"Елдi аумақтық-кеңiстiктiк дамытудың 2020 жылға дейінгі болжамды схемасын бекiту туралы Қазақстан Республикасының Президентi Жарлығының жобасы туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 30 қарашадағы № 1278 Қаулысы

Қазақстан Республикасының Үкiметi ҚАУЛЫ ЕТЕДI:
«Елдi аумақтық-кеңiстiктiк дамытудың 2020 жылға дейінгі болжамды схемасын бекiту туралы» Қазақстан Республикасының Президентi Жарлығының жобасы Қазақстан Республикасы Президентiнiң қарауына енгiзiлсiн.

Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрi К. Мәсiмов

Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы Елдi аумақтық-кеңiстiктiк дамытудың 2020 жылға дейінгі болжамды схемасын бекiту туралы

Елдің әр өңірінің әлеуметтік-экономикалық әлеуетін дамыту және тиімді пайдалану негізінде халықтың әл-ауқатын арттыруды қамтамасыз ететін жағдайлар жасау мақсатында ҚАУЛЫ ЕТЕМІН:
1. Қоса берiлiп отырған Елдi аумақтық-кеңiстiктiк дамытудың 2020 жылға дейінгі болжамды схемасы (бұдан әрі – Болжамды схема) бекiтiлсiн.
2. Қазақстан Республикасының Үкiметi:
1) жыл сайын, 15 маусымға дейін Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне Болжамды схемаға жүргізілген мониторинг нәтижелерi бойынша қорытынды берсін;
2) осы Жарлықтан туындайтын өзге де шараларды қабылдасын.
3. Орталық және жергілікті атқарушы органдар тиісті шешiмдердi әзiрлеу және iске асыру кезiнде Болжамды схеманың негiзгi ережелерiн басшылыққа алсын.
4. «Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi аумақтық даму стратегиясы туралы» Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2006 жылғы 28 тамыздағы № 167 Жарлығының (Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2006 ж., № 31, 337-құжат) күшi жойылды деп танылсын.
5. Осы Жарлықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Президентiнiң Әкiмшiлiгiне жүктелсiн.
6. Осы Жарлық қол қойылған күнiнен бастап қолданысқа енгiзiлдi.

Қазақстан Республикасының
Президентi Н. Назарбаев

Қазақстан Республикасы
Президентінің
2010 жылғы «___» ________
№ _____ Жарлығымен
БЕКІТІЛГЕН

Елдің аумақтық-кеңістіктік дамытудың 2020 жылға дейінгі
БОЛЖАМДЫ СХЕМАСЫ

Мазмұны

Кіріспе
1-бөлім. Ағымдағы жағдайды талдау
1. Экономикалық әлеует
1.1. Салалардың жалпы сипаттамасы және өңірлер бойынша аумақтық оқшаулану, аумақтар сипаттамаларының схемаларымен және салалық схемалармен, аумақтардың қалыптасқан экономикалық ұйымдастырылуымен және мемлекетаралық маңызы бар аумақтардың схемаларымен бірге экономикалық қызмет түрлері бойынша дамудың ағымдағы проблемалары мен перспективалары
1.2. Түрлер бөлінісінде өңірлердің инфрақұрылыммен қамтамасыз етілуі және инфрақұрылым объектілерін орналастырудың, аумақтың тірек қаңқасының схемаларымен бірге өңірлердің дамуын тежейтін негізгі инфрақұрылымдық шектеулер
2. Демография және халықты орналастырудың қалыптасқан схемасымен бірге еңбек әлеуеті
2.1. Елдегі және өңірлер бөлінісіндегі демографиялық даму және урбанизация үрдістері
2.2. Ішкі көші-қонның негізгі үрдістері мен факторлары
2.3. Елде және өңірлер бөлінісінде еңбек нарығының негізгі индикаторларының сипаттамасы
2.4. Еңбек нарығындағы негізгі проблемаларды анықтау
2.5. Іске асырылатын Қазақстан Республикасын үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту жөніндегі 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама жобаларының еңбек нарығының өңірлік проблемаларына ықпалын талдау
2.6. Өңірлер бөлінісінде еңбек нарығының негізгі индикаторларының перспективада өзгеруі, кәсіби-техникалық білім беру, кадрлар даярлау және қайта даярлау
3. Әлеуметтік инфрақұрылым
3.1. Ел өңірлері бөлінісінде халықтың білім беру объектілерімен қамтамасыз етілуі
3.2. Ел өңірлері бөлінісінде халықтың денсаулық сақтау объектілерімен қамтамасыз етілуі
3.3. Өңірлік бөліністе таза ауыз суға қол жетімділік
3.4. Білім беру, денсаулық сақтау және сумен жабдықтау саласындағы мемлекеттік бағдарламаларды іске асырудың мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтермен қамтамасыз етілу деңгейіне перспективалық әсерін талдау
3.5. Ауылдық елді мекендердегі әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымның жай-күйі
3.6. Өңірлерді адами даму индексінің көрсеткіші бойынша бағалау
2-бөлім. Қазақстан Республикасының аумақтық-кеңістіктік дамуын пайымдау
1. Өңірлік даму сценарийі
2. Аумақтардың қалыптасқан экономикалық ұйымдастырылу схемасымен бірге алдағы он жылға арналған елдің даму басымдылықтарына сүйене отырып, өңірлердің экономикалық әлеуетін бағалау
3. Әлеуметтік стандарттар мен бюджетаралық қатынастар
3.1. Өңірлердің түйінді әлеуметтік проблемаларын айқындау және бағалау
3.2. Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтерді көрсетудің бірыңғай стандарттарына көшу
3-бөлім. Қазақстан Республикасының аумақтық-кеңістіктік дамуының болжамы
1. Қазақстан Республикасының аумақтық-кеңістіктік дамуының 2020 жылға дейінгі мақсаттары, міндеттері
2. Аумақтардың сипаттамаларын, аумақтардың экономикалық ұйымдастырылуын, қоршаған ортаны қорғау схемаларын ескере отырып өңірлерді дамытудың стратегиялық бағыттары
3. Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтiк қызмет түрлерiнiң қол жетімдігін қамтамасыз ету тетiктерiн енгiзу
3.1. Әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары
3.2. Экономикалық дамудың әртүрлi сипаттамалары бар аумақтардағы мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтiк қызметтердiң қол жетімділігін қамтамасыз ету тетіктері
4. Салалар мен инфрақұрылымдарды стратегиялық дамытудың бағыттары (салалық схемалар, инфрақұрылым объектілерінің схемалары)
4.1. Салалардың даму схемасы
4.2. Инфрақұрылым объектілерін дамыту схемасы
5. Ірі агломерациялар мен басқа да орналастыру жүйелерін қалыптастыру және тиімді дамыту (агломерациялардың және аумақтардың тірек қаңқаларының схемалары)
5.1. Қазақстанның ірі қараларының айналасында агломерация құрудың қазіргі заманғы үрдісі
5.2. Қазақстанда агломерацияны реттелген дамыту жөніндегі шаралар
5.3. Халықты орналастыру жүйесін дамыту (халықты орналастыру жүйесінің схемасымен бірге)
5.4. Ауылдық аумақтарды дамыту
6. Басымды көлік-транзит тораптарын, оның ішінде транзит-көлік тораптарының схемаларымен, шекара маңы аумақтарын дамытудың мемлекетаралық схемаларымен бірге шекара маңы өңірлерінде дамыту

Кіріспе
Кең байтақ аумағы, әр түрлі табиғи-климаттық және ресурстық ерекшеліктері бар Қазақстан үшін дамудың өңірлік аспектісі әрқашан маңызды болған. Нарық жағдайларында мемлекеттің экономикадағы рөлінің төмендеуі және бағытты өңірлік саясаттың болмауы аумақтық сәйкессіздіктердің артуына және әлеуметтік ауытқулардың пайда болуына, экологиялық проблемалардың шиеленісуіне алып келді.
Осының бәрі мемлекеттің аумақтық сипаттағы мәселелерге назарын күшейту қажеттілігін айқындап, осыған байланысты Қазақстанда 2006 жылы елдің аумақтық-кеңістіктік дамуының ұзақ мерзімді болжамын айқындайтын алғашқы бағдарламалық құжат болып табылатын Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі аумақтық дамуының стратегиясы қабылданды.
Осы Стратегияда айқындалған аумақтық даму саласындағы түйінді міндеттер өзекті болып қалуда, алайда Қазақстанның дағдарыстан кейінгі дамуының факторларын және 2020 жылға дейін Қазақстан Республикасы дамуының стратегиялық жоспары және Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі үдемелі индустриялық-инновациялық дамуының мемлекеттік бағдарламасы сияқты перспективалы сипатқа ие жаңа бағдарламалық құжаттардың қабылдануын ескере отырып белгілі бір түзетулерді қажет етеді.
Елдің аумақтық-кеңістіктік дамуының болжамды схемасы (бұдан әрі – Болжамды схема) Қазақстан Республикасының мемлекеттік жоспарлау жүйесіндегі өңірлік саясаттың маңызды құралына жатады, онда бір құжаттың шеңберінде синтетикалық түрде салалық және өңірлік дамудың басты мәселелері, ірі мемлекеттік бағдарламалар мен жобаларды жүзеге асырудың басымдықтары мен перспективалары бойынша мемлекеттің пікірлері мен жорамалдары жинақталып, көрініс табуы тиіс.
Неғұрлым жоғары жиынтық нәтиже алуға мүмкіндік беретін, өңірлер бойынша ұтымды ұйымдастыруды және экономикалық әлеуетті орналастыруды қамтамасыз ету Қазақстан үшін маңызды және өзекті міндет болып табылады, оны Болжамды схема сияқты жүйелі және кешенді құжаттың шеңберінде ғана шешуге мүмкін болады.
2009 жылдың деректері бойынша елдің аудан бірлігіне қатысты жалпы қосылған құнның саны ретінде есептелген Қазақстанның экономикалық тығыздығы 40,4 мың АҚШ долларын құрады, ол Шығыс Еуропаның Венгрия (1466 мың АҚШ доллары), Польша (1322 мың АҚШ доллары) сияқты елдерінің, сонымен қатар, Ресей (75,5 мың АҚШ доллары) сияқты ТМД елдерінің экономикалық тығыздығынан артта қалып отыр. Осыған байланысты, Қазақстан үшін экономикалық перспективалы аудандарда және өмір сүруге қолайлы табиғи-климаттық өңірлерде экономикалық және еңбек ресурстарының шоғырлануын ынталандыру, нарық субъектілерінің экономикалық белсенділігінің өсуіне және әлемдік шаруашылық жүйемен үйлесімді біріктірілген бірыңғай ішкі экономикалық кеңістікті қалыптастыру үшін жағдай жасау бойынша міндеті өзекті болып табылады.
Қазақстан Республикасы өңірлерінің экономикалық тығыздығы сараланудың жоғары дәрежесімен ерекшеленеді, ол аумақтық аспектіде елдің экономикалық дамуының біркелкі еместігін сипаттайды. Он алты өңірдің төртеуі (республикалық маңызы бар қалалар – Алматы, Астана, Атырау және Қарағанды облыстары) ел ЖІӨ-сінің шамамен 50%-ын қамтамасыз етті. Осы өңірлерде сонымен қатар негізгі инвестициялар мен экономиканың басқа да ресурстары шоғырланған.
Екінші жағынан, аумақтық дамудың біркелкі еместігінің күшеюі соңғы жылдардың жалпы әлемдік объективті үрдісі болып табылады. Бірқатар елдердің табысты дамуының әлемдік тәжірибесі бойынша, ол жоғары кенттелген өңірлердегі өндірістің, капитал мен адами ресурстардың аумақтық шоғырлануы жағдайында өтеді.
Осылайша, қазіргі жағдайларда кеңістік пен орналасу мемлекеттік саясаттың екінші кезектегі факторлар ретінде қарастырылмай, басты назарға ие болады. Соңғы екі онжылдықта дамыған елдерде прогресс катализаторлары болған қалалар мен агломерциялардың өсуі, халықтың мобильділігін арттыру, сауда мен қызметтерді дамыту сияқты факторлар қазіргі уақытта дамушы елдер үшін де қозғаушы күш ретінде пайдаланады.

1-бөлім. Ағымдағы жағдайды талдау
1. Экономикалық әлеует
1.1 Салалардың жалпы сипаттамасы және өңірлер бойынша аумақтық оқшаулану, аумақтар сипаттамаларының схемалары мен салалық схемалар, аумақтардың қалыптасқан экономикалық ұйымдастырылу схемалары мен мемлекетаралық маңыздылығы бар аумақтардың схемаларымен бірге экономикалық қызметтің мынадай түрлері бойынша дамудың ағымдағы проблемалары мен перспективалары.
Өнеркәсіп. 2009 жылдың нәтижелері бойынша өнеркәсіп елдің жалпы ішкі өнімінің (ЖІӨ) 30,6%-ын құрады, оған негізгі қаражаттың 52,7%-ы тиесілі болды, экономикада жалпы жұмыс істейтіндердің 11,9%-ы қатысты. Өнеркәсіп өндірісінің көлемі 2000 жылғы 874,6 млрд. теңгеден 2009 жылы 5194,8 млрд. теңгеге немесе 6,1 есе өсті, бірақ бұл ретте ел ЖІӨ-сіндегі өнеркәсіп үлесі қызметтер саласының қарқынды өсуі салдарынан 32,6%-дан 30%-ға төмендеді. Өнеркәсіпте жұмыс жасайтындардың саны да артты, бірақ ауқымы соншалықты үлкен болған жоқ: 2000 жылғы 855,2 мың адамнан 2009 жылы 939,3 мың адамға немесе 9,8%-ға артты.
Салалық құрылым. Өнеркәсіптік өндірістің құрылымында өңдеу өнеркәсібіне 2009 жылы өндірістің жалпы көлемінің 60,3%-ы, өңдеу өнеркәсібіне 32,3%, электр энергиясын, газ және су өндіру мен таратуға 6,1% тиесілі болды.
Өңірлік оқшаулану. Өнеркәсіптік өндіріс мұнай-газ өңірлерінде (өнеркәсіп өнімінің жалпы республика көлеміндегі Атырау облысының үлесі 21,3%, Маңғыстау – 12,9%, Батыс Қазақстан – 8,3%, Ақтөбе – 7,1%, Қызылорда – 6,2%) және Қарағанды (14,5%) облысында шоғырланған. Республиканың өнеркәсіп өнімінің өндірісіне ең аз үлес қосатындардың ішінде Солтүстік Қазақстан облысы (0,8%), Астана қаласы (1,0%), Жамбыл (1,1%) және Ақмола облыстары (1,3%) кіреді.
ЖӨӨ құрылымындағы өнеркәсіптің ең жоғарғы үлес салмағы мұнай-газ өндіретін (Маңғыстау – 60,6%, Атырау – 56,2%, Батыс Қазақстан – 52,3%, Қызылорда – 50,0% және Ақтөбе облыстары – 42,9%) және дәстүрлі индустриялық өңірлерде – Қарағанды (49,8%) және Павлодар (39,8%) облыстарында.
Саладағы жұмыспен қамтылу. Өнеркәсіпте жұмыспен қамтылғандардың жалпы санындағы ең жоғары үлеске Қарағанды (19,5%), Шығыс Қазақстан (10,8%), Павлодар (9,5%) облыстары және Алматы қаласы ие (8,3%), ең төмен үлеске – Солтүстік Қазақстан (2,3%), Батыс Қазақстан (2,4%) облыстары және Астана қаласы (2,5%) ие болып келеді.
Өңірлерде жұмыспен қамтылғандардың салалық құрылымында өнеркәсіптің ең жоғары үлестік салмағына Маңғыстау (27,6%), Қарағанды (26,3%), Павлодар (22%) облыстары, ең төменгі үлестік салмаққа Оңтүстік Қазақстан (5,2%), Солтүстік Қазақстан (6,1%), Алматы (6,8%) облыстары және Астана қаласы (6,8%) ие болып келеді.
Тау-кен өндіру өнеркәсібі. Елдің бай шикізат ресурстарының базасында басым және озық дамуға тау кен өнеркәсібі ие болды, оның республиканың өнеркәсіп өндірісіндегі үлесі соңғы тоғыз жылда бір жарым есе артты: 2000 жылғы 40%-дан 2009 жылы 58,4%-ға. Кен өндіру өнеркәсібінде өнеркәсіп саласының барлық жұмысшыларының 21%-ы қызмет етеді.
Қазақстанның кен өндіру өнеркәсібі шикі мұнай мен табиғи газ, металл кендері және көмір өндірісімен ұсынылған. Жетекші рөлге мұнай-газ өндіру саласы ие, оған 2009 жылы кен өндіру өнеркәсібінің (осы саладағы қызметтерді қоса алғанда) 84,3%-ы тиесілі болды (2000 жылы – 71,0%), металл кендерін өндіру (темір кені мен түсті металл кендері) 10,0%-ды (19,9%), көмір өндіру 3,0%-ды (6,8%) құрады.
Тау-кен өндіру өнеркәсібі республика экономикасында басым орындарға ие болуына қарамастан, Қазақстанның 16 өңірінің бесеуінде ғана өңірлік экономиканың айқын анықталған шикізаттық бағыты байқалады. Қалған 11 өңірдің кен өнеркәсібіндегі үлес салмағы 8,8%-ды ғана құрайды. Мысалы, Атырау, Маңғыстау және Қызылорда облыстарындағы өнеркәсіп өндірісінің жалпы көлеміндегі кен өндіру индустриясының үлесі 90%-дан асады. Батыс Қазақстан облысында ол 2009 жылдың нәтижелері бойынша 89,6%-ды, Ақтөбе облысында 77,2%-ды құрайды. Бұл ретте, егер Атырау, Маңғыстау, Қызылорда және Батыс Қазақстан моношикізатты болып келіп, негізінен мұнай-газ саласына бағытталса, Ақтөбе облысында кен өндіру саласы мұнай мен табиғи газдан бөлек металл кендерін өндірумен ерекшеленеді.
Темір кендерін өндіру Қостанай және Қарағанды облыстарында шоғырланған – олардың үлесіне темір кендерінің жалпы республикалық өндірісінің 97,7%-ы тиесілі, оның ішінде Қостанай облысына – 74,0%.
Түсті металл кен орындары елдің барлық өңірлерінде таралған. Бірақ, облыстардың мамандануын анықтайтын ең ірі кен орындары Қарағанды (мыс кендері), Шығыс Қазақстан (мыс, қорғасын, мырыш, титан, алтын), Павлодар (мыс, алтын), Қостанай (бокситтер), Ақтөбе (мыс кендері) және тағы басқа облыстарда шоғырланған.
Тау-кен өндіру өнеркәсібі өнімінің негізгі түрлерінің 2000 және 2009 жылғы заттай мәндегі өндірісі 1-кестеде көрсетілген.

1-кесте. Заттай бірліктегі өнім өндірісі

	Заттай бірліктегі өнім өндірісі	2000 жыл	2009 жыл
1.	Мұнай, млн. тонна, Қазақстан бойынша барлығы	35,316	76,482
	Оның ішінде:
	- Атырау облысы	13,422	26,564
	- Маңғыстау облысы	9,212	18,630
	- Ақтөбе облысы	2,701	7,807
	- Батыс Қазақстан облысы	4,642	12,228
	- Қызылорда облысы	5,338	11,226
2.	Газ, млрд.текше метр, Қазақстан бойынша барлығы	11,541	35,941
	Оның ішінде:
	- Атырау облысы	5,161	11,863
	- Маңғыстау облысы	1,348	3,046
	- Батыс Қазақстан облысы	4,675	15,686
	- Қызылорда облысы	-	1,489
3.	Темір кені, млн.тонна, Қазақстан бойынша барлығы	30,040	46,247
	Оның ішінде:
	- Ақмола облысы	0,442	0,839
	- Ақтөбе облысы	-	0,153
	- Алматы облысы	-	0,008
	- Қарағанды облысы	1,348	10,267
	- Қостанай облысы	21,006	34,979

