Қазақстан Республикасының Yкiметi қаулы етеді:
Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Қазақстан Республикасының
құқықтық саясат тұжырымдамасы туралы" өкiмiнiң жобасы Қазақстан
Республикасы Президентiнiң қарауына енгiзiлсiн.
Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі
Қазақстан Республикасы Президентінің
ӨКІМІ
Қазақстан Республикасының
құқықтық саясат тұжырымдамасы туралы
1. Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасының құқықтық саясат
тұжырымдамасы мақұлдансын.
2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары тиісті актілерді
дайындау кезінде осы Тұжырымдаманың негізгі ережелерін басшылыққа алсын.
Қазақстан Республикасының
Президенті
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
ҮКІМЕТІ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
ҚҰҚЫҚТЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ
Астана қаласы
2002 жыл
Қазақстан Республикасы
Президентiнiң
2002 жылғы _________
N ____ өкімімен
мақұлданды
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
ҚҰҚЫҚТЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ
1. Кiрiспе
Қазақстан Республикасындағы Мемлекеттiк құқықтық реформа бағдарламасының (1994 ж.) басты нәтижесi мемлекет дамуының стратегиялық бағыттарын белгiлеп берген, адам мен азаматтың негiзгi құқықтары мен бостандықтарын, сондай-ақ мемлекеттiк органдардың жаңа жүйесiн бекiткен Қазақстан Республикасы Конституциясының қабылдануы (1995 ж.) болды. Конституциялық нормаларды дамыту үшін "Қазақстан Республикасының Президент туралы", "Қазақстан Республикасының Парламентi және оның депутаттарының мәртебесi туралы", "Қазақстан Республикасының Yкiметi туралы", "Қазақстан Республикасының сот жүйесi және судьялардың мәртебесi туралы", "Республикалық референдум туралы" , "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" конституциялық заңдар, Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi туралы" Конституциялық заң күшi бар Жарлығы және Қазақстанның жаңа ұлттың заңнамасының негiзiн қалаған өзге де заңнама актiлерi қабылданды.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясының негiзiнде жаңа конституциялық құқық құрылды, оған сәйкес мемлекетiмiз үшiн ең ыңғайлы президенттiк басқару нысаны нық бекiдi. Мемлекеттiк билiктiң үш тармаққа бөлiнуi жүзеге асты. Тұрақты жұмыс iстейтiн Парламент барған сайын жемiстi жұмыс жасауда. Атқарушы билiктi нығайту жөнiнде шаралар қабылданды.
Жеке меншiк, азаматтық қоғам қатынастарын, еркiн кәсiпкерлiктi реттейтiн азаматтық құқық одан әрi дами түстi. Қылмыстық құқық адамның табиғи, ажырамас құқықтары мен бостандықтарын тұтастай қорғау, осы қорғаудың тетiктерiн нығайту принциптерiне сай келетiн принциптi түрдегi жаңа бастау алды. Қылмыстық, қылмыстық iс жүргiзу және қылмыстық-атқару заңдары әлемдiк қауымдастықта бекiтiлген принциптерге сәйкес айтарлықтай мөлшерде түбегейлi өзгердi.
Сот және құқық қорғау органдарын қайта ұйымдастыру реформаның маңызды құрамдас бөлiгi болды. Бiртұтас сот жүйесi құрылды, судьялардың дербестiгiн қамтамасыз ету жөнiнде шаралар қабылданды. Сот корпусын құруға билiктiң барлық тармағын және судьялар қауымдастығын қатыстыра отырып, судьяларды өмiр бойы тағайындау тәртiбi енгiзiлдi, судьялардың жалақысы көтерiлдi, олардың қамтамасыз етiлуi мен мәртебесiнiң деңгейiн көтеретiн басқа да шаралар iске асырылды.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясына сәйкес қылмыстық iстер бойынша алдын ала тергеу прокуратурадан бөлiндi. Iшкi iстер органдарын оларға тән емес функциялардан босату мақсатында өртке қарсы қызмет бұл органдар құрылымынан шығарылды. Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының жанынан Құқықтық статистика және ақпарат орталығы құрылып, iшкi iстер органдарынан оған қылмыстық-құқықтық статистика iсi берiлдi. Сонымен қатар iшкi iстер органдарынан Әдiлет министрлiгi криминалистiк сараптаманы және 2002 жылғы 1 қаңтардан бастап пенитенциарлық жүйенi беру жүзеге асырылды.
Бүкiл қазақстандық құқықтық жүйе қоғамның экономикалық және қоғамдық-саяси өмiрiн бүге-шiгесiне дейiн регламенттеуден, құқық қорғау органдарының қызметiнде жазалау-қуғындау әдiстерiнен, сот iсiн жүргiзуде айыптау бағытынан және мемлекет пен жеке меншiк иесiнiң өзара қарым-қатынастарында мемлекеттiк мүдделердiң басымдығынан арытылды.
Алайда, елдiң заң жүйесiн Қазақстан Республикасының Конституциясына, халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған принциптерi мен нормаларына сәйкестендiрудi негiзiнен қамтамасыз ететiн құқықтық база одан әрi дамытуды қажет етедi.
Қоғамда құқықтық реформаның қорытындыларын талқылау нәтижесiнде Республика Конституциясының және оның негiзiнде қалыптасқан заңдардың базасында құқықтық жүйенi үдемелi қарқынмен дамыту туралы пiкiр басым болды. Одан әрi құқықтық даму қолданылып жүрген заңдарды кезең-кезеңмен жетiлдiрудi, сондай-ақ қажет болған жағдайда, жаңа нормативтiк құқықтық актiлер қабылдауды қамтуға тиiс.
Ұлттық құқықтық жүйенi үйлесiмдi ету, құқық қолдану практикасының тиiмдiлiгiн арттыру, мемлекеттiк тетiктiң барлық құрамдас бөлiктерiнiң жұмыс iстеуiн жетiлдiру, сондай-ақ қазақстандықтардың құқықтық санасы мен азаматтық патриотизмiн қалыптастыру, мемлекеттiк билiктiң үш тармағы институттарының өзара iс-қимыл мәселелерiнде теңгерiмдiлiкке қол жеткiзу iсi мұндай дамудың бағыттары ретiнде болуы мүмкiн.
Заң шығару қызметiнде орта мерзiмдi перспективамен ұлттық заңдардың бүкiл массивiн жүйелеу бойынша жоспарлы жұмысқа көшу керек.
Заңнаманы одан әрi жетiлдiру процесiнде Конституцияның үстемдiк ету және төменгi деңгейдегi актiлер нормаларының жоғары деңгейдегi актiлерге сәйкес келу принциптерiн бұлжытпай сақтау қажет.
Қолданыстағы заңдар нормаларын мына шараларды:
қоғамдық қатынастардың кейбiр маңызды салаларын құқықтық реттеу iсiндегi кемшiлiктердi толықтыруды;
заң жобалау қызметiн жоспарлауды жақсарту мақсатында оның қызметiн перспективалық (3 жылға) жоспарлау практикасын енгiзудi;
заң жобалары бойынша, соның iшiнде ұлттық қауiпсiздiк мүддесiне сәйкестiгiне ғылыми сараптама жүргiзу практикасын жалғастыруды және кеңейтудi;
заңдарды бiрiздендiру мақсатында оларда пайдаланылатын терминдердiң мемлекеттiк және орыс тiлдерiндегi бiрыңғай тiзбесiн қалыптастыруды;
барлық қабылданып отырған заңдарды тиiмдi iске асыру үшiн жағдай жасау мақсатында оларды қаржылай қамтамасыз етудiң жеткiлiктiгi принципiн мұқият сақтауды iске асыру арқылы жетiлдiруге болады. Сыбайлас жемқорлық қылмыстары мен әкiмшiлiк құқық бұзушылыққа тiкелей немесе жанама жағдай туғызушы алғы шарттарды табу мақсатында нормативтiк құқықтық актiлер жобасына криминологиялық сараптаманы енгiзу қажет.
Бұдан басқа, құқықтық регламенттеудi талап ететiн қоғамдық қатынастарға талдау жасау қажет. Бұл тиiстi нормативтiк құқықтық актiлерге сәйкес келтiрiлмеген және осындай регламенттеудi талап ететiн қоғамдық қатынас саласында талдау жасауды қажет етедi.
Заңнаманы жүйелеу оның барлық үш нысанын қолдану: инкорпорациялау, жинақтау және шоғырландыру арқылы жүзеге асырылуға тиiс.
Қоғамда жалпы мемлекеттiк мүддеге нұқсан келтiретiн қозғалыс әлi де бар. Осыған байланысты лоббилендiру сияқты құбылысқа өркениеттi, заңдық шеңберде мән беру қажет, сондықтан лоббишiлдер қызметiн мемлекеттiк реттеу үлгiсiн анықтап алу керек.
