Мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейтудің, оның бәсекеге қабілеттілігін арттырудың 2007-2010 жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 21 қарашадағы N 1122 Қаулысы. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 1 шілдедегі № 747 Қаулысымен

Ескерту. Күші жойылды - ҚР Үкіметінің 2011.07.01 № 747 Қаулысымен

"Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөніндегі 2007-2008 жылдарға арналған іс-шаралар жоспары туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 14 ақпандағы N 108 қаулысын іске асыру мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:

1. Қоса беріліп отырған Мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейтудің, оның бәсекеге қабілеттілігін арттырудың 2007-2010 жылдарға арналған тұжырымдамасы (бұдан әрі - Тұжырымдама) мақұлдансын.

2. Орталық және жергілікті атқарушы органдарға мемлекеттік, салалық (секторалдық) және өңірлік бағдарламаларды әзірлеу кезінде осы Тұжырымдаманы басшылыққа алу ұсынылсын.

3. Осы қаулы қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі

Қазақстан Республикасы
Үкіметінің
2007 жылғы 20 қарашадағы
N 1122 қаулысымен
мақұлданған

Мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейтудің, оның бәсекеге қабілеттілігін арттырудың 2007-2010 жылдарға арналған тұжырымдамасы Астана, 2007 жыл

Кіріспе

Бәсекеге қабілетті кеңістікті, мемлекеттік тілдің дамуы үшін шарттарды қалыптастыру біздің еліміздің құқықтық, демократиялық және әлеуметтік мемлекет ретінде нығаюының және одан әрі дамуының стратегиялық міндеттерінің бірі болып табылады.
Мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейтудің, оның бәсекеге қабілеттілігін арттырудың 2007-2010 жылдарға арналған тұжырымдамасы (бұдан әрі - Тұжырымдама) Қазақстан Республикасының Конституциясына, "Қазақстан Республикасындағы тіл туралы" Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 11 шілдедегі Заңына, Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 ақпандағы N 550 Жарлығымен бекітілген Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына сәйкес әзірленді.
Осы Тұжырымдаманың құрылымына:
Қазақстан Республикасындағы тілдік ахуалдың қазіргі жай-күйін талдау;
Тұжырымдаманың мақсаты мен міндеттері;
Тұжырымдаманы іске асырудың негізгі бағыттары мен тетіктері;
күтілетін нәтижелер кіреді.

