Қазақстан Республикасының халқын әлеуметтік қорғау тұжырымдамасының жобасын жариялау туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы 2001 жылғы 9 сәуір N 481

Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулы етеді:
1. Қазақстан Республикасының халқын әлеуметтік қорғау тұжырымдамасының жобасы (бұдан әрі - Тұжырымдаманың жобасы) бүкіл халықтық талқылау үшін ресми бұқаралық ақпарат құралдарында жариялансын.
2. Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау

министрлігі Тұжырымдаманың жобасы жарияланған күнінен бастап бір ай

мерзімде келіп түскен ескертулер мен ұсыныстарды қорытсын және Қазақстан

Республикасының Үкіметіне белгіленген тәртіппен қарауға енгізсін.

3. Осы қаулы қол қойылған күнінен бастап күшіне енеді.

Қазақстан Республикасының

Премьер-Министрі

жоба

Қазақстан Республикасының

халықты әлеуметтік қорғау

тұжырымдамасы

Кіріспе

Әлеуметтік қорғау - бұл қолайсыз жағдайларға (кәрілік, мүгедектік, денсаулық жағдайы, асыраушысынан немесе жұмысынан айрылуы) байланысты экономикалық белсенді бола алмайтын және лайықты еңбекақы төленетін еңбекке қатысу жолымен өзін табыспен қамтамасыз ете алмайтын азаматтар үшін өмірлік қажетті игіліктердің және әл-ауқаттың белгілі бір деңгейін қамтамасыз етуге арналған жүйе.
Қазақстан мүше болып табылатын Халықаралық еңбек ұйымының анықтауы бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі мынадай шаралар кешенін қамтиды:
- тұрақты, ақылы еңбекке ынталандыру;
- негізгі әлеуметтік қатерлердің алдын алу, ал ол туындаған жағдайда әлеуметтік сақтандыру тәсілдері арқылы сол қатердің салдарынан айрылған табысының бір бөлігін қалпына келтіру;
- халықтың әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатыспайтын әлсіз топтарына арналған әлеуметтік көмек тәсілдері;
- азаматтардың білім және медициналық көмек сияқты негізгі құқықтары мен қызметтерге қол жеткізуі.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің сандық көрсеткіштері экономикалық даму деңгейімен анықталса, ал адамдар арасындағы ынтымақтастық, мемлекеттік институттардың қатысу дәрежесі мен еңбекке ынталандыру деңгейі таңдалған әлеуметтік-экономикалық модельмен өзара байланысты болады.
Даму деңгейі бірдей мемлекеттердің өзінде де тарихи, мәдени, саяси және өзге де факторларға байланысты, әлеуметтік қорғау жүйесінде ынтымақтастықтың және мемлекеттік институттардың қатысуының әртүрлі деңгейі орын алуда.
Толық ынтымақтастыққа негізделген жүйеде жарна мен төлемнің арасында өзара байланыс болмайды. Және төлем алу құқығы қатерлі жағдай орын алған сәттен туындайды да, оның деңгейі адамның жүйеге қосқан үлесіне тәуелді болмайды. Мұндай жүйелерді қаржыландыруды бүкіл салық төлеушілер мойнына алады да, әлеуметтік қорғау жүйесінен төлем алу құқығына барлық азаматтар ие болады. Мұндай жүйеде табыстарды қайта бөлу тетігі және қаржыландырудың бірден бір көзі мемлекеттік бюджет болып табылады, ал реттеуші ретінде мемлекет әрекет етеді. Толық ынтымақтастыққа негізделген жүйеде барлық азаматтарға әлеуметтік қорғаудың бірдей, әдетте, ең төменгі деңгейін ұсынады. Ал шектеулі ынтымақтастыққа негізделген жүйеде төлемдерді алу құқығы адамның жарнасына байланысты болады. Әдетте, мұндай жүйе еңбеккерлер мен жұмыс берушілердің аударымдары есебінен қаржыландырылады, ал жарнасына қарай төлемдерді алу құқығына аударымдар жасаған (немесе олар үшін жұмыс беруші аударым жасаған) азаматтар ғана ие болады. Мұндай жүйелер, әдетте, халықтың белгілі бір тобына, мысалы, ресми жұмыс істейтін еңбеккерлер немесе белгілі бір еңбек ұжымының еңбеккерлерін әлеуметтік қорғаудың қосымша көзі болып табылады. Бұдан басқа, дербестендірілген жүйелер, яғни ынтымақтастық белгісі жоқ, әр азамат өмірдегі қатер жағдайына қаражатты дербес жинайтын әлеуметтік қорғау жүйелері де бар.
Әлеуметтік қорғау жүйесінде мемлекеттік институттардың қатысуы ең жоғары елдер арасында Францияны, Италияны, Бельгияны, Германияны, Австрияны, Жапонияны атауға болады. Мемлекеттің ең аз қатысуы, әлеуметтік қорғау құралдарының көбін жеке меншік институттарында беру Латын Америкасының бірқатар елдерінде таралған. Бірақ, мемлекеттердің көпшілігінде, мысалы, АҚШ-та, Ұлыбританияда, Аргентинада, Голландияда, Данияда, Швецияда, Польшада, Латвияда аралас жүйе, яғни, мемлекеттік те, жеке меншік институттар да қатысатын аралас жүйе пайдаланылады. Әдетте, толық ынтымақтастық жүйелері - мемлекеттік, жинақтаушы сипатындағы дербестендірілген жүйелерде жеке меншік басым, ал шектеулі ынтымақтастықта, көбінесе, мемлекеттік те және жеке меншік те институттар қатысатын аралас жүйе қолданылады. Халықаралық тәжірибе көрсетіп отырғанындай, мемлекеттік институттардың қатысу дәрежесі халықтың әлеуметтік қорғаумен қамтылуы және әкімшілік шығыстар деңгейі сияқты негізгі көрсеткіштерге әсер етеді. Әлеуметтік сақтандыру жүйесін ұстаудың неғұрлым жоғары әкімшілік шығыстары - жеке меншік жүйелерге, неғұрлым төмені - мемлекеттік және аралас жүйелерге тән. Мемлекеттік жүйеде еңбек етуде қабілетті халықты әлеуметтік қамтамасыз ету деңгейі жоғары болса, аралас жүйеде де қамсыздандыру деңгейі сондай, ал жеке меншік жүйеде - салыстырмалы түрде төмен болады.
Еңбекке ынталандыру тұрғысынан алсақ, жарнаны аудару дербестендіруге негізделген жүйеде барынша жоғары, ал толық ынтымақтастыққа негізделген жүйеде - төмен болады. Өйткені, еңбекке ынталандыру деңгейі жарна мен төлем ақы дәрежесіне байланысты болады және тұрақты түрде әрі жоғары деңгейде жарна төлеген еңбеккерлерге өз үлесіне сәйкес қосымша артықшылықтар беру арқылы қамтамасыз етіледі.
Халықаралық тәжірибеге сүйене отырып, әлеуметтік қорғаудың неғұрлым тиімді және кешенді жүйелері, әдетте: 1) мемлекеттік жәрдемақылар;
2) міндетті әлеуметтік сақтандыру; 3) жинақтаушы зейнетақымен қамсыздандыру; 4) әлеуметтік көмек сияқты негізгі элементтерді қамтиды деген қорытынды жасауға болады.
Мемлекеттік жәрдемақылар әлеуметтік қорғауға жататын жағдайлар туындаған кезде барлық азаматтарды кепілдікті төлемдермен белгілі бір деңгейде қамтамасыз етуге арналған.
Жұмыс берушілер мен еңбеккерлер аударымдарының есебінен қаржыландырылатын міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі төленген жарна деңгейіне сай ресми жұмыс істейтін еңбеккерлерді қосымша қорғауға арналған.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі әрі азаматтың өзін өзі зейнетақымен дербес қамсыздандыруына арналған.
Әлеуметтік көмек азаматтардың жекелеген санаттарын бюджет қаражаты есебінен қосымша қорғауды көздейді.
Бұдан басқа, азаматтың әлеуметтік қатерлерден өзін өзі ерікті сақтандыруға құқығы бар.
Осындай аралас жүйе ынтымақтастыққа негізделген және дербестендірілген жүйелердің артықшылықтарын үйлестіруге мүмкіндік береді.
Қазақстанда нарықтық экономикаға көшу аяқталып келеді. Әлеуметтік қорғаудың жүйесі өзгерген экономикалық қатынастарға сәйкес болуы қажет.
Өтпелі кезеңнің басында мемлекет бұрын беймәлім болып келген инфляция, бюджет тапшылығы, өндірістің құлдырауы, экономиканың бейресми секторының өсуі сияқты жаңа экономикалық факторлардың әсерінен әлеуметтік қорғаудың ағымдағы мәселелерімен айналысуға мәжбүр болды.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесін енгізу мен заттай жеңілдіктерді ақшалай төлемдермен ауыстыруды қоспағанда, жасалған басқа қадамдар күрделі болса да, өтпелі кезеңнің ағымдағы мәселелерін шешуге бағытталды.
Қазіргі әлеуметтік қорғау жүйесі заңнаманың толық жүйелілігінің, атаулылының жеткіліксіздігімен, жүйеге қатысуға ынталандырудың төмен деңгейімен және күрделілігімен сипатталады.
Соңғы жылдарда экономикадағы қолайлы өзгерістер және тұрақты өсуді қамтамасыз ету жөнінде қабылданып жатқан шаралар әлеуметтік қорғаудың кешенді жүйесін құруды қолға алуға мүмкіндік беріп отыр. Осыған байланысты, Қазақстанның қазіргі және болашақтағы басымдықтары мен мүмкіндіктерін ескере отырып, жаңа Әлеуметтік қорғау тұжырымдамасын әзірлеу қажеттігі туындады.
Денсаулық сақтау мәселелері бұл Тұжырымдаманың шеңберінде қаралмайды.

Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік
қорғау жүйесінің қазіргі жағдайы

Қазіргі әлеуметтік қорғау жүйесінде толық ынтымақтастық және мемлекеттік институттардың қатысу деңгейі басым да, ынталандыру деңгейі төмен.
Мүгедектігіне, асыраушысынан айрылуына байланысты, жұмыссыздығы мен жасы бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі толық ынтымақтастық қағидасына негізделген. Қазақстанның барлық азаматтары өмірдегі қатерлі жағдайлар туындаған кезде еңбек үлесіне және жүйеге қосқан жарнасына қарамастан, бірдей деңгейде мемлекеттік жәрдемақылар алады. Азаматтың еңбек үлесі ынтымақтастықты зейнетақы жүйесінде ішінара ғана ескеріледі. Әлеуметтік төлемдерді есептеудің экономикалық негізделген нормативтері мен еңбекақы жүйесінде өзара байланыс болмауының салдарынан жұмыс істейтін халықтың табыс деңгейі мен әлеуметтік төлемдер арасындағы тиісті байланыс болмай отыр. Нәтижесінде, жұмыс істейтін халықтың бір бөлігі әлеуметтік еңбек үлесі болмаған азаматтардың да алатын әлеуметтік жәрдемақы мөлшерінен де аз жалақы алады.
Еңбеккерлер, яғни ресми жұмыс істейтін азаматтар қатерлі жағдайға тап болған кезде жүйедегі жарнасына қарай қосымша қорғау деңгейімен қамтамасыз ететін шектеулі ынтымақтастыққа негізделген жүйе жоқ.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесі - қартайған шақтағы қамсыздандырудың қатысушылар арасында ынтымақтасусыз, жинақтау қағидасына негізделген жүйеге қатысуға пәрменді ынталандыратын бірден бір түрі.
Азаматтардың жекелеген санаттарына заңнамаға сәйкес мемлекеттің қаражаты есебінен әлеуметтік көмек көрсетіледі.
Қолданылып жүрген заңнамада әлеуметтік қатерлер туындаған жағдайда ерікті сақтандыруды жүзеге асыру көзделген, ол бірқатар факторларға байланысты тиісті деңгейде дамымай отыр.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің негізгі қаржыландыру көзі мен жалпы реттеушісі мемлекет болып табылады. Біздің еліміздегі тәжірибемізде мемлекет басқаратын жүйедегі халықтың қамтылу деңгейі жоғары және әкімшілік шығыстар төмен, ал жеке меншік институттары қатысатын жүйеде халықты қамтудың төмендігі мен әкімшілік шығыстар жоғары болатыны халықаралық тәжірибедегі тұжырыммен дәлелденіп отыр. Жинақтаушы зейнетақы жүйесін қоспағанда, әлеуметтік қорғау жүйесінде ынталандыру деңгейі төмен.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің тиімділігін шектейтін негізгі кемшіліктері мыналар:
- жетілдірілмеген заңнама: әлеуметтік саланы реттейтін заңнама, әлеуметтік қатерлер мен төлемдерге негізделмей, көбіне әлеуметтік төлемдер түрлері бойынша қалыптастырылған, сондықтан күрделі және анық емес;
- әділдігі жеткіліксіз және ынталандыру деңгейі төмен: әлеуметтік жәрдемақылар алу құқығын іске асыру кезінде салық аудармайтындардың алдында салықты төлеп, азаматтық борышын атқарып жүрген еңбеккерлердің артықшылығының болмауы;
- айқындықтың жеткіліксіздігі: дербес сәйкестендіру жүйесі немесе жәрдемақыларды алу мен бөлу процесін қадағалау үшін дерекқордың қалыптасу сатысында болуы.
Қолданылып жүрген жүйені сақтау қызмет ету параметрлерінің нашарлауына және әлеуметтік қорғау міндеттерін шешу мүмкіндігінің төмендеуіне апарып соғады.

Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік
қорғау жүйесін дамытудың негізгі бағыттары