Бүгiндерi заңнама актiлерi мемлекеттiк органдарға мазмұны кейде заң шығарушының идеясына сай келмейтiн, кейде оны тiкелей бұрмалайтын өз актiлерiн қабылдауға мүмкiндiк беретiн бланкеттiк (сiлтемелiк) нормалардың көп мөлшерiн қамтиды. Мемлекеттiк органдардың норма шығармашылығы практикасында ведомстволық көзқарас жойылмаған, нәтижесiнде сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылыққа, адам құқығын, бостандығын және азаматтар мен ұйымдардың заңды мүдделерiн кемсiтуге жол берiлген. Осындай жағдайлар заңдарды заңға тәуелдi актiлермен ауыстыру фактiсiне әкеп соқтырады. Осыған байланысты заңнама актiлерiн қалыптастыру процесi сiлтемелiк нормаларының санын мүмкiндiгiне қарай барынша азайтумен сипатталуға тиiс. Сонымен қатар, олардың толықтай iске асырылуын қамтамасыз ететiн, қабылданған заңдар қолданысына енгiзу тетiктерiн жетiлдiру, жаңа заңдарды iске асыру үшiн қажеттi заңға тәуелдi актiлердiң уақытында қабылдануын қамтамасыз ету қажет.
Жергiлiктi норма шығармашылығы сапасын арттыру мәселелерi өзiнiң шешiмiн талап етедi. Сонымен бiрге мемлекеттiк орталық органдармен қабылданатын актiлер әдiлет және прокуратура органдарының жеткiлiктi тиiмдi бақылауында, жергiлiктi мемлекеттiк органдардың актiлерi осы органдар назарынан едәуiр дәрежеде тыс қалып отыр. Осыған байланысты осы актiлерге қатысты ведомствоаралық сипаттағы немесе азаматтардың құқықтары, бостандықтары мен мiндеттерiне қатысты жалпыға мiндеттi маңызы бар актiлердi тiркеу мiндеттiлiгi туралы заң нормаларын iске асыруға бағытталған қосымша шаралар қабылдау қажет. Сонымен қатар жергiлiктi мемлекеттiк органдардың норма шығармашылық қызметiн ретке келтiру, сондай-ақ олармен қабылданатын актiлер мазмұнының сапасын арттыру қажет.
Қазiргi уақытта жоғары заң бiлiмiн беретiн ұйымдар көп. Алайда, бұл ұйымдардағы мамандарды даярлау сапасы ойдағыдай болып отырған жоқ. Бұл мәселе тез арада шешiлуiн талап етедi. Сонымен қатар өсiп келе жатқан отандық құқықтық ғылымды қолдау жөнінде шаралар жүргiзу қажет.
Сонымен бiрге заңгерлiк ЖОО-да оқытылатын мiндеттi пәндердiң тiзiлiмiн қысқарту қажеттiгiн қарастыру керек, сөйтiп барлық мүмкiндiктердi құқық саласы бойынша болашақ заңгерлердiң мамандануына жұмсауға кең жол ашылады.
Құқықтық мемлекет құру мақсатында айқын құқықтық саясатты қалыптастыру керек. Оны барлық мемлекеттiк органдар мен лауазымды тұлғалар өздерiнiң қызметтiк iс-тәжiрибелерiнде iске асыруы тиiс. Оның негiзгi принциптерi болып заңдылық принципi, демократия, iзгiлендiру, қазақстандық патриотизм, құқықтық басымдылық пен адам бостандығы. Сонымен, құқықтық саясат құқықтық жүйенiң базалық механизмiнiң дамуы мен негiзгi бағытын мемлекеттiк көрiнiсте қамтып көрсету және белгiлi бiр уақыт мерзiмiнде құқық қолдану шарасын жетiлдiру.
2. Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесiн одан әрi дамыту,
адам мен азаматтың конституциялық құқығы мен бостандығын
сақтау, мемлекеттiк кепiлдiктердi нығайту
Қазақстан Республикасының Конституциясында паш етiлген адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы, құқықтың үстемдiк алу, мемлекеттiк билiктi тармақтарға бөлу және олардың келiсiп жұмыс iстеу, бiрегейлiк принциптерiне негiзделген демократиялық, құқықтық, әлеуметтiк мемлекет құру бағытының заңнамада дәйектi түрде iске асырылуын қамтамасыз ету керек.
Сонымен қатар адам құқықтарының басымдылығы қоғам мен мемлекеттiң мүдделерiне үйлесiмдi сәйкес болуы қажет.
Құқықтық жүйенi бұл бағытта дамыту, жағдайлардың пiсiп-жетiлуiне қарай оны халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған принциптерi мен нормаларына сәйкес келтiру қажеттiлiгi Мыңжылдық саммитiнде қабылданған (2000 ж.) БҰҰ-ның Мыңжылдық декларациясында бекiтiлген. Декларация мемлекеттердiң, әлемдiк қауымдастықтың "демократияны қолдау және құқықтық тәртiптi нығайту" үшiн күш жұмсау қажеттiлiгiн ерекше атап көрсетедi.
Конституциялық заңдарды жетiлдiрудiң негiзгi бағыттарының бiрi саяси жүйенi ырықтандыру болып табылады. Халықтың саяси белсендiлiгi нысандарының алуан түрлi болуын нақты қамтамасыз ету қажет. Сонымен қатар қоғамдық бiрлестiктермен әрiптестiк практикасын кеңейту қажет. Заң жобалау қызметтерiнiң қосарлануына жол бермеу үшiн үкiметтiк құрылымдардың Парламент депутаттарымен өзара қарым-қатынастарын жақсартқан жөн.
Yкiмет туралы заңнама оның қызметiнiң тиiмдiлiгiн және қабылданған шешiмдердiң жауаптылығын арттыру мақсатында әрi қарай жетiлдiрудi қажет етедi.
Сайлау заңдарын, сайлау процесiн ұйымдастыруды, сайлау алдындағы iс-шараларды жариялауда бұқаралық ақпарат құралдарының рөлiн нығайтуды одан әрi жетiлдiру қажет. Бұл орайда, атқарушылық билiктiң бiрыңғай жүйесiнiң бұзылуы және басқарудың ұйымдаспауын, сондай-ақ мемлекеттiк құрылыстың бiртұтастығының бұзылу мүмкiндiгiн болдырмайтын құқықтық тетiктердi жасау керек.
Мемлекеттiк басқару жүйесi жұмысын тиiмдi құру мақсатында жергiлiктi мемлекеттiк басқару мiндеттерiнiң тиiмдiлiгiн арттыру үшiн жағдайлар туғызу, әртүрлi деңгейдегi мемлекеттiк билiктер арасындағы қызмет, мiндеттер мен жауапкершiлiктер аясын анық ажыратуды қамтамасыз ететiн заңдарды одан әрi жетiлдiру қажет.
Азаматтық қоғам институттарының нығаюына жергiлiктi өзiн-өзi басқару институттарын қалыптастырудың кезең-кезеңiмен өтуiне ықпал етуге арналған.
Республикада Адам құқықтары жөнiнде уәкiлеттi институтын құру (Омбудсмен) қажеттiлiгi туды.
Азаматтық құқықта құқықтық қатынастар орнықтылықпен және тұрақтылықпен ерекшеленуге тиiс. Азаматтық заңдардың тұжырымдамалық өзгерiстерi аса қажет болған жағдайда ғана жүзеге асырылуы керек.
Азаматтық заңдар қолданылмайтын азаматтық-құқықтық болып табылатын құқықтық қатынастар айналымын қысқарту қажет.
Жалпы алғанда, азаматтық заңдар меншiкке қол сұқпаушылықты және тауар-ақша қатынастарына қатысушылар қызметiнiң бостандығын қорғауы керек. Бұл үшiн, ең алдымен, меншiк құқығын, мүлiктiк және мiндеттiлiк құқық институттарын толық көлемiнде қалпына келтiру, қоғам мен жеке адам мүдделерiнiң барынша үйлесуiнiң, оның әлеуметтiк мақсатына сәйкес құқықтық пайдалануының негiзiнде және құқықтық мемлекеттiң: "мемлекетпен тiкелей тыйым салынбағанның бәрiне рұқсат" деген негiзгi принципiне сәйкес жеке-құқықтық қатынастардың заңнамалық базасын одан әрi дамыту қажет.
Нарықтық қатынастардың одан әрi дамуы ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге жеке меншiк институтын енгiзудi қатаң талап етедi.
Қоғамды демократияландыру мақсатында үкiметтiк емес ұйымдармен ынтымақтастықты жалғастыру қажет, оларға жан-жақты көмек көрсету, олардың мәртебесiн заңдық деңгейде бекiту керек.
Қазақстан заңдарындағы жаңа бағыттардың бiрi санаткерлiк меншiк объектiлерiне құқық туралы заңдар болып табылады.
Ол Қазақстанның экономикалық, технологиялық және ақпараттық қауiпсiздiк мүдделерiн сақтауға негiзделуi тиiс.