Қазақстан Республикасындағы тілдік ахуалдың қазіргі жай-күйін талдау

Қазіргі уақытта Қазақстан жағдайында тілдерді қолдану ара қатынасына ұдайы ғылыми негізделген мониторинг, олардың қоғамдық, жеке тұлғааралық қатынастардағы қажеттілігінің нақты бағасын жүргізу қажет. Ең алдымен тілдің атқаратын қызметін оның таралу деңгейі, жеткізгіштер саны және басқа да факторлар арқылы анықтайтын таптаурынды еңсерген жөн.
Орын алған жағдайға талдау жасаудың жекелеген әрекеттері мемлекеттік органдар мен мекемелердегі құжат айналымының мемлекеттік тілді тірек ете отырып сөз жүзінде, сандық көрсеткіштерге, электрондық бұқаралық ақпарат құралдарындағы хабарлар көлеміне, мерзімді баспасөз басылымдарын екі тілде шығару әдетте, мемлекеттік тілдегі материалдардың көлемі шағын және сапасы төмен болуына негізделеді.
Осындай жағдай білім беру жүйесінде, ғылымда, баспа қызметінде және тыныс-тіршіліктің басқа да салаларында орын алып отыр.
Қазіргі уақытта заңнамалық және өзге де нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тілде әзірлеу сапасы да ерекше назар аударуды қажет етеді, терминологияны дамыту, аударма сапасы, азаматтардың тегін, атын, әкесінің атын дұрыс жазу ережелері, олардың транскрипциясы, қаржы саласында статистикалық есептілік және басқа құжаттарды жүргізу мәселелеріндегі келіспеушіліктер еңсерілмеген.
Іс қағаздарына жүргізілген талдау орталық мемлекеттік органдарда мемлекеттік тілде құжат дайындау небары 20-30 %-ды, ал жалпы құжат айналымы көлемінің 45-50%-ды құрайтындығын көрсетеді. Жергілікті атқарушы органдардың іс қағаздарында орын алған көрсеткіштер өңірлердегі нақты тілдік ахуалды көрсетпейді. Тіпті қазақ халқы көп тұратын өңірлерде де бұл көрсеткіш позитивтік болып табылмайды, себебі бұл ретте негізгі ауыртпалық осы институттардағы аудармашы мамандарға түседі.
Мұндай жағдайларда мемлекеттік тілді оқыту курстарын ұйымдастыруды жетілдіру жөніндегі жұмысты тұрақты түрде жүргізу қажет, олардың құрылымы тілді меңгеру деңгейін - қарапайым қарым-қатынас жасау деңгейінде меңгеруді ғана емес, сонымен қатар құжаттарды өз бетінше дайындауды болжайтындай мейлінше тұрақты болуы тиіс. Бүгінгі күнге дейін қазақ тілін оқытушы мамандардың, сондай-ақ аудармашы мамандардың жетіспеушілігі сезіледі.
Бұл мәселеге қатысты оң деп тануға болатын әрекеттерге қарамастан, жалпы ахуал ерекше бақылауды талап етеді. Бұл жағдайда орталық және жергілікті мемлекеттік атқарушы органдарда мемлекеттік тілдегі құжат айналымының көлемін біртіндеп ұлғайту туралы сөз болуға тиіс. Сондықтан орын алып отырған мән-жайларға байланысты іс қағаздарында мемлекеттік тілдің оның даму басымдылығын ескере отырып, қолданылуының оңтайлы үйлесімділігін, қолайлы ара қатынасын қалыптастыру қажет. Тіл саясатын табысты іске асыру бұқаралық ақпарат құралдары қызметін тиімді ұйымдастыруға, тіл мәдениетін БАҚ арқылы белсенді түрде насихаттауға, тілдік ортаны қалыптастыруға, түрлі білім беру бағдарламаларын жасауға, тіл мәдениетіне тәрбиелеуге байланысты.
Республикада сөз және шығармашылық бостандығын қамтамасыз етуде белгілі нәтижелерге қол жеткізілді. 2300-ден астам газет пен журналдар шығарылады. Алайда олардың тек 458-і ғана мемлекеттік тілде. 215 орталық және жергілікті теле және радиоарналар жұмыс істейді, олардың ішінде тек 5-еуі мемлекеттік тілде хабар береді.
"Бұқаралық ақпарат құралдары туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 3-бабына сәйкес бұқаралық ақпарат алу және оны тарату кезінде әркімнің ана тілін пайдалану құқығын қамтамасыз етеді. Осы Заңмен мемлекеттік тілдегі бұқаралық ақпарат құралдарының телевизиялық және радио бағдарламаларының апталық көлемі уақыты бойынша басқа тілдердегі хабарлардың жиынтық көлемінен кем болмауы тиіс. Мемлекеттік тілдегі хабарларды таратудың тәуліктік кестесіне орналастыру хабарлар эфирге шығатын бүкіл кезең ішінде біркелкі жүзеге асырылуға тиіс.
Дегенмен, тіл саясатын, тілді дамыту саласындағы заңнаманы іске асыруға байланысты проблеманы, әсіресе, электрондық бұқаралық ақпарат құралдарында, тек тілдердің үйлесімділігінің сандық сәйкессіздігіне ғана емес, басқа да аспектілерде қарастыру қажет.
Көптеген электрондық БАҚ заңнама нормаларын орындауға сөз жүзінде және атүсті қарағаны белгілі. Мемлекеттік тілдегі телебағдарламалардың түнгі уақытқа орналастырылған хабарлар торын жоспарлау бірнеше рет сынға ұшырап, нәтижесінде бұл проблеманы саясиландыру әрекеті жасалды.
Тіл және сөйлеу мәдениетін қалыптастыруға, сайып келгенде, жетістікпен меңгеруге ықпал ете алмайтын көптеген хабар сапасының төмендігі, бағдарламалардың өзекті еместігі, тартымды болмауы басқа проблема болып табылады. Бұл жағдайда теле және радиобағдарламаларда шығармашылық дайындықтар жақсы үлгі болуға тиіс. Бұқаралық ақпарат құралдарында тілдік сауатсыздықты жою, терминдерді тиімді және орнымен қолдану, хабарлардың бірсарындылығы мен ғибраттылық сипатын еңсеру, мемлекеттік тілдегі ерекше бағдарламалардың көлемін ұлғайту, отбасылық тәрбиеге көңіл бөлу және т.б. қажет.