Әлеуметтік қорғау жүйесін реформалауға жалпы көзқарас
Әлеуметтік қорғау жүйесін дамытудың негізгі бағыттары халықаралық тәжірибе мен қазіргі жағдайды талдаудан туындайды. Нарық жағдайларына сәйкес келетін және тұрақты ақылы еңбекке ынталандыруды қалыптастыратын, әкімшілік шығыстары төмен, халықты қамту деңгейі неғұрлым жоғары жүйе құру көзделіп отыр.
Әлеуметтік проблемаларды шешудің нарықтық қатынастарға негізделген кешенді моделі іске асырылады. Жаңа жүйе халықты өмірде тап болуы мүмкін негізгі қатерлерден әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етуге арналған ынтымақты және дербестендірілген жүйелердің, міндетті және ерікті сақтандырудың элементтерін қамтитын аралас жүйе болады.
Әлеуметтік қорғаудың жаңа жүйесінің негізгі мақсаттары мен міндеттері экономикалық өсуді қолдау элементтері, қатерлі жағдайлар туындаған кезде барлық азаматтарға қорғау көрсетуде әділ; пәрменді де тиімді жұмыс істейтін және халықты неғұрлым толық қамтитынын ескере отырып, қалыптастырылуы тиіс.
Әлеуметтік саланы реттейтін заңнама өмірде кездесетін қатерлердің негізінде қалыптастырылуы керек.
Жүйе әділ болуы тиіс. Кейбір елдерде әділдікті барлық азаматтар үшін, адамның салымына қарамастан, әлеуметтік төлемдердің мөлшері бірдей болатындығы деп біледі. Басқа бір елдерде әр адамның әлеуметтік қорғалу оның еңбек үлесін, аударымдардың мөлшері мен ұзақтығына байланысты деп ұғады. Әлеуметтік қорғаудың жаңа жүйесі ұсынылған екі көзқарасты ұштастыруға негізделетін болады. Әлеуметтік қорғау құқығын іске асыру азаматтар үшін қол жетерлік болуы тиіс. Мемлекет кепілдік берген ең төменгі жәрдемақылар әлеуметтік қатер туындаған кезде барлық алушылар үшін төлемдердің бірдей деңгейін ұсынуы тиіс. Сонымен бір мезгілде, қосымша қорғау деңгейі әрбір нақты адамның еңбек үлесіне байланысты болуы керек.
Әлеуметтік қорғау жүйесі әрбір азаматтың мемлекетке тәуелділігін емес, оның жеке жауапкершілігін ынталандыруы тиіс. Тұтастай алғанда, барлық еңбекке қабілетті азаматтар өзінің жеке басының болашағы мен өз отбасының әл-ауқаты үшін жауапты болуы тиіс.
Жүйе пәрменді, жәрдемақылар атаулы болуы керек, яғни оны алуға құқығы бар және оған аса мұқтаж адамдарға беріледі. Жүйе тиімді, яғни ашық және жақсы басқарылатын, шығыны аз және қарапайым, түсінікті болуы, ал жәрдемақылардың қосарлануы мейлінше азайтылуы қажет. Жүйенің негізгі компоненттерін реттеу икемді болуы қажет.
Жүйе белгілі бір қысқа мерзім ішінде халықтың барынша толық қамтылуын қамтамасыз етуі тиіс.
Осы айтылғандарды ескере отырып, әлеуметтік қатерлер негізінде және қорғаудың мынадай элементтерін қамтитын әлеуметтік қорғау жүйесін ұйымдастыру көзделіп отыр:
- барлық азаматтарға әлеуметтік қатер туындаған кезде әлеуметтік қамсыздандыруға арналған бюджет қаражатының есебінен бірдей деңгейдегі мемлекеттік төлемдер беру;
- жұмыс берушілер мен еңбеккерлердің аударымдары есебінен міндетті әлеуметтік сақтандыру;
- жинақтаушы зейнетақы жүйесі;
- әлеуметтік көмек және белгілі бір санаттағы азаматтарды мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен қолдаудың арнаулы мемлекеттік бағдарламалары.
Азаматтар әлеуметтік қатерлерден өздерін ерікті сақтандыруға құқылы.
Қазақстанның ерекшелігін, халықаралық тәжірибені ескере отырып, әлеуметтік қорғау жүйесінің ұйымдастыру негізін қараған кезде мемлекеттік және сол сияқты жеке меншік институттардың мүмкіндіктері тиімді пайдаланылатын аралас жүйеге артықшылық берілуі тиіс.
Әлеуметтік төлемдерді неғұрлым тиімді басқару үшін әрбір азаматқа дербес код бере отырып, осы код негізінде барлық әлеуметтік төлемдерге бақылау жасайтын мемлекеттік жүйе мен ұлттық дерекқор жасалуы тиіс.
Ана мен баланы кең ауқымды әлеуметтік қамсыздандыру мемлекеттің бүкіл әлеуметтік қорғау жүйесінің басымдықтарының бірі болады. Келешекте әлеуметтік қорғау жүйесінің жетілдірілуі барысында жүктілігінің алғашқы кезеңінде медициналық ұйымда диспансерлік есепке тұрған әйелдерге бір жолғы жәрдемақы төлеу мүмкіндіктерін іздестіру және басқа да көмек түрлері сияқты бала тууды арттыруға ықпал жасау тәсілдерін енгізу жолымен демографиялық процестердің оң үрдістерін қолдауды ынталандыру шаралары қалыптастырылатын болады.
Мүгедектердің құқықтарын қорғайтын қоғамдық бірлестіктерді мүгедектерге қатысты қоғамдық оң пікір қалыптастыруға тарту жоспарлануда. Мүгедектік проблемаларын шешу бойынша іс-шаралар әзірлеу, мүгедектердің мұқтаждарына арналған өндірістерді мемлекеттік қолдауды жүзеге асыру, мүгедектердің негізгі құқықтар мен көрсетілетін қызметтерге қол жеткізуін қамтамасыз ететін мемлекеттік стандарттарды енгізу қарастырылады.
Атаулы әлеуметтік көмек мұқтаждықтың нақты өлшемдері негізінде халықтың ең аз қорғалған топтарына ғана берілетін болады. Бұдан басқа, адамдардың белгілі бір топтарына - ардагерлерге, мүгедектерге, аз қамтамасыз етілген азаматтарға қосымша қорғау көрсетуге бағытталған арнайы бағдарламалар әзірленеді.
Әлеуметтік қорғауды реформалауда әлеуметтік нормативтердің рөлін арттыру, ең төменгі жалақыны кезең-кезеңімен көбейтіп, күнкөріс деңгейіне жақындату маңызды болып табылады. Әлеуметтік төлемдердің мөлшері әлеуметтік-экономикалық табиғаты бар нормативтерге негізделіп есептелетін болады. Ең төменгі жалақы мөлшерінің және әлеуметтік жәрдемақылар деңгейінің арақатынасы қисынды болады.
Жасы, асыраушысынан және еңбек ету қабілетінен айрылуы бойынша мемлекеттік жәрдемақылар әлеуметтік сақтандыруды енгізу сәтіне дейін тағайындалған азаматтарды қамтамасыз ету қағидалары өзгерістерге ұшырамайды.
Әлеуметтік қорғаудың кез келген жүйесі тікелей немесе жанама түрде еңбеккерлер мен жұмыс берушілердің қаражаты есебінен қаржыландырылатындықтан, әлеуметтік қорғау жүйесіне әрбір нақты азаматтың ғана емес, Үкіметтің әлеуметтік әріптестерінің - кәсіподақтардың және жұмыс берушілер бірлестіктерінің қатысу деңгейін көтеру қарастырылады.

Өмірде қатерлер туындаған кезде әлеуметтік қорғаудың негізгі тәсілдері
Әлеуметтік салықты аударатын ұйымдарда жұмыс істейтін барлық еңбеккерлер асыраушысынан, еңбек ету қабілетінен және жұмысынан айрылуы бойынша әлеуметтік сақтандыру жүйесінің қатысушылары болады. Әлеуметтік сақтандыру жүйесін енгізгенде алғашқы кезеңінің ерекшеліктері ескеріледі. Әлеуметтік сақтандыру жүйесін қаржыландыру жұмыс берушілер мен еңбеккерлердің аударымдары есебінен жүзеге асырылады. Төлемдердің ең төменгі және ең жоғары мөлшерлері заңнамамен белгіленеді. Жарна аударылатын табыстың ең жоғары шегі белгіленеді.

Еңбек ету қабілетінен айрылған жағдайдағы әлеуметтік қорғау
Мүгедектерді оңалту (медициналық, әлеуметтік, кәсіби) және әлеуметтік қатерлердің алдын алудың жеке бағдарламаларын дамыту олардың әлеуметтік, еңбекке бейімделу жүйесін құруға, мүгедектердің қоғамға кірігуіне көмек көрсету шаралары қабылданатын болады.
Еңбек етуге қабілетті жастағы азаматтардың мүгедектік дәрежесін бағалауда тіршілік әрекетінің шектелуін бағалаудан еңбек ету қабілетінің шектелуін бағалауға көшу қарастырылады. Денсаулық сақтау жүйесінің қызметкерлері мен медициналық-әлеуметтік сарапшылық комиссияларының еңбек ету қабілетін айрылу деңгейін айқындаудағы жауапкершілігін арттыру жөнінде шаралар қабылданатын болады.