Мұнай-газ өндіру өнеркәсібі
Саланың орны мен рөлі. Мұнай-газ өндіру саласы соңғы он бес жылдың ішінде елдің экономикалық өсуін анықтайтын Қазақстанның индустриялық көшбасшысы болып табылады. Ел ЖІӨ-сіндегі сала үлесі 15,1%-ды құрайды, бұл ретте жылдам өсумен байланысты оның республиканың өнеркәсіп құрылымындағы үлесі 1990 жылғы 2,2%-дан 2009 жылы 50%-ға артты.
Өңірлердің ЖӨӨ құрылымында сала Маңғыстау – 55%, Атырау – 51,7%, Батыс Қазақстан – 46,8%, Қызылорда – 46,0%, Ақтөбе – 28,4% облыстарында басты орындарға ие.
Көмірсутекті шикізаттың жалпы қорлары. Қазақстан көмірсутекті шикізаттың қомақты қорларына – әлемдік қордың 3,3%-ына ие. Мұнайдың нақтыланған қорлары бойынша еліміз әлемдегі 15 жетекші елдің қатарына кіреді.
Мұнай. Өндіріліп алынатын мұнайдың қорлары шамамен 5,4 млрд. тоннаны құрайды, оның ішінде: Атырау облысының үлесі – 76 %, Маңғыстау – 11,3 %, Ақтөбе – 6,1 %, Батыс Қазақстан - 4,2 %, Қызылорда – 1,6 %, Қарағанды – 0,8 %.
Газ. Бос газдың өндіріліп алынатын қорлары шамамен 3 трлн. текше м-ді құрайды. Негізгі қорлар Батыс Қазақстанда шоғырланған, оның ішінде Батыс Қазақстан – 54,9 %, Атырау – 17,7 %, Ақтөбе – 11,6 %, Маңғыстау – 11,6 %. Елдің оңтүстігінде бос газдың қорлары төмендегідей болды: Жамбыл облысы – 1,9 %, Қызылорда – 1,6 %, Оңтүстік Қазақстан – 0,5 %.
Табиғи жанар газ. Табиғи жанар газдың үлкен көлемі (60 %-дан астам) мұнайда ерітілген күйінде сақталған. Ерітілген газдың өндіріліп алынатын қорлары 156 кен орнында тіркелген – 2400 млрд. текше м. Өнеркәсіптік санаттардың негізгі қорлары – Теңіз – 26,5 %, Қашаған – 54,1 %, Қарашығанақ – 8,1 % сияқты аса ірі кен орындарында шоғырланған.
Газ конденсаты. Конденсаттың өндіріліп алынатын қорлары шамамен 316 млн. тоннаны құрайды. Негізгі қорлар елдің батысында шоғырланған, оның ішінде: Батыс Қазақстан облысында – 73,6%, Атырау облысында – 9,3%, Маңғыстау облысында – 2,7%.
Кен орындардарын толық пайдалану дәрежесі. ҚР мемлекеттік теңгерімінде көмірсутектердің 249 кен орны ескерілген, оның ішінде: мұнайдың 216 кен орны, олардың 107 кен орны игерілуде, бос газдың 191 кен орны, олардың 87 кен орны игерілуде, конденсаттың 55 кен орны.
Қазіргі уақытта өндірілген мұнайдың жылдық көлемінің шамамен 80%-ы экспортқа жіберіледі, қалған көлем ішкі тұтынуға жұмсалады (мұнай өнімдерін өндіруге). Мұнайдың негізгі ішкі тұтынушыларына елдің мұнай өңдеу зауыттары мен мұнай химиясы өнеркәсібі жатады.
Өндірілетін газды тарату саласындағы жағдай мұнай тұтыну құрылымынан әлдеқайда ерекшеленеді – өндірілетін газдың 68%-ы елдің ішінде тұтынылады (ГТЭС, өнеркәсіп, КТҚ және халық).
Жақын болашақта газды өнімнің балама түрлеріне алмастыру проблемалық болып табылады: жалғыз перспективалы бағыт ретінде ГТЭС-та газ пайдалануды атом отынымен жұмыс істейтін қуат көздеріне алмастыруды атап өтуге болады. Қарастырылатын кезеңде ішкі тұтынудың елде өндірілетін газдың жалпы көлемінің 94%-на дейін өсу үрдісі байқалады.
Саланың өңірлік оқшаулануы. Аумақтық жағынан мұнай-газ саласының негізгі өндірістері былайша орналасқан:
мұнай өндіру: мұнай саласы өнеркәсіп өндірісінің көлемінен Атырау (41,2%), Маңғыстау (28,6%), Қызылорда (17,4%), Ақтөбе (12,1%), Батыс Қазақстан (0,53%) облыстарында;
газ өндіру: Батыс Қазақстан (43,6%), Атырау (33%), Ақтөбе (9,7%), Маңғыстау (8,5%), Қызылорда (4,1%) облыстарында.
Облыс өнеркәсібінің құрылымындағы мұнай-газ секторының ең жоғары үлес салмағы төмендегідей: Қызылорда (92,0%), Батыс Қазақстан (89,5%), Атырау (92,0%), Маңғыстау (92,1%), Ақтөбе (66,2%) облыстарында.
2000-2009 жылдар кезеңінде мұнай өндіру көлемі, газ конденсатын қоса алғанда 2,16 есе артты (35316,8-ден 76482,6 мың тоннаға дейін). Инвесторлардың, өнеркәсіптік кәсіпорындардың негізгі капиталына салынатын инвестициялары 2,2 есе артты (275387 млн. теңгеден 607995 млн.теңгеге дейін). Саланың пайдалылығының өсуі 1,35 есе артты (49,2%-дан 66,6%-ға дейін). Өнеркәсіптік кәсіпорындар мен өндірістердің саны 1,45 есе артты (51 данадан 74 данаға дейін ), жұмыс жасайтындардың саны 1,27 есе артты (32,5-тен 41,3 мың адамға дейін).
Негізгі капиталға жыл сайынғы инвестициялау есебінен қолданыстағы қуаттарға қосымша ретінде жаңа өндіруші өндірістік қуаттар қатарға енді, ол республика бойынша мұнайдың көлемін 2 есе арттыруға мүмкіндік берді.
Саладағы жұмыспен қамту серпіні. Соңғы 20 жылда салада жұмыс жасайтындардың саны күрт артты – 4 есе: 1990 жылғы 11,6 мың адамнан 2009 жылы 41,3 мың адамға дейін. Елдің мұнай-газ секторы қызметкерлерінің үлесі өнеркәсіпте жұмыс жасайтындардың жалпы санының 4,2%-ын құрады.
Жұмыспен қамтылғандар құрылымындағы сала қызметкерлерінің ең жоғары үлес салмағы Атырау – 13,9 мың адам, Маңғыстау – 11,9 мың адам, Ақтөбе - 8,5 мың адам, Қызылорда – 3,8 мың адам, Батыс Қазақстан – 2,8 мың адам облыстарында байқалады.
Саланың проблемалы мәселелері. Мұнай-газ саласында мынадай шешілмеген мәселелер бар:
1. Көбінесе «ҚазМұнайГаз» БӨ» АҚ жер қойнауын пайдалану шарттары шеңберіндегі өндірудің соңғы кезеңіндегі кен орындарын пайдалануын жалғастырудың экономикалық тиімділігі (Ембі, Өзен).
2. Ресурстық базаның жаңа кен орындарымен толықтырылмауы.
3. Салада жоғары қосымша құны бар бәсекеге қабілетті экспорттық мұнай химия өнімін өндіру бойынша жоғары технологиялық процесстердің болмауы.
4. Сала өнімінің экспортын дамыту үшін мұнай-газ көліктік инфрақұрылымның жетіспеушілігі.
Сала дамуының экологиялық аспектілері. Сала мұнай мен газды өндіру процесінде факельдердегі ілеспе газды жағу, су астында қалған 200 ұңғыма мен мұнай кен орындарынан теңізге мұнайдың ағып кетуі, өндіру салдарынан күкірттің үлкен көлемінің пайда болуы сияқты маңызды экологиялық проблемалар тудырады.
Тұжырымдар мен қорытындылар. Әлемдік энергия тұтыну болжамы 2050 жылға қарай 35-40 млрд. шот (шартты отын тоннасы) пайдалануды ескеріп отыр. Бұл ретте мұнай мен газдың үлесі 2020 жылға қарай тиісінше 29% және 26%-ды, ал 2050 жылға қарай – 20% және 27%-ды құрайды. Әлемдік энергетикалық нарықтың болжамды конъюнктурасы мен көмірсутекті шикізатқа сақталатын сұранысты ескере отырып, таяудағы 40 жылда мұнай-газ саласы елдің экономикасында бұрынғыдай басты болып қалады.
Аумақтық қатынаста көмірсутекті шикізатты болашақта өндіру өңірлері болып елдің батыс облыстары қала береді, бұл ретте Каспий теңізінің акваториясында теңіз өндірудің рөлі артады (Болжамды схемаға 1–3-қосымшаларда көрсетілген).
Көмір өнеркәсібі. Қазақстан әлемдік нарықта ең ірі көмір өндірушілерінің ондығына кіреді, ал ТМД елдерінің арасында қорлар бойынша 3-орынға және адам басына қатысты көмір өндірісі бойынша 1-орынға ие.
Елдің ЖІӨ құрылымындағы көмір өнеркәсібінің үлесі шамамен 0,5%-ды құрайды.
Мемлекеттік теңгерімде 49 кен орны бойынша қорлар есепке алынды, олар 33,6 млрд. тоннаны құрайды, оның ішінде, тас көмір – 21,5 млрд. тонна, қоңыр көмір – 12,1 млрд. тонна.
Өнеркәсіп үшін ең бағалы энергетикалық және коксталатын көмірлер 16 кен орнында шоғырланған. Көмірдің ең ірі қорлары негізінен Орталық Қазақстанда – 65 % және Солтүстік Қазақстанда – 21% шоғырланған. Ескерілген қорлардың шамамен 15%-ы коксталатын көмірге, ал 85% энергетикалық көмірге тиесілі. Жалпы теңгерімде тас көмірдің қоры 64%-ды, қоңыр көмір 36%-ды құрайды. Көмірдің барлық теңгерімдік қорының шамамен 1/3 өнеркәсіптік игеруге енгізілген (Болжамды схемаға 4-қосымшада көрсетілген).
Республиканың көмір саласы Қазақстанда электр энергиясының 78%-ның өндірілуін, кокс химиясы өндірісінің жүз пайыздық жүктемесін қамтамасыз етеді, коммуналдық-тұрмыстық сектордың және халықтың отын қажеттілігін толығымен қанағаттандырады, Үдемелі индустриялық-инновациялық дамудың 2010 – 2014 жылдарға арналған бағдарламасында ескерілген жобаларды көмір өнімімен қамтамасыз ету мүмкіндігіне ие болып келеді.
Ішкі тұтынудан бөлек көмір экспортқа шығарылады, оның көлемі соңғы жылдары жылына 22-27 млн. тонна көлемінде тұрақталды.
Саланың өңірлік оқшаулануы. Елдің солтүстігі мен орталығында көмір кен орындарының болуы сала кәсіпорындарының Қарағанды, Павлодар және Қостанай облыстарында орналасуына әсер етті – мұнда негізгі көмір бассейндері орналасқан: Қарағанды, Майкөбе, Торғай және Екібастұз кен орындары. Қазақстанның негізгі көмір бассейндері көмірдің жоғары үлесінің болуымен, ал Қарағанды бассейіні коксталатын көмірдің болуымен ерекшеленеді (Болжамды схемаға 5-қосымшада көрсетілген).
Республикада көмір өндірісі бойынша 33 көмір компаниясы жұмыс жасайды – елдегі жер қойнауын пайдаланушы ең ірі көмір өндірушілерге мыналар жатады:
Павлодар облысы: «Богатырь Аксес Көмір» ЖШС (жалпы республикалық өндірістің 36,6%-ы), «Восточный» қимасы «Еуразиялық энергетикалық корпорация» АҚ (19%), «Ангренсор» ЖШС (5,2%), «Майкөбе-Вест» АҚ (4,0%, оның ішінде лигниттің жалпы республикалық өндірісінің 78%-ы);
Қарағанды облысы: «Арселор Миттал Теміртау» АҚ КД (10,5%, соның ішінде коксталатын көмір көлемінің 100%), «Шұбаркөл көмір» АҚ (6,2%), Қазақмыс» корпорациясының «Борлы» КД (8,1%).
Шығыс Қазақстан облысы: «Қаражыра ЛТД» ЖШС (5,1%).
Оларға республикадағы көмір өндірісінің 96,0%-ы тиесілі.
Елдің басқа өңірлеріндегі көмір өнеркәсібі дамуының негізгі болашағы ең алдымен Қостанай облысындағы Торғай көмір бассейнінің қоңыр көмір кен орындарын игеру мүмкіндіктерімен байланысты, олардың жалпы қорлары шамамен 7 млрд. тоннаны құрайды.
Сала дамуының жалпы әлемдік трендтері. Көмір өнеркәсібі әлемнің көптеген елдері үшін шығынды және дотациялық сала болып табылады, оның тұрақты өмір сүруі үшін мемлекет тарапынан ақша қаражаты құйылып отыруы қажет. Әлемдік көмір бағасының төмендеуі көмір өндіру мен өндірілу пайдалылығын одан әрі төмендетіп жіберді. Сонымен қатар, көмір табиғи газ бен мұнайды пайдаланудан шығынды және экологиялық көрсеткіштері бойынша артта қалады. Бұл факт әсіресе экономикалық жағынан тұрақсыз елдерде орын алды: мысалы, Ресейде көмір қималарының шамамен 2/3-нің жұмысы тоқтатылды.
Саланың проблемалары. Қазақстанның көмір өнеркәсібінде мынадай проблемалар бар:
өндірілетін көмірдің төмен отындық сипаттамасы;
көмірді темір жол көлігімен тасымалдау тарифінің жоғарылығы;
ішкі және сыртқы нарықтардағы көмір қорының молдығы (шекаралас елдер – Ресей мен Қытай әлемдік нарыққа ірі көмір жеткізушілері болып табылады).
Қалыптасқан экспорт нарығы Ресейдің көлік проблемаларын шешіп, Батыс Сібір және Урал ЖЭС Кузнецк және Канск-Ачинск көмір кен орындарына бағыттаған жағдайда тарылуы мүмкін. Қалыптасқан жағдайды жетекші көмір бассейні негізгі қорларының физикалық және кідірістік тозуы, көмірді өндіріп алудың ескірген технологиясы қиындатады.
Қазақстанның барлық дерлік кен орындарының көмірі байыту қиын болып келеді, көмірді дәстүрлі технологиялар бойынша байыту қомақты инвестицияларды талап етеді және көмір нарығының қалыптасқан жағдайында экономикалық жағынан пайдасыз болып келеді. Сонымен қатар, жыныстардың қыртыс аралық шөгінділерінде бағалы басқа құрамдауыштардың үлкен мөлшері бар: темір кремнийі, алюминий, гуматтар, сирек және жерде сирек кездесетін элементтер және тағы басқалар, арнайы өндірілетін кендердегі осы құрамдауыштардың құрамынан асатын қосылыстарда кездеседі.
Көмір өнеркәсібінің маңызды проблемасына оның төменгі экологиялылығы жатады.
Тұжырымдар мен қорытындылар. Сала елдің негізгі көмір өндіруші облыстарының экономикасында маңызды рөлге ие болып келеді: Павлодар облысының ЖӨӨ көмір өнеркәсібінің үлесі 2,6%-ды, Қарағанды облысында 4,4%-ды құрады. Егер Қарағанды облысында соңғы 20 жылда жергілікті көмірге сұраныстың төмендеуі және оны өндіріп алу жағдайларының қиындауы салдарынан ЖӨӨ-де сала үлесінің төмендеуі байқалса (7,1%-дан 4,4%-ға), ал жұмысшылардың саны 70-тен 4,5 мың адамға немесе 15 есе азайды, Павлодар облысында өңірдің ЖӨӨ саланың 7,2%-дан 2,6%-ға төмендеуі байқалады, жұмысшылардың саны – 1990 жылғы 11,6-дан 2009 жылы 15,2 мың адамға жетті.
Жұмыспен қамту құрылымында көмір өнеркәсібі Павлодар облысында маңызды рөлге ие – 15254 адам (өнеркәсіпте жұмыс жасайтындардың 39,5%-ы), Қарағанды облысындағы жұмысшылардың үлес салмағы (4513 адам) өнеркәсіпте жұмыс жасайтындардың 3,3%-ын құрайды.
Республиканың энергетикалық кешен құрылымының ерекшеліктерін және бірқатар шетелдік тұтынушылардың қазақстандық көмірді пайдалануға тарихи қалыптасқан бағытталуын ескеретін болсақ, Қазақстандағы осы саланың одан әрі даму әлеуеті бар. Ең алдымен, көмірге тұрақты сұраныс елдің ішінде сақталады, осыған байланысты оның ішкі тұтынылуының 2020 жылға қарай 69,7-дан 118,3 млн. тоннаға дейін екі есе артуы болжанып отыр. Жақын арадағы перспективада көмір еліміз үшін электр энергетикасының дамуын қамтамасыз ететін отынның негізгі және сенімді стратегиялық түрі болып қала береді – көмірді тұтыну жылына 74,7 млн. тоннаға жетеді. Осындай өсу саланың Балқаш ЖЭС қуаттарын енгізу, Екібастұз – Ақсу энергия торабына кіретін электр станцияларының қалпына келтірілуі және жаңартылуы болашағымен байланысты даму жоспарымен негізделген.
Өнеркәсіпте және экономиканың басқа салаларында көмір тұтыну көлемі артады (25 млн.тоннаға дейін). Коммуналдық-тұрмыстық сектор мен халықтың тұтынуының артуы мардымсыз болады – 17 млн. тоннаға, бұл халықтың газ тұтынуының артуына байланысты болады.
Өңдеу өнеркәсібі. Өңдеуші сала 2009 жылдың нәтижелері бойынша елдің ЖІӨ құрылымында 10,9%-ға ие. Өңдеу өнеркәсібіне негізгі құралдардың 15,2%-ы тиесілі, бірақ онда негізгі құралдардың тозу дәрежесі кен өндіру өнеркәсібіне қарағанда жоғары болып келеді (47%). Салада жаңару коэффициенті төмен – 10,9% (кен өндіру саласында - 13%), ол кен өндіру өнеркәсібінің жоғары инвестициялық тартымдылығымен байланысты. Осылайша, өңдеу өнеркәсібіне салынған инвестициялар 2000 – 2009 жылдары экономикалық қызметтің барлық түрлері бойынша инвестициялардың жалпы көлемінің 9,7%-ын құрады, кен өндіру өнеркәсібінде – 32,3%.
Сонымен қатар, өңдеу өнеркәсібінің жұмыс орындарымен қамтамасыз етудегі рөлі неғұрлым маңызды: 2009 жылы онда 570,6 мың адам немесе республиканың өнеркәсіптік өндірістік персоналының жалпы санының 61%-ы жұмыспен қамтылған болатын (2000 жылы – 572,6 мың адам).
Республиканың өнеркәсіп өндірісінің құрылымындағы өңдеу өнеркәсібі үлесінің 2000 жылғы 50,6%-дан 2009 жылғы 35,6%-ға дейін төмендеуіне қарамастан, ондағы жағдай өсудің тұрақты қарқындарымен сипатталады. Өңдеу салаларындағы өнеркәсіп өндірісінің көлемі 2000 жылғы 835,8 млн. теңгеден 2009 жылы 2946,0 млн. теңгеге немесе 3,5 есе артты.
Өңдеу секторына өнімдік әртараптандырылу, төменгі шоғырландырылу және кең ауқымды географиялық таралу тән.
Өңдеу секторының салалық аспектісінде металлургия мен металл өңдеудің (2009 жылдың нәтижелері бойынша өңдеу өнеркәсібіндегі өндірістің жалпы көлемінің 36,6%) және тамақ өнеркәсібінің (27,9%) рөлі маңызды. Өңдеу өнеркәсібі өнімінің өндірісіндегі жетекші орындарға Қарағанды облысы (барлық республикалық көлемнің 21,9%-ы), Шығыс Қазақстан (11,9%), Павлодар облыстары (11,8%), Алматы қаласы (9,7%), Алматы облысы (8,5%) ие. Осы өңірлерде республиканың өңдеу өнеркәсібінің барлық өнімінің 63,8%-ы шығарылады.
Өңірлік бөліністе өңдеу өнеркәсібі барлық облыстарда орналасқан, бірақ елдің 11 өңірінде басымдыққа ие болып келеді. Бұл ретте Алматы, Қарағанды, Жамбыл, Солтүстік Қазақстан облыстарында және Алматы қаласында өңірдің өнеркәсіптік өндірісінің жалпы көлеміндегі өңдеу өнеркәсібінің үлесі төрттен үш бөлікті құрайды және одан да артық.
Тау кен-металлургия кешені (ТМК)
Саланың орны мен рөлі. ТМК – экономиканың басқа салаларының дамуына және өндірілетін заттардың әр алуандығын кеңейтуге жағдай жасайтын ел экономикасының базалық саласы.
Өнеркәсіп өндірісінің жалпы көлеміндегі ТМК үлесі 2000 жылмен салыстырғанда 23,4%-дан 2009 жылы 16,3%-ға азайды. Металлургия өнеркәсібінің үлесіне өңдеу өнеркәсібінің 36,6%-нан астамы тиесілі (Болжамды схемаға 6-қосымшада көрсетілген).
Өңірлердің ЖӨӨ құрылымында сала Қарағанды – 15,7%, Павлодар – 12,8%, Шығыс Қазақстан – 11,8%, Қостанай 9,4%, Ақтөбе – 6,2% облыстарында басты орындарға ие.
ТМК шикізат базасы
Темір кендері (темір, марганец, хром).
Темір, марганец және хром кендері салаларының барланған шикізат базасы қара металлургия кәсіпорындарының тиімді экспорттық қызметін және ағымдағы және болашақ қажеттіліктерін толығымен қанағаттандыруға жеткілікті болып келеді. Салалардың өндіруші кешендердің жобалық қуаттарының белсенді барланған қорлармен шартты қамтамасыз етілуі мынадай болып келеді: темір кені саласы бойынша – 100 жылдан астам, марганец кені – шамамен 50 жыл, хром кені – 90 жылдан астам.
Темір. Мемлекеттік теңгерімде темірдің 56 кен орны ескерілген, олардың (15 кен орны пайдаланылып жатыр) теңгерімдік қорлары 18,6 млрд. тоннаны құрайды. Негізгі қорлар Қостанай (85,6%) және Қарағанды (4,3%) облыстарында шоғырланған. Елдің басты шикізат базасына Қостанай облысының аумағында шоғырланған скарндық кен орындары жатады. Жер қойнауын пайдалануға темірдің теңгерімдік кеңдерінің 43,8%-ы тартылған.
Марганец. Пайдалы қазбалар қорларының мемлекеттік теңгерімінде марганецтің 33 кен орны ескерілген (олардың 9 пайдаланылуда), теңгерімдік қорлары 635,2 млн. тонна. Марганец кендерінің негізгі қорлары (97,8%) Қарағанды облысында (Батыс Қаражал және Үшқатын III) шоғырланған. Жер қойнауын пайдалануға марганец кендерінің 76,1% қоры тартылған. Кен орындардағы пайдалы қазбалардың үлесі орта есеппен 18,3%-ды құрайды.
Хромиттер. Барлық барланған кен орындары Ақтөбе облысының Кемпірсай тау-кен ауданында орналасқан. Қазіргі уақытта мемлекеттік теңгерімде 20 кен орнындағы хромит кендерінің қорлары ескерілген, оларда 382,7 млн. тонна кен сақталған.