Тілдерді дамытуға және тілдік мәдениетті қалыптастыруға негіз болатын тіл саясатын іске асырудағы маңызды салалардың бірі оқу орындары, жалпы алғанда елдегі білім жүйесі болып табылады. Демократиялық, саяси, экономикалық реформаларды жүзеге асыру, әлеуметтік-экономикалық жағдайдың жақсаруы оқу орындарында оқыту және тәрбие беру сапасын жақсарту, тілдерді қолданудың оңтайлы үйлесімділігін қамтамасыз ету үшін жаңа мүмкіндіктер береді. Егер 90-жылдардағы экономикалық дағдарыстар кезінде мектепке дейінгі балалар мекемелері, интернаттар, кәсіптік техникалық училищелер саны қысқарып, көптеген бастауыш, шағын мектептерді оңтайландыру жүргізілсе, қазіргі кезеңде қазақ тілінде оқытатын орта және жоғары білімді тұрақты дамытуға, мектепке дейінгі балалар мекемелерін толығымен қайта жаңғыртуға толық мүмкіндік туып отыр.
Осыған байланысты білім беру жүйесін дамыту мемлекеттік тіл саясатын, ел өңірлеріндегі демографиялық жағдайларды ескере отырып жүзеге асырылуға тиіс . Қазіргі уақытта Қазақстанда 7800-ден астам жалпы білім беретін мектептер мен лицейлер жұмыс істейді, олардың ішінде 3500-ге жуығы қазақ тілінде оқытады, 500-ден астам колледж, 140-қа жуық жоғары оқу орындары бар. Колледждер мен жоғары оқу орындарында мамандарды мемлекеттік тілде дайындауды ұйымдастыру неғұрлым белсенді және тұрақты бола бастады.
Білім беру сапасын бағалау өлшемі тек оқытылатын тілге ғана емес, барлық білім салаларында болашақ мамандарды даярлаудың басқа да параметрлеріне тәуелді болуы тиіс. Сондықтан мемлекеттік және орыс тілдерінде мамандарды даярлауда орын алған сәйкессіздіктерді еңсеру үшін, ең алдымен, білім беру сапасын, оқу процесін ғылыми-әдістемелік қамтамасыз етуді жақсарту қажет, бұған олардың бәсекеге қабілеттілігі тәуелді. Білім беру жүйесінің алдында тілдік дайындау маңызды элементтерінің бірі болып табылатын жоғары сапаға, халықаралық стандарттарға негізделген білім беру процесінің үздіксіздігі қағидатын жүзеге асыруға қол жеткізу міндеті тұр. Мектепке дейінгі тәрбие кезеңі, жалпы білім беретін мектепте білім алу уақыты тілді меңгеру үшін аса тиімді болып саналады.
Әлемдік қоғамдастықтағы жаһандану процесі жаңа технология параметрлеріне сәйкес болашақ мамандарды даярлауды, тілдік көрсеткіштер бойынша ақпараттық шектеулерді еңсеруді жүзеге асыруды талап етеді.
Сонымен бірге қоғамда білім беру сапасының деңгейіне, әсіресе мемлекеттік тілде тікелей оқытуға негізделген жоғары талап қойылуда екендігін мойындауымыз қажет.
Талдаудағы статистикалық мәліметтер істің нақты жағдайын бере алмайтындығын көрсетеді. Мәселен, 2006-2007 оқу жылының мәліметтері бойынша республикадағы қазақ мектептері олардың жалпы санының 48%-ын құрады, мектеп жасындағы ұлты қазақ балалардың 80%-дан астамы қазақ мектептерінде оқиды.
Алайда, қазақ мектептерінің дамуындағы кейбір жағымды үрдістерді айта отырып, олардың 80%-ы ауылдық жерлерде орналасқандығын, 50%-дан астамы шағын жинақты екендігін атап өткен жөн. Бұл жағдай осы шағын жинақты мектептердің оқушыларының, педагогтарының кітапханаларға, мәдениет мекемелеріне баруын, ақпараттық технологиялар, қашықтан білім алу, Интернет және басқа мүмкіндіктерін пайдалануын қамтамасыз етуге елеулі кедергі келтіреді. Ауылдық жерлердің көптеген мектептерінде шет тілін оқыту мамандары жоқ, ал қала мектептерінде олардың болмауы мамандардың материалдық қызығушылығының жетіспеушіліктерімен түсіндіріледі.
Қажетті оқу сапасының, оның ішінде, тілдің және тіл мәдениетінің қалыптасуын қамтамасыз етуге жалпы білім беретін мектептерде, колледждерде және жоғары оқу орындарында оқулықтардың, оқу құралдары мен әдістемелік әдебиеттердің жетіспеушілігі кедергі тудырады. Соңғы жылдары мемлекеттік тапсырыс негізінде мамандар мемлекеттік тілдегі бірегей оқулықтар, оқу құралдарын, басқа да көпшілік әдебиеттер әзірлеуді жүзеге асыруда. Алайда жалпы білім беретін мектептерге арналған оқулықтардың, оның ішінде электрондық, балама оқулықтардың, оқу құралдарының, компьютерлік бағдарламалардың көп таралыммен шығарылуына қарамастан, жергілікті атқарушы органдар білім ұйымдарын жеткілікті дәрежеде олармен қамтамасыз етпей отыр.
Осылайша тілдік ахуалды талдау елімізде мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейту, оның мәртебесін нығайту жөнінде жүйелі жұмысты жалғастыру, тілдік ортаны қалыптастыру, тіл мәдениетіне тәрбиелеу, тілдерді дамытуды одан әрі жалғастыруға жағдайлар жасау жөнінде шаралар қабылдау қажет екендігін көрсетеді.