Жұмыс берушінің кінәсінен еңбек ету қабілетінен айрылу
Еңбеккерлердің өмірі мен денсаулығына келтірілген зиян үшін жұмыс берушінің жауапкершілігін міндетті сақтандыру жүйесі енгізіледі. Сақтандыру жұмыс беруші мен сақтандыру ұйымының арасында жасалған шарт талаптары мен жұмыс берушінің сақтандыру ұйымына міндетті аударымдарының есебінен жүзеге асырылады. Сақтандыру ұйымы сақтандыру оқиғасы туындаған жағдайда еңбеккерге келтірілген зиянды өтеуді еңбеккердің бүкіл ғұмыры бойы берілетін төлемдер түрінде жүзеге асырылады. Бұдан басқа, сақтандыру компаниясы зардап шегушіні протездеуге, емдеу мен оңалтуға, оның еңбек ету қабілетін қалпына келтіруге кеткен және т.б. шығыстарын өтейді. Мүгедектік жұмыс берушінің кінәсінен болған жағдайда, мемлекеттік бюджет қаражатының есебінен жәрдемақы төленбейді және азаматқа келтірілген зиянды өтеу үшін мемлекет жауапты болмайды.
Төлемдердің ең төменгі мөлшері (мемлекет берген кепілдік деңгейінен кем емес) заңмен белгіленеді және жұмыс берушілерге сақтандыру шарттарын уақытылы жасамағаны үшін салынатын айыппұл санкцияларының жүйесі енгізіледі. Сақтандырудың осы түрін енгізу жұмыс берушілерді еңбек қауіпсіздігі талаптарын сақтауға және жақсартуға ынталандырады.
Республикалық және жергілікті бюджеттер есебінен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер қызметкерлері үшін жұмыс берушінің кінәсінен еңбек ету қабілетінен айрылу кезіндегі зиянды өтеудің ерекше тәртібі белгіленетін болады.

Жұмыс берушінің кінәсінен болмаған еңбек ету қабілетінен айрылу
Еңбек ету қабілетінен айрылу жағдайындағы әлеуметтік қорғау жүйесін реформалау оның мынадай үш деңгейлік құрылымын енгізуді көздейді:
Бірінші деңгей: барлық азаматтарға мемлекеттік бюджеттің қаражаты есебінен бірдей деңгейдегі жәрдемақы беру.
Екінші деңгей: ресми жұмыс істейтін еңбеккерлерге міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінен зейнеткерлік жасына жеткенге дейін қосымша төлемдер беру.
Үшінші деңгей: азаматтардың өзінің меншікті қаражаты есебінен еңбек ету қабілетінен айрылуын ерікті сақтандыру.
Әлеуметтік сақтандыру жүйесінен берілетін жәрдемақы мөлшері еңбеккердің жасы, аударымдарының ұзақтығы және еңбек ету қабілетінен айрылу дәрежесіне қарай белгілі бір уақыт ішіндегі орташа жалақысын алмастыру коэффициенті негізінде есептелетін болады. Төлемдердің ең төменгі және ең жоғары мөлшері заңмен белгіленетін болады. Жарна аударымдары жүргізілетін табыстың ең жоғары шегі белгіленеді.

Асыраушысынан айрылу жағдайында әлеуметтік қорғау
Асыраушысынан айрылу жағдайында, жұмыс берушінің кінәсінен қайтыс болған жағдайларды қоспағанда, мемлекет барлық азаматқа жүйеге қатысуымен байланыстырмай, әлеуметтік қорғауды жәрдемақылар түрінде бірдей деңгейде ұсынуға кепілдік береді.

Жұмыс берушінің кінәсінен асыраушысынан айрылу
Еңбек ету қабілетінен айрылу жағдайындағы сияқты шарттар бойынша қызметкердің өміріне келтірген зиян үшін де жұмыс берушінің жауапкершілігін міндетті сақтандыруды енгізу ұсынылады. Сақтандыру төлемінің мөлшері асырауындағы адамдар санын ескеретін болады.

Жұмыс берушінің кінәсінен болмаған асыраушысынан айрылу
Еңбек ету қабілетінен айрылу жағдайындағы міндетті әлеуметтік сақтандыру сияқты асыраушысынан айрылу жағдайы бойынша әлеуметтік қорғаудың үш деңгейлі жүйесін енгізу қарастырылады. Осындай қатер туындаған кезде төлемдердің мөлшері асырауындағы адамдар санына қарай есептелетін болады. Төлемдердің ең төмен және ең жоғары мөлшері заңмен белгіленеді. Жарна аударымдары жүргізілетін табыстың ең жоғары шегі белгіленеді.

Жұмысынан айрылу жағдайында әлеуметтік қорғау
Жұмысынан айрылу жағдайында азаматтарды әлеуметтік қорғау жүйесін реформалау оның екі деңгейлі құрылымын енгізуді көздейді.
Бірінші деңгей: жергілікті бюджеттер есебінен барлық жұмыссыз азаматқа жұмысқа орналасуға, кәсіби қайта даярлауға көмек көрсету, қоғамдық жұмыстар беру жолымен әлеуметтік қорғау.
Екінші деңгей: еңбеккерлерді міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі арқылы белгілі бір мерзім ішінде төлем ақы беру жолымен төлеген жарнасына қарай қосымша қорғау.
Ресми түрде жұмыссыз деп танылған және белсенді түрде жұмыс іздеп жүрген әрі сақтандыру жүйесіне белгілі бір үлесі болған азаматтың әлеуметтік сақтандыру жүйесінен төлем алу құқығы туындайтын болады. Төлемнің мөлшері жалақы деңгейіне және аударымдардың ұзақтығына тәуелді болады. Әлеуметтік сақтандыру жүйесіне жарна аударылатын табыстың ең жоғарғы шегі белгіленетін болады.
Әртүрлі деңгейде шектеу жүйесі қолданылады, мысалы, лайықты жұмыстан бас тарту, өз өтініші бойынша жұмыстан шығу, жекелеген құқық бұзушылықтар орын алғанда, төлемді алу мерзімінің кейінге қалдырылуы, оның мөлшері азайтылуы не жойылуы мүмкін.
Жұмыссыздықтан міндетті сақтандыру жүйесін енгізу азаматтарды жұмысынан айрылған кезеңде қамсыздандыру жүйесін едәуір жақсартады және кеңейтеді. Еңбеккерлерге жұмысынан айрылған жағдайда алатын жәрдемақының болжамды мөлшерін білетін болады және жәрдемақы төленетін кезеңнің шектелуін ескеріп, белсенді түрде жұмыс іздеуге ынталы болады. Жұмыссыздарды ақпараттық қолдау мақсатында еңбек рыногында мамандықтар мен аумақтар бойынша сұраныс пен ұсыныстың орталықтандырылған дерекқоры құрылады.

Қартайған кездегі әлеуметтік қорғау
Ынтымақтастықты зейнетақы жүйесінің өлшемдері жетілдірілетін болады. Зейнетақы төлемдерінің мөлшері арттырылған кезде зейнеткерлікке шығу кезеңі ескеріледі. Ынтымақтастықты жүйенің зейнеткерлерін әлеуметтік қорғауды жүзеге асыру қағидаттары өзгертілмейді.
Халықты, ең алдымен ауыл тұрғындарын пошта-жинақ қызметінің, Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталықтың және басқа институттардың мүмкіндіктерін пайдалана отырып, жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметімен қамтуды кеңейту жөнінде шаралар көзделіп отыр. Зейнетақы активтерін сақтауды қамтамасыз ету және жинақтаушы зейнетақы қорларының қаражатын әртүрлі қаржы құралдарына инвестициялау кезінде қатерлерді әртараптандыру тетігін реттеу жөнінде шаралар қабылданатын болады. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің ережелерін насихаттау мен түсіндіруді жандандыру қарастырылып отыр. Зейнетақы төлемдерінің тәсілін жетілдіру жалғастырылады. Аннуитеттік зейнетақы төлемдері рыногын енгізу, оның ішінде ерлі-зайыпты жұптардың бірлескен аннуитеттерді сатып алуын ынталандыру жөнінде шаралар ұсынылатын болады. Мемлекеттік емес және мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорларының құқықтық мәртебесін теңестіру және уәкілетті органның талаптарына сәйкес болған жағдайда жинақтаушы зейнетақы қорларына зейнетақы активтерін қаржы құралдарына дербес инвестициялау құқығын беру мақсатымен қолданыстағы зейнетақы заңнамасына өзгерістер енгізіледі.