Қара металлургия салаларының шикізатпен жоғары қамтылғанына қарамастан, бұрынғы қуаттарды жаңа өндірістік қуаттармен алмастыру және өндірудің жер асты әдісіне ауқымды ауысу сияқты күрделі мәселелер сақталуда.
Түсті металл кендері (мыс, қорғасын, мырыш, алюминий, никель, кобальт, титан, алтын, сирек кездесетін металлдар).
Мыс кені және қорғасын-мырыш кені өнеркәсібінің жағдайы күрделі болып отыр. Мыс саласының барланған қорлармен қамтамасыз етілуі орта есеппен 30 жылды құрайды, ал қорғасын-мырыш – 25 жыл. Алюминий өнеркәсібі үшін барланған қорлар 50 жылдың ішінде саланың тұрақты жұмысын қамтамасыз етеді.
Мыс. Елдің аумағында сомалық қорлары 39,3 млн. тонна болатын мыстың 100 кен орны орналасқан, олардың 25-і өнеркәсіптік пайдаланымда (Болжамды схемаға 7-қосымшада көрсетілген). Жер қойнауын пайдалануға мыстың теңгерімдік қорларының 90,7%-ы тартылған. Ақтөбе облысында мыс-мырыш кен орындарын өндіру басталды.
Қорғасын, мырыш. Қорғасын қоры – 17155,4 мың тонна, мырыш қоры – 32861,2 млн. тонна 85 кен орын барланған, 16 кен орны өнеркәсіптік пайдаланымда.
Кен орындардың көбі мырыш, мыс, қорғасын және басқа да пайдалы бөлшектер арасалмағы әр түрлі кешенді болып келеді. Жер қойнауын пайдалануға мырыштың 76,1% және қорғасынның 61,7% теңгерімдік қорлары тартылған (Болжамды схемаға 8-қосымшада көрсетілген).
Алюминий. Бокситтердің барлық теңгерімдік қорлары – 355,4 млн. тонна Қостанай облысының 24 кен орнында шоғырланған. Алюминийдің шикізат базасын кеңейту бойынша әлеуетті мүмкіндіктер бар, бірақ «Амангелді» сияқты сапасы жоғары бокситтердің жаңа қорларын анықтау мүмкіндігі өте төмен болып келеді. Қазіргі уақытта боскит типтес жыныстардың 250 көрінісі анықталған, олар сегіз бокситті ауданда шоғырланған – Батыс Торғай, Орталық Торғай, Шығыс Торғай, Ақмола. Екібастұз-Павлодар, Солтүстік-Көкшетау, Мұғалжар және Оңтүстік Қазақстан (Шымкент маңы).
Никель, кобальт. Теңгерімдік қорлар Ақтөбе (Кемпірсай тобы - 37 кен орындары), Қостанай (Шевченко кен орны) және Шығыс Қазақстан облысында (Горностай кен орны) шоғырланған. Қорлары 2027,6 мың тоннаны құрайтын барлығы 41 кен орны барланған. Жер қойнауын пайдалануға никель кендері қорының 95,2%-ы тартылған. Теңгерімдік қоры 384,2 мың тоннаны құрайтын кобальттың 56 кен орны.
Жер қойнауын пайдалануға кобальттың теңгерімдік қорының 75,1%-ы тартылған.
Титан. Титан өнеркәсібінің шикізат базасы қалыптасу кезеңінде тұр. Барланған және бағаланған өнеркәсіптік топырақ қорлары (Обуховское, Шоқаш және Сәтпаев кен орындары) ӨТМК 30 жылдық әрекетін қамтамасыз ете алады. Барлығы 15 кен орны барланған, жалпы қорлары 24083,2 мың тонна, 1 кен орны өнеркәсіптік пайдаланымда. Титан өнеркәсібінің шикізат базасын дамыту әлеуеті жоғары болып келеді және перспективалы объектілердің болуымен ерекшеленеді (Заячье, Тобыл кен орындары). Кен орындардағы пайдалы қазбалардың құрамы орташа есеппен 27,38%-ды құрайды.
Алтын. Республикада 293 алтын кенді және кешенді кен орындары барланған, олардың 53-і өнеркәсіптік пайдаланымда. Жалпы қорлар 2232,6 тоннаны құрайды. Жер қойнауын пайдалануға алтынның теңгерімдік қорларының 89,6%-ы тартылған (Болжамды схемаға 9-қосымшада көрсетілген).
Саланың шикізат базасының негізін кешенді және алтын кен орындары құрайды. Кен қорларының басым бөлігі қиын өндірілетін болып келеді және кеннен алтынды алу тиімді және экологиялық жағынан қауіпсіз технологияларды талап етеді, ол республикадағы ірі алтын қорларының – Васильковское мен Бақыршық – ауқымды игерілуін тежейді. Саланың өндірілген қорлармен қамтамасыз етілуі шамамен 50 жылды құрайды.
Сирек металлдар. Еліміздің жер қойнауында вольфрам мен молибденнің қомақты қорлары шоғырланған. Тантал, ниобий сияқты сирек кездесетін металдардың өзіндік минералдық шикізат базасын құрудың болашағы сақталған. Минералдық шикізаттың әр түрлі кен орындарының құндылығын басты құрамдауыштар ғана емес, сирек кездесетін және сиректелген элементтер қамтамасыз етеді, олардың шығарылуы кендерді кешенді өндірген кезде мүмкін болады.
ТМК дамытудың жалпы әлемдік үрдістері. Болат пен темір кенінің әлемдік нарығын дамытудың болжамдарына сүйене отырып, болатқа сұраныстың ТМД ішкі нарықтарында 7%-9% және басты экспорттық нарықтарда 10%-12% артуына байланысты (сауда қорларына түзетілген) 2010 жылы сала өсуінің баяу қалпына келуін күтуге болады.
Өндіріс көлемінің басты арту себебіне болаттың әлемдік тұтынылуы, сондай-ақ қоймалық қорларды толтыру жатады, олар 2008 жылдың соңына таман 200 млн. тоннаға азайды.
Түсті металлургия дамуының әлемдік үрдістері де қалыпты болып келеді – түсті металлдардың өндірісі 2008 – 2009 жылдардағы төмендеуден кейін жоғалтқан деңгейлеріне қайтып оралды. Түсті металлдарға әлемдік бағалар да өсу үрдісін байқатты.
Қазіргі уақытта басқа түсті металлдардың аясында мыс басымдыққа ие болып келеді. Жалпы әлемде түсті металлдар өндірісінің басым бөлігі дағдарысқа дейінгі деңгейге жетті, Азия елдерінде бұл өндіріс одан әрі артады.
Сонымен қатар алюминий саласы керісінше құлдырау үстінде тұр. Бұл әлемдік машина жасау мен авиациялық-ғарыш салаларының – алюминийдің дәстүрлі тұтынушылары – дағдарыстан қатты зардап шегуіне байланысты болып келеді.
Саланың қазіргі жағдайы. Ел ЖІӨ-сіндегі металлургия үлесі 2009 жылдың қорытындылары бойынша 4,4%-ды құрайды. Саланың құрамына ірі компаниялар мен кәсіпорындар кіреді: ENRC, «Арселор Миттал Теміртау» АҚ, «Қазақмыс» корпорациясы» ЖШС, «Қазмырыш» АҚ, «Өскемен титан-магний комбинаты» АҚ. Олардың барлығы кенді өндіруден дайын өнімді шығаруға дейінгі циклге ие тік және көлденең бағытта біріктірілген кешендер болып келеді, жеке шикізат қорына ие болады.
Сала өнімін пайдалану бағыттары. Ішкі нарықта металдарды одан әрі өндіру үшін негізінен түсті және қара металдардың кеніштері мен концентраттары пайдаланылады. ТМК өнімінің ішкі тұтынылуы 2009 жылы номиналды мәнде 51,6 млн. тонна металл мен кенді құрады және саланың өндірілген өнімінің 18%-ын құрады.
ТМК ел экономикасының анық көріністегі экспортқа бағытталған сегменті болып келеді – өнімнің 82%-ы экспортқа шығарылады, осымен байланысты сала металдың әлемдік бағасының толқуына байланысты болады. Саланың экспорттың жалпы көлеміндегі үлесі 19,6%-ды құрайды.
Сала экспортының негізгі позицияларына мыналар жатады:
тазартылмаған мыс – Ресей;
тазартылған мыс – Ұлыбритания, Қытай, Түркия, Германия;
алюминий – Ресей, Қытай, Швейцария;
болат – Қытай, Иран, Түркия, Ресей;
ферроқоспалар – Ресей, Украина, Германия, Қытай, Корея;
титан – АҚШ, Нидерланды, Ұлыбритания, Жапония;
хром – Ресей, Ұлыбритания, Германия, Қытай, АҚШ;
қорғасын – Украина, Ресей, Испания, Қытай, Германия.
Сала дамуының өңірлік аспектілері. Саланың ерекшелігіне толық металлургия циклы бар кәсіпорындардың шикізат ресурстарының көздеріне байланыстылығы жатады. Сала кәсіпорындары еліміздің солтүстік-батыс, орталық және солтүстік-шығыс бөліктерінде орналасқан, олардың жетекшілеріне Қарағанды, Ақтөбе, Павлодар және Қостанай облыстары жатады.
Өнеркәсіп өндірісінің құрылымында сала мынадай облыстарда басты орындарға ие болып келеді: Қарағанды – 68,0%, Қостанай – 51,1%, Шығыс Қазақстан – 47,6%, Павлодар – 46,4%, Ақтөбе – 17,7% облыстары.
Қара металлургия.
2009 жылы Қазақстанның қара металлургия кәсіпорындары 474,7 млрд. теңгеге өнім шығарды, өндірістің көлемі 2008 жылмен салыстырғанда 1,6%-ға төмендеді. Өткен жылдары жоғары өсу байқалған болатын: 1999 жылы –34,9%-ға өсу, 2000 жылы – 18,9%-ға өсу, 2007 жылы – 11,5%-ға өсу.
Қазақстанда ТМК ірі кәсіпорындарына мыналар жатады:
темір рудасы шикізат нарығында – ENRC құрамына кіретін ССКӨБ; республикадағы жалғыз толық металлургия циклы бар болат балқыту кәсіпорыны «Арселор Миттал Теміртау» АҚ; сорғыш-компрессорлық, сондай-ақ толығымен қапталған, жіксіз отырғызу және мұнай құбырларын шығаратын «KSP Steel» ЖШС (Павлодар қ.); Ақтау болат спираль тәрізді жіксіз құбырларды шығаратын зауыт.
Қара металдар экспорттың жалпы көлемінде 12,4%-ға ие бола отырып, отын-энергетикалық тауарлар экспортынан кейін екінші орында (77,8%). Түсті металдарға қарағанда қара металдар экспортының артуы сандық көлемнің және шарттық бағалардың артуымен ерекшеленеді.
Ферробалқыту саласы «Қазхром» ТҰК» АҚ, «ENRC Management KZ» АҚ филиалдары болып табылатын үш ірі кәсіпорынмен ұсынылған: «Дон КБК» АҚ, «Ақтөбе ферробалқыту зауыты» АҚ, «Ақсу ферробалқыту зауыты» АҚ. Сонымен қатар, салада «Теміртау электр-металлургия комбинаты» АҚ және ферросиликомарганец шығаратын «А және К» ЖШС зауыты жұмыс істейді.
Өндірілетін 1 530,1 мың тонна ферроқоспалардың 76,5%-ы экспортқа шығарылады, ішкі нарықта 358,9 мың тонна ферроқоспалар тұтынылады (23,5%), оның ішінде 36,4 мың тонна импорт болып табылады.
Түсті металлургия.
Мыс өнеркәсібі. Саланың республиканың өнеркәсіп өндірісіндегі үлесі 8%-ды құрайды. Өнімнің негізгі түрлеріне мыналар жатады: катодты мыс («Қазақмыс» корпорациясы» ЖШС), қара және цементтелген мыс («Қазмырыш» АҚ), мыс негізінде мыс пен қоспаларды прокаттау («Балқаш түсті металлдарды өңдеу зауыты» АҚ), мыс сымы («Кастинг» ЖШС), мыс концентраты («Ақтөбе мыс компаниясы» ЖШС), мыс кәбілдері, сымдар («Қазэнергокабель» АҚ, «Интелкабель» ЖШС).
Саладағы технологиялық артта қалушылықтың болмауына қарамастан, отандық кәсіпорындардың мыс өндірудегі энергия шығындары бойынша техникалық-экономикалық көрсеткіштері шетелдік аналогтардан артта қалуда.
Қорғасын-мырыш саласы. Негізгі өндірістік қуаттар Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Оңтүстік Қазақстан облыстарында шоғырланған. Металл мырышы «Қазмырыш» АҚ Өскемен және Риддер мырыш зауыттарында және жаңа «Қазақмыс» АҚ Балқаш мырыш зауытында шығарылады.
Қазақстанда өндірілген металл мырышының 82,4%-ы экспортқа шығарылады. Мырыш өнімінің жоғары бөліністегі өндірісі жоғары емес.
Қорғасын «Қазмырыш» АҚ және «Южполиметалл» ӨК» АҚ Өскемен зауытында шығарылады. Тазартылған қорғасын ішкі нарықтың ТМК түпкі өнімінде ең жоғары үлеске ие, ол 23%-ды құрайды.
Алюминий шағын саласы. Шағын саланың оқшаулану жері – Павлодар облысы. Сала «Қазақстандық электролиз зауыты» АҚ кәсіпорынымен ұсынылған. Зауытта жоғары сапалы саз балшық мен сапасы төмен шикізаттан алынатын галлийді алудың әлемдік тәжірибеде аналогы жоқ жаңа технология енгізілген.
Титан-магний шағын саласы (Шығыс Қазақстан облысы) «Өскемен титан-магний комбинаты» АҚ ұсынылған. Негізгі өнімі – әр түрлі бағытта пайдаланылатын кеуекті титанның 15 сұрыбы, болатты қосындылауға арналған маркалардан аэроғарыштық мақсатта пайдаланатын маркаларға дейін, құймалардағы металл магнийі; магний ұнтақтары; ванадийдің бес тотығы.
Әлемдік деңгейге сай келетін технологиялар «ӨТМК» АҚ кәсіпорынында енгізілген, ол – әлемнің дамыған елдерінің аэроғарыштық өнеркәсібінде үлкен сұранысқа ие жоғары сапалы титан кеуегін алуға арналған технология мен жабдықтар. Кәсіпорынның барлық өнімі экспортқа шығарылады.
Алтын өндіру шағын саласы (Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Ақмола облыстары).
Соңғы онжылдықта өңделмеген алтынның өндірісі 18-20 тонна, аффинажды алтын – 9-16 тонна мөлшерінде болған. Алтынның экспорты жылына 20 тоннаны құрайды.
Аффинажды алтын мен күміс «Қазмырыш» АҚ аффинажды қуаттарында (жобалық өнімділік жылына 50 тонна алтын мен 1 мың тонна күміс) және «Қазақмыс корпорациясы» АҚ-да шығарылады (жобалық өнімділік жылына 10 тонна алтын және 1 мың тонна күміс).
ТМК-де жұмыспен қамту мәселелері. 2003 – 2008 жылдар кезеңінде барлық металлургия саласының үлесіне 155-165 мың адам келді немесе өнеркәсіптегі негізгі жұмыс істейтін персоналдың жалпы санының 26-27%-ын құрады. Оның ішінде, қара металлургия үлесіне өнеркәсіптегі жалпы санның 8-9% (49-56 мың адам), ал түсті металлургияға 17-18% (105-110 мың адам) тиесілі. Жалпы, сала бойынша негізгі өндірісте жұмыс жасайтындардың 2003 жылғы 162,3 мың адамнан 2008 жылы 164,5 мың адамға өсуі байқалады (өсім 1,4%).
Қара металлургияда жұмыс жасайтындардың негізгі үлесі өңдеу өнеркәсібіне тиесілі, өнеркәсіптегі жалпы санның 5%-ы, түсті металлургияда жұмыс жасайтындардың көп бөлігі түсті металдарды қайта өңдеу мен өндіруде шоғырланған, тиісінше 10%-ды құрайды.
Талданып отырған кезеңде жұмыспен қамтылғандар санының қара металлургияда 2003 жылғы 51,9 мың адамнан 2008 жылы 55,6 мың адамға (өсім 7,1%), дайын металл бұйымдарын өндіруде тиісінше 10,8 мыңнан 16,3 мың адамға (өсім 50,9%) өсуі байқалды.
Түсті металлургияда қаралып отырған кезеңде жұмыспен қамтылғандар саны 110,4 мыңнан 108,9 мың адамға азайды (1,4% азаю).
Сала дамуының проблемалық мәселелері. Сала дамуында мынадай проблемалар бар:
салалардың технологиялық артта қалуына әкеліп соғатын тиімді инновациялық технологияларды енгізудің төмен деңгейі;
негізгі қорлардың, құрылыс құрылымының, өндірістік ғимараттар мен құрылыстардың тозу деңгейінің жоғарылығы (40-60%);
өндірістің отандық ғылыммен әлсіз байланысы және ҒЗТКЖ жеткіліксіз қаражаттандыру;
ТМК өнімінің шетелдік ұқсас кәсіпорындарымен салыстырғанда энергия мен қорды жоғары қажетсінуі;
шикізатты өңдеу кешенділігінің жеткіліксіздігі, минералды шикізатты өңдеудің экологиялық таза технологияларын енгізу мен пайдаланудың, өндірісті механикаландыру мен автоматтандырудың төмен деңгейі;
жоғары деңгейде өңделген өнімдердің төмен үлесі.
Тұжырымдар мен қорытындылар. ТМК шикізат базасында кендердің қомақты қорына қарамастан барлық кен түрлері бойынша тауарлық кенде негізгі металдар үлесінің төмендеуі жалғасуда.
Сала кәсіпорындарын қамтамасыз ету үшін білікті мамандар жетіспеушілігі және республика оқу орындарының инженерлік-техникалық персоналды дайындаудағы әлсіздігі орын алып отыр.
ТМК үшін өндірілетін өнімнің әралуандығын кеңейтудің негізгі бағыттары түрлі пайдалануға бағытталған болат құбырларын, титан қоспаларын және илемделген титан, алюминий металынан, никель металынан, кобальт металынан және оның қосындыларынан бұйымдар шығару болып табылады.
Азық-түлік өнеркәсібі
Саланың рөлі және орны. Азық-түлік нарығында жалпы әлемдік бетбұрыстар азық-түліктің тапшылығы мен азық-түлік өнімдеріне бағалардың бір уақытта өсімі туралы куәландырады. Соңғы 10 жылда азық-түліктің әлемдік бағалары 75%-ға өсті. Сонымен бірге барлық әлем бойынша «әлеуметтік маңызды» деп аталатын азық-түліктік өнімдерге бағалар күрт жоғарылап жатыр. 2030 жылға дейін азық-түлік өнімдеріне әлемдік сұраныстың 50% өсуі күтілуде.
Саланың қазіргі жағдайы. Азық-түлік өнеркәсібі 2,2 мың кәсіпорынмен ұсынылған (2009 жыл: тіркелгендер – 4489, жұмыс істеп тұрғандар - 2182), онда 64,5 мың адам немесе өнеркәсіпте жұмыспен қамтылғандардың 10% жұмыс істейді.
2009 жылы азық-түлік өнеркәсібінің өндіріс көлемі 750,4 млрд. теңгеге жетті (өнеркәсіптік өндірістің республикалық көлемінің 8,2%).
Қазақстанда азық-түлік өнеркәсібінде ескірген технология мен құрал-жабдықтары бар өндірістер, өндірушілерде айналымдық қаражат тапшылығы, жеке азық өнімдері бойынша бағалық бәсекелік артықшылықтарды жоғалту және басқалары республиканың өнеркәсіптік өндірісінің жалпы көлемінде де (1990 жылғы 22,3% -дан 2009 жылы 8,2% дейін), елдің ЖІӨ-сінде де (1990 жылғы 16,2% -дан 2009 жылы 2,1% дейін) сала үлесін қысқартуға алып келді.
Саланың шикізат базасы проблемалары. Кейбір азық-түлік өнеркәсібі салалары, әсіресе май саласы шикізат жетіспеушілігі проблемасын жиі сезінеді. 2009 жылы сүт және қант өнеркәсібінде шикізаттың қымбаттау проблемасы байқалды. Егінге қолданылатын алқаптар аудандарының қысқаруы, мал басының қысқаруы – мұның барлығы азық-түлік өнеркәсібі өндірісіне әсер етеді.
Сала өнімдерін пайдалану бағыттары. Бірнеше түрлерді есепке алмағанда, азық-түлік өнеркәсібі өнімдері ішкі нарықта қолданылады. Ішкі өндіріс болғанына қарамастан, оның көлемдері республика қажеттіліктерін қанағаттандырмайды, өнімдік түрлер қатары бойынша импортқа жоғары тәуелділік орын алып отыр. Бұл, ең алдымен, ауыл шаруашылығы өнімдерін терең өңдеу өндірісінің жеткіліксіз даму деңгейімен және олардың біртіндеп қысқаруымен байланысты.
Айталық, 2009 жылы импорт үлесі (өнімнің белгілі түрі бойынша ресурстардың жалпы көлемінде), мысалы, сүзбе және ірімшік 67,5%, шұжық – 39,4% құрады. Мұның барлығы мал шаруашылығының өңделген өнім түрлері, Қазақстан олар бойынша салыстырмалы артықшылықтарға ие (бұл табиғи азықтық алаптар аудандары – республика аумағының 67%). Сонымен бірге, әлемдік тәжірибе азық-түлік нарығында импорттың 30% бастапқы мәннен жоғарылауы мемлекеттік экономикалық қауіпсіздікке қауіп төндіретінін айғақтайды.
Азық-түлік өнеркәсібі өнімінің экспортында ең үлкен үлес ұнға тиесілі (2009 жыл қорытындылары бойынша 37,2%). Бұл тауар Өзбекстан, Тәжікстан, Қырғызстан, Түрікменстан, сонымен қатар Ауғанстан, Моңғолия және басқаларға экспортталады.
Сала құрылымы. Азық-түлік саласы өндірісінің негізгі бөлігі азық-түлік өнімдері өндірісіне 76,7% (2009 жыл), сусындарға - 14,8% келеді.
Азық-түлік өнеркәсібі мынадай ішкі салалармен ұсынылған: ет (азық-түлік өндірісінің жалпы көлемінен 11%), сүт (16,4%), көкөністер (11%), ұн (20,3%), май (6,8%).
Сала дамуының өңірлік аспектілері. 2009 жылы сусындарды қосқанда, жалпы республикалық азық-түлік өнімдері көлемінде өңірлер арасында басым орындарды Алматы қаласы, Оңтүстік Қазақстан, Алматы, Шығыс Қазақстан облыстары алды.
Ет өнеркәсібі. 2009 жылы сойылған ет салмағында 896,3 мың тонна ет өндірілді. Қазіргі уақытта ет өңдеуші кәсіпорындар қуаттылығы жылына 342,3 мың тоннаны құрайды (етпен есептегенде). Көбінің техникалық жай-күйі түпкілікті жаңарту мен қайта құруды талап етеді. Ет өңдеуші кәсіпорындардың орташа жылдық қуаттылығын пайдалану 56%-ды құрады.
Мал шаруашылығын дамыту үшін әлеуеттің болуына қарамастан, Қазақстанда ірі тауарлық ет өндірісі жоқ. Елдің ет саласын жеке меншік шаруашылықтар қолдап отыр. Бұдан бөлек, елдегі ет өндірісінің ұлғаюына азықтық дақылдардың егіс аудандарының қысқаруы, азық дайындау технологиясының бұзылуы, жайылымдарды тиімсіз пайдалану кедергі етеді.