Тұжырымдаманың мақсаты мен міндеттері

Тұжырымдаманың мақсаты - Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі ретінде қазақ тілінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін нормативтік-құқықтық база және қажетті жағдай жасау.
Мақсатқа жету мынадай міндеттерді шешу жолымен жүзеге асырылады:
мемлекеттік тіл саясатының мәселелері бойынша заңнаманы жетілдіру;
ұлтаралық келісім мен қазақстандық патриотизмді нығайтудың факторы ретінде мемлекеттік тілдің рөлін арттыру;
мемлекеттік тілді оқыту сапасын жақсарту;
мемлекеттік тілдің ақпараттық кеңістігін кеңейту және тіл саясаты саласындағы стратегиялық жоспарлаудың тиімділігін арттыру.

Тұжырымдаманы іске асырудың негізгі бағыттары мен тетіктері

Ескерту. Тарауға өзгерту енгізілді - ҚР Үкіметінің 2009.12.30 № 2305 (қолданысқа енгізілу тәртібін 2-т. қараңыз) Қаулысымен.

Мемлекеттік тіл саясатының мәселелері бойынша заңнаманы жетілдіру мынадай жолдармен жүзеге асырылатын болады:
заңнаманы қолданылу аясын кеңейту бөлігінде жетілдіру;
"Қазтест" қазақ тілін білу деңгейін бағалау жүйесін енгізудің функционалдық аспектілерін реттеу;
мемлекеттік тілдің мәртебесін қазіргі жағдайларды ескере отырып нығайту, оның бәсекеге қабілеттілігін арттыру;
меншік нысанына қарамастан мемлекеттік органдар мен барлық ұйымдардың алқа мәжілістерін, халықаралық келіссөздер мен келісімдерді, ресми іс-шараларды мемлекеттік тілде өткізу практикасын енгізу.
Ұлтаралық келісім мен қазақстандық патриотизмнің факторы ретінде мемлекеттік тілдің рөлін арттыру мақсатында мынадай мәселелерді пысықтау орынды:
қажетті ұйымдастырушылық, материалдық және техникалық жағдайлар жасау;
Қазақстан Республикасының Конституциясына, "Қазақстан Республикасындағы тіл туралы" Қазақстан Республикасының Заңына және басқа заңнамаға сәйкес ұйымдастырушылық ақпараттық-идеологиялық сипаттағы жүйелі шараларды жүзеге асыру;
бұқаралық ақпарат құралдары арқылы, әсіресе, жаңа буын арасында түсіндіру-насихаттау жұмысын жандандыру;
мемлекеттік тілді насихаттау жөніндегі жұмысқа қатысуда ғылым, мәдениет және өнер қайраткерлерін, ұлттық-мәдени орталықтардың өкілдерін материалдық-моральдық ынталандыру;
кезеңділік, кезектілік, мақсат бірлігі, шамадан тыс саясиландырудан бас тарту қағидаттары арқылы шараларды жүзеге асыру;
мемлекеттік тілдің рөлін арттыру мақсатында қоғамда тілдік мәдениетті нығайту, тілдік ортаны қалыптастыру жөніндегі шараларды жүзеге асыру.
Мемлекеттік органдардың, меншік нысанына қарамастан барлық ұйым қызметкерлерінің, ел азаматтарының мемлекеттік тілді игеруі үшін қажетті жағдайлар жасау мыналар арқылы іске асырылатын болады:
қоғамның жалпы мәдениетінің бір бөлшегі ретінде үздіксіздік қағидаты негізінде мемлекеттік тілді оқытудың жүйесін ұйымдастыру;
мектепке дейінгі жастағы балаларға әлеуметтік коммуникация дағдыларын дарыту мақсатында қазақ тілінде жүзеге асырылатын мектепке дейінгі ұйымдардың желісін кеңейту;
жалпы білім беретін мектептерде тіл мәдениетіне тәрбиелеу және жаңа ерекше оқулықтарды, оқу құралдарын, оның ішінде электрондық сөздіктерді пайдалану;
оқу орындары түлектерінің әлеуметтік және лингвистикалық кеңістікке табысты кірігуін қамтамасыз ету мақсатында жоғары оқу орындарында мемлекеттік тілді оқытудың сапасын жақсарту;
орыс тілінде оқытатын және басқа ұлттық мектептерде қазақ тілін оқыту бағдарламаларын жетілдіру;
жұмысы түпкілікті нәтижеге бағытталуға және сандық ғана емес, сапалық параметрлермен бағалануға тиіс мемлекеттік тілді дамыту мәселелерімен айналысатын орталықтар жұмысының тиімділігін арттыру.
Мемлекеттік тілдің ақпараттық кеңістігін кеңейту және тіл саясаты саласындағы стратегиялық жоспарлаудың тиімділігін арттыру мынадай жолдармен жүзеге асырылатын болады:
қазіргі заманғы ақпараттық технологияларды, компьютерлік бағдарламаларды, Интернет пен қашықтықтан оқытуды пайдалану;
тіл мәдениетін тәрбиелеуге ықпал ететін мемлекеттік тілді дамыту жөніндегі теле және радиобағдарламалар беделін арттыру;
балалар мен жастар арасындағы балалардың қазақ тілін білуге қызығушылығын ынталандыру, тәрбие жұмысының тиімділігін арттыру;
мемлекеттік органдардың интернет-ресурстарын мемлекеттік тілдегі сапалы ақпаратпен толықтыру және электрондық дерекқор жасау;
Интернет желісіндегі қазақ сегментінің жан-жақты дамуына және кеңеюіне ықпал ететін ақпараттандыру саласында бағдарламалар әзірлеу;
білім, ғылым, мәдениет, технологиялық алмасу, статистика және тағы басқа салалар бойынша бірыңғай дерекқор жасау;
теле және радио бағдарламаларда, басылымдарда, оқулықтарда, кітаптарда, жарнамаларда, хабарландыруларда, географиялық атаулардың жазылуында және басқаларында әдеби тіл нормаларының сақталуына ықпал ететін шаралар жүйесін қалыптастыру.