Аз қамтамасыз етілген азаматтарды әлеуметтік қорғау

Жаңа жұмыс орындарын ашу және жалақының мөлшерін көбейту арқылы кедейліктің азаюына қол жеткізіледі. Атаулы мемлекеттік әлеуметтік көмек азаматтарға ақшалай, заттай, институционалдық нысандарға, сондай-ақ нақты мұқтаждық өлшемдері негізінде ақы төленетін қоғамдық жұмыстар беру түрінде көрсетіледі. Атаулы әлеуметтік көмек беру тәсілін де, табыс деңгейін бағалау әдістемесін де жетілдіру жалғастырылады.
Заттай және институционалдық нысандағы әлеуметтік көмек еңбек етуге қабілетсіз азаматтарға: балаларға, зейнеткерлерге, мүгедектерге ғана беріледі. Бұдан басқа, еңбек етуге қабілетті халыққа әлеуметтік көмек қоғамдық жұмыстарды қаржыландыру, қайта оқыту бағдарламалары мен жұмысқа орналасуға жәрдемдесу арқылы да көрсетіледі. Нысаналы қоғамдық жұмыстар азаматтарды әлеуметтік қолдаудың уақытша шарасы болмақ. Қоғамдық жұмыстардағы еңбекақы деңгейі азаматтардың бұған ұзақ уақыт қатысуын ынталандырмай, тұрақты жұмысты белсенді іздеуге итермелейтін болады.

Әлеуметтік қорғау жүйесін құқықтық, қаржылық, ақпараттық және
институционалдық қамтамасыз етуді жетілдіру бағыттары
Әлеуметтік қатерлер түрлері және төлемдер негіздері жөніндегі заңнаманы кезең-кезеңімен жүйелеу ұсынылып отыр. Азаматтардың жекелеген санаттарын қосымша қорғауға қатысты арнаулы заңнама әзірленетін болады. Әлеуметтік нормативтерді есептеу әдістемесі одан әрі жетілдіріледі.
Әлеуметтік сақтандыру жүйесін қаржыландыру әлеуметтік салықтың бір бөлігін жарнаға айналдыру және дербестендіру есебінен жүзеге асырылады. Бұл шара еңбеккердің, кәсіподақтар мен жұмыс берушілер бірлестіктерінің қаражаттарды аудару процесін бақылауға ықыласын арттырады.
Әлеуметтік қорғау жүйесін реформалау бүкіл республика халқының мүддесін қозғайтын болғандықтан, халықты барлық мүдделі мәселе бойынша анық та толық ақпаратпен қамтамасыз етуге ерекше мән берілуі қажет. Халықтың арасында қажетті түсіндіру жұмысы әлеуметтік әріптестердің қатысуымен жүргізіледі.
Реформаланатын әлеуметтік қорғау жүйесінде әлеуметтік сақтандырудың ролі артуын ескере отырып, халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде ақпараттық қамтамасыз ету мен есепке алу маңызды мәселеге айналады. Жарналарды дербестендірілген есепке алу реформалаудың аса маңызды шарттарының бірі болып табылады. Әлеуметтік салықтың бір бөлігін жарнаға айналдырудың дәл мөлшерін анықтау үшін әлеуметтік сақтандырудың барлық түрі бойынша қажетті актуарлық есептер жүргізіледі. Бұл ретте әрбір азаматтың қатысуын есепке алу бірыңғай стандарт болып табылатын арнайы жеке коды арқылы жүзеге асырылады.
Осы код арқылы азаматтардың әлеуметтік төлемдерді алуы жүзеге асырылады. Мұндай жүйенің өзекті элементі барлық азамат бойынша дерекқор болып табылады, бұл инфрақұрылымды ұстауға арналған әкімшілік шығындарын азайтуға және жәрдемақылардың қосарлануын болдырмауға, әлеуметтік жарна мен әлеуметтік жәрдемақыларды алу құқығы арасында байланыс жасауға мүмкіндік береді. Бұл шаралар Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталықтың негізінде азаматтарды барлық әлеуметтік төлемдер бойынша ақпаратты есепке алу және жүйелеу органын құруды көздейді. Әлеуметтік қорғау мұқтаждары үшін актуарлық есептердің әдістемелік жетілдіру жөнінде шаралар қабылданады.
Әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін мемлекеттік реттеу Қазақстан Республикасында әлеуметтік қорғаудың жаңа саясатын жүзеге асырудың негізгі қағидасы болып табылады. Жүйеге қатысушылардың қызметін бақылау мемлекетте қалатын болғандықтан, мемлекеттің рөлі мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылмайтын әлеуметтік сақтандыру жүйесі дамуының деңгейі жоғары болған жағдайдың өзінде жетекші болады.
Әлеуметтік сақтандырудың міндетті түрлерін енгізу жүйеге қатысатын азаматтардың аударымдарын шоғырландыру үшін мамандандырылған институттарды құруды қарастырады. Шектелген ынтымақтастық қағидасына негізделген әлеуметтік сақтандыру жүйесі дамуының халықаралық тәжірибесін ескере отырып, әкімшілік шығындарды азайту, халықтың толық қамтылуын және бүкіл жүйенің сенімділігін қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттің 100 пайыз қатысуымен жабық акционерлік қоғам түрінде мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорын құру ұсынылып отыр. Аударымдардың қатысуы мен мөлшерін жеке бақылау арқылы қор қысқа мерзім ішінде еңбектің ресми секторын, соның ішінде жеке ұйымдар үшін қызығушылық тудырмайтын шалғайдағы ауылдық аудандарды әлеуметтік сақтандырумен қамтуға мүмкіндік береді. Осымен қатар қордағы қаражатты мақсаттан тыс пайдалану мүмкіндігін болдырмайтын бақылаудың пәрменді тетіктері енгізіледі. Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталықтың әлеуметтік сақтандыру жүйесімен тығыз өзара байланысын ескере отырып, оның функциялары мен міндеттері кеңейтіледі. Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорының міндеттемелері қолданылып жүрген акционерлік қоғамдар туралы заңның шеңберінде ғана мемлекеттің акционер ретіндегі міндеттемелері болып табылады. Сонымен бірге, келешекте міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінен төлемдер төленуін ұйымдастыру кезінде жеке институттардың қатысуы мүмкін болады. Әлеуметтік-экономикалық

жағдайлар өзгерген кезде міндетті әлеуметтік сақтандырудың негізгі

өлшемдеріне түзетулер уақтылы енгізіледі.

Тұжырымдама мақұлданғаннан кейін оның негізінде Қазақстан

Республикасының халқын әлеуметтік қорғаудың жүйесін жетілдіру

бағдарламасын әзірлеу және қабылдау жоспарланып отыр.

Мамандар:

Багарова Ж.А.

Қасымбеков Б.А.

Об опубликовании проекта Концепции социальной защиты населения Республики Казахстан

Постановление Правительства Республики Казахстан от 9 апреля 2001 года N 481

Правительство Республики Казахстан постановляет:
1. Опубликовать проект Концепции социальной защиты населения

Республики Казахстан (далее - проект Концепции) в официальных средствах

массовой информации для всенародного обсуждения.

2. Министерству труда и социальной защиты населения Республики

Казахстан обобщить в месячный срок со дня опубликования проекта Концепции

поступившие замечания и предложения и внести на рассмотрение в

Правительство Республики Казахстан в установленном порядке.

3. Настоящее постановление вступает в силу со дня подписания.