Ғылыми-техникалық жетiстiктердi құруға және пайдалануға қатысты бiрқатар заңнамалық және заңға тәуелдi актiлердi қабылдау қажет, олар өз кезегiнде санаткерлiк меншiк объектiлерiнiң айрықша құқық иелерi және көрсетiлген объектiлердiң иегерлерi - азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен мүдделерiн қорғауға бағытталған iс-шаралар кешенiн нақты iске асыруға мүмкiндiк бередi.
Қазақстан Республикасының халқын әлеуметтiк қорғау тұжырымдамасына сәйкес заңдарды әлеуметтiк тәуекелдер түрлерi және төлемдердiң негiздемелерi бойынша кезең-кезеңмен жүйелеу көзделуде. Халыққа медициналық көмек көрсету көлемiн кеңейтетiн, жұмыс берушiлердiң өздерiнiң жұмысшыларына мiндеттi медициналық сақтандыру енгiзу туралы мәселе шешудi талап етедi.
Нарықтық экономикадағы еңбек қатынастары нысандарының әр түрлiлiгi мен күрделiлiгi еңбек кодексiнiң жобасын әзiрлеудi қажет етедi. Осымен қатар азаматтық қызмет туралы заңды қабылдау қажеттiлiгi туындайды.
Халықты әлеуметтiк қолдау, еңбек қатынастарын заңдастыруға ынталандырудың қосымша нысаны болып табылатын мiндеттi әлеуметтiк сақтандыру жүйесiн енгiзу қажет.
Құқықтық құралдарда әлеуметтiк қарама-қайшылықтарды шешу тетiгiн құрудың өмiрлiк маңызы бар, әлеуметтiк шиеленiсушiлiктiң саяси қанатқа өтуiне жол бермеу керек. Фактордың қайнар көзi кәсiби одақ қызметi болып табылады. Кәсiподақ туралы заңдарды жетiлдiру күтiлуде.
Кәсiбилiгiн арттыруға және мемлекеттiк қызметтiң тұрақтылығына, қызметтiк өсуiн ынталандыруға, әрекеттеп кадрлық резервтер құруға, жалпы мемлекеттiк кадрларды оқыту жүйесiн құруға, мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметкерлердiң әлеуметтiк және құқықтық қорғау шараларын күшейтуге бағытталған мемлекеттiк қызмет туралы заңдарға өзгерiстер енгiзу қажет мемлекеттiк қызметтiң тұрақтылығы мен кәсiбилiгiн көтеруге бағытталған қызметтiк өсудi ынталандыру, кадрлық резервтi ұтымды қалыптастыру, кадрларды жалпы мемлекеттiк жүйеде оқытуды құру, мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметкерлердi құқықтық қорғау және әлеуметтiк шараларды күшейту.
Мемлекеттiк қызмет туралы заңдарды жетiлдiру үрдiсiнiң басты бағыттарының бiрi қызметтiк баспалдақ бойынша қызметтiк өсу жүйесiне өту.
Қазақстан Республикасының барлық мемлекеттiк қызметкерлерiнiң тәртiп нормасын, сондай-ақ сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылық жасағаны үшiн жауапкершiлiктi күшейтетiн заңдарды реттеу және нақтылау қажеттiлiгi пiсiп-жетiлдi.
Шетелдiк азаматтар асырап алатын кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау мәселелерiн заңдармен реттеу, сондай-ақ мүгедектердiң құқықтарын қорғау туралы заң қабылдау қажеттiлiгi әбден пiсiп-жетiлдi.
Экономиканы мемлекеттiк реттеу саласындағы заңдар мемлекеттiк экономикалық реттеудiң оңтайландырылған тетiгiн дайындау және оның қызметiне арналған қолайлы жағдайлар жасау саласындағы қатынастарды реттеуге, әлеуметтiк-экономикалық үрдiстерiнде рыноктық қатынастарға қатысушылардың экономика субъектiлерiмен өзара іс-әрекеттер тәртiбiн белгiлеуге шақырады.
Экономиканы мемлекеттiк реттеу қажеттiлiгi, соның iшiнде нарық шаруашылығының қабiлетсiздiгi инфрақұрылымдық дамытуды шешу, кейбiр өнеркәсiптiк салаларын қайта жөндеу, табиғи монополиялар қызметтiк тарифтерiн реттеу, ғылыми-зерттеу, эксперименттiк және тәжiрибе-конструкторлық жұмыстарды жалпы мемлекеттiк масштабта ұйымдастыру мен қаржыландыру керек. Осы мiндеттердi шешудi мемлекет тiкелей өзiне инвестициялық, тарифтiк, салықтық және сауда саясаттарын жүргiзу арқылы алуға мәжбүр.
Әлемдiк тәжiрибенi зерделеу көрсеткендей, көптеген дамыған және орташа дамыған елдер тұрақты даму сатысына белгiленген салаларда мемлекет рөлiнiң белсендiлiгi мен мемлекеттiк экономикалық реттеу жүйесi арқылы өткендерiн көрсетедi.
Сондықтан экономиканың одан әрi дамуы рынокқа қатысушылардың қызметiн баламалы мемлекеттiк реттеу кезiнде жүзеге асырылуы тиiс, бiрақ олардың еркiн кәсiпкерлiк қызметке конституциялық құқығы сақталады.
Қаржы, банк заңдары жаңа рынок қатынастарында экономиканың жұмыс iстеуi үшiн оңтайлы құқықтық ортамен қамтамасыз ету, қаржылық құралдардың және мемлекеттiң жеке кәсiпкерлiктi қолдауын дамытуы және одан әрi жетiлдiруi қажет.
Қаржы саясаты және елдiң ақша айналымы саласында Тұжырымдама басымдықтары мемлекет саясатының құрамдас бөлiгiн құрайтын, мемлекеттiң, азаматтардың және заңды тұлғалардың мүдделерiн қорғауда ic жүзiнде құралы болуға қабiлеттi, қазiргi тұрақты ұлттық қаржы нарығын құрумен байланысты. Бұл мақсаттар: а) ұлттық қаржы жүйесiнiң негiздерiн жетiлдiру; б) қаржы құралдарын қолдану саласын кеңейту; в) қаржыларды мемлекеттiк реттеудi күшейту және мемлекеттiң қаржылық қызметiн нығайту; г) қаржылық ресурстары бар тұлғалардың заңды мүдделерiн қорғау; д) Қазақстанның халықаралық қаржы жүйесiне кiру жөнiндегi кешендi шаралар әзiрлеу және шетелдiктердiң республиканың қаржылық нарығына қатысу шарттарын белгiлеу арқылы iске асырылуы мүмкiн.
Банк қызметiнiң заңдар базасын дамыту заң шығару үрдiсiнiң маңызды мiндетi болып табылады. Осындай заңдар дүниежүзiлiк банк практикасында жалпы таныған банк қызметтерiнiң жаңа түрлерiн дамытатын, клиент пен банк арасында тең құқықтық қатынастар орнатуына әрекет ететiн, нарықтық қатынастардың даму принциптерiне толық дәрежесiнде сай келетiн банк қызметiн реттеуге қажет. Қор рыногын реттейтiн заңдарды одан әрi дамыту қажет.
Нақты сектордың бұдан әрi жетiлдiрiлуi үшiн акционерлiк қоғам, есепке алу және есеп қызметi мәселелерi жөнiндегi қолданыстағы заңдарға өзгерiстер енгiзiлуi қажет.
Мемлекеттiң экономикалық қауiпсiздiгi өте күрделi, әртектi жоспарлы және кеп қызметтi жүйенi құрайтындықтан қаржы бақылау жүйесiн жетiлдiру қажет. Осыған байланысты қаржы қылмыстарына қарсы күреспен айналысатын органдардың тәуелсiздiгiн арттыру және нығайту мәселелерiне бөлек назар аудару керек. Сондай-ақ, халықаралық тәжiрибеге сәйкес қылмыс жолымен түскен кiрiстердi заңдастыруға қарсы iс-әрекет мақсаттарында қаржы операциялары мониторингiн регламенттейтiн, "ақшаның ағылуы", терроризмге қарсы күрес жөнiндегi нормативтiк актiлерiн қабылдау қажет.
Бюджет саласындағы заңдар сапалы жаңа бюджетаралық қатынастар жүйесiн құру, бюджет процесiнiң барлық деңгейдегi және кезеңдегi бюджеттiк бағдарламасын дамытуды қамтуы керек. Бюджеттi орындау туралы жоспарлау, орындау, бақылау және есеп беру үрдiстерiнде пайдаланылатын нормативтiк құқықтық актiлердi жүйелендiретiн бюджет кодексiн қабылдау қажеттiлiгi туып отыр.