Күтілетін нәтижелер

Тұжырымдаманың қағидаларын іске асыру елде мемлекеттік тілдің сапалы дамуына, оның бәсекеге қабілеттілігін нығайтуға жағдай жасауға мүмкіндік береді.
Жоғарыда көрсетілген шараларды шешу елдегі тілдік ахуалды сапалы түрде жақсарту үшін оңтайлы жағдай жасауға, тілдік ортаны қалыптастыруға, мемлекеттік тіл саясатын іске асыру тетіктерін жетілдіруге, еліміздің мемлекеттік тілі ретінде қазақ тілінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға ықпал етеді.
Жалпы алғанда Тұжырымдаманы іске асыру:
мемлекеттік тілдің оқыту сапасын жақсартуға;
мемлекеттік тілдің қоғамдық өмірдің барлық салаларында қолданылуын қамтамасыз етуге;
ұлтаралық келісім мен қазақстандық патриотизмді нығайтудың факторы ретінде мемлекеттік тілдің рөлін арттыруға;
мемлекеттік тілдің тиімді ақпараттық кеңістігін қалыптастыруға ықпал етеді.

О концепции расширения сферы функционирования государственного языка, повышения его конкурентоспособности на 2007-2010 годы

Постановление Правительства Республики Казахстан от 21 ноября 2007 года № 1122. Утратило силу постановлением Правительства Республики Казахстан от 1 июля 2011 года № 747

Сноска. Утратило силу постановлением Правительства РК от 01.07.2011 № 747.

В целях реализации постановления Правительства Республики Казахстан от 14 февраля 2007 года N 108 "О Плане мероприятий на 2007-2008 годы по реализации Государственной программы функционирования и развития языков на 2001-2010 годы" Правительство Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ:

1. Одобрить прилагаемую Концепцию расширения сферы функционирования государственного языка, повышения его конкурентоспособности на 2007-2010 годы (далее - Концепция).

2. Рекомендовать центральным и местным исполнительным органам руководствоваться настоящей Концепцией при разработке государственных, отраслевых (секторальных) и региональных программ.

3. Настоящее постановление вводится в действие со дня подписания.

