью (часть 1 статьи 41 УК) может быть назначено не только тем, которые занимают (занимали) такие должности на государственной службе или в органах местного самоуправления, но также и другим осужденным, которые признаны виновными в совершении преступления, связанного с коррупцией, хотя и не занимали такие должности.
15. В тех случаях, когда наказание в виде лишения права занимать определенную должность или заниматься определенной деятельностью указано в санкции статьи Уголовного кодекса в качестве наказания, подлежащего обязательному применению наряду с другими видами наказания, его неприменение может иметь место лишь при наличии условий, предусмотренных статьей 55 УК, с обязательным указанием в приговоре мотивов принятого решения.
16. Суд при назначении наказания лицу, совершившему коррупционное преступление, должен рассмотреть вопрос о назначении ему дополнительного наказания в виде конфискации имущества. При этом следует иметь в виду, что в соответствии со статьей 51 УК к такому лицу применяется дополнительное наказание в виде конфискации имущества, являющегося его собственностью, так и имущества, добытого им преступным путем, либо приобретенного на средства, добытые преступным путем, в том числе и переданного в собственность других лиц.
Сноска. Пункт 16 в редакции нормативного постановления Верховного Суда РК от 22.12.2008 № 17 (порядок введения в действие см. п. 2).
17. При постановлении приговора необходимо неукоснительно выполнять требования уголовно-процессуального закона о разрешении предъявленного гражданского иска.
При этом следует учитывать, что вред, причиненный преступлением, связанным с коррупцией, может быть не только имущественным, но и моральным. Иски гражданских истцов, заявленные в ходе уголовного судопроизводства, подлежат разрешению в соответствии с требованиями статьи 167 УПК.
18. Обратить внимание судов на важность предупредительно-профилактической работы по устранению фактов коррупции. В связи с этим не должны оставаться без надлежащего реагирования установленные при рассмотрении дела причины и условия, способствовавшие совершению преступлений, связанных с коррупцией, отрицательно влияющие на состояние законности в республике. В необходимых случаях судам, в соответствии со статьей 387 УПК, надлежит выносить частные постановления и добиваться принятия по ним мер, направленных на устранение фактов, способствующих проявлению коррупции. Председатель Верховного Суда Республики Казахстан Секретарь Пленарного заседания, судья Верховного Суда Республики Казахстан (Специалисты: Умбетова А.М., Склярова И.В.)