Салық заңдары экономика саласында мемлекеттiк реттеудiң құралдарының бiрi ретiнде ол кәсiпкерлiк қызметтiң дамуына және мемлекеттiң тiкелей қызметiн орындауы үшiн бюджет қаражаттарын жеткiлiктi түрде қамтамасыз етуге ықпал етуiн, экономикалық дамудың перспективаларын ескеруi қажет. Салық заңдары экономикалық базистердi дамытуға ынталандыру мақсатында салық салудың озық нысандарына сатыланған және бағытталған болу керек. Салық заңдарын одан әрi жетiлдiру жөнiнде қажеттi: "көлеңкелi" айналымдарға жариялылық сипат беру, салық жүктемесiн төмендету, барлық ережелерiн анық белгiлеу және нақтылау шараларын қабылдау керек.
Қазақстанды әлемдiк экономикалық қатынастар жүйесiне сатылы шоғырландыру кеден iстерiн жетiлдiрудi талап етедi. Қолданыстағы кеден заңдарының қолайсыздығы салдарынан кеден органдарында сыбайлас жемқорлықтың, көлеңкелi бизнестiң және контрабандалардың өсуiне жол берiп, бұл ақыры аяғында ел экономикасына тұтасымен керi әсерiн тигiзуде.
Кеден Кодексiн әзiрлеу және қабылдау арқылы Кеден заңдарын жетiлдiру халықаралық талаптар мен стандарттарға сай, сауда үшiн қолайлы сыртқы экономикалық жағдайларды қамтамасыз етедi.
Ақпараттық қауiпсiздiк саласындағы заңдарды жетiлдiру осы саладағы жаңа технологиялардың дамуымен қатар, мемлекеттiк жүйенi құқықтық қамтамасыз ету ақпараттық қауiпсiздiк қатерлерге қарсы iс-әрекеттер және ақпараттық және компьютерлiк технология саласында құқық бұзушыларға қарсы күрес жүргiзудi көздейдi.
Әлемдiк ақпарат жүйесiне Қазақстанды жақындату ақпараттық және компьютерлiк технология салаларындағы құқық бұзушылықты анықтау, алдын алу және жол бермеу тиiмдi тетiктерiн құрумен байланыстырылады. Арнайы жасалатын техникалық құралдарды әзiрлеу, өндiру және iске асыру саласындағы мемлекеттiк реттеу тетiктерiн жетiлдiру қажеттiлiгi туындайды. Бұл арнайы жасалатын техникалық құралдарды әзiрлеу және өндiру саласындағы ұлттық инфрақұрылымдық ғылыми-өндiрiстi құруды және мiндеттерiн және осы саладағы ғылыми және өндiрiстiк жұмыстарды үйлестiрудi реттейтiн нормативтiк құқықтық базалар әзiрлеудi талап етедi.
Қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды жетiлдiру тәртiбiмен:
экологиялық сақтандыру жүйесiн;
браконьерлiк және орман бұзушылыққа қарсы күрес, кiнәлiлердi бұлтартпай жазаға тартатын және қоршаған ортаға келтiрген шығындарды өтеудi қамтамасыз ететiн мемлекеттiк бақылау жүйесiн барынша жетiлдiрудi;
бiртұтас мемлекеттiк экологиялық мониторинг жүйесiн;
белгiленген нормативтерден тыс, қоршаған ортаны ластаған кәсiпорындарға мiндеттi экологиялық аудиттi;
коммуналдық және өндiрiстiк қалдықтарды басқару жүйесiн;
қоршаған ортаны ластаудың алдын алу және реттейтiн экономикалық құралдарды барынша жетiлдiрудi енгiзу үшiн қажеттi заңдар мен заңдарға тәуелдi актiлердi әзiрлеу тұр.
Су, жер, орман ресурстарын, өсiмдiк және жануарлар әлемiн қорғау жөнiндегi заңдарға шаруашылықта пайдалануға бағытталған ғана емес, табиғи ресурстарды қорғау және өндiру жаңа заң нормалары қажет. Жер қойнаулары мен жер қойнауларын пайдалану туралы заңдарда пайдалы қазбаларды өндiру бойынша кәсiпорындар қызметтерiнiң тарату жөнiндегi шаралары көзделуге тиiс.
Әкiмшiлiк заңдарын дамыту осындай қызмет үрдiсiнде азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын қорғау тетiгiн құра отырып, мемлекеттiк органдардың бақылау-қадағалау қызметiн жетiлдiрудi, бақылау-қадағалау қызметiн жүзеге асыру кезiнде басы артық мемлекеттiк буындарды жоюды және жазадан бұлтару принциптерiн орындауды қамтамасыз ететiн, орталықтандырылған айыппұл салу жүйесiн құру, әкiмшiлiк әрекет шараларын қолдану кезiнде заңдылықтың сақталуы үшiн қажеттi ведомстволық бақылауды жүзеге асыратын сол буындарды нығайтуды көздейдi. Әкiмшiлiк жауапкершiлiктi күшейту Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексiнiң жекелеген баптарын қылмыстық сипаттан арылтады деп күтiлуде.
Қылмыстық заңдарда заңмен қорғалатын әлеуметтiк жоғары құндылықтар ретiнде, адам құқықтары мен бостандығының бастаптылығы мен ажырамастығын тануды басшылыққа алу қажет.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасының қылмыстық саясатын iске асыруда заңдылық және ұйымдастырушылық шараларын қабылдауды қарастырады оларға қатысты:
өлiм жазасын қолдану аясын бiртiндеп тарылту бағытын, сондай-ақ өлiм жазасына моратория жариялау мүмкiншiлiгiн қарауды жалғастыру;
ауыр емес қылмыстарға жататын, соның iшiнде оларды әкiмшiлiк және азаматтық-құқық жауапкершiлiгiне аудару арқылы құқық бұзушылықтарды одан әрi қылмыстылық қатарынан алып тастау;
ауыр емес қылмыс жасаған адамдарға қатысты бас бостандығынан айыруға байланысты емес жаза қолдануды кеңейту;
ауыр емес және бiрiншi рет ауырлығы орташа қылмыс жасаған кәмелетке толмағандарға қатысты бас бостандығынан айыруды қолдану саласын қысқарту;
бас бостандығын шектеу, қамауға алу, өмiр бойы бас бостандығынан айыру сияқты жаңа жаза түрлерiн көздейтiн қылмыстық-құқықтық нормаларды дер кезiнде енгiзу үшiн қажеттi жағдайлар жасау шаралар кешенiн қабылдауды көздеуге тиiс.
Қылмыстық саясат ауыр емес және орташа ауыртпалықтардағы қылмысты бiрiншi рет жасаған адамдарға, сондай-ақ халықтың осал топтарына - әйелдерге, кәмелетке толмағандарға және қарт адамдарға қатысты имандылық бағытында дамитын болады. Сонымен бiрге оны ауыр және аса ауыр қылмыстар жасаған адамдарға, қылмыстық қудалаудан жасырынып жүрген адамдарға, сондай-ақ қауiптi және аса қауiптi деп танылған баукеспелерге қатысты күшейте түсуді қажет етеді.
Көптеген азаматтар тартылатын және қоғамның тұрақтылығы тәуелдi мiндеттерiн тиiмдi орындау, қылмыстық мән-жайлардан адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, қоғам мен мемлекет мүддесiн, елiмiздiң құқық тәртiбi жағдайын қорғау үмiтiне сенiмдiлiгi кiретiн, олардың қызмет саласын, iшкi iстер органдарының заңдық базасын жетiлдiрудi жалғастыру керек.
Әр түрлi санаттағы адамдарды (қылмыскерлер; тергеуден, анықтаудан және соттан жасырынған; сот актiлерiн орындаудан, соның iшiнде алимент төлеуден жалтарған; хабарсыз кеткен адамдар; азаматтық iстер бойынша жауапкерлер, өзге де iздеуде жүрген адамдар) iздеуге байланысты заңнама нормаларын нақтылау және оған барлық мүдделi мемлекеттiк органдарды қатыстыру қажеттiгi пiсiп жетiлдi.
Қылмыстың алдын алу және оңалту, онымен күрестегi табандылық, жедел-iздестiру қызметiн жетiлдiру, шын мәнiнде қалыптасқан оперативтiк ахуалға тиiсiнше назар салу, ақпараттық қамтамасыз ету мен талдау жұмыстарының деңгейiн көтеру, халықаралық ынтымақтастықты кеңейту басым бағыттар болып табылады.
Әрi жергiлiктi, әрi республикалық деңгейлерде құқық бұзушылықтардың алдын алудың тиiмдi жүйесiн құқық қорғау және басқа да мемлекеттiк органдардың халықпен байланысын белсендi дамыта отырып құру қажет. Мектептер мен оқу орындарында құқықтық мәдениеттiң өзектi проблемалары жөнiнде мiндеттi немесе факультативтiк сабақтарды енгiзу керек.