Өндірушілердің негізгі шикізат көздеріне географиялық байланыстығын есепке ала отырып, ет өнеркәсібі өнімінің өндірісінде Шығыс Қазақстан, Алматы, Ақмола және Павлодар облыстары сияқты өңірлерді атап өтуге болады.
Сүт өнеркәсібі. 2009 жылы 5,3 млн. тонна сүт және сүт өнімдері өндірілді. Республикада сүт өнімін шығарумен шамамен 231 кәсіпорын айналысады. Қолданыстағы сүт өңдеуші кәсіпорындар қуаттылығы 2,02 млн. тонна сүт өңдей алады, сонымен бірге 2009 жылы орташа жылдық қуаттылықты пайдалану 61,9% құрады.
Шикізатты өңдеу үлесі төмендеуімен тиісінше 2009 жылы сүт өнімдерінің өндірісі қысқарды. Осылайша, 2005 жылмен салыстырғанда өндірілген сүт өнімдерінің барлық түрлері бойынша төмендеу байқалады, сүзбе және ірімшік өндірісі 7%, құрғақ сүт - 33%, сары май - 25,4% қысқарды.
Сүт өнімдері өндірісінің қысқаруы ішкі тұтынымдағы өнімнің импорт үлесінің ұлғаюына алып келді.
Сонымен бір уақытта сүт өнімінің барлық түрлері бойынша экспорттық жеткізілімдер де бар. Осылайша, сүт және кілегей бойынша экспорт 2007 жылмен салыстырғанда 2,4 есеге, сүзбе мен ірімшік 26%-ға өсті. Экспорт негізінен ТМД елдеріне жүзеге асырылады: Ресей, Тәжікстан және Өзбекстан.
Сүт бойынша шикізаттық базаны кеңейту қалалар маңында сүт өндірісін шоғырландыру арқылы шешілетін болады.
Сүт өнімдері өндірісінде республикада басым орындарды Қостанай, Ақмола және Алматы облыстары алып отыр.
Жеміс-көкөніс өнеркәсібі. 2009 жылы республика бойынша көріністе өндіру көлемдері 2005 жылы салыстырғанда артқан: жемістік консервілер – 37%, шырындар – 19,5%. Көкөністік консервілердің өндіріс көлемдері 33,4% кеміген.
Сонымен бірге, жеміс-көкөніс консервілерінің ішкі тұтынудағы импорт үлесі 80% жетті.
Жеміс пен көкеністерді өңдеуде жетекші рөлді Қазақстанның оңтүстік өңірлері, атап айтқанда Алматы және Оңтүстік Қазақстан облыстары атқарады.
Қант өнеркәсібі. Елдің жыл сайынғы қантқа қажеттілігі жылына 560,0 мың тоннаны (1 адамға жылына 35 кг) құрайды. 2009 жылы қант өндірісі 385,0 мың тоннаны құрады, бұл 2005 жылмен салыстырғанда 27%-ға кем.
Республикада қант өндіретін 17 кәсіпорын жұмыс істейді, ал 2 кәсіпорын «Ақсу қант зауыты» АҚ (Алматы облысы) және «Шу қант зауыты» (Жамбыл облысы) жұмыс істемейді.
Қант зауыттарының жүктемелілігі 2009 жылы - 46%. 2009 жылы отандық шикізаттан тек 21,7 мың тонна қызылша қанты немесе оның жалпы өндірісінің 5,6% өндірілді, негізгі бөлігі (94,4%) басқа елдерден импортталатын қант шикізатынан шығарылған.
2009 жылы ақ қант экспорты 1 257,4 мың АҚШ долл. сомасына 2,3 мың тонна, ал 2005 жылы – 56,5 млн. АҚШ долл. сомасына 142,6 мың тоннаны құрады.
Соңғы 5 жылда импорттың айтарлықтай ұлғаюы байқалады.
2009 жылы ақ қант 32,4 млн. АҚШ долл. сомасына 57,8 мың тонна көлемінде импортталды. Ақ қанттан бөлек қант шикізаты импортталады (2009 жылы импорт көлемі 176,2 млн. АҚШ долл. сомасына 303,8 мың тонна құрады).
Республикада қант өнеркәсібін дамытушылар Алматы және Жамбыл облысы болып табылады.
Ұн тарту өнеркәсібі. Қазіргі уақытта республикада жылына 7 328 339 тонна ұн өндірісі бойынша шамамен 428 ұн тартушы кәсіпорындар бар. Негізгі ұн шығару бойынша қуаттар Қостанай (22%), Қарағанды (16,3%), Ақмола (12,6%) және Оңтүстік Қазақстан (9,9%) облыстарында шоғырланған. Қолданыстағы қуаттар жылына шамамен 7,0 млн. тонна ұн өндіруге мүмкіндік береді, ал таяу болашақта оның экспортының жылдық көлемдерін 2,5 млн. тоннаға дейін жеткізуге болады.
Ішкі тұтынудағы ұн импортының үлесі елеусіз, шамамен 0,5%-ды құрайды. Өндірістен ұн экспортының үлесі жыл сайын ұлғаюда және 2009 жылы 64%-ды құрады. Қазақстандық ұнның негізгі импорттаушылары Орта Азия өңірінің елдері және Ауғанстан болып табылады, 2009 жылы ұн экспортының жалпы көлемінен – 99%-ды құрады.
2009 жылы елде 127,2 мың тонна макарон бұйымдары өндірілді, бұл 2005 жылғы деңгейден 49,5%-ға артық (85,1 мың тонна). Тез қарқынмен макаронның ішкі тұтынуы да өсіп жатыр. Сонымен бірге макаронның ішкі тұтынуының өсімі соңғы жылдары өндіріс көлемдерінен жоғары. Осыған байланысты, соңғы жылдары өндірістегі экспорт үлесі төмендеп жатыр, ол 2009 жылы 7%-ды құрады. Осы кезеңде макарон бұйымдарының импорты 2 еседен астамға өсті (21,9 мың тонна).
Май өнеркәсібі. Республикадағы май өнеркәсібі қуаттылығы жылына шамамен 2,0 млн.тонна май дақылдарының тұқымдарын өңдеуге мүмкіндік береді. 2009 жылы май дақылдарының жалпы жиыны 703 610 тоннаны құрады, бұл 2005 жылмен салыстырғанда 60% көбірек (439 770,0 тонна). Май дақылдарының құрылымында күнбағыс 52%, рапс – 15%, соя – 13,4 %, сафлор – 12% алып отыр.
2005 жылмен салыстырғанда 2009 жылы өсімдік майы 32,8% (155 994,0 - ден 206 720,0 тоннаға дейін), маргарин 68,6% (26 893,0 тоннадан 45 342,0 тоннаға дейін) және майонез өндірісінің 27% (21 937,0 тоннадан 27 872,0 тоннаға дейін) өсімі байқалады. Жалпы өндірілген май көлемінде басым үлесті – 63% күнбағыс майы құрайды.
Ең ірі компаниялар – «Май» АҚ, «Savola Foods CIS» ЖШС, «Шымкент-Май» АҚ, «Масло-Дел» ЖШС, «Вита» ЖШС. Барлық компаниялар ірі қазақстандық зауыттар базасында жұмыс істейді. Шағын өндірушілер күнбағыс майының жалпы көлемінен 30% өндіреді.
2009 ж. өсімдік майы бойынша тауар айналымы 123,0 млн. АҚШ долл. құрады. Аталмыш кезеңде өсімдік майы бойынша импорт 106 362,0 тоннаны құрады, бұл 2005 жылғы деңгейден 38% (77 301,5 тонн) көбірек. Күнбағыс майының импорты 89% өсті. Пальма майын (56,5%), кокос майын (40%) шығару кеміді. Жалпы ішкі тұтынуда өсімдік майының импорт үлесі 35%-дан бастап 37%-ға дейін ұлғайды. Өндірістен экспорт үлесі 12%-ды құрады.
Елдегі негізгі май өндірушілеріне Шығыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан облыстары және Алматы қаласының кәсіпорындары жатады.
Саладағы жұмыспен қамту мәселелері. 2000 – 2009 жылдары азықтық өнеркәсіпте жұмыспен қамтылғандар санының қарқыны 2000 жылғы 76,1 мың адамнан 2009 жылы 64,5 мың адамға дейін (15,2%-ға) төмендеумен, сәйкесінше саладағы жұмыстылар үлесі 2000 жылғы 10,7%-дан 2009 жылы 10,0%-ға дейін қысқаруымен сипатталады.
Тұжырымдар мен қорытындылар. Жалпы өңдеу секторының дамуын тежейтін мынадай факторлар бар:
тұрақты өткізу нарықтарының болмауы;
өнеркәсіптік өңдеуге жарамды шикізат жеткіліксіздігі;
моралдық және физикалық ескірген құрал-жабдықтар және технологиялардың жоғары үлесі;
дайындау, тасымалдау және шикізатты сақтау жүйесінің дамымауы.
Сала дамуының пәрменді тетіктеріне келесілер жатады:
өнімді өткізу нарығын реттеу;
отандық ауыл шаруашылығы өндірушілері мен өңдеушілердің ағымдық іс-әрекетін қолдауға мүмкіндік беретін бюджеттік бағдарламаларды іске асыру;
техникалық регламенттерді, халықаралық стандарттармен үйлестірілген АӨК дайын өніміне және шикізатқа стандарттарды әзірлеу;
азық-түлік өнімінің қауіпсіздігі және техникалық реттеу саласында нормативтік-құқықтық актілерді пайдалану;
азықтық кластерді бірыңғай нарықтық маркетингтік және ақпараттық тораппен одан әрі дамыту;
ауыл шаруашылығы өндірушілерді ауыл шаруашылығы өнімін дайындау, сақтау, қайта өңдеу, өткізу, сонымен қатар қызмет көрсету бойынша бірігуін ынталандыру;
агроөнеркәсіптік кешен субъектілерін екінші деңгейдегі банктер, «ҚазАгро» ұлттық холдингі, қаржы институттары, «Самұрық - Қазына» ұлттық әл-ауқат қоры арқылы несиелендіру.
Машина жасау
Әлемдік экономикада машина жасаудың жетекші рөлі, қағидатты жаңа машиналар, материалдар, энергия көздері, технологиялық үрдістерді, сонымен қатар олармен байланысты өндіріс ұйымдарының үдерісті нысандарын құрумен, еңбек заттары және құралдарын, үздіксіз дамыту және жетілдірумен байланысты, өндірістің барлық салаларында ғылыми-техникалық үрдісті анықтауымен негізделген.
Саланың қазіргі жағдайы. Қазақстанда машина жасауды дамыту бетбұрыстары жалпы әлемдік көріністен ерекше болып келеді: соңғы 20 жылда сала өз әлеуетін жоғалтты және өндіріс көлемдерін төмендетті – елдің ЖІӨ машина жасау үлесі 1990 жылғы 15,9%-дан 2009 жылы 0,9% төмендеді, (Болжамды схемаға 10-қосымшада көрсетілген), сонымен бір уақытта Ресейдегі ұқсас көрсеткіш 30%, Қытай – 25% құрайды. Елдің машина жасау өнімінің ішкі нарығында сала өндіретін өнім үлесінің барлығы 13,8% құрайды, сәйкесінше импорт 80% артық. Әлемдік тәжірибе көрсетеді: машина жасау саласының өнімі шамамен ішкі сұраныстың 70%-ын қанағаттандыратын экономика тұрақты бола алады.
Қазіргі уақытта машина жасау кешенінің үлесіне өнеркәсіптік-өндірістік негізгі қорлардың 0,6% келеді, өндірістік мақсаттағы негізгі капиталға инвестициялар көлемінен небәрі 1,0% және жыл сайын енгізілетін өнеркәсіптік-өндірістік қорлар құнынан 0,4%, өнеркәсіптік-өндірістік персоналдың жалпы санынан 12,9% келеді.
Сала құрылымы. Машина жасау кешені 14 ішкі саланы қамтиды, сонымен бірге импорттық түйіндерді, агрегаттар мен жинақтаушыларды жинап өндіру көбірек дамыған, ғылымды көп қажет ететін өнім өндірісі аса төмен.
Сала дамуының өңірлік аспектілері. Өңірлердің ЖӨӨ құрылымында сала Ақмола – 2,7%, Шығыс Қазақстан – 2,3%, Солтүстік Қазақстан – 2,2%, Павлодар – 1,9%, Қарағанды облыстарында – 1,1% басым дамыған.
Өңірлік бөліністе сала құрылымында ең үлкен меншікті үлесті Шығыс Қазақстан – 19,0%, Павлодар – 10,5%, Ақмола – 9,7%, Қарағанды – 7,5%, Солтүстік Қазақстан – 5,7% облыстары алып отыр.
Өнеркәсіп құрылымында ең үлкен үлес Солтүстік Қазақстан – 21,3%, Ақмола – 20,5%, Шығыс Қазақстан – 7,9%, Павлодар – 4,8% облыстарында байқалады.
Ауыл шаруашылығы машиналарын жасаудың дәстүрлі орталығы елдің солтүстік өңірлері болып табылады - Қостанай, Павлодар облыстары, сонымен қатар Астана қаласы. Мұнай-газ құрал-жабдығы Шығыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан, Ақтөбе облыстарында, сонымен қатар Алматы қаласында шығарылады. Көліктік машина жасау Шығыс Қазақстан, Ақмола, Солтүстік Қазақстан облыстарында, Қостанай және Астана қалаларында дамыған. Тау-кен өндіру машиналарын жасау Шығыс Қазақстан, Павлодар және Қарағанды облыстарында, электротехникалық машина жасау Оңтүстік Қазақстан, Алматы, Қарағанды облыстарында дамыған. Қорғаныс машиналарын жасау мемлекеттік тапсырыс тетігі арқылы машина жасау кәсіпорындарының қолданыстағы қуаттарына негізделетін болады. Салалық мамандандырылу орталықтарына Астана, Алматы, Қостанай, Семей, Орал, Өскемен, Петропавл қалалары жатады.
Машина жасау өндірісінің барлық түрлері бойынша негізгі қорлар тозуының (шамамен 32%), соның ішінде олардың белсенді бөлігі 40% дейін жоғары дәрежесі байқалады. Саланың қызметтегі кәсіпорындар қатарында құрал-жабдықтардың тозу дәрежесі 70% жетеді.
Жалпы сала кәсіпорындары санында машина жасау өнімнің соңғы түрлерін өндіруші-зауыттар 6%-ды ғана құрайды.
Республикадағы машина жасау өнімі үлесіне экспорттың жалпы көлемінде 1% және импорттың – 26% келеді, бұл осы саладағы бәсекеге қабілеттілік пен экспортқа бағдарланушылықтың әлсіздігі туралы және Қазақстанның импорттан тәуелді болып қалуын көрсетеді.
Отандық машина жасау өнімдерінің негізгі тұтынушылары тау-кен өндіруші компаниялары (тау шахталық және мұнай-газ құрал-жабдығы), ауыл шаруашылығы, темір жол, автомобиль жолаушылар және жүк тасымалдау компаниялары болып табылады.
Машина жасау және машина жасау кәсіпорындарды материалдық ресурстармен қамтамасыз ететін, конструкторлық материалдар салаларының арасындағы өзара байланыс жоқ. Сонымен қатар әлемдік нарықтардағы бетбұрыстарға байланысты, сенімді отандық негізгі және қосалқы материалдар базасынсыз машина жасау кешенінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге болмайды.
Саладағы жұмыспен қамтылу мәселелері. Салада соңғы 20 жылда персоналдың саны – 1990 жылғы 350 мың адамнан 2009 жылы 78 мың адамға дейін 4,5 есеге қысқарды. Машина жасау саласында бар еңбек ресурстары басым түрде Шығыс Қазақстан – 8,5%, Ақмола – 7,2%, Қарағанды – 4,9%, Солтүстік Қазақстан – 3,8% облыстарында шоғырланған.
Осылайша, Қазақстанның машина жасау кешенінде мынадай негізгі проблемалар бар:
жетекші әлемдік өндірушілермен байланыстың, технологиялық болжау тетіктерінің және ақпаратқа жетімділіктің болмауы;
техникалық қайта қарулану, машина жасау өніміне мұнай және басқа компаниялар мен ұйымдардың қажеттіліктері, жоспарлары туралы ақпарат болмауы;
инфрақұрылымның маңызды бөлігін жоғалту (ҒЗИ, КБ, тәжірибелік база, сынақ және техникалық бақылау орталықтары, стандарттау, сертификаттау, ақпараттандыру және тағы басқа ұйымдары);
тиімділікті жоғарылатуға кедергі болатын, машина жасау өндірістері тозуының жоғары деңгейі;
техникалық, пайдалану және экономикалық көрсеткіштер, дизайн, сенімділік пен ұзақ мерзімдік, қызмет көрсету ыңғайлылығы және тағы басқа бойынша шығарылатын өнімді жаңғыртудың төмен қарқындары;
өндірістің төмен рентабельдылығы, айналым қаражатының жеткіліксіздігі және саланың инвестициялық тартымсыздығы;
түпкі өнім өндірісіне емес, жинақтаушыларды шығаруға бағдарланған отандық машина құрылысының аралық сипаты;
бірыңғай, өзара байланысты арнайы, өңірлік ерекшеліктерін есепке ала отырып, инновациялық инфрақұрылымның болмауы, саладағы инновациялық белсенділіктің төмен деңгейі, жоғары қосылған құны бар ғылымды көп қажет ететін жоғары технологиялық бұйымдар өнімінің төмен өндірісі;
шығарылатын машина жасау бұйымдарының бәсекеге қабілеттілігінің төмендігі және шағын номенклатурасы;
республиканың машина жасау кәсіпорындары арасында кооперациялық байланыстардың төмен деңгейі;
өнімнің сатудан кейінгі қызмет көрсету деңгейінің төмендігі;
өндіріс және басқару саласындағы білікті кадрлардың тапшылығы.
Тұжырымдар мен қорытындылар. Қазіргі сәтте және Қазақстанның машина жасау кәсіпорындарына перспективада негізінен, отандық металдар және резеңке техникалық бұйымдармен қамтамасыз етілетін болады. Сонымен бір уақытта елдің арнайы болат (тотықпайтын, құралдық және басқалары) өндірісі мәселесін зерттеу қажет, өйткені өнімнің берілген түрлеріне сұраныс өсетін болады, ал республикада бұл өнім өндірілмей жатыр. Бұл сала үшін маңызды өлшемде тұтынылатын немесе сирек қолданатын материалдық ресурстарды Қазақстанда ұқсас өндірісі болмаған жағдайда, басқа елдерде кооперациялар бойынша сатып алу жөн.
Машина жасау үшін еңбек ресурстарына қажеттілік мамандар дайындау арнайы орталықтарда және біліктілікті жоғарылату курстарында, техникалық кәсіпті Қазақстанның колледждерде, ЖОО-да оқыту арқылы отандық мамандарды дайындау арқылы шешу жоспарлайды.
Тауарлардың, қызметтердің перспективалы өндірісін дамыту жағдай жасалған, бірақ технологиялық болжау және инновацияларды коммерциялау, әлдеқайда нақты маркетингтік зерттеу және болжау институттарын ұйымдастыру қажет. Қызметтер және әрекеттердің басқа түрлері саласында лизинг, франчайзинг, қызмет көрсету орталығы және жөндеу және тағы басқа тарату үшін жағдай жасау, жетілдіру және одан әрі дамыту қажет.
Мұнай-газ өңдеу саласы
Саланың қазіргі жағдайы. Қазіргі уақытта әлемдегі мұнай өңдеуді дамыту моторлық отын және мұнай химиялық өнімге сұраныстың өсуімен және бір уақытта экономиканың энергетикалық және өнеркәсіптік секторында мұнай өңдеу өнімдерін тұтынуды төмендеумен шартталған.
Елде мұнай өңдеу саласы үш мұнай өңдеуші зауыттармен, бір газ конденсатын өңдеу бойынша (КТО) көп тонналы қоңдырғы және 6 мұнай шикізатын өңдеу бойынша қолданыстағы шағын зауыттармен ұсынылған.
Елдің ЖІӨ саланың үлесі 2009 жылдың қорытындылары бойынша 1,2% құрайды. Елдің өнеркәсіптік өндіріс құрылымында сала үлесі 4,1% құрайды және төмендеуге бет алған: осылайша 2005 жылы берілген көрсеткіш 2,7%, ал 2000 жылы 3,3% құраған. Егер 1990 жылы республиканың МӨЗ 17,85 млн.тонна мұнай өңделсе, 2009 ж. – 12,3 млн. тонна мұнай өңделген.
Сала құрылымы. Негізгі мұнай өңдеуші қуаттар Атырау (Атырау мұнай өңдеу зауыты), Павлодар (Павлодар мұнай химиясы зауыты), Оңтүстік Қазақстан (Петро Қазақстан Ойл Продактс) облыстарында орналасқан.
Барлық 3 МӨЗ қазіргі жағдайда орналастыру оңтайлы болып табылмайды, өйткені олар ірі өңірлік тұтынушылардан қашықтықта орналасқан, оларға мұнай өнімдерін жеткізу қымбатқа түседі.
Сала дамуының өңірлік аспектілері. Өндірілген мұнай өнімдерінің республикалық көлемдегі 2009 жылы Атырау облысының үлесі – 65,0%, Оңтүстік Қазақстан – 6,1%, Павлодар – 5,7%, Маңғыстау – 2,1%, Ақтөбе – 1,9%, Батыс Қазақстан – 1,0%, Жамбыл – 0,6%. Осылайша, мұнай өнімдерін шығарудың республикалық көлемінің 84%-нан астамы Атырау, Павлодар және Оңтүстік Қазақстан облыстарының аумағында орналасқан мұнай өңдеу зауыттарында өндірілді.
2009 жылы өндірілген моторлық отынның республикалық көлемінде жетекші позицияларды жалпы республикалық көлемде 46,9% үлесі бар Павлодар облысы, Оңтүстік Қазақстан – 31,0%, Атырау облысы – 21,1% алды.
ЖӨӨ құрылымында сала Павлодар (8,9%), Оңтүстік Қазақстан (6,5%), Атырау (2,8%), облыстарында көшбасшылық етеді.
2000 – 2009 жылдар кезеңінде Ақтөбе, Алматы, Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Қарағанды, Маңғыстау облыстарында жеке мұнай өңдеуші шағын зауыттар енгізілді.
Сала өнімін пайдалану бағыттары. Өндірілген мұнай өңдеу өнімдерін негізінен елдің ішкі нарығы тұтынады. Өнімнің аз ғана көлемдері экспортқа жеткізіледі: мазут – 600 мың тоннаға дейін, дизель отыны – жылына 200 мың тоннаға дейін. Негізгі мұнай өңдеу саласының экспорттық бағыттары Орталық Азия елдерінің нарықтары болып табылады – Өзбекстан, Қырғызстан.
Сонымен бірге, отандық өнім өндірісінің кемшілігі автомобиль жанармайы сияқты позициялар бойынша білінеді, олар Ресейден импорт есебінен толықтырылады.
Саланың проблемалық мәселелері. Мұнай өңдеу салаларының негізгі проблемаларына келесілер жатады:
отандық (Павлодар және Шымкент) МӨЗ-дің шетелден шикі мұнай жеткізілімдеріне жоғары тәуелділігі;