Премьер-Министр
Республики Казахстан

Одобрена
постановлением Правительства
Республики Казахстан
от 21 ноября 2007 года N 1122

Концепция
расширения сферы функционирования государственного языка,
повышения его конкурентоспособности на 2007-2010 годы

Астана 2007 год

Введение

Формирование конкурентоспособного пространства, условий для развития государственного языка станет одной из стратегических задач укрепления и дальнейшего развития нашей страны как правового, демократического и социального государства.
Концепция расширения сферы функционирования государственного языка, повышения его конкурентоспособности на 2007-2010 годы (далее - Концепция) разработана в соответствии с Конституцией Республики Казахстан, законом Республики Казахстан "О языках в Республике Казахстан" от 11 июля 1997 года, Государственной программой функционирования и развития языков на 2001-2010 годы, утвержденной Указом Президента Республики Казахстан от 7 февраля 2001 года N 550.
Структура настоящей Концепции включает:
анализ современного состояния языковой ситуации в Республике Казахстан;
цель и задачи Концепции;
основные направления и механизмы реализации Концепции;
ожидаемые результаты.

Анализ современного состояния языковой ситуации
в Республике Казахстан

В условиях Казахстана в настоящее время необходимо проведение постоянного научно обоснованного мониторинга функционального соотношения языков, реальной оценки их востребованности в общественных, межличностных отношениях. Прежде всего, следует преодолеть стереотип, когда определение функционального назначения языка ставится в зависимость от степени его распространенности, количества носителей и других факторов.
Отдельные попытки анализа сложившейся ситуации основываются на формальных, количественных показателях документооборота с упором на государственный язык в государственных органах и учреждениях, объемов передач электронных средств массовой информации, выпуска периодических печатных изданий на двух языках, как правило, в меньшем объеме и с материалами низкого качества на государственном языке.
Аналогичный ситуация сложилась и в системе образования, науке, издательской деятельности и других сферах жизнедеятельности.
В настоящее время требуют особого внимания и вопросы повышения качества разработки законодательных и иных нормативных правовых актов на государственном языке, не преодолены разночтения в вопросах развития терминологии, качества переводов, правил правописания фамилий, имен, отчеств граждан, их транскрипции, ведения статистической отчетности и документов в сфере финансов.
Проведенный анализ ведения делопроизводства показывает, что подготовка документов в центральных государственных органах на государственном языке составляет всего лишь 20-30 %, а общий документооборот - 45-50 %. Показатели, сложившиеся в делопроизводстве местных исполнительных органов, также не отражают адекватную языковую ситуацию в регионах. Даже в регионах с подавляющим большинством казахского населения эти показатели не являются позитивными, так как основная нагрузка при этом ложится на специалистов-переводчиков этих институтов.
В этих условиях необходимо проводить постоянную работу по совершенствованию организации курсов обучения государственному языку, более стабильной должна стать их структура, предусматривающая уровни владения языком - от начинающих классов до курсов углубленного изучения, в которых предполагается уже не только усвоение языка на уровне элементарного общения, но и самостоятельной подготовки документов. До настоящего времени ощущается нехватка специалистов-преподавателей казахского языка, также как и специалистов-переводчиков.
Несмотря на некоторые положительные подвижки в этом вопросе, в целом ситуация требует особого контроля. В данном случае речь должна идти о постепенном увеличении объемов документооборота на государственном языке в центральных и местных исполнительных государственных органах. Поэтому, в силу сложившихся обстоятельств, в делопроизводстве необходимо сформировать оптимальное сочетание, приемлемое соотношение применения государственного языка с учетом приоритетности его развития. Успешная реализация языковой политики зависит и от эффективной организации деятельности средств массовой информации, активной пропаганды языковой культуры через СМИ, формирования языковой среды, создания различных образовательных программ, воспитания культуры речи.
В республике достигнуты определенные результаты в обеспечении свободы слова и творчества. Выпускаются более 2300 газет и журналов. Однако из них только 458 - на государственном языке. Действуют 215 центральных и местных телевизионных и радиоканалов, из которых ведут передачи на государственном языке только 5.
В соответствии со статьей 3 Закона Республики Казахстан "О средствах массовой информации" государство обеспечивает право каждого на использование родного языка при получении и распространении средств массовой информации. Данным Законом также установлено, что еженедельный объем телевизионных и радиопрограмм средств массовой информации на государственном языке по времени не должен быть менее суммарного объема передач на других языках. Распределение передач на государственном языке в суточной сетке вещания должно осуществляться равномерно в течение всего периода их выхода в эфир.
Тем не менее, проблему, связанную с реализацией языковой политики, законодательства в области развития языков, в особенности в электронных средствах массовой информации, необходимо рассматривать не только в отношении количественной диспропорции соотношения языков, но и в других аспектах.