Халықаралық қоғамдастықтың қазiргi басымдықтарынан бастау алынып, нашақорлық пен есiрткi бизнесiнiң, терроризмнiң, дiни экстремизмiнiң, адамдар, әсiресе әйелдер мен балалар сатудың, компьютерлiк қылмыстың, атыс қаруын және оның бөлiктерi мен оқ-дәрiсiн заңсыз жасау мен айналымының, сыбайлас жемқорлық сипатындағы халықаралық қылмыстардың, сондай-ақ ақшаның ағылу саласына қатысты қылмыстардың алдын алу мен тыюға бағытталған нормаларды дер кезiнде енгiзуге ерекше назар аударылатын болады.
Мемлекеттiк шекараны қорғауды одан әрi нығайтуды, стратегиялық маңызды объектiлердiң, (жоғары қаупi бар кәсiпорындардың және коммуникациялардың) қауiпсiздiгiн, қару мен оқ-дәрiлердiң сақталуын, мемлекеттiк органдардың қазақстандық азаматтардың дiни сана-сезiмiн радикалдандыруға жол бермеу, экстремистiк идеяларға насихатпен қарсы тұру жөнiндегi жұмысын қамтамасыз етудi регламенттейтiн нормативтiк құқықтық базаны жетiлдiру терроризммен күрес жөнiндегi жұмыстың маңызды бөлiгi болады. Дiни экстремизм идеялары бар материалдарға пысықтау мен теологиялық орталықтандырылған сараптама жүргiзу тетiгiн енгiзу керек болады.
Халықаралық өзара iс әрекеттiң тиiмдiлiгiн арттыру мақсатында екi жақты ынтымақтастықтың шарттық-құқықтық базасын құру жөнiндегi жұмысты жалғастыру керек. Бұл жұмысты ТМД-ға қатысушы мемлекеттердiң құқық қорғау және арнаулы органдарымен және Еуразиялық экономикалық қауымдастық пен Орталық Азия қауымдастығының тиiстi құрылымдарымен жандандыра түскен жөн. Осы тұрғыда Қылмыспен күрестiң бiрлескен шараларының мемлекетаралық бағдарламасын, ТМД-ға қатысушы мемлекеттердiң халықаралық терроризммен және экстремизмнiң өзге де көрiнiстерiмен күрес жөнiндегi бағдарламасын, сондай-ақ әзiрленiп жатқан ТМД-ға қатысушы мемлекеттердiң есiрткiнiң заңсыз айналымына қарсы iс-әрекет туралы тұжырымдаманы iске асырудың нақты тетiгi жасалуы тиiс. Азаматтардың құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделерiн сақтауға бағытталған бiрдей бетбұрысқа мүмкiншiлiк туғызу қажет.
БҰҰ-ның құқық қорғау саласындағы жобалармен бағдарламаларына тығыз байланыс жасау қажеттiлiгi туындап отыр. Қылмыстың аса қауiптi түрлерiмен күрес, өзара ақпарат қауiпсiздiгi саласында халықаралық ынтымақтастық туралы үлгілі шарт жасасу практикасын жалғастыру керек. Азаматтардың құқығын, бостандығын, және заңды мүдделерiн сақтауға бағытталған күзгi қадамдарға жан жақты ықпал жасау қажет.
Қаржы-шаруашылық қызмет саласындағы мемлекеттiк бақылау жүйесiн асыра пайдаланушылыққа жол бермеу мақсатын жетiлдiру, мемлекеттiк органдардың сыбайлас жемқорлықтың алдын-алу, қызмет этикасы нормаларын сақтау жөнiндегi, сондай-ақ құқық қорғау органдарының мемлекеттегi сыбайлас жемқорлық процестерiн тежеу, криминалдық құрылымдарды жою, экономика саласындағы қылмыстарға қарсы тұру және мемлекеттiк қызмет мүдделерiне қарсы нысандары мен әдiстерiн оңтайландыру жөнiндегi жұмыстарының нәтижелiлiгiн арттыру негiзгi мiндеттер болып табылады. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңдарды iске асыру тетiгiн пысықтау "ұйымдасқан қылмыс", "сыбайлас жемқорлық" ұғымдарына нақтырақ анықтама беру қажет етiледi. Қылмыстық кодексте көзделген қылмыстарды сыбайлас жемқорлық қылмысына жатқызу тек заңмен анықталуы тиiс.
Зорлық жасағаны үшiн жауаптылық мәселесi БҰҰ-ның Зорлық-зомбылыққа қарсы Комитетiнiң ұсыныстарына сай ерекше назар аударылатын болады.
Қылмыстық-iс жүргiзу заңдары одан әрi жетiлдiрудi қажет етедi.
Бұл реттiң негiзгi мақсаты қылмыстық сот iсiн жүргiзу аясына тартылған адамдардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға байланысты сот iсiн жүргiзу қағидаттарының нақты нормаларында одан әрi дәйектi түрде iске асырумен, сондай-ақ тараптардың бәсекелестiгi мен тең құқықтығы негiзiнде сот төрелiгiн жүзеге асырумен байланысты.
Қылмыстық процеске қатысушылардың құқықтары мен бостандықтарын бұзбау, соттық сөзбұйдалыққа салу фактiсiнен арылу мақсатында iс жүргiзу заңына басты сот талқылауын үзiлiссiз өткiзу туралы норма енгiзiлуi тиiс.
Бәсекелестiк қағидатының нақты қолданылуын қамтамасыз ету бағытында адвокаттардың (қорғаушылардың) iс жүргiзуде уәкiлеттiктерiн кеңейту, сондай-ақ тараптардың теңдігін іске асырудың құқықтық тетiгiн қалыптастыру қажет. Қылмыстық iстердi тергеу және сотта қарау кезiнде қылмыстық процестi жүргiзушi органдардың (адамдардың) iс-жүргiзу тәуелсiздiгiн одан әрi нығайтуға бағытталған құқықтық сипаттағы шаралар қабылданатын болады.
Iс жүргiзу заңдарын жетiлдiрудiң өзектi бағыттарының бiрi iстi сотқа дейiн дайындау сатысында да, сот сатыларында да рәсiмдердi жеңiлдету және жеделдету болып табылады. Осыған байланысты анықтау органдарының дәйектiлiгiн кеңейту, сондай-ақ анықтау және алдын ала тергеу рәсiмдерiн жеңiлдету көзделуде. Бас бостандығын шектеу шараларын қолдану тетiктерiнде барынша қамауға алу (кепiлдiк, үйде қамауда ұстау) балама тәжiрибесiн қолдану қажет.
Анықтау және алдын ала тергеу рәсiмдерiн ықшамдау мына бағыттар бойынша: онша ауыр емес қылмыс жасаған адамдардың жауапкершiлiгi туралы мәселенi жедел қарауға арналған, жекелеген қылмыс құрамдарын әкімшілік құқық бұзушылық санаттарына өткiзу арқылы қылмыстық сипат бойынша және қылмыстық процестiң тиiмдiлiгi мен жеделдiгiн арттыру үшiн айыптау хаттамасын жасау жеткiлiктi осы тәртiптi дәлелдердi iздеу, бекiту және бағалауда аса күрделiлiк тудырмайтын iстерге таратып және алдын ала тергеу жүргiзу қажетi жоқ iстер тiзбесiн кеңейту жүзеге асырылуы қажет.
Қылмыстық сот iсiн жүргiзуде қылмыстық саясатқа ізгiлiк сипат берудiң көрiнiсi мыналар болып табылады:
заңда үш жылдан астам мерзiмге бас бостандығынан айыру жазасы көзделген адамдарға қылмыс жасағаны үшiн қамауға алу қолданылуына сәйкес өзгерiстер енгiзу;
сотталушыларды қылмыстық iстердi қарау кезеңiнде сотталғандарды қамауда ұстауды заңмен шектеу;
жәбiрленушiге мүлiктiк және моральдық, сондай-ақ денсаулығына келтiрiлген зиянды өтеу медиациясын ресiмдеу арқылы қылмыстық жауапкершiлiктен босату мүмкiншiлiгiне ие болатын қылмыстар тiзiмiн кеңейту және тиiстi рәсiмдердi заңмен реттеу жолымен татуласу институтын енгiзу.
Жәбiрленушiлердiң, соның iшiнде мемлекеттiң құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғау қылмыстық қудалаудың негiзгi принциптерi болуға тиiс. Осы мақсатта келтiрiлген залалды өтеуде әдiл сотқа жол беретiн нақты тетiктердi құруды қамтамасыз ететiн нормаларды қарастыру қажет.