өңдеу кәсіпорындарының салыстырмалы жоғары емес қуаттылығы;
ішкі өңдеушілерге шикі мұнайды жеткізу үшін мұнай құбырлары жүйесінің дамымауы;
қажетті мұнай өнімі түрлерін жеткілікті мөлшерде өндіруге мүмкіндік бермейтін, көбінесе ескірген құрал-жабдықтар.
Тұжырымдар мен қорытындылар. Ел тұтынушыларының сұранысын сан алуан жоғары сапалы өзіндік мұнай өнімдерімен қанағаттандыру үшін мынадай міндеттерді шешу қажет: мұнай өңдеуді құрылыспен, жаңғырту, қайта құру және кеңейтуді және мұнай химиясы өнімін шығару бойынша жаңа қуаттарды пайдалануға іске қосуды, қолданыстағы МӨЗ мұнай шикізатымен жобалық жүктеуді қамтамасыз етуді, аудандарда тұтыну көлемін ұлғайтатын жаңа МӨЗ құруды жүзеге асыру.
Газ өңдеу. Соңғы уақытта тұрақты үрдістердің бірі әлемдегі энергия теңгерімінде табиғи газдың өсіп жатқаны маңызы болып табылады. Соңғы 10 жылда бастапқы энергия ресурстарының әлемдік теңгерімдегі табиғи газ үлесі 1997 жылғы 21,7 % бастап 2007 жылы 24% дейін ұлғайды.
Экологиялық таза және экономикалық отын болып табыла отырып, газ белгілі дәрежеде өз бәсекелестерін (көмір мен мұнай) энергетика саласынан шығарып жатыр. Бүгінгі таңда елдің отын-энергетикалық теңгерімінде газ 53,7%-ды құрайды.
Саланың қазіргі жағдайы. Қазіргі уақытта республикада газ өңдеу бойынша жалпы жобалық қуаттылығы 19,4 млрд. текше м, сұйытылған газ шығару бойынша – 1400 мың тонна құрайтын 6 газ өңдеуші кәсіпорын қызмет етеді. Негізгі газ өңдеуші қуаттылықтар Атырау (Теңіз ГӨЗ), Маңғыстау (Қазақ ГӨЗ), Батыс Қазақстан (Қарашығанақ өңдеу кешені), Ақтөбе (Жаңажол ГӨЗ), Жамбыл (Амангелді ГКӨҚ), Қызылорда (Ақшабұлақ ГКӨҚ) орналасқан.
Сала өнімін пайдалану бағыттары. Республиканың ішкі нарығында аз бөлігі тұтынылады – жылына өндірілетін 1340 мың тоннадан 440 мың тонна ғана шығарылады. Қалған газ экспортқа жіберіледі.
Тұжырымдар мен қорытындылар. Қолданыстағы қуаттар елдегі газды толығымен өңдеуді қамтамасыз ете алмайды. Теңіз кен орынын дамыту келешекте 8-10 млрд. м³ дейін, Қарашығынақ – өндіріп жатқан көлемге қосымша 10 млрд. м³ дейін және Қашаған кен орынын игеру жылына 5-6 млрд. м³ өңдеуді талап етеді. Мұның барлығы келешекте қолданыстағы ГӨЗ кеңейту және шағын мұнай-газ кен орындарын әзірлеуде газ тазалау бойынша арнайы қондырғылар құрылғыларымен жаңаларын салуды талап етеді.
Құрылыс материалдары өнеркәсібі
Саланың рөлі және орны. Республиканың өнеркәсіп өніміндегі құрылыс материалдары саласының үлесі 2009 жылы 2%-ды, ал өңдеу өнеркәсібінде – 6,2%-ды құрады. Салада 31,8 мың адам жұмыс істейді (2009 жылдың қорытындылары бойынша), бұл республиканың өнеркәсібіндегі жұмыс істейтіндердің 4,5%-ын құрайды.
1990 жылмен салыстырғанда 2009 жылы республиканың өнеркәсіп өндірісінің жалпы көлеміндегі сала үлесі 5,9%-дан 2,0%-ға дейін, ел ЖІӨ-сінде тиісінше 4,3%-дан 0,5%-ға дейін төмендеді.
Саланың қазіргі жағдайы. 2009 жылдың қорытындылары бойынша саладағы қызмет етуші кәсіпорындар 2936 бірлік болды, бұл 1990 жылмен салыстырғанда үш есе кем. Саладағы кәсіпорындардың көбісінің техникалық деңгейі алдыңғы қатарлы шетел технологиялары талаптарынан едәуір артта қалып отыр. Бұған негізгі себеп – инвестициялардың жеткіліксіздігі, жоғары тозу (70%-ға дейін), негізгі қорларды баяу жаңарту және білікті кадрлардың жетіспеушілігі. Өндіріс энергия тұтынудың жоғары деңгейі бар ескірген технологиялар бойынша экологиялық талаптарды сақтаусыз жүргізіледі.
Саланың ағымдағы жай-күйін талдау бойынша құрылыс материалдарының өнеркәсіптің барлық түрлері бойынша өнім өндірісінен сұраныстың жоғарылығы орын алып отырғаны анықталған. Жеке қажеттіліктерді өтеу үшін сала импортының (2003 – 2008 жылдар) 48% көлемінде орташа жылдық өсімі бар.
Сала құрылымы. Құрылыс материалдары өнеркәсібінде цемент өндіру саласы жақсы дамыған, сонымен бірге шыны, санитарлық-техникалық бұйымдар өндірісі толығымен жоқ. (Болжамды схемаға 11-қосымшада көрсетілген).
Республиканың цемент өнеркәсібі саласында 4 зауыт жетекшілік етеді: «Central Asia Cement» АҚ (бұрынғы Қарағанды цемент зауыты), «Шымкентцемент» АҚ, «Семейцемент» АҚ, «Хайдельберг Шығыс-цемент» АҚ (бұрынғы Өскемен цемент зауыты). Бұл зауыттардың жалпы жобалық қуаттылығы – 8400 мың тонна, қолдағы – 4700-4900 мың тонна. Ел аумағында цемент зауыттарының ағымдық орналасуы кеңестік дәуірде салынған және цемент шикізаты көздерінің және дайын өнімді тұтынушылар жақындығымен анықталған. Республиканың барлық цемент өндірістері үшін ең өзекті проблема «ылғалды» тәсілмен цемент өндірудің ескірген технологиясын қолдану болып табылады, ол энергияны көп жұмсайды, бұл отандық өнімнің бәсекеге қабілеттігін әлсіретеді.
Шикізат базасы. Елдегі керамикалық санитарлық-техникалық бұйымдар өндірісі үшін; табақ шыны өндірісі үшін кварц құмы; жылу сақтайтын және отқа төзімді материалдар өндірісі үшін жоғары сапалы шикізат қорлары бар, бірақ олардың өндірісі реттелмеген. Сонымен бірге, барланған рудалық емес материалдар қорлары республиканың барлық аумақтарында бар. Негізгі проблема өндірушіге дейін тасымалдау және сол шикізатты қажет күйіне (шыны өндірісінде) жеткізуден құралады. Цемент шикізатының кен орындары елдің барлық өңірлерінде кездеседі. Ең ірі қорлар Ақмола, Оңтүстік Қазақстан, Алматы, Атырау, Қостанай, Қарағанды облыстарында шоғырланған.
Республикада шыны өнеркәсібінде қолданылатын бөлшектер өндірісі үшін кең шикізат базасы бар. Сала дамуы үшін және соңғы өнімді алу үшін кварц құмын байыту бойынша аралық өндірісті құру талап етіледі.
Сала өнімін қолдану бағыттары. Қазақстанда табақ шыны, фаянс пен фарфордан санитарлық-техникалық бұйымдардан басқа, барлық құрылыс материалдары, бұйымдар және жартылай дайын фабрикаттар шығару іске асырылады.
Қазіргі уақытта құрылыс материалдарының отандық өнеркәсібі Қазақстанның құрылыс кешені қажеттіліктер бөлігін ғана қанағаттандыруға қабілетті. Соның салдарынан нарықта импортық өнім қомақты үлес алып отыр.
Сала дамуының өңірлік аспектілері. Аумақтық бөліністе сала дамуында маңызды саралану байқалады. Құрылыс материалдары өндірісі негізінен Алматы, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстарында және Астана мен Алматы қалаларында (оларға өндіріс көлемінің 60%-дан астамы тиесілі) шоғырланған. Сала – Шығыс Қазақстан, Қарағанды және Оңтүстік Қазақстан облыстарыда жақсы дамыған.
Саладағы жұмыспен қамту мәселелері. Салада жұмыс істейтіндердің саны 1990 жылмен салыстырғанда 2000 жылы 126,2 мың адамнан 18,6 мың адамға дейін немесе 7 есеге қысқарған. Сонымен бір уақытта 2000 жылдар ортасында саладағы құлдыраумен байланысты құрылыстың жоғары қарқындары жұмысшылар санының 2000 жылғы 18,6 мың адамнан 2007 жылы 38,4 мың адамға дейін немесе 2,1 есе өсуіне алып келді. Бірақ құрылыс саласын көп дәрежеде қозғаған экономикалық дағдарыс құрылыс материалдары өнеркәсібінің өніміне сұранысты қысқартып ғана қоймай, сонымен бірге саладағы жұмыспен қамтылғандар санын да қысқартты (2009 жылы – 31,8 мың адам, бұл 2007 жылғы деңгейден 17,2%-ға төмен).
Тұжырымдар мен қорытындылар.
Негізгі сала дамуын тежеуші проблемаларға техникалық реттеу жүйесінің және мемлекеттік нормалаудың халықаралық стандартқа сәйкессіздігі, технологиялық төмен деңгейі және еңбек өнімділігін, инновациялық даму дәрежесінде қалып қою жатады.
Бүгінгі күні кәсіпорын ішінде де, мемлекеттік деңгейде де инновациялық жұмыс жүргізілмейді. Республикада құрылыс материалдарын алудың жаңа тәсілдерін әзірлеумен және бар өндірістік желілерді жаңғыртудың ықтимал жолдарын табумен, ҒЗТКЖ жүргізумен, нанотехнологиялар негізінде жаңа композициялық материалдар өндірісімен және өнерді сынаумен айналысатын арнайы ҒҚИ жоқ.
Атом саласы. Қазіргі уақытта ядролық энергетика басты түрде, электр өндіру үшін пайдаланылады, бірақ келешекте ядролық энергия электр өндірумен қатар біртіндеп технологиялық үрдістерде жылу жабдықтауда органикалық отынды алмастыратын болады.
Саланың шикізаттық ресурстары. Қазақстан барланған уран қорлары бойынша әлемнің жетекші мемлекеті болып табылады, оның қойнауында олардың жалпы санының 19%-ы шоғырланған. Сонымен, олардың шамамен 65% ең үдерісті, экологиялық қауіпсіз және экономикалық мақсатқа сай әдіспен жерасты шығару үшін жарамды. Елдің уран қорлары В және С1 санаттарында 469 мың тоннаға бағаланады. Уран қорлары батыста (Маңғыстау облысы), солтүстікте (Ақмола облысы) және елдің оңтүстігінде (Оңтүстік Қазақстан облысы) шоғырланған.
Саланың қазіргі жағдайы. 1990 жылы Қазақстан ядро-отындық циклды (ЯОЦ) екі буынға ғана ие: уран өндіру және отындық таблеткалар өндірісі.
«Қазатомөнеркәсіп» ҰАК құру трансұлттық тік бағытта бірігетін компания ретінде оған ең жақын таяу болашақта ЯОЦ сегменттерінің әр бірінде болуға негіз салды. Ел ресейлік ядролық реакторлардың барлық түрлері үшін, Үлбі металл зауытында (ҮМЗ) «Қазатомөнеркәсіп» ҰАҚ кіретін отын таблеткаларының негізгі жеткізушісі болып табылады.
ҮМЗ маңызды атомдық техника материалдардың бірі – бериллий өндірісін реттеді. ҮМЗ бериллий өнімінің өндірісін екі жаңа өніммен – барлық бериллий нарығының 70%-ын құрайтын карботермикалық лигатура және бериллий жезімен толықтырды.
ҮМЗ-де танталниобийлік өндірісі ерекше назар аударуды талап етеді. ҮМЗ құрылымына кіретін тантал зауыты, ғылыми зерттеулер жүргізуді, тантал өнімінің барлық гаммаларының өндірісі және технологиялар әзірлеуді (құйма, чипсы, жаю) және оған серіктес ниобийлік өнім әзірлеуді қамтамасыз етуге қабілетті. Бұл бұрынғы кеңес одағы кеңістігінде осындай мүмкіндіктері бар жалғыз кәсіпорын. Сыйымдылығы жоғары тантал ұнтақтары және жаңа ұрпақ конденсаторлары үшін сымдар өндірісін қосу жоспарланады.
Салада өнімді пайдалану бағыттары. Ішкі сұраныс болмауына байланысты, отандық уран өнеркәсібі өнімінің 100% экспортталады.
Атом энергетикасының даму әлеуеті. Атомдық өнеркәсіптің одан әрі дамуы атомдық энергетикамен байланысты болады. Әлемдік тәжірибе Қазақстанда ядролық энергетиканы пайдалану бойынша болашақта энергетикалық проблемалар шешілмейтінін көрсетті. Қазақстан атом энергетикасын дамытудың маңызды әлеуетіне ие, ол үшін объективті алғашарттары бар:
1. Елде әлемдік барланған уран қорларының 19% шоғырланған.
2. Қазақстандық атомдық энергетиканы ядролық отынмен қамтамасыз етуге қабілетті жеке дамыған уран өндіруші және өңдеу өнеркәсібі бар.
3. Ғылыми-зерттеу эксперименталдық базасының және «ҚР Ұлттық ядролық орталығы» РМК біріктірілген халықаралық танымалдылыққа ие атом энергетикасының, ядролық технологиялардың, радиациялық материалтану және ядролық физиканың дамуы мен қауіпсіздігі саласындағы іргелі-қолданбалы зерттеулер бағдарламаларының орындалуын қамтамасыз ететін білікті ғылыми-инженер кадрлардың болуы.
4. Ядролық және радиациялық қауіпсіздік ұлттық жүйесі МАГАТЭ-біріктірілген.
Химия өнеркәсібі
Саланың рөлі және орны. Әлемнің жетекші елдерінде өнеркәсіптік өнім өндірісінде сала үлесі 13-15%-ға жетеді, сонымен бір уақытта Қазақстанда 2009 жылы бұл көрсеткіш 0,9% ғана құрады.
Сала дамуының әлемдік үрдістері перспективада химиялық өнеркәсіпте биотехнологиялық өндірістер көбірек мәнге ие болатынын айқындайды. Саладағы қазіргі құрылымдық өзгерістер органикалық химия, пластмасса, фармацевтикалық дәрі-дәрмек ғылымды қажет ететін өндірістер үлесін жоғарылатудан, сонымен қатар өңдеу және негізгі ішкі салалар және шикізат өңдеуші және жартылай өнімдер өндіруші өндірістер үлестерін азайтудан құралады.
Саланың қазіргі жағдайы. Экономиканың әр түрлі салалары үшін шикізат, жартылай өнім және материалдардың ірі жеткізушісі болып табылып, химиялық өнеркәсіп ҚР-дағы басым салалар қатарына кіреді.
Бірақ қазіргі уақытта сала біршама маңызды орын алып отыр: елдің ЖІӨ құрылымындағы оның үлесі небәрі 0,3% құрайды. Соңғы 20 жылда (1990 жылдан бастап) сала 9 есе қысқарып өз маңыздылығын жоғалтты – 1990 жылы ЖІӨ құрылымындағы саланың үлесі 4,7%-ды құраған.
Өңірлердің ЖӨӨ құрылымында сала елеусіз орын алады 0,1%-дан (Ақмола облысы ) бастап 0,9%-ға (Ақтөбе облысы) дейін.
2000-2009 жылдары химиялық өнім өндірісі көлемдерінің өсімі хром тотығы бойынша 1,2 есе, фосфор – 5,2 есе, моногидраттағы күкірт қышқылы – 1,6 есе, минералды немесе химиялық азотты тыңайтқыштар - 31,5 есе, минералды немесе химиялық азоттық тыңайтқыштар - 234,5 есе, мұнай химиялық өнімі – бастапқы нысанда стирол полимері – 28 есе артты (Болжамды схемаға 12-қосымшада көрсетілген).
Елдің өңірлік бөлінісінде химиялық сала мына облыстарда дамыған:
Оңтүстік Қазақстанда минералдық тыңайтқыштар, тұрмыстық химия құралдары, лактар мен бояулар өндіру кәсіпорындары, сондай-ақ техногендік қалдықтарды қайта өңдеу кәсіпорындары орналасқан. Республиканың оңтүстігінде «Қазфосфат» ЖШС орналасқан (Жамбыл облысы);
Батыс Қазақстанда – шектелген және шектелмеген химия өнімін, жарылғыш заттар, минералдық тыңайтқыштар өндірісі. Қазақстанның батысында екі ірі кәсіпорын бар - «ҚазАзот» ЖШС (Маңғыстау облысы) және «Ақтөбе хром қоспалары зауыты» АҚ (Ақтөбе облысы), Сондай-ақ бір орташа - «Нитрохим» Қазақстан оқ-дәрілерді кешенді жою орталығы (Ақтөбе облысы);
Солтүстік және Оңтүстік Қазақстанда – органикалық және бейорганикалық химия өнімін, күкірт қышқылының өндірісі. Бұл жерде орналасқан «Каустик» АҚ (Павлодар облысы), «Орика-Қазақстан» АҚ, «Үлбі-ФторКешені» ЖШС, «Серебрянск бейорганикалық өндірістер зауыты» ЖШС, «Қазмырыш» АҚ (күкірт қышқылын шығарады) (Шығыс Қазақстан облысы);
Орталық Қазақстанда – лактар мен бояулар, жарылғыш заттар, өсімдіктерді қорғау және тұрмыстық химия заттары. Бұл жерде «Арселор Миттал Теміртау» АҚ, күкірт қышқылын өндіретін «Қазақмыс» Корпорациясы» ЖШС, (Қарағанды облысы), сондай-ақ орта және шағын кәсіпорындардың екі ондығы орналасқан.
Саладағы өндіріс көлемі бойынша ел бойынша жалпы көшбасшылар: Жамбыл – 25,2%, Ақтөбе – 16,2%, Қарағанды – 11,6%, Шығыс Қазақстан – 5,3% облыстары, Алматы қаласы – 5,5%.
Химия өндірісі саласында өнім өндіру көлеміне Жамбыл – 18,7%, Ақтөбе 2% облыстары үлкен үлес қосады. Өзге өңірлерде сала үлесі айтарлықтай емес және 0,005%-дан (Қызылорда облысы) 1,25%-ға дейін (Алматы қаласы) ғана тербеледі.
Саланы дамытудың алғышарттары. Қазақстанда химия өндірісін дамыту үшін бай шикізат кешені бар: мұнай өңдеу, кокс химиясы, фосфориттер мен күкірт колчеданы, бром, тағам және калий тұзы, натрий сульфаты.
Химия өндірісінің шикізат кешені саланы дамыту үшін қажет барлық пайдалары қазбаларға ие:
Қазақстанда Жамбыл облысында орналасқан Қаратау бассейнінде және ішінара Оңтүстік Қазақстан облысында негізгі жер қойнауы бассейнінде шоғырланған фосфорит кендерінің (ТМД аумағында фосфорит шикізатының барланған қорының 1/3 және барланған әлемдік қорлардың 5% шамасында) кен бойынша 5,0 млрд тонна және фосфордың бесінші дәрежелі қышқылының 1,2 млрд тонна есепке алынған теңгерімдік қорларын есепке алғанда елеулі қорлары бар. Негізгі шикізат көздері Жамбыл, Ақтөбе, Атырау және Маңғыстау облыстарына шоғырланған.
Азот алуға және тыңайтқыш өндіруге арналған шикізат. Қазақстанда химия өндірісі үшін табиғи газдың (метан) болуы Қазақстанда құрамында азот бар тыңайтқыштар өндірудің кез келген жобалары үшін негіз болып табылады. Негізгі ресурстарға Қарашығанақ, ТШО және Қашаған ірі кен орындары жатады.
Күкірт алуға арналған шикізат. Мемлекеттік теңгеріммен 28 мұнай, мұнай конденсаты, газ конденсаты және мұнай-газ кен орындары есепке алынған, олар Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Атырау және Маңғыстау облыстарының аумағында орналасқан.
Тұздар. Павлодар облысындағы каустик содасы мен хлорын өндіру үшін ас тұзының барланған қорлары 58 млн тонна құрайды.
Мемлекеттік теңгерімде қосымша калий тұзының 3 кен орны: Жилянское (Ақтөбе облысы, 300 млн.тонна), Индер (30 млн.тонна), Атырау облысындағы 99 кен орын (6 млн.тонна) есепке алынды.
Сала өнімін пайдалану бағыты. Сала өнімінің негізгі ішкі тұтынушылары болып қара және түсті металлургия, құрылыс материалдарының өндірісі, агроөнеркәсіптік кешен және тағы басқа болып табылады.
Саланың экспорт әлеуеті пайдалы қазбалардың едәуір қорларын есепке алғанда өте жоғары болып келеді. Саланың негізгі экспорттық позицияларына келесі тыңайтқыштар (азот, минерал, химия) жатады – 155 мың тонна (өндіріс көлемінің 82%), фосфор тыңайтқыштары – 37,4 мың тонна (84%), хром қышқылы – 36 мың тонна. Негізгі экспорттық бағыттары болып ТМД елдері, Сондай-ақ Венгрия, Польша, Сербия және тағы басқа табылады.
Сондай-ақ экспорттың маңызды құрамдауышы болып радиоактивті химия элементтері мен радиоактивті изотоптар табылады, олар Қытайға, Францияға, АҚШ-қа және Ресейге жеткізіледі. Химия өндірісі экспортында маңызды көлемге белгілі немесе белгісіз құрамдағы (алюминий қышқылы, алюминий гидрооксиді) жасанды корундын иеленеді, ол негізінен Ресейге экспортталады.
Алайда, мұндай экспорт географиясына қарамастан, экспорт құрылымындағы химия өндірісінің үлесі 5,1% құрайды, қолайсыз 1994 жылмен салыстырғанның өзінде (9,9%) төмендеді.
Саладағы жұмыспен қамту мәселелері. Соңғы 20 жылда химия өндірісінде жұмыспен қамту қысқартылды – 1990 жылғы 77,8 мың адамнан 2009 жылы 16 мың адамға дейін, яғни 4 есе азайды.
Саланың кадр әлеуеті елдің аумағы бойынша былайша орналасқан: Павлодар облысында – 5056 адам (31,6%), Ақмола – 2576 адам (16,1%), Жамбыл – 2084 адам (13%), Ақтөбе – 2021 (13%), Шығыс Қазақстан 890 адам (5,5%).
Тұжырымдар мен қорытындылар. Химия саласының бұдан әрі дамуы үшін шикізатпен қамтылуы қолайлы болып табылады. Саланың негізгі проблемаларына шикізатты өңдеудің төмен дәрежесі және негізгі қорлар тозуының жоғары дәрежесі (80%-дан астам) жатады.
Жаңа өндірістерді енгізу бойынша жаңа жобалар химия өндірісін өндіріп алу нысандарына бірге немесе қолданыстағы химия өндірістері кешенінде беріледі, бұл жобаларды инженерлік-көліктік және еңбек ресурстарымен қамтамасыз етеді.