Характерно, что многие электронные СМИ формально и поверхностно относятся к выполнению норм законодательства. Неоднократно критике подвергалось планирование сетки передач, когда программы телевидения на государственном языке размещались в ночное время, вследствие чего были попытки политизации данной проблемы.
Другой проблемой является низкое качество многих передач, отсутствие актуальности, привлекательности программ, которые не могут способствовать формированию культуры языка и речи, в конечном счете, его успешному овладению. В данном случае хорошим примером должны служить творческие подготовки теле- и радиопередач. В средствах массовой информации необходимо исключить языковую безграмотность, умело и уместно применять термины, преодолевать монотонность и назидательный характер передач, увеличить объем оригинальных программ на государственном языке, уделять внимание семейному воспитанию и т.д.
Одной из важнейших сфер в реализации языковой политики, представляющей основу развития языков и формирования языковой культуры, являются учебные заведения, система образования страны в целом. Осуществление демократических, политических, экономических реформ, улучшение социально-экономической жизни дают новые возможности для улучшения качества обучения и воспитания, обеспечения оптимального сочетания функционирования языков в учебных заведениях. Если в 90-е годы, в период экономических затруднений было сокращено количество детских дошкольных учреждений, интернатов, профессиональных технических училищ, проводилась оптимизация многих начальных, малокомплектных школ, то в настоящий период есть полная возможность для стабильного развития среднего и высшего образования, полноценного возрождения системы детских дошкольных учреждений с казахским языком обучения.
В этой связи развитие системы образования должно осуществляться с учетом государственной языковой политики, демографических условий в регионах страны. В настоящее время в Казахстане действуют более 7800 общеобразовательных школ и лицеев, около 3750 из них с казахским языком обучения, функционирует более 500 колледжей, около 140 вузов. Более активной и стабильной стала и организация подготовки специалистов на государственном языке в колледжах и вузах.
Критерии оценки качества образования должны зависеть не только от языка обучения, но и от других параметров подготовки будущих специалистов во всех отраслях знаний. Поэтому, чтобы преодолеть существующую диспропорцию в подготовке специалистов на государственном и русском языках, необходимо, в первую очередь, повышать качество обучения, улучшать научно-методическое обеспечение учебного процесса, от которого зависит их конкурентоспособность. Перед системой образования стоит задача - добиться осуществления принципа непрерывности образовательного процесса, основанного на высоком уровне качества, международных стандартах, одним из важнейших элементов которого является языковая подготовка. Период дошкольного воспитания, обучения в общеобразовательной школе считаются наиболее приемлемыми для овладения языком.
Процесс глобализации в мировом сообществе требует осуществлять подготовку будущих специалистов, соответствующих параметрам новых технологий, преодолению информационного ограничения по языковым показателям.
Вместе с тем, необходимо признать, что в обществе обоснованно предъявляются повышенные требования к уровню качества как образования в целом, так и непосредственно обучения, особенно на государственном языке.
Анализ показывает, что зачастую данные статистики не могут отражать реального положения дел. Так, по данным 2006-2007 учебного года, казахские школы в республике составляли более 48 % от их общего количества, свыше 80 % детей школьного возраста казахской национальности обучаются в казахских школах.
Однако, отмечая некоторые позитивные тенденции в развитии казахских школ, необходимо отметить, что более 80 % из них находятся в сельской местности, свыше 50 % из них - малокомплектные. Такое положение существенно затрудняет обеспечить учащихся, педагогов данных малокомплектных школ доступ к библиотекам, учреждениям культуры, возможностям информационных технологий, дистанционного образования, интернета и другого. Во многих сельских школах нет преподавателей иностранных языков, их отсутствие в некоторых городских школах объясняется недостаточной материальной заинтересованностью специалистов.
Существенным препятствием для обеспечения необходимого качества обучения, в том числе языкам, формирования языковой культуры, является недостаток учебников, учебных пособий и методической литературы в общеобразовательных школах, колледжах и высших учебных заведениях. В последние годы на основе государственного заказа специалистами осуществляется разработка оригинальных учебников, учебных пособий, другой популярной литературы на государственном языке. Однако, несмотря на выпуск учебников, в том числе электронных, альтернативных учебников, учебных пособий, компьютерных программ для общеобразовательных школ большим тиражом, местные исполнительные органы в недостаточной степени обеспечивают ими организации образования.
Таким образом, анализ языковой ситуации в стране показывает, что необходимо продолжить последовательную работу по расширению сфер функционирования государственного языка, укреплению его статуса, принимать меры по формированию языковой среды, воспитанию языковой культуры, созданию условий для дальнейшего развития языков.