Қылмыстық-атқару жүйесiнiң заңдар базасын жетiлдiрудi адам құқықтары туралы халықаралық актiлердiң және сотталушылармен қарым-қатынастың негiзгi қағидаттары мен тәртiбiн белгiлейтiн халықаралық келiсiмдердiң негiзгi ережелерiмен сәйкес келтiру, оның материалдық-техникалық базасын одан әрi жетiлдiру мақсатында жалғастыру қажет. Шартты-мерзiмiнен бұрын босату, сондай-ақ қылмыстық-атқару инспекциясының рөлi мен маңызының сапасын өзгерту институтын қайта қарауды талап етедi. Сонымен қатар қылмыстық-атқару жүйесiн ізгілендіру саясатын жүзеге асыруды жалғастыру қажет.
Қылмыстың қайталануының алдын алу мақсатында бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған адамдарды әлеуметтiк бейiмдеуге, әлеуметтiк бейiмдеу жөнiндегi тиiстi орталықтардың жұмыс iстеуiне бағытталған нормативтiк актiлердi әзiрлеу қажет.
Адам мен азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын сақтаудың мемлекеттiк кепiлдiктерiн нығайту мақсатында өзiнiң қызметiн қылмыстық қудалау мен жазалауға ғана бағыттау емес, тек азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаушы орган болатын құқық қорғау органдарының жүйесiне өтуi қажет. Бұл орайда осы мақсатты құрайтындардың бiрi ретiнде кадрлық саясат тұрақтылығы мен құқық қорғау органдарының қызметкерлерiнiң бiлiктiлiк және тәртiп талаптарын арттыру мәселелерiне назар аудару қажет. Жеке сот сараптамалық өндiрiсi түрлерi құқығын iшкi iстер органдарына беру лайықтылығы туралы мәселесiн қарау керек.
Құқық қорғау органдары жұмыстарының толық көлемдiлiгi және мақсаткерлiгi мақсатында Қазақстан Республикасы Президентiнiң жанындағы Құқықтық саясат жөнiндегi кеңес тарапынан олардың қызметiн үйлестiруге назар аудару қажет.
Құқық қорғау органдарының қызметтерiнде басты басымдылық азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, сондай-ақ халықтың белсендi қатысуынсыз табысты болмайтын құқық бұзушылықтың алдын алуға ерекше назар аударуды белгiлеу қажет. Осы орайда кәмелетке толмағандар арасындағы қаңғыбастық пен құқық бұзушылықтардың алдын алуға назар аудару қажет кейiннен осыған сәйкестендiрiлген заң актiлерiн қабылдауды қажет етедi, бұл лауазымды тұлғалардың кәмелетке толмағандармен жұмыс нәтижесi жауапкершiлiгiн арттырып қана қоймай сонымен бiрге өз тапсырмаларымен функцияларын шешуде олардың құқықтарымен мiндеттерiн анық белгiлейдi.
Ұлттық қауiпсiздiк пен ел тәуелсiздiгiн қамтамасыз ету үшiн шетел азаматтарының Қазақстан Республикасы аумағына заңды келуi және қызметi, сондай-ақ шетелде бiздiң азаматтарды қорғау және қорған болу кепiлiн қамтамасыз ету мәселелерiне баса назар аудару қажет.
Қылмыстық қудалаумен және сот билiгiмен өзара iс-қимылдың әртүрлi нысандарымен бiрге қадағалау функцияларының кең ауқымда бiрiктiрiлген прокуратураға өз әлеуетiн және құқықтық мемлекеттiң идеяларын, Конституцияның баяндылығын бекiту және одан әрi дамыту үшiн заңмен берiлген өкiлеттi барынша пайдалануы тиiс. Прокурорлық қадағалау адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мәселелерiнде басты сипатқа ие болуы қажет. Бұл әсiресе прокурор алдын ала тергеу және анықтау үшiн қадағалауды жүзеге асыру кезiнде қылмыстылық және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестi күшейтуге барынша әрекет ететiн прокурорлық қадағалау шараларымен қылмыстық қудалау органдары мен оның лауазымды адамдары тараптарынан кез келген заңдылықтың бұзылуын белсендi жолын кесуi аса маңызды.
Прокурорлардың негiзгi күш-жiгерi мемлекеттiк органдардың қызметiндегi заңдылықты қамтамасыз етуге көзделуi және Yкiмет, жергiлiктi атқарушы өкiлеттi органдардың актiлерiнде, сондай-ақ олардың лауазымды адамдарында басты үлгi болып таратылуы қажет.
Заңдылықтың бұзылуына прокурорлық әсер ету актiлерiнiң орындалуының мiндеттiлiгiн бекiту заңнамалары қолда бар құқықтық тұтқаларға ықпал ету нығайту болып табылуы тиiс.
Азаматтардың конституциялық құқықтарымен бостандықтарын сақтау кепiлдiгiн қамтамасыз етуде жедел-iздестiру қызметiнде прокуратура органдарының қадағалау функцияларын одан әрi кеңейту қажет.
Прокуратура органдарының жұмыстары сот актiлерiнiң заңдылығын қадағалауды жүзеге асыруда, сот төрелiгiн жүзеге асыру кезiнде, сот төрелiгiн жүзеге асыру тек соттармен, сот төрелiгiн жүзеге асыру кезiнде соттардың тәуелсiздiгi мен олардың тек Конституцияға және заңға бағынуын конституциялық принциптерге сәйкес соттармен өзара қарым-қатынастарды құруға бағытталуы тиiс.
Бұл салада прокурорлардың қызметi iстiң барлық сот сатыларында қаралуын, сот шешiмдерiнiң нақты және уақытылы орындалуын, азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттiң құқықтары мен бостандықтарын нақты қорғауды қамтамасыз етуге бағытталуы қажет.
Прокуратураның табиғи ресурстарды қорғау және инвестициялық саясат саласында, ең алдымен шектес мемлекеттермен, әсiресе ТМД-ға кiретiн және олардың прокурорларымен халықаралық байланыстарға белсендi қатысу қажеттiлiгi пiсiп-жетiлдi. Бiрiншi кезекте Каспий теңiзi биоресурстарын қорғау, экологиялық құқық бұзушылық үшiн экономикалық-заңдық шаралар жауапкершiлiгi үйлесiмдiлiгi жөнiндегi халықаралық мiндеттердiң орындалуын табиғи ортаға әсер ету арқылы келтiрiлген зиянды өтеу жөнiнде қадағалау мәселесiне назар аудару қажет.
Прокуратура органдарының қызметiн ұйымдастыру және бағалау кезiнде олардың жұмыстарының формальды-сандық көрсеткiштерiнен бас тарту қажет, өздерiнiң субъективтiк құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшiн халықтың прокурорға сенiм деңгейi мен жүгiну дәрежесiне баса назар аударылуы керек.
3. Қазақстан Республикасының сот жүйесiнiң дамуы
"Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьялардың мәртебесi туралы" Конституциялық заңы сот жүйесi алдына ең алдымен аудандық (қалалық) сот деңгейiнде әдiл сот органдарын әрi қарай жетiлдiру тапсырмаларын қойды.
Сот iстерiнiң басым көпшiлiгi аудандық соттарда қаралатындықтан, негiзгi салмақ сот жүйесiнiң осы буынына түседi, өйткенi азаматтар мен заңды тұлғалардың әдiл сотпен алғашқы таныстығы осы жерден басталады.
Аудандық соттардың судьялары халықпен тұрмыстық және қызметтiк деңгейде тiкелей қарым-қатынаста болып отырады. Сондықтан судьяның кәсiби және моральдық бейнесi негiзгi рөл атқарады және олардың қызметтiк және тәртiптiк этикасы үнемi қоғамдық бақылауда болып отырады.
Жоғары тұрған соттарға адвокаттар - қорғаушылар шағымданса, аудандық соттарға әдетте, азаматтардың өздерi келедi. Сондықтан да аудандық соттар реформалау әсерiне тез бейiмделедi және ол өз кезегiнде азаматтардың әдiл сотқа деген көзқарасын қалыптастырады.
Мамандандырылған экономикалық және басқа соттар институтын келешекте жетiлдiру мәселесiн қарастыру перспективасы ұсынылып отыр, өйткенi ол сот процесiне қатысушылардың заңды мүдделерi мен құқықтарын сенiмдi қорғау және қабылданған заңдардың нақты орындалуын қамтамасыз етуге мүмкiндiк туғызады.
Сот жүйесi қызметiн жетiлдiрудiң негiзгi бағыттарының бiрi әкiмшiлiк юрисдикция соттарын құру мүмкiншiлiгiн қарастыру керек. Осы юрисдикция аясында азаматтар, шаруашылық субъектiлерi және билiк өкiлеттiгi берiлген түрлi мемлекеттiк органдар арасында қалыптасатын әкімшілік-құқықтық қатынастарға қатысты барлық даулар қамтылған.
Соттармен кәмелетке толмағандар қатысқан iстердi, сондай-ақ олардың өзгешiлiктерiн қарау кезiнде заңдылықтың қатаң сақталу қажеттiлiгiн назарға ала отырып, ювеналдық соттар құру мәселесiн қарау қажеттiлiгi туындайды.