Қолда бар әлеует бойынша химия саласының азот және минералдық тыңайтқыштар, стирол полимерін, лактар, бояулар, жуғыш құралдары, жарылғыш заттар өндіруді арттыру мүмкіндіктеріне ие.
Саланы дамытудың басым бағыттарына минералдық тыңайтқыштар, биотехнологиялық өнім (глюкоза, фруктоза, ұлпа, патока (меласса), ашытқы, этил спирті, ацетон, өсімдіктер өсімін реттеушілер) өндірісін өндіру жатады.
Фармацевтика өнеркәсібі
Саланың рөлі және орны. Фармацевтика нарығы әлем экономикасында жоғары пайдалы және тез өсетін секторлардың бірі болып табылады. Оның өсімінің ырғағы жылына шамамен 6-11%, ал пайда орташа есеппен жалпы табыстың 18%-ын құрайды.
Саланың қазіргі жағдайы. Әлемдік көлемде Қазақстанның фармацевтикалық нарығы елеусіз (шамамен 800 млн. АҚШ долл.немесе әлем нарығының 0,1%). Дайын дәрі-дәрмек (ДДД) тұтыну адам басына шаққанда дамыған елдер деңгейінен 6-12 есе төмен, бұл дәрі-дәрмек нарығының үлкен әлеуеті туралы куәландырады. Өзге елдермен салыстырғанда отандық өндіріс елдің фармацевтикалық нарығында елеусіз үлеске ие (8-10%), ДДН ұсынған деңгейден екі есе аз болып табылады.
Соңғы он жылда Қазақстанның отандық фармацевтикалық өндірісі жоғары ырғақпен дамып келеді: 2009 жылы фармацевтикалық өнім өндірісінің көлемі 2000 жылмен салыстырғанда 7,5 есеге артты, 2 017-нан 14, 9 млрд.теңгеге дейін артты.
Елдің фармацевтика нарығының негізгі ерекшеліктері дәрі-дәрмектерді мемлекеттік сатып алудың елеулі үлесі (шамамен нарықтың 50%), отандық фармацевтика өндірістің төмен бәсекеге қабілеттілігі болып табылады.
Сала құрылымы. Медициналық тәжірибеде қолданылатын маңызды дәрі-дәрмектердің әлемдік тізбесі 700-ден астам атаудан тұрады. Қазақстанда өмірлік маңызды дәрілер құралы 300 атаудан анықталды, оның ішінде 70 түрі елде шығарылады, ал 46 түрі бойынша отандық өндіріс есебінен ел қажеттілігі толық қамтамасыз етіле алады.
Саладағы аса ірі өндірушілер – Шымкент қаласының «Химфарм» АҚ, Алматы фармацевтика фабрикасы, «Ромат» фармацевтика компаниясы» ЖШС (Павлодар қ.), «Глобал Фарм бірлескен кәсіпорны» ЖШС (Алматы қ.).
Қазақстан фармацевтика нарығында бүгінгі күнгі көшбасшы позициясын иеленетін Santo компаниясы («Химфарм» АҚ, Шымкент қ.) Арыс өзенінің жағасында ғана өндірілетін дерменемен ғана жұмыс істейді. Кеңес үкіметі уақытында аталған кәсіпорын көкнәрді жоғары тазалаудан алынатын есірткі субстанциясының (морфин, кодеин, дионин жәні тағы басқа) негізгі өндірушісі ретінде дамыды. Көптеген жылдар бойы зауыт денсаулық сақтаудың қажеттіліктерін қанағаттандырып қана қоймай, сонымен қатар оларды өзге елдерге де жеткізіп отырды. Сондай-ақ дәрі-дәрмек жасау үшін келешегі бар құнды шикізат ретінде Мойынқұмда өсетін ақ жусан, Орталық және Солтүстік Қазақстанда өсетін ақ сортаң және ащы жусан саналады.
Сала өнімін пайдалану бағыттары. Сала өніміне сұраныстың жоғары болуына және өз өндірісі көлемдерінің төмен болуына қарай оның негізгі көлемі отандық нарықта пайдаланылады. Ішкі сұраныс негізінен импорттық дәрі-дәрмектер есебінен қанағаттандырылады.
Қазіргі уақытта саланың экспорт әлеуеті жоғары емес, себебі отандық тұпнұсқа дәрі-дәрмектердің шетел фармацевтикалық нарығына шығаруы республиканың фармацевтикалық өндірісінің халықаралық стандарттарға (GMP, GLP, GCP) сәйкес дәрі-дәрмек өндіруге дайын болмауына байланысты біршама қиындатылған.
Қазақстанның ДДД негізгі сатып алушылар Қырғызстан мен Өзбекстан болып табылады, Украина және Түрікменстанға экспорт жоғарылады.
Саланың өңірлік даму аспектілері. Фармацевтикалық өнім өндірісі негізінен Оңтүстік Қазақстан облысында (50,8%) және Алматы қаласында (31,5%) шоғырланған. Дәрі-дәрмек өндіру, сондай-ақ Шығыс Қазақстан, Қарағанды және Павлодар облыстарында жүзеге асады.
Салада жұмыспен қамту мәселелері. Соңғы 20 жылда салада жұмыспен қамтылғандар саны едәуір артты – 1990 жылғы 1 мың адамнан 2009 жылы 3,1 адамға дейін. Негізгі жұмыспен қамтылғандар мына аумақтарда байқалады: Павлодар облысы – 1095 адам (35%). Сондай-ақ Оңтүстік Қазақстан облысында жұмысшылар саны көп - 1000 адам. (елде жұмыспен қамтылғандардың 32%), Солтүстік Қазақстан – 391 адам. (12%), Шығыс Қазақстан – 227 адам. (7,2%), Қарағанды – 100 адам. (3,2%) облыстарында және Алматы қаласы – 231 адам. (7,4%).
Тұжырымдар мен қорытындылар. Қазіргі уақытта республикада басым дженерикалық дәрілерді өндіруге арналған шикізат негізінен өзге елдерде жасалған импорт есебінен жүзеге асады. Фитодәрілер мен өсімдіктер шикізатынан және жануарлар шикізатынан жасалған дәрілер отандық шикізат есебінен қамтамасыз етіледі.
Сала дамуын мына проблемалар тежейді:
кәсіби мамандардың тапшылығы;
жабдықтардың белсенділігі моральдық және физикалық тозуы;
қазіргі заманғы технологияның жетіспеушілігі.
Қазақстан үлкен аумаққа және ұтымды географиялық жағдайға, өсімдік дәрі-дәрмек шикізатының бай түрленуіне және өсімдік тектес дәрі-дәрмектерді әзірлеу және өндіру саласында маңызды ғылыми-техникалық әлеуетке, сондай-ақ әлемдік үдеріс жағдайында аталған бағыттың озық дамуына ие бола отырып, даму келешегіне де ие бола алады. Дәрі-дәрмек өндірудің біршама басым бағыттары дженерикалық дәрі-дәрмек өндіру, биодәрілер, дәрі-дәрмектер және өсімдік, жануар, шектелмеген және минералды шикізат негізінде жасалған субстанциялар өндіру болып табылады.
Жеңіл өнеркәсіп
Саланың орны мен рөлі. Кез келген елдің жеңіл өнеркәсібі – экономиканың маңызды көп бейнелі және инновациялық тартымды секторы. Жеңіл өнеркәсіп өнімін тұтыну деңгейі бойынша азық-түлік тауарларынан кейін екінші орында тұр.
Тігін және жеңіл өнеркәсіп – әлемнің көптеген елдерінде бюджетпен қалыптастыратын экономиканың негізгі салаларының бірі болып келеді. Түркия, Пәкістан, Үндістан, Ливан, Қытай сияқты елдерде тігін өнеркәсібі экономика көшбасшысына айналды. Алдыңғы қатарлы елдерде аталған сала тұрақты түрде екінші орында тұр, Жапония мен Корея сияқты елдерде автомобиль құрылысынан кейін екінші орында тұрады. Түркияда аталған сала ЖІӨ-нің 10% ие және бюджеттің 40%-ын құрайды. Қырғызстанда халықтың 30% жеңіл өнеркәсіпте жұмыс жасайды.
Сала маңыздылығы көптеген сабақтас салалармен байланысты болуында және елдің барлық шаруашылық кешеніне, ғарыштан бастап ауыл шаруашылығына дейін қызмет көрсетеді. Сала өнімін тұтыну деңгейі бойынша сала азық-түлік тауарларынан кейін екінші орында тұр.
Қазақстандағы сала жағдайы. Қазақстанда жеңіл өнеркәсіп 90-жылдардың басында болған өтпелі кезеңнің және соңғы экономикалық дағдарыстың күшті теріс белгілерін басынан кешкен салалардың қатарында болды.
Кеңес үкіметі кезеңінде Қазақстан дамыған жеңіл өнеркәсіпке ие болды. 1990 ж. өнеркәсіптік өндірісі құрылымындағы сала үлесі 15,6% жетті. Қазақстанда саланың барлық бағыттары болды: мақта-мата, жібек, шұға және жүннен тоқылған бұйымдар. Алматы мақта-мата комбинаты (АММК) және республиканың бір қатар тігін кәсіпорындары өз өнімдерін батыс елдерге экспорттады, бұл сапалы өнім белгісін байқатты.
Сала әлеуетінің төмендеуі. Қазіргі уақытта жеңіл өнеркәсіп күрделі экономикалық жағдайда. Елдің өндіріс құрылымындағы сала үлесі 1990 жылы 15,6%-дан 2009 жылғы 0,3% дейін қысқартылды. Белсенді әрекет ететін кәсіпорындар саны 2000-2009 жылдар кезеңінде 773-тен 570-ке дейін төмендеді. Егер 2000 жылы елдің ЖІӨ-дегі саланың меншікті салмағы 2,3%-ға тең болса, 2009 жылы ол 0,2%-ға дейін төмендеді. Саланың дамуының жалпы үдерісі оның әлеуетінің төмендеуімен сипатталады, себебі өндірісті тоқтатқан кәсіпорындар саны құрылып жатқан кәсіпорындар санынан 1,5 есе артық. Елдің кездеме және тігін өндірісі ішкі нарық тұтынуының 5-10% ғана жабады.
2010 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша елдің жеңіл өнеркәсібінде 1601 кәсіпорын тіркелген, оның ішінде белсенді әрекет ететін 533, онда 13,7 мың адам жұмыс істейді. Жеңіл өнеркәсіпте кәсіпорындардың 80% астамын шағын және орта бизнес құрайды, бұл жерде кәсіпорындардың шамамен 80% ескірген жабдықпен жабдықталған, олардың жүктемесі 30-40% құрайды.
Саладағы жұмысшылар санының серпіні де теріс үрдіске ие. 2000-2009 жылдары жеңіл өнеркәсіпте жұмыспен қамтылғандар саны 2 есе 27,6-дан 13,7 мың адамға дейін қысқарды. Кәсіпорын жұмысшыларының 90%-ын әйелдер құрайды.
Отандық өндірушілер негізінен аясы тар мамандануға ие болып келеді, жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындарының 70-80% киім-кешек, аяқ киім нарығында жұмыс істейді, негізінен өз ассортиментін қарулы күштер құрылымының қажеттіліктеріне және арнайы киім мен аяқ киімге бағдарлайды.
Саланы қалпына келтірудің қажеттілігі мен алғышарттары. Отандық жеңіл өнеркәсіптің қайта жаңғыруы Қазақстан үшін тек экономикалық қана емес, сонымен қатар көзге көрінерлік әлеуметтік тиімділікті алып келді. Аталған өндіріс саласы көптеген жұмыс орындарын құрайды. Сондай-ақ ауыл шаруашылығындағы бір қатар бағыттардың (мақта, жүн өндірісі) дамуын ынталандырады, әлеуметтік депрессиялық өңірлерді қайта жандыруға көмектесе алады. Сала ерекшеліктерінің ішінде салынған қаражатттың жылдам әрі жоғары тиімді қайтарымын, әйелдер еңбегін дәстүрлі пайдалануды, жоғары әлеуметтік маңыздылықты атап өтуге болады.
Шикізат ресурстарының болуы. Қазақстан үлкен шикізат ресурстарына (мақта, жүн, тері) ие бола отырып, бірінші қажеттілік тауарлары бойынша импорт тауарларына толық тәуелді болып келеді. Қазақстанда жеңіл өнеркәсіпті сәтті дамыту үшін қолайлы факторлар мен алғышарттар бар: жыл сайынғы мақта шикізатын жинау 400 - 450 мың т. мақта талшықтарын өндіру - 130-170 мың т., жүн -15-20 мың т. және 7,5 млн. данадан астам былғары шикізаты.
Шикізат сапасының проблемасы. Шикізат сапасының проблемасы – бұл теріге, өсірілетін мақтаға қатысты. Жүн, тоқыма және мата өндіруде негізінен биязы жүнді қой жүні пайдаланылады. Қазақстанда дәстүрлі түрде ет тұқымдас қой өсіреді, олар қатты және жартылай қатты жүнге ие болып келеді.
Сала өнімін пайдалану бағыттары. Шығарылатын өнім құрылымында мата, киім кешек, аяқ киім, тоқыма, шұлық және тері бұйымдары, бас киіммен қатар қарулы күштер үшін мүліктік зат болып табылатын талшық өндірудің үлес салмағы үлкен. Сала сондай-ақ халықтың медициналық тағайындау және шаруашылық субъектілерінің арнайы жұмыс киімі мен аяқ киімі, жеке қорғау құралдары бұйымдарындағы қажеттілігін қамтамасыз етеді.
Сала әлеуеті. Қазақстанда жеңіл өнеркәсіп өнімдерінің көптеген түрлерін өз аумағында өндіру бойынша орасан зор әлеуеті (шикізаттың болуы, ішкі нарық) бар. Алайда, іс жүзінде жүнді бастапқы өңдеу бойынша өндірістер жойылды, ал отандық кәсіпорындардың жүннен жасалған жіпке, тоқымаға және жүннен жасалған матаға деген қажеттілігі жылына шамамен 870,0 мың тоннаны құрайды. Қазақстанда үлгілік аяқ киім өндіруге жарамсыз терінің жартылай дайын фабрикаты шығарылатынын есепке алғанда, түрлі былғары өндірісінің үлкен сұранысы, сондай-ақ тұтынуға арналған аяқ киім қамтылмаған болып қалып отыр. Аяқ киімнің ішкі тұтынуы 2009 жылы 1945,6 мың жұп құрады, ал өндірісі тек 598,3 мың жұпты құрады.
Сала экспортының шикізат сипаты. Қосымша құны төмен шикізат пен тауарлар – қатты немесе ішінара өнделген мақта-мата және жүн маталары (бояуға немесе басып шығаруға арналған жартылай дайын фабрикаттар) жеңіл өнеркәсіп өнімінің Қазақстан экспорты құрылымында үлкен орын алады. Қазақстанда өндірілетін мақта талшықтарының шамамен 94%, былғары шикізатының 80% экспортталады. Сыртқы тауар айналымында тігін және жеңіл өнеркәсіп тауарларының үлесіне 1%-дан астамы ғана келетінін есепке алғанда, дайын өнім экспорты өте аз болып табылады.
Сала құрылымы. Қазақстанның жеңіл өнеркәсібі экономикалық қызметтің 3 түрімен сипатталады – тігін бұйымдарын өндіру, киім-кешек өндіру, былғары және оған жататын 14 шағын түрін өндіру.
Жұмыс істейтін кәсіпорындардың жалпы санының 54% киім өндірісі бойынша кәсіпорындар, 31% тоқыма және тігін өнеркәсібінің кәсіпорындары (киім кешектен өзге тоқыма және тігін бұйымдарын өндіру), былғары мен аяқ киім өндіру бойынша кәсіпорындар 9%, былғары мен теріден киім өндіретін кәсіпорындар – 6% құрайды.
Тігін өнеркәсібі иіру, тігу және әрлеу өндірісі болып бөлінеді. 2010 жылдың 1 қаңтардағы жағдай бойынша республиканың тігін өндірісінде 449 кәсіпорын тіркелген, оның ішінде белсенді әрекет ететіні – 155 кәсіпорын, оның ішінде 12 ірі, 24 орта және 119 шағын, онда 7200 адам жұмыс істейді.
Мақта өндірістері негізінен Оңтүстік Қазақстанда орналасқан.
Бүгінгі күні тігін өндірісінің үлкен кәсіпорындарына «Textiles.kz» («Ютекс»АҚ/«Меланж»АҚ) корпорациясы, «South Textiline.kz» ЖШС (Оңтүстік Қазақстан облысы) жатады, олар жылына 18,8 мың тонна мақта талшығын өндіреді.
Тігін өнеркәсібі арнайы киім, сыртқы киім, іш киім, өзге киім түрлері және аксессуарлар, тері бұйымдары, тоқыма бұйымдары, сондай-ақ шұлық өндірісінен тұрады.
2010 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша тігін өнеркәсібінде 952 кәсіпорын тіркелді, оның ішінде белсенді әрекет ететіні 329 кәсіпорын, сондай-ақ 4 ірі, 29 орта және 296 шағын кәсіпорын тіркелген, онда 5600 адам жұмыс істейді. Сала кәсіпорындары тігін өндірісіне қарағанда ел өңірлерінде кең таралған.
Тігін өнеркәсібі бойынша ірі кәсіпорындарға мына кәсіпорындар жатады: «Textiles.kz» корпорациясы («Ютекс» АҚ/ «Меланж» АҚ), «Сәуле» тігін фабрикасы» ЖШС (Шымкент қ.); «Диана-Плюс» ЖШС, «Мария-Ханым» ЖК (Орал қ.), «Қазақстан Тексти-лайн» ЖШС (Алматы қ.), «Қаз-СПО-Н» ЖШС, «Мұрагер» Семей тігін фабрикасы (Семей қ.); бәсекеге қабілетті өнім шығаратын «Ерке-нұр» ЖШС (Алматы қ.) (төсек орын және іш киім, сыртқы киім, оның ішінде ұлттық және арнайы киім, үй тоқымасы).
Өнім экспорты Ресейге, Украинаға, Белоруссияға, Литваға, Өзбекстанға және Польша, Португалия, Түркия, Германия, Бельгия, Италия сияқты алыс шетелге шығарылады.
Былғары, былғарыдан жасалған бұйымдар мен аяқ киім өндірісі тауарлық былғары, тон-тері бұйымдары мен аяқ киімін шығарудан тұрады. 2010 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша салада 142 кәсіпорын тіркелген, оның ішінде белсенді әрекет ететіні – 42, оның ішінде ірі – 1, орташа – 7 және шағын – 34, жұмысшылар саны – 900 адам.
Саланың ірі кәсіпорындары: «Семей былғары-тері комбинаты» ЖШС, «Тыныс-V» ЖШС (Шығыс Қазақстан облысы), «Рудный былғары зауыты» ЖШС (Қостанай облысы), «Петропавл былғары зауыты» ЖШС (Солтүстік Қазақстан облысы), «ТаразБылғАяқ киім» ЖШС (Жамбыл облысы), «Гекко» ЖШС (Алматы қ.).
Тоқыма және былғары өнеркәсібі кәсіпорындары дәстүрлі түрде шикізатпен қамтылған өңірлерде орналасқан.
Саланың проблемалық мәселелері. Жеңіл өнеркәсіптің проблемалық мәселелері:
Негізгі қорлардың айтарлықтай тозуы және өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің төмен деңгейі;
Қосымша құны жоғары өнім экспортының төмен үлесі;
Отандық салалық өнімді тұтынудың аз үлесі;
Еңбек жағдайының тартымсыз болмауынан білікті кадр ресурстарының жетіспеуі.
Мүмкіндіктер мен басымдықтар:
ЕурАзЭҚ Кедендік одаққа өту есебінен нарықты кеңейту;
Шикізатты қайта өңдеу бойынша (мақта, жүн, тері) өндірістерді дамыту;
Толлингті, даваль шикізатын өндіруді дамыту;
Технологиялық көшбасшылар тәжірибесін пайдалана отырып, өндірісті ұйымдастыру жолымен технологиялар трансферті;
Салада мүмкіндіктермен қатар тәуекелдер де бар;
Отандық өнім өндірісінің деңгейі шекті экономикалық қауіпсіздік деңгейінен төмен; ды тарту жетімсізділігі;
Контрабандалық және контрафактілі өнімінің экспансиясын нығайту;
әлем көшбасшылары тарапынан жоғары бәсеке.
Тігін саласында бәсекелес басымдықтар бар, олар Өзбекстан, Тәжікстан, Түркменстан сияқты әлеуетті мақта-мата өндірушілерінің жақын орналасуы. Сондай-ақ елімізге ТМД және Шығыс Еуропа елдерінің сыйымды нарықтарының орталығында орналасуы ықпал етеді.
Шикізат материалының және өңдеу фабрикаларының жинақы Оңтүстік Қазақстан облысының аумағында орналасуы тағы бір басымдылық болып саналады.
ҮИИД МБ іске асыру үшін келер бесжылдыққа сала дамуының тетіктері мен құралдары анықталған ҚР жеңіл өнеркәсібінің 2010 – 2014 жылдарға арналған бағдарламасы бекітілді. Саланы дамытудың негізгі перспективалы бағыттары тоқыма, тігін, былғары және аяқ киім өндірісінде жергілікті шикізат (мақта, жүн, былғары) бойынша өндірісті жаңғырту және әртараптандыру үшін бастамаларды жасаумен байланысты болады.
Ауыл шаруашылығы
Саланың рөлі мен орны. Қазіргі уақытта ҒТП интенсивті әсер етуіне байланысты ауыл шаруашылығы терең құрылымды қайта құру алдындағы кезеңді бастан кешуде. АӨК қазіргі заманғы дамуының жалпы әлемдік үдерістері арасында келесілерді атап өтуге болады:
жан басына шаққандағы ауыл шаруашылығы өнімін өндіру өсімі;
әлем шаруашылығында ЖІӨ-де ауыл шаруашылығы өнімі үлесінің азаюы;
ауыл шаруашылығындағы ірі бірлестіктер рөлінің артуы;
пайдаланылатын ауыл шаруашылығы жерлерінің қысқаруы, өндіріс интенсификациясы есебінен өндіріс көлемінің артуы;
еңбек өнімділігінің өсімі, салада жұмыспен қамтылғандар санының төмендеуі;
өндіріс үрдістерін тетіктендіру мен автоматтау деңгейінің өсімі;
тыңайтқыштарды, химиялық құралдарды кең пайдалану ауыл шаруашылығы дақылдарының күрт өсуіне ықпал етті;
жасанды жоғары өнім беретін өсімдік түрлерін және тиімді мал тұқымдарын енгізу есебінен өтімділіктің өсімі.
Саланың қазіргі жағдайы. Аграрлық сектор ЖІӨ-нің 6,1%-ын құрайды және елді азық-түлікпен қамтамасыз етуде басты рөлге ие болып келеді. Ауылмен елдің жартысының дерлік әлеуметтік жағдайы тығыз байланысты (46,3%). Бұл жерде ел халқының төмен тығыздылығы (шаршы метрге 5,8 адам) өнімнің материалдық-техникалық ресурстарының өндірушіден тұтынушыға дейін кеңістікті орын алмастыруы үшін маңызды шығындар қажет.
Аграрлық салада 2,3 млн.адам немесе ел экономикасында жұмыспен қамтылғандардың шамамен 1/3 жұмыс істейді, бұл жерде ауылда өзімен-өзі жұмыс істейтіндер саны 72% құрайды.