Премьер-Министр

Республики Казахстан

проект

Концепция социальной защиты населения

Республики Казахстан

Введение

Социальная защита - это система, призванная обеспечивать определенный уровень доступа к жизненно необходимым благам и определенный уровень благосостояния граждан, которые в силу неблагоприятных обстоятельств (старость, состояние здоровья, потеря кормильца или работы) не могут быть экономически активными и обеспечивать себя доходами путем участия в достойно оплачиваемом труде.
Международная организация труда, членом которой является Казахстан, определяет систему социальной защиты как комплекс мер, включающий в себя:
- стимулирование стабильной, оплачиваемой трудовой деятельности;
- предотвращение и компенсацию части доходов в случае возникновения основных социальных рисков с помощью механизмов социального страхования;
- предоставление механизмов социальной помощи, предназначенной для уязвимых групп населения, не являющихся участниками системы социального страхования;
- доступ граждан к основным правам и услугам, таким, как образование и медицинская помощь.
Количественные показатели систем социальной защиты в значительной степени определяются уровнем экономического развития, а степень солидарности между лицами, участия государственных институтов и уровень стимулирования находятся во взаимосвязи с выбранной социально-экономической моделью.
В силу исторических, культурных, политических и иных факторов в государствах одинакового уровня развития существуют разные степени солидарности в организации систем социальной защиты и разные степени участия государственных институтов.
Полная солидарность предполагает отсутствие взаимосвязи между взносом и выплатой, когда право на получение зависит не от взноса, а определяется с момента наступления рискового случая. Финансовая нагрузка ложится на всех налогоплательщиков, а право на получение социальной защиты имеют все граждане. В такой системе механизмом перераспределения доходов и единственным источником финансирования является государственный бюджет, а в качестве регулятора выступает государство. Системы, основанные на принципе полной солидарности, обычно предоставляют одинаковый, как правило, минимальный уровень социальной защиты всем гражданам. При ограниченной солидарности право на получение выплаты зависит от взноса человека. Как правило, такая система финансируется за счет отчислений работников и работодателей, а право на получение выплат в зависимости от взноса имеют только те граждане, которые производили отчисления (или за которых они производились работодателем). Такие системы обычно предоставляют дополнительную защиту определенной группе населения, например, работникам формального сектора или конкретного трудового коллектива. Кроме того, существуют системы, в которых солидарность отсутствует, где каждый гражданин отчисляет персонифицированные взносы, от которых напрямую зависят выплаты при наступлении социальных рисков.
Среди стран с максимальным государственным участием в системе социальной защиты следует отметить Францию, Италию, Бельгию, Германию, Австрию, Японию. Минимальное участие государства, передача большинства инструментов социальной защиты частному рынку распространено в ряде стран Латинской Америки. В большинстве стран: США, Великобритании, Аргентине, Голландии, Дании, Швеции, Польше, Латвии используется смешанная система. Как правило, системы с полной солидарностью - государственные, персонифицированные системы накопительного характера преимущественно частные, а при ограниченной солидарности обычно используется смешанная система, предполагающая участие как государственных, так и частных институтов. Как показывает международный опыт, степень участия государственных институтов влияет на такие основные показатели, как охват населения и административные расходы. Более высокие административные расходы на содержание системы социального страхования - в частных системах, более низкие в - государственных и смешанных. В государственных системах обеспечен почти полный охват трудоспособного населения, высок уровень охвата в смешанных системах, относительно низок в частных системах.
Системы с полной солидарностью характеризуются минимальными стимулами, в то время как в системах, основанных на персонифицикации учета взноса - стимулы максимальные. При этом стимулирование стабильной оплачиваемой трудовой деятельности достигается через предоставление дополнительных преимуществ трудящимся и зависит от степени взаимосвязи между взносом и выплатой.
На основе анализа международного опыта можно сделать вывод, что наиболее эффективные и комплексные системы социальной защиты обычно включают в себя следующие основные элементы: 1) государственные пособия;
2) обязательное социальное страхование; 3) накопительное пенсионное обеспечение; 4) социальную помощь.
Государственные пособия предназначены для обеспечения всех граждан гарантированными выплатами на определенном уровне в случае наступления обстоятельств, подлежащих социальной защите.
Обязательное социальное страхование, финансируемое за счет отчислений работодателей и работников, предназначено для дополнительной защиты работников формального сектора, которая зависит от уровня взносов гражданина.
Накопительное пенсионное обеспечение предназначено для самостоятельного пенсионного обеспечения каждым гражданином.
Социальная помощь предназначена для предоставления дополнительной защиты отдельным категориям граждан за счет средств бюджета. Кроме того, гражданин имеет право осуществлять добровольное страхование на случай наступления социальных рисков.
Такая комбинированная система позволяет сочетать преимущества как солидарных, так и персонифицированных систем.
В Казахстане завершается переход к рыночной экономике. Изменение экономических отношений требует построения адекватной системы социальной защиты.
На начальном этапе переходного периода государство было вынуждено заниматься текущими вопросами социальной защиты с учетом влияния новых, неизвестных ранее экономических факторов: инфляции, бюджетного дефицита, спада производства, увеличения доли неформального сектора экономики.
Предпринятые шаги в социальной сфере, обусловленные особенностями переходного периода, носили фрагментарный характер, являясь, скорее, ответной реакцией на решение хотя и весьма сложных, но все же текущих проблем, за исключением внедрения накопительной пенсионной системы и замены натуральных льгот денежными выплатами.
Несмотря на проведенные преобразования, в данный момент система социальной защиты характеризуется сложностью и недостаточной системностью законодательства, адресностью и прозрачностью, низкими стимулами к участию в системе.
Благоприятные изменения в экономике в последние годы и предпринимаемые меры по обеспечению устойчивого роста позволяют перейти к созданию комплексной системы социальной защиты. В этой связи возникла необходимость в разработке новой Концепции социальной защиты с учетом приоритетов и возможностей Казахстана в настоящем и будущем.
В рамках данной Концепции не рассматриваются вопросы здравоохранения, которые будут определены отдельным документом.

Современное состояние системы социальной
защиты населения Республики Казахстан

Действующая система социальной защиты характеризуется преобладанием принципа полной солидарности, высоким уровнем государственного участия и низкими стимулами.
На принципе полной солидарности организована система социального обеспечения по инвалидности, по случаю потери кормильца, социальной защите безработных граждан и по возрасту. Все граждане Казахстана при наступлении рисковых случаев получают государственные пособия на одинаковом уровне вне зависимости от участия в трудовой деятельности и взноса человека. Солидарная пенсионная система частично учитывает трудовой вклад гражданина. Кроме того, из-за отсутствия экономически обоснованных нормативов исчисления социальных выплат и взаимосвязи с системой оплаты труда потеряна адекватная связь между уровнем доходов работающего населения и получаемыми социальными выплатами. В результате часть работающего населения получает заработную плату меньшую, чем размеры социальных пособий даже тех граждан, которые не имели вклада в систему.
В республике отсутствует система, основанная на принципе ограниченной солидарности, то есть не существует системы дополнительной защиты работающих граждан при попадании в рисковую ситуацию в зависимости от взноса в систему.
Накопительная пенсионная система - единственный вид обеспечения при наступлении старости, основанный на принципах сбережения без солидарности между участниками, имеющий действенные стимулы по участию в системе.
В соответствии с законодательством отдельным категориям граждан предоставляется социальная помощь за счет средств государства.
Действующим законодательством предусмотрено осуществление добровольного страхования на случай наступления социальных рисков, которое в силу ряда факторов не получило должного распространения.
Основным источником финансирования и общим регулятором системы социальной защиты является государство. В действующей системе подтверждается международный опыт относительно базовых характеристик - более полный охват населения и низкие административные расходы в системе с государственным управлением, низкий охват и высокие административные расходы в системе с участием частных институтов. Стимулы по участию в системе, за исключением накопительной пенсионной системы, минимальны.
Основными недостатками действующей системы социальной защиты, препятствующими ее эффективному функционированию, являются:
- несовершенное законодательство: законодательная система, регулирующая социальную сферу, сложна и непрозрачна, поскольку сформирована в основном по видам выплат, а не по социальным рискам и основаниям выплат;
- недостаточная справедливость и низкие стимулы: отсутствие преимуществ работников формального сектора экономики, осуществляющих налоговые отчисления, перед теми, кто не отчисляет, при реализации права на получение социальных пособий;
- недостаточная прозрачность: на стадии становления находится система индивидуальной идентификации или базы данных для отслеживания процесса получения и распределения пособий.
Сохранение действующей системы может привести к ухудшению параметров функционирования и снижению потенциала решения задач социальной зашиты.