Сот iсiн жүргiзу. Сот iсiн жүргiзудi одан әрi дамытудың маңызды бағыты тараптардың бәсекелестiк және тепе-тең принциптерiн iске асыру болып табылады. Бәсекелестiктiң негiзiнде диспозитивтiк жатыр, яғни зерттеу шегiн сотпен емес осындай талаптарға негiзделген дәлелдеу шеңберiн белгiлейтiн талаптарды ұсынушы тараптар белгiлейдi.
Осы проблема өзiне адвокат жалдау мүмкiндiгi жоқ адамдардың мүддесiн қорғау үшiн мемлекеттiк адвокатура құру мәселесiн қарау қажеттiлiгiмен тығыз байланысты болып отырғанын атап өткен жөн. Бұл орайда адвокатқа тек қана қылмыс жасаған айыпкерлерге немесе сезiктi тұлғаларға ғана емес қылмыстан зардап шеккендерге заңгерлiк көмек көрсету құқығын беру туралы мәселесiн мақсатқа сай қараған жөн.
Сот iсiн жүргiзуде тараптардың бәсекелестiгi мен тең құқылығы принциптерiн шынайы бекiту мақсатында, судьялардың алаламаушылығы және олардың сот төрелiгiн жүзеге асырған кезде сот басшыларының сот актiлерiн (ұсыныстар енгiзу) қарсылық бiлдiру институтын тарату қажет.
Осы мақсатта соттарда әдiл сот процесiнде әкiмшiлiк мәселелермен айналысудан түпкiлiктi шектеу әрi сот басшыларын барлық деңгейдегi соттар қызметiн материалдық-техникалық және ұйымдастыру жөнiндегi тапсырмаларды шешуден және оларды судьяға тән емес функциялардан толық босату керек.
Осы шаралардың барлығы азаматтардың конституциялық құқықтарын соттық қорғауға бағытталған, жергiлiктi соттар судьяларының штаттық санын едәуiр көбейтудi қажет етедi.
Қылмыстық сот iсiн жүргiзуде адам құқығын қорғаудың маңызды кепiлi - алқа заседательдерiн қатыстыру мүмкiншiлiгін жүзеге асыруды қарастыру қажет.
Мәселенiң ең бiр маңыздылығы сол азаматтардың конституциялық құқығы мен бостандығын шектейтiн тергеудiң жеке әрекетiн жүргiзгенде сот бақылауын кеңейту болып табылады.
Соттардың қызметiн ұйымдастыру. Сот шешiмдерiн орындау жөнiнде жұмыстарды ұйымдастыру түбегейлi жақсартуды қажет етедi. Сот шешiмдерiнiң орындалуын қамтамасыз ететiн қолданыстағы заңнамаларға өзгерiстер енгiзудi қажет етедi, бұнда жауапкершiлiктiң шынайы тетiктерiн ғана емес (қылмыстық, әкiмшiлiк, материалдық) сонымен бiрге нәтижелi тетiктермен нығайтылған ұтымды, шешiмдердi орындамағаны үшiн жауапкершiлiк туралы норманы енгiзу процедурасын қарастыру қажет.
Бұл тек қарызгерлерге ғана қатысты емес, сот орындаушыларын қоса мемлекеттiк органдардың лауазымды тұлғаларына да қатысты. Сот орындаушылардың штаттық санын арттыру мүмкiндiгi жөнiндегi жұмысты жандандырып, сөйтiп сот орындаушылардың санын судьялардың жалпы санына жеткiзудi қарастыру керек. Сот орындаушыларының атқарып жатқан жұмыстарының жүгi өте көп және бұл жыл өткен сайын көбейiп отыр, оның негiзгi себебi - сот қаулыларының уақытында орындалмауында. Сот орындаушыларының жұмысын ынталандыру қажет, сонымен бiрге оларды арнайы оқыту арқылы бiлiктiлiгiн көтеру керек. Тұтастай алғанда, сот орындаушыларын материалдық-техникалық қамтамасыз етудi түбегейлi жақсарту қажеттiлiгi туындайды.
Сот шешiмдерiнiң орындалуын бақылау сотқа жүктелуi тиiс. Керiсiнше жағдайда орындалуы бекiтiлмеген сот үкiмi мiндеттi сипат алмай, ресми түрде қалып қояды. Сондықтан ҚР АIЖК-де сот тарапынан осындай бақылауды жүзеге асыратын iс жүргiзу нормалар тетiгiн қарастыру қажет.
Сот төрелiгiн жедел және сапалы жүзеге асыру мақсатында соттардың қызметiн материалдық-техникалық қамтамасыз етудi жетiлдiру мәселелерiне үнемi назар аударып отыру қажет.
Сот төрелiгiн жүзеге асырған кезде судьялардың тәуелсiздiгiн қамтамасыз ету олардың әлеуметтiк және материалдық мәртебесiн көтеру мақсатында, сонымен қатар судьялық лауазымдық қызметке кадрларды объективтi және жариялық түрде iрiктеу соттарды материалдық-техникалық қамтамасыз ету және ұйымдастыру жөнiнде мемлекеттiк органның рөлiн арттыру қажет.
Сот жүйесiнде жүргiзiлiп отырған қайта құруларда кадрлық қамтамасыз ету бағдарламасын әзiрлеу және кейiн оны iске асыру маңызды бағыт болып табылады, оған сот кадрларын аттестациялау мәселелерiне байланысты судьялардың кәсiби бiлiктiлiгiн арттырудың негiзгi қырлары да енгiзiлуi тиiс.
Судьялардың тәуелсiздiгiн нығайту және судьялық этика. Қазiргi кезде атқару билiгiнен судьялардың сыртқы тәуелсiздiгi мәселесi, судьяларды ауыстырмау кепiлдiгi заң деңгейiндегi иммунитетi негiзiнен шешiлдi.
Судьяларды және куәларды қылмыстық қауымдастық тараптарының қаупiнен қорғаудың тиiмдi шараларын әзiрлеу маңызды көкейтестi мәселе болып қала беруде. Бұл мемлекет тарапынан елеулi қаржы салымдарын қажет етедi. Мемлекет шығындары зор болады, алайда қайтарымы да зор: осындай бағдарлама арқасында жүздеген ауыр және аса ауыр қылмыстар ашылады.
Сот жүйесiнде осы немесе өзге шешiмдердi қабылдау құқықтық және әлеуметтiк салдарды болжауда осыған сәйкес жүргiзiлiп отырған кешендi реформалардың маңызды принципi болып қала бередi.
Әрбiр ұсыныстар ең аз дегенде, қолданылып жүрген құқықтық жүйеге әсер етуi тиiс өзгерiстер тұрғысынан сарапталғаны маңызды.
Осыған байланысты сот жүйесiн әрi қарай дамытуда ғылыми қолдау күмән тудырмайды, сот төрелiгiн жүзеге асыру саласында зерттеу жүргiзуге және судьялық қауымдастық органдарын ғылыми-зерттеу қолдауын қамтамасыз етуге ықпал етуi тиiс.
Мұндағы ерекше үмiт Әдiл сот академиясына жүктеледi, осының қамқорлығымен құқық және экономика саласының жоғарғы бiлiктi мамандарын тарта отырып, ғылыми орталық құру көзделiп отыр.
4. Мемлекеттiк дамудың халықаралық-құқықтың қырлары
Қазiргi әлемдiк дамудың негiзгi үрдiстерiнiң бiрi болып табылатын ғаламдастыру процесi халықаралық экономикалық және саяси қатынастардың жаңа жүйесiн туғызады және экономика мен кәсiпкерлiк қызмет саласынан басқа саяси, әлеуметтiк және ақпараттық саланы да қамтиды, мемлекет өзiнiң сыртқы саясатында және шарт жасасу тәжiрибесiнде мұны ескермей тұра алмайды.
Ғаламдастыру процесi қазiргi халықаралық қатынастар мен дипломатияның барған сайын көп жақтылы болуымен де сипатталуы, бұл мемлекеттер мен халықаралық құқықтың басқа да субъектiлерiнiң бiрлескен күш-жiгерiмен көптеген халықаралық проблемаларды шешу, қоршаған ортаны қорғау, терроризмге, ұйымдасқан қылмысқа қарсы күресу және т.б. қажеттiлiгiнен туындап отыр.
Әлемде болып жатқан процестер мен оқиғаларды ескере отырып, Қазақстан ең алдымен сыртқы саясаты мен шет мемлекеттермен қарым-қатынасында, ең алдымен Республиканың ұлттық мүдделерiн қамтамасыз етуге бағытталуға тиiс бағытты айқындап алады.