Қазіргі уақытта ауыл шаруашылығында әрекет етуші ауыл шаруашылық құрылымы 175,6 мыңнан астам деп есептеледі, оның ішінде 5,4 мың ауыл шаруашылық кәсіпорындары, 170,1 мыңнан астам шаруа (фермерлік) қожайындықтар.
Ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің көлемі 2009 жылы 1,6 трлн теңге деңгейіне жетті, 2000 жылмен салыстырған 4 есеге артты.
Бұл жерде ауыл шаруашылығының жаппай өнімі құрылымында жартысынан астамы өсімдік өніміне тиесілі.
Ауыл шаруашылығы алқаптарының жалпы ауданы 222,4 млн. га немесе жер қоры ауданының 81,6% құрайды, оның ішінде жер пайдаланушылар пайдаланатын жер алқаптары 85,5 млн. га құрайды. Ауыл шаруашылығы тағайындауындағы жер ауданы 2009 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша 91,7 млн.га құрады.
Солтүстік өңірлер дәнді дақылдар өсіруге және мал шаруашылығын жүргізуге мамандалған, оңтүстікте суару үлкен мәнге ие болғандықтан, өсірілетін ауыл шаруашылығы дақылдарының үлкен әртараптылығымен сипатталады.
Саланы дамытудың өңірлік аспектілері. Ауыл шаруашылығы өндірісінің республиканың барлық өңірлерде кездесетініне қарамастан, аграрлық сала нәтижелерінің қалыптасуына астық егетін солтүстік және шығыс өңірлер (елдегі ауыл шаруашылығы өнімін өндірудегі Қостанай облысының үлесі 15,2%, Солтүстік Қазақстан – 13%, Ақмола – 12,3%, Шығыс Қазақстан – 10,1% құрайды), сондай-ақ біршама әртараптандырылған агросекторы бар Алматы (14%) облысы үлкен үлес қосады. Аграрлық сала батыс және оңтүстік өңірлерде біршама аз дамыған, олар Маңғыстау, Атырау және Қызылорда облыстары.
Экономика құрылымындағы рөлі бойынша біршама маңызды аграрлық мамандандырылған өңірлерге Солтүстік Қазақстан облысы (облыстың ЖӨӨ-сіндегі ауыл шаруашылығы- 34,6%), Ақмола (24,1%), Алматы (18,6%), Жамбыл (12,8%) облыстары жатады. Экономика құрылымында біршама аз орын алады: Маңғыстау, Атырау және Қарағанды облыстары.
Өсімдік шаруашылығы. Елде жер ресурстарының мол болуына қарай аграрлық сектордың көп бейінді кіші саласы – өсімдік шаруашылығы дамып келеді. Егістік алқаптарының көлемі және ауыл шаруашылығы мәдениетінің негізгі түрлерін жаппай жинау көлемінің динамикасы Болжамды схемаға 13-қосымшада көрсетілген.
Өсімдік шаруашылығы құрамында астық дақылдарын өсіру басым бағыт болып келеді. Бұл жерде шамамен егістіктің 70% солтүстік өңір облыстарында шоғырланған, олар қара топырақты және қоңыр-қошқыл топырақты болып келеді, бұл әлем нарықтарында үлкен сұранысқа ие астықтың жоғары сапасына қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Соңғы 3 жылда (2007 – 2009 жылдар) республикада орташа астық өндіру 18,8 млн. тонна құрады, бұл өткен 3 жылда (2004 – 2006 жылдары) қол жеткізілген деңгейден 28,8%-ға артық. Ерекше жоғары нәтижеге 2009 жылы қол жеткізілді, бұл жылы астықты жаппай жинау 12,6 ц/га өнімділігі барысында 20,8 млн. тонна құрады, экспортқа 6,8 млн. тонна бидай мен бидай баламасында ұн сатылды.
Соңғы бес жылда картоп, май дақылдары тұқымын, көкөністер, бақша дақылдарын өндірудің оң серпіні байқалады. Сонымен қатар қант қызылшасы, шитті мақтасы, жеміс-жидек дақылдары өндірісінде төмендеу байқалады.
Соңғы бес жылда картофель, май дақылдары тұқымын, көкөністер, бақша дақылдарын өндірудің оң серпіні байқалады. Сонымен қатар қант қызылшасы, шитті мақтасы, жеміс-жидек дақылдары өндірісінде төмендеу байқалады.
Қант қызылшасын 22 500 тоннада өндірудің бірлескен қуаттылығы барысында, тәулігіне 3 650 тонна шикізат бойынша, отандық қант зауыттарының жүктемесі 2009 жылы 46% құрады. Осылайша 2009 жылы отандық шикізаттан қант қызылшасының 21,7 мың тоннасы немесе оның жалпы өндірілуінің 5,6% ғана пайдаланылды, өзге бөлігі өзге елдерден импортталатын қант шикізатынан өндірілді.
Бүгінгі күні республикада 217,3 га ауданда жабық топырақтың 1752 ғимараты қызмет етеді, республикада жалпы қуаты 382,1 мың тонна 297 көкөніс-картоп сақтау қоймалары бар, бұл республика қажеттілігінің жартысына дейін қамтамасыз етеді.
Сала өнімін пайдалану бағыттары. Өсімдік шаруашылығының өнімдері, астықты және одан жасалатын өнімдерді есепке алмағанда, ішкі қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін пайдаланылады. Қазақстан астығы әлемнің 70-тен астам еліне жеткізіледі. Қазақстан астығының негізгі импортерлеріне ТМД елдері, Таяу Шығыс елдері, Солтүстік Африка мен Еуропалық Одақ елдері жатады. Астық экспортының инфрақұрылымы кеңейтілуде: Ақтау қаласындағы астық терминалы жаңғыртылды, Баку портында, Иранның Амирабад портында астық терминалы құрылды.
Саланың өңірлік оқшаулануы. Өсімдік шаруашылығы өнімін өндіруде солтүстік өңірлер (Солтүстік Қазақстан облысының өсімдік шаруашылығы өнімінің жалпы көлеміндегі үлесі – 17,4%, Ақмола – 16%, Қостанай – 15,5%) және Алматы облысы (13,3%) жетекші позицияға ие болып отыр. Өсімдік шаруашылығы өнімдері Маңғыстау, Атырау және Батыс Қазақстан облыстарында мейілінше аз өндіріледі.
Мал шаруашылығы. Соңғы 9 жыл ішінде республиканың мал шаруашылығы саласындағы жағдай тұрақтандырылды – мал мен құс санының тұрақты өсімі, өнімділіктің артуы, отарды қалпына келтіруді жақсарту байқалады.
Жыл сайын мал шаруашылығы өнімін өндіру көлемі де артуда, олардың өсімі 2009 жылы келесідей болды: ет – 4,8%, сүт – 4,6%, жұмыртқа – 10,4% және жүн – 6,5%.
Мал шаруашылығы өнімінің өндірісі, негізінен, халық шаруашылығында шоғырланған – ет бойынша 82%, сүт – 90%, жұмыртқа өндіру – 49% және жүн – 72% құрады.
Мал мен құс өнімділігі арттырылуда, бұл ауыл шаруашлығы кәсіпорындарына тән болып келеді. Егер 2000 жылы бір сиырды сауудан болатын орташа сүт 2125 кг құраса, 2009 жылы – 3117 кг, немесе 9 жылдың ішінде 992 кг-ға артты, бір тауық беретін жұмыртқаның орташа саны – 268 бірлік құрады, 68 бірлікке арту болды, жүн қырқу – 0,5 кг-ға артты және 2,6 кг құрады.
Өнімділіктің артуына іріктелген-асылдандыру жұмыстары ықпал етті. 2000 – 2009 жылдар аралығындағы кезеңде асыл тұқымды шаруашылық саны 421 бірлікке немесе 2,7 есеге артты. 2010 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша асыл тұқымды мал шаруашылығының кешенін 685 шаруашылық субъектісі құрайды.
Ірі мүйізді асыл тұқымды мал басының саны 9 жылда 2,5 есеге артты және 2010 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша 343,5 мың бас құрады, сәйкесінше қой – 5 есе артты немесе 1 724,3 мың бас, шошқа – 10,7 есе артты және 160,0 мың бас, жылқы – 8,3 есе артты және 79,0 мың бас, түйе – 3,3 есе артты және 16,4 мың бас және құстар – 4 есе артты және 3 507,8 мың бас құрады.
Саланың өңірлік оқшаулануы. Мал шаруашылығы өнім өндіруге негізгі үлесті Алматы (жалпы республикалық өндірістегі үлесі 15%), Қостанай (14,8%), Шығыс Қазақстан (12,6%) және Оңтүстік Қазақстан (10%) облыстары қосады. Мал шаруашылығы біршама нашар дамыған өңірлер – Маңғыстау, Атырау және Қызылорда облыстары.
Тұжырымдар мен қорытындылар. Созылып жатқан аумақты және жер ресурстарының ірі қорларын есепке алғанда аграрлық сектор республиканың келешекте дамуға арналған үлкен әлеуетіне ие.
Республика бойынша тыңайған жерлер ауданы 4,5 млн. га құрайды, оның ішінде жуық арадағы жылдары айналымға шамамен 2 млн. га тарту жоспарланып отыр. Қазіргі уақытта пайдаланылмаған жерлер санатына сапа құрамы бойынша орташа сапа жерлеріне жататын жерлер енеді, оларды қалпына келтірудің белгілі бір жұмыстары атқарылғаннан кейін егістікке айналдыруға болады. Елдің аграрлық өндірісінің тиімділігі мен тұрақтылығын арттырудың маңызды резерві болып елдің оңтүстік өңірлеріндегі ирригациялық ғимараттардың сәйкес жаңғыртылуымен суармалы жерлердің аудандарын қалпына келтіру табылады.
Біздің елде бай егістік аудандары сияқты ресурстың болуы ауыл шаруашылығында мал шаруашылығының озық дамуына ықпал етуді. Сондай-ақ сыртқы өткізу нарықтарының болуы әлеуетті тұтынушылар тарапынан отандық ауыл шаруашылығы өнімдеріне сұраныстың болуын көрсетеді.
Тежеуіш факторларының бірі ауыл шаруашылығы өндірісі инфрақұрылымының нашар дамуы, ол ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу, тасымалдау және сақтау сапасына теріс ықпал етеді.
АӨК-дегі ішкі тұтыну нарығын қанағаттандыруды және экспорттық жеткізілімдерді арттыруды көздейтін басым бағыттар болып табылады:
астық өнімін және экспортын және оның тереңдетілген өңдеуден шығарылған азық-түліктерін, ет және ет өнімдерін, жүн және оның тереңдетілген өңдеуден алынған тауарларды дамыту.
май дақылдары, жеміс-жидек өнімдерін өндіруді және қайта өңдеуді дамыту;
сүт және сүт өнімдерін, қант қызылшасынан ақ қант өндіруді дамыту, құс шаруашылығын дамыту.
Ғарыш қызметі
Саланың рөлі мен орны. Ғарыш қызметінің нәтижелері қазіргі заманғы жағдайда экономика мен білімнің түрлі салаларында мультипликативтік ықпал ететін инновациялық жол бойынша қоғамдық дамудың күрделі факторы болып табылады. Қазақстанда ғарыш қызметін жүйелі дамыту елде жаңа саланың құрылуының негізін құрайды, ол ғарыш кластерінің қалыптасуына және дамуына, халықаралық мәндегі «алға жылжу» жобаларын жүзеге асыруға және Қазақстанның әлемдік экономикаға бірігуіне ықпал етеді.
Саланы дамытудың дүниежүзілік үдерістері. Болжамдар бойынша болашақта әлемдік ғарыш индустриясын және іске қосу қызметтері нарығын он жылдық тұралаудан кейін көтерілу күтеді. Атап айтқанда төмен орбиталы байланыстың жаңа ұрпақ серіктестеріне және қорғаныс тағайындауындағы жаңа серіктестерге сұраныстар АҚШ-да, Еуропада және өзге елдерде күтіледі. Бұл жерде аталған серіктестерді жеткізудің негізгі операторына Ресей жатады.
Саланың қазіргі жағдайы. Республикада ғарыш қызметінің дамуының бастамасына оның аумағында «Байқоңыр» ғарыш айлағының орналасуы ғана алғышарт болған жоқ, сонымен қатар ақпараттық технологияларды дамыту үшін өз серіктестеріне деген қажеттіліктің артуы себеп болды.
Қазақстанның ғарыш қызметінің құрылымында келесі негізгі сегменттерді бөліп айтуға болады: байланыс және хабарландырудың серіктес жүйесінің қызметтері, ғарыш аппараттарын өндіру, іске қосу қызметтерін көрсету, жерді қашықтықтың зондтау жүйесі қызметтері, ғарыш, оның ішінде навигациялық жүйелері жабдықтарын шығару және пайдалану.
Сала өнімдерін пайдалану бағыттары. Ғарыш қызметі бағыттарының біріне экономиканың өзге салалары (көлік, ауыл шаруашылығы, геология), жер, су, минералдық шикізат ресурстары, байланыстың серіктес жүйелері, Жерді қашықтықтан өңірдеу, жоғары тоқ навигациясы және деректерді беру үшін қызмет көрсету жатады.
Сала дамуының өңірлік аспектілері. Жер үсті ғарыштық инфрақұрылымы Қызылорда облысында «Байқоңыр» ғарыш айлағын, Алматы қаласындағы «Орбита» радиополигоны және «Ғарышстанциясы» сынақ кешені, Ақмола облысының Ақкөл қаласындағы Ғарыш аппараттары ұшуын бақылау және мониторинг жүргізу бойынша ұлттық ғарыш басқармасы орталығы қызмет етеді.
Саланың сипаттамасы. Республиканың ғарыш саласының негізгі жобалары энергияны көп қажет ететін болып келеді, бұл оларды республика аумағында оңтайлы орналастыруды талап етеді. Жобалардың ғылымды көп қажет ететіндігі капитал сапасына жоғары талаптар қояды, осыған байланысты сала нысандарын орналастыру барысында аэроғарыш саласында, Сондай-ақ ғарышпен сабақтас салаларда – радиоэлектрондық қондырғылар мен механика, авиация құрылымы және тағы басқа еңбек кадрларының (1000-нан астам маман) болуы қарастырылу тиіс.
Тұжырымдар мен қорытындылар. Ғарыш саласының қажеттілігі мен талаптары қазіргі заманғы жағдайда күмән тудырады. Алайда осы жоғары зияткерлік қызметті жүзеге асыру елдің тиісті ғылыми және кадр әлеуетінің боулын талап етеді.
Осыған байланысты Қазақстанның ғарыш саласын дамыту перспективасын бағалау барысында келесі проблемалардың болуынан шығу қажет:
Қолданыстағы ғылыми және сынақтық-конструкторлық орталықтардың болмауы;
Ғарыштық және инновациялық өндірістер негіздерінің болмауы;
Ғарыш саласында ғылыми және кәсіби кадрларды оқыту және даярлау жүйесінің болмауы;
Ғарыш қызметінде тиімді мемлекеттік және тәуелсіз аудит жүйесінің болмауы.
Туристік сала
Саланың рөлі мен орны. Қазіргі заманғы әлемде дамыған елдер арасында мәдени алмасу оң үрдіске ие бола алмай отыр. Туризмді дамыту адамдардың рекреациялық қажеттіліктерін қанағаттандыруды қамтамасыз етуі мүмкін және маңызды әлеуметтік-экономикалық проблемаларды шешуге ықпал етеді.
Саланың қазіргі жағдайы. Елде туристік саланың даму жағдайы соңғы жылдары динамикалық дамумен сипатталады.
Республиканың ЖІӨ-сіндегі сала үлесі 2004 жылғы 0,3%-дан 2009 жылғы 0,4%-ға дейін өсті. Бұл жерде туристік қызметте аталған кезеңде көрсетілген қызмет көлемі 3,4 есе 22,4 млрд. теңгеден 75,9 млрд. теңгеге дейін артты. 2009 жылы Қазақстанда 1203 туристік фирма жұмыс істеді, бұл 2004 жылғы 751 бірлікке және 2000 жылғы 531 бірлікке қарсы (2000 жылмен салыстырғанда өсім 2 есе артық). 2009 жылы 347,4 мың адамға қызмет көрсетілді, бұл 2000 жылғы деңгейден 2,4 есе артық.
Туристердің өмір сүру орындары инфрақұрылымын дамытудың статистикалық деректерін талдау оның тұрақты өсімінің үдерісін көрсетеді, алайда бүгінгі күні Қазақстанның аталған қуатты әлеуеті проблемаларды зерделеуге және аталған бағытта оларды шешуге жүйелі және кешенді тәсілдердің болмауынан толық пайдаланылмайды.
Қазіргі уақытта республикада 30,8 мың нөмірден тұратын 1235 қонақ үй кәсіпорыны қызмет етеді (2000 жылы олардың саны 159 бірл. 9,1 мың нөмір болатын), бір уақыттағы сыйымдылық 3 есе артты және 67857 төсек орын құрады (2000 жылы 16389 төсек орын есептелетін).
1999 жылдан бастап санаторийлік-курорттық мекемелердің және демалыс ұйымдастырудың біртіндеп көтерілуі және дамуы басталады, олардың саны 2009 жылы 110-ге дейін өсті (Болжамды схемаға 14-қосымшада көрсетілген).
Емдеу-сауықтыру қызметтерін ұсыну және дамыту нарығындағы жағдай туристік-рекреациялық бағыттағы кәсіпорындардың сандық артуына қарай өзгеруде (Болжамды схемаға 15-қосымшада көрсетілген).
Саланың әлеуеті. Қазақстан түрлі экскурсия, қыдыру, саяхат және демалыс түрлерін ұйымдастыру және өткізу үшін орасан зор ресурстарға ие болып отыр.
Экотуризмнің негізгі басым өңірлеріне Ақмола облысында Щучье-Бурабай, Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Шығыс Қазақстан облыстарындағы курорттық өңірлер жатады. Астана және Алматы қалаларында негізінен іскерлік туризм түрі дамыған. Жағалау туризмі ең алдымен Қапшағайда, Балқашта және өзендер мен көлдерде дамыған. Каспий теңізінің жағалауы мен жағасы үлкен әлеуетке ие.
Емдеу-сауықтыру туризмі «Сарыағаш» (Оңтүстік Қазақстан облысы), «Арасан-Қапал» (Алматы облысы), «Мойылды», «Баянауыл» (Павлодар облысы), «Жаңақорған» (Қызылорда облысы), «Щучье-Бурабай аймағы» (Ақмола облысы), «Каспий» (Маңғыстау облысы) және тағы басқа тұрады.
Сала әлеуеті жеткілікті дәрежеде әрекет етпейді – халықаралық туризмнен түсетін пайда Қазақстанның әлеуетті мүмкіндіктерінің 10%-ын құрайды.
Сала өнімін пайдалану бағыттары. Қазақстан әлеуеті жақсы болып келетін бір туристік өнімге ие, алайда халықаралық нарықта әлсіз бәсекеге қабілетті болып келеді – бұл бай табиғи ресурстар мен климаттық жағдайларды пайдаланатын экологиялық турлар. Аталған туристік өнімге әлеуетті қызығушылық сарапшылардың бағалауы бойынша 8,9 млн.адам (немесе жалпы әлеуеттің 63%) құрады.
Саланы дамытудың өңірлік аспектілері. Елдің туристік фирмаларының жалпы санының жартысынан артығы (57,3%) Алматы қаласында шоғырланған. Тіркелген туристік фирмалар саны бойынша екінші орында Астана қаласы тұр – 7,6%. Көшбасшылар үштігіне Қарағанды облысы кіреді, онда 2009 жылы туристік фирмалардың саны 76 бірлікті немесе 6,3%-ды құрады.
Саладағы жұмыспен қамту мәселелері. Туризм саласы қызметшілерінің саны 2000 жылғы 314,2 мың адамнан 2009 жылы 142,4 мың адамға немесе 2,2 есе азайды. Сонымен қатар туристік сала жоғары жұмыспен қамту қалыптасатын экономика секторына жатады. Осылайша, Ақмола облысында «Бурабай» туристік орталық құру бойынша бір жобаны жүзеге асыру барысында ғана 23650 жұмыс орны құрылды.
Тұжырымдар мен қорытындылар. Туристік саладағы күрделі проблема – әлсіз инфрақұрылым. Экономикалық дағдарыс ішкі туризмнің дамуына серпіліс берді, алайда оның дамуына инфрақұрылымның болмауы, көлікпен проблемалар, сондай-ақ Қазақстан қалалары арасында әуемен ұшу құнының жоғары болуы кедергі жасайды.
Қызмет көрсету сапасының деңгейі көптеген туристік нысандарда төмен болып қалып отыр, бұл қызметшілердің әлсіз кәсіби дайындығына байланысты болып келеді. Туристік сала үшін кадрларды даярлау жүйесін жетілдіру бойынша шараларды жүзеге асыруға уақыт талап етіледі.
Аумақтар сипаттамаларының схемалары, салалық схемалар, аумақтардың қалыптасқан экономикалық ұйымдастырылуының схемалары және мемлекетаралық маңыздылығы бар схемалар Болжамды схемаға 56 – 75-қосымшаларда көрсетілген
1.2 Түрлер бөлінісінде өңірлердің инфрақұрылыммен қамтамасыз етілуі және инфрақұрылым объектілерін орналастырудың, аумақтың тірек қаңқасының схемаларымен бірге өңірлердің дамуын тежейтін негізгі инфрақұрылымдық шектеулер.
Көлік инфрақұрылымы. Қазақстан аумағының қашықтығы және үлкен ауданы оның аумақтық байланыстылығы мен тұтастығын қамтамасыз етуді сақтау мақсатында көлік тасымалының маңыздылығын негіздейді.
Қазақстанның көлік жүйесіне автомобиль, ауа, темір жол, теңіз, ішкі су және құбыр көлігі жатады. Көлік саласы ЖІӨ-нің 8,3% береді (2009 жылдың нәтижелері бойынша), онда 228,7 мың адам жұмыс жасайды, ол жұмыс жұмыспен қамтылғандардың 2,8%-ын құрайды.
Республиканың аумақтық ерекшеліктерін ескеретін болсақ жүк сыйымдылығы бойынша Қазақстан экономикасының тиімділігі төмен болып келеді. Қорытынды өнімнің құнындағы көлік шығындарының үлесі жоғары болып келеді және сәйкесінше темір жол және автомобиль тасымалдары үшін 8% және 11% деңгейінде болады, ал дамыған елдерде осы көрсеткіш 4-4,5 %-ды құрайды.