Основные направления развития системы социальной
защиты населения Республики Казахстан

Общие подходы к реформированию системы социальной зашиты
Основные направления развития системы социальной защиты базируются на анализе международного опыта и современного состояния. Предлагается построение такой системы, которая соответствует рыночным условиям и способствует формированию стимулов к стабильной оплачиваемой трудовой деятельности с более высоким уровнем охвата населения при минимальных затратах на администрирование.
Будет реализована комплексная модель решения социальных проблем, основанная на рыночных механизмах. Новая система будет смешанной и включит в себя элементы как солидарной, так и персонифицированной систем, как обязательного, так и добровольного страхования и предназначена для обеспечения социальной защиты населения от основных рисков, с которыми может столкнуться человек в течение своей жизни.
Основополагающие цели и задачи новой системы социальной защиты должны содержать элементы по поддержанию экономического роста; справедливость в предоставлении защиты при наступлении рисковых случаев всем гражданам; действенное, эффективное функционирование и полный охват населения.
Законодательство, регулирующее социальную сферу, должно быть сформировано на основе социальных рисков.
Система должна быть справедливой. В отдельных странах это означает, что размер социальных выплат является одинаковым для всех граждан вне зависимости от взноса человека. В других странах подразумевается, что социальные выплаты каждого человека зависят от его трудовой деятельности: условий труда, размеров и продолжительности отчислений. Новая система социальной зашиты будет основана на комбинировании двух представленных точек зрения. Реализация прав на социальную защиту должна быть легкодоступной для потенциальных получателей. Гарантированный государством минимальный объем пособий должен предоставлять одинаковый уровень выплат для всех получателей при наступлении социальных рисков. В то же время дополнительный уровень зашиты должен зависеть от трудовой деятельности каждого конкретного человека.
Система социальной зашиты должна стимулировать индивидуальную ответственность каждого гражданина, а не его зависимость от государства. В целом, все трудоспособные граждане должны быть ответственными за свое собственное будущее и благосостояние своих семей.
Система должна быть действенной. Пособия должны обладать адресностью, то есть предоставляться тем, кто имеет на это право и наиболее нуждается в них. Система должна быть эффективной, то есть прозрачной и хорошо управляемой, низкозатратной и простой, дублирование пособий должно быть сведено до минимума. Основные компоненты системы должны гибко регулироваться.
Система должна за определенный короткий срок обеспечить максимально полный охват населения.
С учетом вышеизложенного предполагается организовать систему социальной зашиты на основе социальных рисков и включающую в себя следующие элементы зашиты.
- Государственные выплаты всем гражданам на одинаковом уровне за счет средств бюджета, предназначенные для социального обеспечения при наступлении социальных рисков.
- Обязательное социальное страхование за счет отчислений работодателей и работников.
- Накопительная пенсионная система.
- Социальная помощь и специальные государственные программы поддержки определенных категорий граждан за счет средств госбюджета.
Кроме того, граждане имеют право на осуществление добровольного страхования на случай наступления социальных рисков.
Учитывая специфику Казахстана, на основе международного опыта при рассмотрении институциональной базы системы социальной зашиты предпочтение должно быть отдано смешанной системе, при которой эффективно используются возможности как государственных, так и частных институтов.
Для более эффективного управления социальными выплатами должна быть разработана общегосударственная система персональной идентификации и национальная база данных с присвоением каждому гражданину персонального идентификационного кода и контролем над всеми социальными выплатами на основе персонального кода.
Широкомасштабное социальное обеспечение материнства и детства будет одним из приоритетов всей системы социальной защиты государства. В перспективе по мере совершенствования системы социальной защиты будут заложены стимулы по поддержке позитивных тенденций демографических процессов, в том числе путем внедрения механизмов мотивации повышения рождаемости, таких, как изыскание возможности оплаты единовременного пособия беременным женщинам, вставшим на диспансерный учет в медицинскую организацию в ранние сроки беременности, и другие виды помощи.
Планируется вовлечение общественных объединений, защищающих права инвалидов, в формирование позитивного общественного мнения по отношению к инвалидам. Предполагается разработка мероприятий по решению проблем инвалидности, осуществление государственной поддержки производств для нужд инвалидов, обеспечение внедрения государственных стандартов, обеспечивающих доступ инвалидов к основным правам и услугам.
Адресная социальная помощь будет предоставляться только самым незащищенным слоям населения на основе реальных критериев нуждаемости. Кроме того, будут разработаны специальные программы, нацеленные на предоставление дополнительной защиты определенной группе лиц - ветеранам, инвалидам, малообеспеченным гражданам.
Важным моментом в общих подходах к реформированию социальной защиты является повышение роли социальных нормативов, поэтапное увеличение и приближение минимальной заработной платы к уровню прожиточного минимума. Размер социальных выплат будет рассчитываться исходя из норматива, имеющего реальную социально-экономическую природу. Будет оптимизировано соотношение между размером минимальной заработной платы и уровнем социальных пособий.
Принципы обеспечения выплат уже назначенным на момент внедрения социального страхования получателям государственных пособий по возрасту, потере кормильца и трудоспособности не претерпят изменений.
Предполагается повышение уровня участия в системе социальной защиты не только каждого конкретного гражданина, но и социальных партнеров Правительства - профессиональных союзов трудящихся и объединений работодателей, поскольку все системы социальной защиты прямо или косвенно финансируются за счет средств работников и работодателей.