Қазақстанның халықаралық-құқықтық шарт жасасу саясаты таяу онжылдықта Қазақстанды интеграциялық процестерге тартуға, халықаралық ұйымдармен ынтымақтастықты оңтайландыруға; Қазақстан Республикасы үшiн орындылығы мен экономикалық пайдасын ескере отырып халықаралық ұйымдармен ынтымақтастықты iске асыруға бағытталуы тиiс. Осы мақсатта ұлттық заңдылықтан басымдығы бар халықаралық шарттарды жасағанда сабырлылық таныту керек; қатысуы ел үшiн нақты саяси және экономикалық пайда келтiретiндерге ғана қосылу қажет. Қазақстан Республикасының заңнамалық базасын қабылданған халықаралық мiндеттемелер мен халықаралық стандарттарға сәйкес келтiру жұмыстарын жалғастыру қажет.
Қазақстан Республикасының халықаралық ұйымдар аясында құқықтық-шарт саясаты таяудағы он жылда қарусыздану, экология, сауда, халықаралық терроризм, ұйымдасқан қылмыс, қылмыстық жолмен алынған табыстардың ағылуы, этникааралық қатынастар, адам құқығын қорғау, мәдени мұраларды сақтау және т.б. халықаралық проблемаларды шешуге бағытталады.
Халықаралық қатынастарға жүргiзiлген талдау қорытындысы Қазақстанның тәуелсiздiк алған кезеңiнен бастап жасалған халықаралық шарттарға тыңғылықты түгендеу жүргiзу қажеттiгiн көрсеттi.
Интеграциялық қатынастарда Қазақстан үшiн маңызды бағыт Тәуелсiз Мемлекеттер Достастығы (бұдан әрi - ТМД) болып отыр, осының аясында Қазақстан Республикасының шарттық-құқықтық саясаты ТМД елдерiне мүше мемлекеттермен ынтымақтастықты қолдауға және нығайтуға бағытталады.
Қазақстан мен оның экономикасы үшiн маңызы төмен емес мүдде Еуразиялық экономикалық қоғамдастығына қатысушы мемлекеттермен шарттық қатынастарды нығайту болады.
Осыған байланысты басымдылық мiндетi ұлттық және ортақ мүдденiң оңтайлы үйлесiмдiлiгiн сақтау негiзiнде толыққанды Кедендiк одақ және бiртұтас экономикалық кеңiстiктi құру болып табылатын Еуразиялық экономикалық қауымдастықты құрудың маңызы бар.
Осымен бiрге ел қажеттiлiгi мен жағдайының өзгеруi Шанхай ұйымы ынтымақтастығының шеңберiнде өзара iс-қимылды кеңейту, Каспий аймағы мәселесiн бейбiт түрде шешуде дипломатиялық күш-жiгердi жандандыру сияқты бағыттарға баса назар аударуды талап етедi.
АӨСШК және 1999 жылғы 14 қыркүйектегi АӨСШК-ке мүше мемлекеттердiң өзара қарым-қатынасты реттейтiн принциптер туралы Декларацияны iске асыру жөнiнде шаралар қолдану осылайша Азия мемлекеттерiнiң қауiпсiздiгi мен аймақтағы тұрақтылықты қамтамасыз ету мәселелерi Қазақстан Республикасының құқықтық-шарт жасасу саясатының маңызды объектiсi болып қала бередi. Қазақстан АӨСШК-ның бастамашысы белсендi мүшесi ретiнде ғылым мен техника, көлiк және коммуникация, энергетика, сауда және экономика салаларында көп жақтылық ынтымақтастық т.с.с. мәселелер бойынша бағдарлама құжаттарын дайындайды.
1966 жылғы 16 желтоқсандағы экономикалық, әлеуметтiк және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактiге, 1966 жылғы 16 желтоқсандағы Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактiге, 1966 жылғы 16 желтоқсандағы Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактiнiң Факультативтiк хаттамасына, қылмыстық қудалау саласында, сонымен қатар БҰҰ-ның Еуропалық экономикалық шегiнде қабылдаған жол қозғалысы қауiпсiздiгi саласына қосылу елiмiздiң көлiк коммуникация кешенiнiң өркендеуiне ықпал ететiн Еуропалық Конвенция келiсiмiне қосылу аса маңызды мiндеттердiң бiрi болып табылады.
Рим халықаралық қылмыстық сотының мәртебесiн қабылдағаннан бастап Қазақстан саяси еркiндiк танытқан және адамға қарсы қылмысты әдiл сотты жүзеге асырудың жан-жақты халықаралық тетiгiн құруды қолдаған мемлекеттердiң iшiнде болды.
Қазақстан Республикасы адамзатқа қарсы жасаған қылмыскерлердi, соның iшiнде жаппай қырып-жою, соғыс қылмыскерлерi және апартейд кiнәлiлерiнiң жазасын кешiрмеу күресi халықаралық қауымдастығымен жауапкершiлiктi бөлiсуге дайын екенiн бiлдiредi. Осыған байланысты тыңғылықты түрде мемлекеттiң ұлттық мүддесiн ескере отырып, Қазақстанның халықаралық қылмыстық соты мәртебесiне қосылуын қарастыру қажет.
Халықаралық-құқықтық дамудың бiрден-бiр басым бағыты қылмыстық және азаматтық iстер, жедел-iздестiру, ғылыми-техникалық және статистикалық ақпарат беру, алмасу, сондай-ақ келiсiлген iс-шаралар мен арнайы операциялар, өзара тағлымдамалар мен мамандарды оқыту туралы екi жақты халықаралық шарттарды әзiрлеу және жасасу болып табылады.
Сонымен қатар ТМД, ЕураЗЭҚ, және ОАЭҚ-ға қатысушы елдерiнiң шегiнде және қылмыстың қауiптi түрлерiмен бiрлесiп күресу, қылмыстық істер бойынша қылмыскерлердi тапсыру, қылмыстық қудалаушылық, қылмыстық көмек, қабылдау (беру) мәселелерi жөнiндегi басқа да мемлекеттердiң халықаралық шарттарына қатысуға бағытталған орынды шараларды қабылдау ұсынылады.
Сондай-ақ Қазақстанның халықаралық ұйымдар қызметiне қатысуын кеңейту мәселелерi қаралуы қажет.
Шекара арқылы өтетiн су ағындарын реттеп шешу өз кезегiн күтiп тұр. Бұның шешiмi тараптардың суды ластауды азайту, шектеу тетiктерiн болдырмау жөнiнде белсендiлiктi және судың сапасын төмендетуiмен тиiмсiз пайдалануға қатаң шаралар қолдануды талап етедi.
Халықаралық жеке құқық саласында Қазақстанның негiзгi саяси бағыты: материалдық-құқықтық үндестiру және тауарларды сатып алу, сату, авторлық құқық, несие есеп қатынастары саласында коллизиялық норма, интеграциялық процестер мен құқықтық қамтамасыз етудi жетiлдiру, ұлттық және шетелдiк құқықтар арасындағы айырмашылықтарды белгiлеу, мемлекеттiк иммунитеттiң шектеулi теориясын, халықаралық коммерциялық төрелiк сот пен аралық сот туралы заңды жетiлдiру болуы тиiс.
5. Қорытынды
Қазақстан Республикасының құқықтық саясатының маңызды құрамдас бөлiктерi орталық және жергiлiктi мемлекеттiк органдарды тiкелей өмiрге енгiзу жөнiндегi практикалық қызметi болып табылады. Құқықтық саясатты iске асыру мақсатында заңнамаларды одан әрi жетiлдiруге бағытталған тиiстi нормативтiк құқықтық актiлердi қабылдау қажет.
Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасында көзделген шараларды орындау Қазақстанда демократиялық, әлеуметтiк, құқықтық мемлекет құруға ықпал етедi.
Тұжырымдаманы iске асыру дәрежесi, тиiмдiлiгi құқықтық саясат мазмұнының деңгейiне, құқықтық норманың қалай қабылдануына, қоғам мүшесi мен мемлекеттiк органдардың нормативтiк құқықтық актiлердiң белгiлерiн өз еркiмен адал орындау және түсiне бiлуiне байланысты болады.
Осы Тұжырымдаманың базасында Республиканың құқықтық саясатының түрлi бағыттары бойынша (сот жүйесiн жетiлдiру жөнiндегi, құқық қорғау органдарының қызметi, заң оқулары және т.б.) салалық бағдарламалар әзiрленетiн және қабылданатын болады.
Бұл ретте, барлық iс-шаралар мен бағдарламалардың жүйелiлiгi және
нәтижелiгi, олардың ізгiлiкке бағытталуын; демократиялық құқықтық дамудың
әлемдiк тәжiрибесiнiң Қазақстан жағдайына бейiмделуiн; нормативтiк
құқықтық реттеудiң нақты шараларын алдын алу сипатында түзетудi және iске
асыруды жасауы және республиканың бiрте-бiрте жан-жақты дамуы процесінде
туындайтын болжамды әлеуметтік, экономикалық және саяси қырларына қатысты
тиімді құқықтық қолданылу принциптерін ұстануы қажет.
Мамандар:
Багарова Ж.А.,
Икебаева А.Ж.