Цель и задачи Концепции

Цель Концепции - создание нормативно-правовой базы и необходимых условий для повышения конкурентоспособности казахского языка как государственного языка Республики Казахстан.
Достижение цели будет осуществляться путем решения следующих задач:
совершенствование законодательства по вопросам государственной языковой политики;
повышение роли государственного языка как фактора укрепления межнационального согласия и казахстанского патриотизма;
улучшение качества обучения государственному языку;
расширение информационного пространства государственного языка и повышение эффективности стратегического планирования в сфере языковой политики.

Основные направления и механизмы реализации Концепции

Сноска. Глава с изменением, внесенным постановлением Правительства РК от 30.12.2009 № 2305 (порядок введения в действие см. п. 2).

Совершенствование законодательства по вопросам государственной языковой политики будет осуществляться путем:
совершенствования законодательства в части расширения сферы функционирования;
регулирования функциональных аспектов внедрения системы оценки уровня владения казахским языком "Казтест";
укрепления статуса государственного языка, с учетом современных реалий, повышения его конкурентоспособности;
введения в практику проведения коллегий, международных переговоров и соглашений, официальных мероприятий на государственном языке государственными органами и всеми организациями независимо от их форм собственности.
В целях повышения роли государственного языка как фактора межнационального согласия и казахстанского патриотизма представляется целесообразным проработать следующие вопросы:
создание необходимых организационных, материальных и технических условий;
осуществление системных мер организационного и информационно-идеологического характера в соответствии с Конституцией Республики Казахстан, Законом "О языках в Республике Казахстан" и другим законодательством;
активизация разъяснительно-пропагандистской работы, особенно среди молодого поколения через средства массовой информации;
материальное и моральное стимулирование ученых, деятелей культуры и искусства, представителей национально-культурных центров в участии в работе по пропаганде государственного языка;
осуществление мер через принципы поэтапности, последовательности, единства целей, отказ от излишней политизации;
осуществление мер по повышению в обществе языковой культуры, формированию языковой среды в целях повышения роли государственного языка.
Создание необходимых условий для овладения государственным языком сотрудниками государственных органов, всех организаций независимо от их форм собственности, гражданами страны будут реализовываться через:
организацию системы обучения государственному языку, на основе принципа непрерывности, как части общей культуры общества;
расширение сети дошкольных организаций, в которых воспитательный процесс осуществляется на казахском языке в целях прививания детям дошкольного возраста навыков социальной коммуникации;
воспитание языковой культуры в общеобразовательных школах и использование новых оригинальных учебников, пособий, в том числе электронных словарей;
улучшение качества обучения государственному языку в высших учебных заведениях в целях обеспечения успешной интеграции выпускников вузов в социальное и лингвистическое пространство;
совершенствование программ обучения казахскому языку в школах с русским языком обучения и других национальных школах;
повышение эффективности работы центров, занимающихся вопросами развития государственного языка, работа которых должна быть направлена на конечный результат и оцениваться не только количественными, но и качественными параметрами.
Расширение информационного пространства государственного языка и повышение эффективности стратегического планирования в сфере языковой политики будет осуществляться путем:
использования современных информационных технологий, компьютерных программ, интернета и дистанционного обучения;
повышения престижа теле- и радио программ по развитию государственного языка, способствующих воспитанию языковой культуры;
стимулирования интересов детей к знанию казахского языка, повышения эффективности воспитательной работы среди детей и молодежи;
пополнения интернет-ресурсов государственных органов качественной информацией и созданию электронной базы данных на государственном языке;
разработки программ в сфере информатизации, которые должны способствовать всестороннему развитию и расширению казахского сегмента в сети Интернет;
создания единой базы данных по образованию, науке, культуре, технологическому обмену, статистике и другим сферам;
формирования системы мер, которые будут способствовать сохранению норм литературного языка в теле- и радиопередачах, изданиях, учебниках, книгах, рекламах, объявлениях, написаниях географических названий и др.

Ожидаемые результаты

Реализация положений Концепции позволит создать в стране условия для качественного развития государственного языка, укрепления его конкурентоспособности.
Решение вышеуказанных мер будет способствовать созданию оптимальных условий для качественного улучшения языковой ситуации в стране, формированию языковой среды, совершенствованию механизмов реализации государственной языковой политики, повышению конкурентоспособности казахского языка как государственного языка страны.
В целом реализация Концепции будет способствовать:
улучшению качества обучения государственному языку;
обеспечению функционирования государственного языка во всех сферах общественной жизни;
повышению роли государственного языка как фактора укрепления межнационального согласия и казахстанского патриотизма;
формированию эффективного информационного пространства государственного языка.