Основные механизмы социальной защиты при наступлении социальных
рисков
Все работники, занятые в организациях, отчисляющих социальный налог, станут участниками системы социального страхования по потере кормильца, трудоспособности и работы. Запуск системы социального страхования будет учитывать особенности этапа внедрения. Финансирование системы социального страхования будет осуществлено за счет отчислений работодателя и работника. Законодательно будут определены минимальные и максимальные размеры выплат. Будет определен максимальный предел доходов, из которого будут производиться отчисления взносов.
Социальная защита в случае потери трудоспособности. Будут приняты меры по развитию индивидуальных программ профилактики социальных рисков и реабилитации инвалидов (медицинская, социальная, профессиональная), созданию системы социальной, трудовой адаптации инвалидов, оказанию содействия интеграции инвалидов в общество.
В оценке степени инвалидности граждан трудоспособного возраста предполагается осуществить переход от оценки ограничения жизнедеятельности к оценке ограничения трудоспособности. Будут предприняты меры по повышению ответственности работников системы здравоохранения и медико-социальных экспертных комиссий в определении степени утраты трудоспособности.
Потеря трудоспособности по вине работодателя. Будет внедрена система обязательного страхования ответственности работодателя за вред, причиненный жизни и здоровью работника. Страхование будет осуществляться за счет обязательных отчислений работодателя в страховую организацию на условиях заключенного договора страхования между работодателем и страховой организацией. При наступлении страхового случая возмещение вреда, причиненного работнику, будет осуществляться страховой организацией в виде пожизненных выплат работнику. Кроме того, страховая компания будет покрывать расходы пострадавшего на протезирование, лечение и реабилитацию, восстановление трудоспособности и т.п. В случае наступления инвалидности по вине работодателя пособие за счет средств государственного бюджета не будет выплачиваться, и государство не будет нести ответственность за возмещение вреда гражданину.
Законодательно будут установлены минимальные размеры выплат (не ниже гарантированных государством) и внедрена система штрафных санкций в отношении работодателей за несвоевременное заключение договоров страхования. Введение данного вида страхования послужит работодателям стимулом для соблюдения и улучшения условий безопасности труда.
Для работников государственных учреждений, финансируемых за счет республиканского и местных бюджетов, будет определен особый порядок возмещения вреда при потере трудоспособности по вине работодателя.
Потеря трудоспособности не по вине работодателя. Реформирование системы социальной защиты в случае потери трудоспособности предусматривает внедрение ее трехуровневой структуры.
Первый уровень: предоставление всем гражданам пособий на одинаковом уровне за счет средств государственного бюджета.
Второй уровень: предоставление работникам формального сектора дополнительных выплат из системы обязательного социального страхования до наступления пенсионного возраста.
Третий уровень: добровольное страхование граждан по потере трудоспособности за счет собственных средств.
Размер пособия из системы социального страхования будет рассчитываться на основе коэффициента замещения к средней заработной плате за определенный промежуток времени, возраста работника, продолжительности отчислений и в зависимости от степени утраты трудоспособности. Законодательно будут определены минимальные и максимальные размеры выплат. Будет определен максимальный предел доходов, из которого будут производиться отчисления взносов.
Социальная зашита в случае потери кормильца
Государство гарантирует предоставление социальной защиты всем гражданам в случае потери кормильца в виде государственных пособий, на одинаковом уровне вне зависимости от участия в системе, за исключением случаев смерти по вине работодателя.
Потеря кормильца по вине работодателя. Так же, как и в случае потери трудоспособности, предлагается введение аналогичного по условиям обязательного страхования ответственности работодателя за вред, причиненный жизни работника. Размер страховой выплаты будет учитывать количество иждивенцев.
Потеря кормильца не по вине работодателя. Аналогично обязательному социальному страхованию по случаю потери трудоспособности предполагается внедрение трехуровневой системы социальной защиты по потере кормильца. Размер выплаты при возникновении данного риска будет рассчитываться исходя из количества иждивенцев. Законодательно будут определены минимальные и максимальные размеры выплат. Будет определен максимальный предел доходов, из которого будут производиться отчисления взносов.
Социальная защита в случае потери работы. Реформирование системы социальной зашиты граждан в случае потери работы предусматривает внедрение ее двухуровневой структуры.
Первый уровень: социальная защита всех безработных граждан путем содействия в трудоустройстве, профессиональной переподготовке, предоставления оплачиваемых общественных работ за счет местных бюджетов.
Второй уровень: предоставление дополнительной защиты в зависимости от вноса через механизмы обязательного социального страхования в течение определенного периода времени.
Право гражданина на получение выплаты из системы социального страхования будет возникать в случае, если гражданин официально признан безработным и занят активным поиском работы, и при наличии определенного вклада в систему. Размер выплаты будет зависеть от уровня заработной платы и продолжительности отчислений. Будет установлен максимальный предел доходов, из которого будут исчисляться взносы в систему социального страхования.
Будет применена система дисквалификации различной степени, например, отказ от подходящей работы, увольнение по собственному желанию, за отдельные правонарушения, что может отсрочить, уменьшить либо отменить выплату.
Внедрение системы обязательного страхования от безработицы значительно улучшит и расширит систему обеспечения граждан в период потери работы. Потенциальные получатели будут знать предполагаемый размер пособия и, исходя из ограниченности периода выплаты пособия, будут стимулированы к активному поиску работы. В целях информационной поддержки безработных будет создана централизованная база данных спроса и предложения на рынке труда в разрезе специальностей и регионов.
Социальная защита при наступлении старости
Будут совершенствоваться параметры солидарной пенсионной системы. При повышении размеров пенсионных выплат будет учитываться период выхода на пенсию. Принципы осуществления социальной защиты состоявшихся пенсионеров солидарной системы не претерпят изменений.
Предусматриваются меры по расширению охвата населения, прежде всего сельских жителей, услугами накопительных пенсионных фондов с использованием возможностей почтово-сберегательной службы, Государственного центра по выплате пенсий и других институтов. Будут предприняты меры по обеспечению сохранности пенсионных активов и регулированию механизма диверсификации рисков при инвестировании средств накопительных пенсионных фондов в различные финансовые инструменты. Предполагается активизация пропаганды и разъяснения положений накопительной пенсионной системы. Будет продолжено совершенствование механизма пенсионных выплат. Будут предложены меры по внедрению рынка аннуитетных пенсионных выплат, в том числе стимулирование покупки супружескими парами совместных аннуитетов. Будут внесены изменения в действующее пенсионное законодательство в целях уравнивания правового статуса негосударственных и государственного накопительных пенсионных фондов и предоставления накопительным пенсионным фондам права самостоятельного инвестирования пенсионных активов в финансовые инструменты при соответствии требованиям уполномоченного органа.
Социальная зашита малообеспеченных граждан
Снижение потенциала бедности будет достигнуто путем создания новых рабочих мест и повышения размеров заработной платы. Адресная государственная социальная помощь будет предоставляться гражданам в денежной, натуральной, институциональной формах, а также в виде предоставления оплачиваемых общественных работ на основе реальных критериев нуждаемости. Будет продолжено совершенствование как механизмов предоставления адресной социальной помощи, так и методики оценки уровня доходов.
В натуральной и институциональной форме социальная помощь будет предоставляться только нетрудоспособным гражданам: детям, пенсионерам, инвалидам. Кроме того, трудоспособному населению социальная помощь будет оказываться также через финансирование общественных работ, программ переобучения и содействия в трудоустройстве. Адресные общественные работы будут временной мерой социальной поддержки граждан. Уровень оплаты общественных работ не будет стимулировать длительное участие в них граждан, подталкивая к активному поиску постоянной работы.
Направления совершенствования правового, финансового,
информационного и институционального обеспечения системы
социальной защиты
Предлагается поэтапная систематизация законодательства по видам социальных рисков и основаниям выплат. Будут разработаны специальные законодательные акты, касающиеся дополнительной защиты отдельных категорий граждан. Планируется продолжить совершенствование методики определения социальных нормативов.
Финансирование системы социального страхования будет осуществлено за счет трансформации и персонификации части социального налога, что значительно повысит мотивацию работника, профсоюзов и объединений работников контролировать процесс перечисления средств.
Поскольку реформирование системы социальной защиты затрагивает интересы всего населения республики, особое значение необходимо придать обеспечению населения достоверной и полной информацией по всем интересующим вопросам. Будет проведена необходимая разъяснительная работа среди населения с участием социальных партнеров.
Учитывая возрастающую роль социального страхования в реформируемой системе социальной защиты, важным вопросом станет информационное обеспечение и учет в системе социальной защиты населения. Внедрение персонифицированного учета части социального налога, направляемого на социальное страхование, является одним из важнейших условий реформирования. Для определения точных размеров трансформации части социального налога будут проведены необходимые актуарные расчеты по всем видам социального страхования. При этом учет участия каждого гражданина будет осуществляться посредством специального идентификационного кода, являющегося единым стандартом.
Планируется построение модели, согласно которой получение гражданином социальных выплат будет осуществляться посредством данного кода, базой которого станут уже существующие идентификаторы различных ведомств. Ключевым элементом такой системы будет являться база данных по всем гражданам, что позволит снизить административные расходы на содержание инфраструктуры и избежать нежелательного дублирования пособий, создать связь между уплатой социальных отчислений и правом на получение социальных пособий. Данные меры предусматривают создание на базе Государственного центра по выплате пенсий органа по учету и систематизации информации по всем социальным выплатам гражданам. Будут приняты меры по совершенствованию методологической базы актуарных расчетов для нужд системы социальной защиты.
Государственное регулирование системы социального обеспечения является основным принципом осуществления новой политики социальной защиты в Республике Казахстан. Роль государства будет ведущей даже в случае высокого уровня развития системы социального страхования, финансируемой не из государственного бюджета, так как контроль за деятельностью участников системы будет оставаться за государством.
Введение обязательных видов социального страхования предполагает создание специализированных институтов для аккумулирования отчислений граждан, участвующих в системе. Учитывая международный опыт развития систем социального страхования, основанных на принципе ограниченной солидарности, в целях сокращения административных расходов, обеспечения полноты охвата населения и надежности всей системы предполагается создать государственный фонд социального страхования в виде закрытого акционерного общества со 100 процентным участием государства. Фонд с индивидуальным прослеживанием участия и размера отчислений позволит за короткий срок охватить социальным страхованием формальный сектор труда, в том числе малоинтересные для частных организаций отдаленные сельские районы. Параллельно будут внедрены действенные механизмы контроля, исключающие возможность нецелевого использования финансовых средств в фонде. Учитывая тесную взаимосвязь Государственного центра по выплате пенсий с системой социального страхования, будут расширены его функции и обязанности. Обязательства государственного фонда социального страхования будут являться обязательствами государства только как акционера в рамках действующего закона об акционерных обществах. В то же время в перспективе возможно предусмотреть участие частных институтов при организации выплат из системы обязательного социального страхования. При изменении социально-экономических условий будут своевременно вноситься коррективы в

основные параметры обязательного социального страхования.

После одобрения Концепции планируется на ее основе разработать и

принять Программу совершенствования системы социальной защиты населения

Республики Казахстан.

(Специалисты: Цай Л.Г.,

Мартина Н.А.)