2-кесте. Жүктер мен жолаушыларды тасымалдауда көлік түрлерінің рөлі

	Жүк айналымы, млрд. ткм		Жолаушылар айналымы, млн. жкм
	2009 жыл	үлес салмағы, %-бен	2009 жыл	үлес салмағы, %-бен
Барлығы	337,0	100,0	130834	100,0
оның ішінде:
темір жол	197,5	58,6	14702	11,2
автомобиль	66,3	19,7	110828	84,7
өзен	0,06	0,0	1,5	0,0
теңіз	1,40	0,4		-
құбыр	71,7	21,3		-
ауа	0,1	0,0	5303	4,1

Өткен ғасырдың 90-жылдарында Қазақстанда дамыған көлік жүйесі болатын, ол халықтың мобильділігін, өңірлер арасындағы өзара байланысты, ішкі экономикалық байланыстар мен транзиттік тасымалдарды қамтамасыз етті. Нарықтық экономикаға ауысу кезеңінде көлікте маңызды өзгерістер байқалды, олар жүк тасымалына сұраныстың төмендеуімен және тасымалдар көлемінің азаюымен байланысты болды, оның ішінде транзиттік. Жолаушылар тасымалы үшін жаңа жағдайлар ең алдымен халық қозғалысы сипатының және тасымалдарға төлем қабілетті сұраныстың өзгеруімен, сондай-ақ, жеке жеңіл көліктер санының артуымен байланысты болды. Үдемелі жеке мобильділік ірі қалалардың агломерациялық аумағында маятниктік көші-қон өсуінің негізгі факторына айналды. Қазақстанда көмірсутектерді өндіру мен экспорттың артуына байланысты құбыр көлігінің рөлі де артты.
Темір жол көлігі. Қазақстанның жалпы пайдаланудағы темір жол жолдарының пайдалану ұзындығы 14,2 мың км құрайды (оның ішінде, екі орынды желілер – 4,8 мың км (34%), электрлендірілген желілер – 4,1 мың км (29%) (ол әлемдік көрсеткіштерге сәйкес келеді), тығыздық – аумақтың 1000 шаршы км-не 5,5 км-ден келеді.
Ұқсас аумақтық жағдайлары және халықты жайғастыру жүйесі бар елдермен салыстырғанда Қазақстан Австралия (темір жолдардың тығыздығы 1000 шаршы км-ге 4,45 км) және Канада (1000 шаршы км-ге 9,84 км) арасында орналасқан.
Тасымалдардың серпіні мен құрылымы. 2009 жылы темір жол көлігімен 248,4 млн.тонна жүк тасымалданды, ол 2008 жылғы көрсеткіштен 7,7%-ға төмен, оның ішінде, транзит – 14,76 млн.тонна (2009 ж.) немесе тасымалдардың жалпы көлемінің 5,9%. 2009 жылы жүк тасымалы 197,5 млрд. ткм-ды құрады, ол 2008 жылғы көрсеткіштен 8,1%-ға төмен, оның ішінде транзит – 24,5 млрд. ткм немесе жүк айналымының жалпы көлемінің 12,4%.
Темір жол көлігінің елдің жүк айналымы мен жолаушылар айналымының жалпы көлеміндегі үлесі шамамен 60%-ды құрайды, бұл ретте саланың табысты қызметі жылу энергетикасы, кен өндіру және металлургия өнеркәсібінің, құрылыс индустриясының, астық және ұн өндірушілерінің кәсіпорындары үшін маңызды болып келеді.
Саладағы негізгі жүк айналымын көмір тасымалы – 42% (91 млн.тонна), қара және түсті металл кендері – 19% (41,4 млн.тонна), құрылыс жүктері – 6% (13,7 млн.тонна), астық және нан жүгі – 4% (9620 млн.тонна), қара металлдар 3% (6,0 млн. тонна) қамтамасыз етеді.
Желінің дамуы. 2000 – 2009 жылдары жаңа темір жол тораптары салынды: 2001 жылы пайдалануға ұзындығы 183 км Ақсу – Дегелен, 2005 жылы ұзындығы 403 км Алтынсарин – Хромтау, 2008 жылы ұзындығы 153 км Шар станциясы – Өскемен темір жолдары пайдалануға берілді. Жаңа теміржол желілері республиканың батысы мен шығысындағы ұлттық желіні қамтып, Қазақстан аумағы бойынша жаңа транзиттік бағыттардың пайда болуын қамтамасыз етті.
Темір жолдың негізгі бөлімшелері (торапты станциялар). Темір жол желісінің негізгі станцияларынан 2009 жылы 219,6 млн.тонна жүк жіберілді. Сонымен қатар, осы станциялармен 232,8 млн.тонна жүк қабылданды.
Жүк айналымының жалпы көлемінде ерекшеленетін станциялар:
темір жолдардың Павлодар бөлімшесі – жіберілген жүктердің республикалық көлемінің 33,4% және қабылданған жүктердің 19,4%-ы. Жүктердің негізгі түрлері – тас көмір (85%), мұнай өнімдері (5%), қара кендер және түсті металдар (4%).
Қарағанды бөлімшесі – сәйкесінше 18,7% және 15,7%. Жүктердің негізгі түрлері – тас көмір (59%), қара металдар (8%), түсті кендер (7%).
Қостанай бөлімшесі – сәйкесінше 14,0% и 10,6%. Жүктердің негізгі түрлері – темір кені (65%), түсті кендер (17%), астық (8%).
Атырау бөлімшесі – сәйкесінше 7,4% және 7,8%. Жүктердің негізгі түрлері – шикі мұнай (47%), мұнай өнімдері (31%)
Жүк айналымы техникалық сипаттамалары көрсетілген станциялардың толық тізбесі Болжамды схемаға 16-қосымшада көрсетілген.
Негізгі шекаралық темір жол тораптары. Қазақстандық темір жолдардың шекараларында көршілес мемлекеттер жолдарының желісімен көлік қатынасын қамтамасыз ететін 13 қолданыстағы шекаралық темір жол тораптары бар: Ақсарай, Озинки, Илецк, Никельтау, Тобыл, Пресногорьковская, Петропавл (Б/п 7), Кулунда, Локоть, Достық, Луговая, Сарыағаш, Оазис, Қызылту және Золотая Сопка тораптары мемлекетаралық тасымалдар үшін уақытша жабылған (схема).
Шекаралық тораптардың арасында республикамызға әлемдік нарыққа шығуды (серіктес-елдердің қатысуынсыз) қамтамасыз ететін Достық станциясы ерекше орынға ие болып келеді.
Шекаралық тораптардың жұмысында экспорттық тасымалдар басымдыққа ие. Пресногорьковская станциясынан басқа қолданыстағы тораптар транзиттік ағымдарды өткізуге де қатысады. Транзиттің негізгі көлемі келесі тораптар арқылы өтеді: Сарыағаш, Оазис, Ақсарай, Достық, Луговая және Локоть. Транзитті өткізуге аз араласатын тораптарға бұрын басты транзиттік тораптар болып саналатын Кулунда мен Тобыл станциялары жатады.
Қазақстан негізінен ТМД елдерімен шекаралас орналасқан, олардың темір жол желісі (Қазақстан сияқты) ортақ пайдалану талаптары ескерілген ортақ техникалық стандарттар бойынша жобаланып, салынды. Осының салдарынан мемлекеттік шекарадан темір жол арқылы өту көп жағдайда техникалық қиындық тудырмайды.
Ерекшелік ретінде Достық шекаралық пунктін айтуға болады, онда қазақстандық темір жол желісі әлдеқайда жіңішке («батыс еуропалық») Қытайдың темір жол желісімен тоғысады. Сондықтан Қазақстан-Қытай шекарасы арқылы жүктерді тасымалдау (Достық – Алашанькоу шекаралық өтпе жолы) темір жол табанының енін өзгерту бойынша қосымша операциялардың орындалуын талап етумен күрделенеді.
Достық – республикалық темір жол желісінің негізгі трансконтинентальдық еуразиялық дәліздерді қалыптастыруда қатысу мүмкіндігін қамтамасыз ететін Қазақстанның темір жол желісіндегі маңызды шекаралық торап болып табылады.
Станция арқылы өтетін халықаралық тасымалдардың 80 %-нан астамын экспорт құрайды, оның құрамында металл сынықтары, қара металлдар, шикі мұнай басым болады.

3-кесте. Қазақстан Республикасының темір жол желілері бойынша 2008 жылғы шекаралық өтпе жолдар бойынша транзиттік ағымдардың корреспонденциясы

млн.тонна

Тапсыру/ Қабылдау	Барлығы	оның ішінде, шекаралық өтпе жолдар
		Локоть	Достық	Луговая	Сарыағаш	Ақтау порты
Барлығы	15,47	0,22	0,49	1,93	7,45	0,04
оның ішінде шекаралық өтпе жолдар:
Локоть	2,42	X	0,10	0,11	2,21
Достық	2,48	0,07	X	0,14	1,66	0,03
Луговая	0,51	0,02	0,03	X	0,37
Сарыағаш	2,06	0,13	0,15	0,05	X
Оазис	0,81
Ақсарай	2,26			0,19	0,29
Озинки	0,51			0,16	0,34
Илецк	1,01			0,22	0,76
Никельтау	1,47		0,01	0,24	0,90	0,01
Тобыл	0,37		0,19	0,13	0,05
Петропавл	1,30		0,01	0,68	0,61
Кулунда	0,27			0,01	0,26
Ескертпе – негізгі шекаралық өтпе жолдары болып көрсетілген

кестенің жалғасы

оның ішінде, шекаралық өтпе жолдар
Оазис	Ақсарай	Озинки	Илецк	Никельтау	Тобыл	Петропавл	Кулунда
2,13	0,98	1,21	0,34	0,07	0,34	0,26	0,01
	0,04	0,07			0,29	0,17	0,01
		0,03	0,01		0,01	0,04
	0,13	1,11	0,33	0,07	0,04	0,05
X	0,81
1,78	X
0,01		X
0,03			X
0,31				X
					X
Ескертпе – негізгі шекаралық өтпе жолдары болып көрсетілген

3-кестеде көрсетілген мәліметтерге сәйкес, транзиттік жүк тасымалдарын өткізуге елдің қолданыстағы барлық 13 шекаралық өтпе жолы қатысады. Бұл ретте транзиттің негізгі бөлігі (84 %) қазақстандық темір жолдардың желісіне 7 шекаралық өтпе жолы арқылы жеткізіледі, ал көрші мемлекеттер жолдарының желісіне (89 %) 5 торап арқылы тапсырылады.
Негізгі транзиттік темір жол бағыттары. Қабылданған жіктеуге сәйкес (негізінен географиялық белгі бойынша) негізгі транзиттік бағыттар келесі түрде қалыптасқан: Солтүстік, Оңтүстік, Ортаазиялық және Батыс.
Солтүстік бағыт Алматы, Қарағанды, Ақмола, Солтүстік Қазақстан облыстары арқылы Достық – Ақтоғай – Саяқ – Мойынты – Астана – Петропавл тораптары бойымен өтеді. Дәліз бағытының мүмкін нұсқасы - Астана – Тобыл екі желілі электрленген торапты толығымен пайдалана отырып, Астана станциясынан Тобылға қарай жүреді. Бұл нұсқа техникалық қатынаста белгілі басымдыққа ие болуымен байланысты таңдалады. Ол ресейлік көлік сарапшыларымен ресейлік және қазақстандық бағыттағы трансұлттық бағыттарды салыстырмалы бағалауда басым нұсқалардың бірі болып есептеледі.
Оңтүстік бағыт Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстары арқылы, Достық станциясынан Ақтоғай – Алматы – Шу – Арыс – Сарыағаш бағытымен өтеді. Оңтүстік бағыт ТАТЖ Орталық дәлізіне кіреді, оның бағыты – Сарыағаш станциясынан Өзбекстанның темір жол желісі бойынша Иранмен (Серахс – Мешхед) шекаралық өтпе жолыны және ары қарай Бандер – Аббас портына шығады.
Солтүстік және Оңтүстік ішкі бағыттар Еуропа – Азия трансконтинентальды бағыттарға қосылу болашағына ие.
Ортаазиялық ішкі бағыт Оңтүстік Қазақстан, Ақтөбе, Батыс Қазақстан облыстары аумақтары арқылы, Сарыағаш – Арыс – Қандыағаш – Озинки бойымен өтіп, Ортаазиялық өңір мемлекеттерінің ТМД елдерімен және Еуропаның орталығы мен солтүстігінде, сондай-ақ оның шекараларынан тыс орналасқан қиыр шетел мемлекеттерімен сауда-экономикалық байланыстарын қамтамасыз етеді.
Ұқсас функцияларды Еуропаның (Атырау, Маңғыстау облыстары) оңтүстік өңірлерімен байланысты Батыс бағыт та атқарады.
Бастапқыда бұл дәліз Ақсарай – Мақат – Бейнеу шекараларында, Ақтау порты мен Өзбекстанға шығу жолы ретінде қарастырылды. Бастапқы мақсатын сақтай отырып, Батыс дәліз қазіргі заманда Ақтау порты арқылы Каспий теңізіне шығу кезінде қалыптасатын «Солтүстік – Оңтүстік» халықаралық темір жол-теңіз дәлізінің тасымалына қатысу мүмкіндігі бар (негізгі нұсқада – Оля және Махачкала ресейлік теңіз порттары арқылы).
Осымен байланысты, сондай-ақ Қазақстанда Хромтау – Алтынсарин жаңа темір жолының пайдалануға берілуімен байланысты, Никельтау – Қандыағаш – Мақат торабының халықаралық тасымалдарға қатысу рөлі артты, ол республиканың экспорттық-импорттық жүктерін ғана емес, сонымен қатар Урал мен Батыс Сібірдің транзиттік жүктерін Ақтау порты арқылы өткізуде пайдаланыла алады. Сондықтан осы торапты негізгі бағыттың кіші нұсқасы ретінде Батыс ішкі дәлізінің құрамына қосу орынды шешім болары сөзсіз (Ақсарай станциясы арқылы).
Темір жол инфрақұрылымының елдің қажеттіліктерін қанағаттандыра алу мүмкіндігі. Қолданыстағы темір жолдар желісі ел экономикасының қажеттіліктерін қанағаттандыра алады – темір жолдардың пайдалану ұзындығының және станциялар санының өзгермеуімен байланысты, 1990 жылмен салыстырғанда 2009 жылы 14 463 км және 14205 км, елде жүк және жолаушылар тасымалы күрт азайды: жүк тасымалдары 345,0 млн.тоннадан 248,7 млн.тоннаға немесе 28%-ға, жүк айналымы 407,0 млрд.ткм-ден 197,3 млрд.ткм. немесе 51,5%-ға азайды. Сонымен қатар, саланың локомотив паркі да азайды – 3045-тен 1708 данаға немесе 43,9%-ға дейін.
Ел аумағы арқылы өтетін жүктердің транзиті үлкен қаражатты қажет етпейді – егер 1989 жылғы тасымалдар санының артуымен байланысты транзит ағымдарын қамтамасыз еткен негізгі магистральдар шекті жүктемемен жұмыс жасап, жылына 100 млн.тонна транзит жүктерін тасымалдаса, транзиттің қазіргі 15,5 млн. тонна көлемі қазақстандық темір жолдардың транзиттік әлеуетінің қазіргі заманғы жағдайын 15 % деңгейінде бағалауға мүмкіндік береді.
Проблемалар мен шектеулер. Қазақстан Республикасы темір жол саласының жағдайы бір жағынан тұтынушылардың сервистің әралуандылығы, икемділігі, сапасы және клиентке бағытталуына, жеткізілімнің жылдамдығы, сенімділігі мен шарттық шұғылдығына артып жатқан талаптарымен, екінші жағынан физикалық ескірген активтермен, моральды тозған технологиялармен, қызметтердің бәсекеге қабілетсіз сипаттамаларымен және институтционалды құрылымның баламасыз нарықтық жағдайлар арасындағы теңсіздікке байланысты болды.
Саланың негізгі проблемаларына локомотивтер мен вагондар паркінің жедел тозуы (тозу шамамен 61%-ды құрайды), сонымен қатар барлық темір жол шаруашылығының жағдайы әсер етеді. Сала дамуын, сондай-ақ транзиттік тасымалдардың өсуін тежейтін маңызды кедергіге жүктердің ел аумағы бойынша тасымалдануының төмен жылдамдығы, сонымен қатар Қазақстанның темір жол желісінің Достық маңызды шекаралық торабындағы рельс размерінің сәйкес келмеуі жатады.
Темір жол көлік құрылымында ең үлкен шектеулері бар өңірлерге: темір жолдардың тығыздығы орташа республикалық деңгейден аз Батыс Қазақстан облысы – 52,7%, Қызылорда облысы – 61,7%, Шығыс Қазақстан облысы – 78,7%, Қарағанды облысы – 83,7%, Маңғыстау облысы – 87,4%-ды құрайды.
Алматы облысы мен Алматы қаласындағы маңызды шектеуге келесілер жатады:
Алматы торабының шамадан тыс жүктелуі: Алматы-1 және Алматы-2 станциялары техникалық параметрлері жағынан жүктердің үздіксіз артып жатқан ағынын қабылдай алмайды;
ТРАСЕКА, ТАТЖ Орталық дәлізі, қалыптасып жатқан Қорғас – Озинки Орта Азиялық дәлізі сияқты негізгі халықаралық көлік дәліздерінің құрамына кіретін темір жол торабының жеткіліксіз өткізу қабілеті. Бұл ең алдымен екі торапты қосымшалары бар бір торапты Шу – Алматы учаскесі, оның өткізу мүмкіндігі қазіргі уақытта шектелген болып келеді, ал оны интенсивті тасымалдар жағдайында екі жолды желіге ауыстыру өте қиын болады және шығынды көп талап етеді.
Маңғыстау облысының темір жол тасымалы саласында басты шектеуге темір жолдардың барлық учаскелерінің бір табанға ие болып, электрленбегені жатады.
Автомобиль көлігі. Өз құрылымы мен ұзындығына байланысты республикадағы жалпы пайдалану жолдарының желісі қалыптастырылған. Қазақстандағы автомобиль жолдарының тығыздығы 1000 шаршы км аумаққа 30,9 км-ды құрайды және біршама төмен болып келеді. Қазақстанмен ұзындығы бойынша ұқсас болатын елдерде автомобиль жолдарының тығыздығы жоғары болып келеді: Ресейде – 1000 шаршы км-ге 44 км, Канадада – 90,5 км, Австралияда – 105,6 км, АҚШ-да – 670 км.
Автомобиль жолдарының тығыздығы елдің өңірлері бойынша ерекшеленді (Солтүстік Қазақстан облысында 1000 шаршы км-ге 71,8 км-ден Қызылорда облысында 12,3 км-ге дейін). Жалпы пайдаланыстағы автомобиль жолдарының ұзындығы 96,8 мың км-ды құрайды, олардың ішінде республикалық маңызы бар жолдар – 23,5 мың км. Халықаралық маңызы бар автомобиль жолдарының ұзындығы 13 мың км, жергілікті маңызы бар жолдар - 70,1 мың км.
Халықаралық және республикалық маңызы бар жолдарға (жалпы пайдаланатын жолдардың 25%-ы) автокөлік тасымалының 50%-нан астамы тиесілі.
Автомобиль көлігімен жүктерді тасымалдау көлемі 2000 жылғы 982 млн. тоннадан 2009 жылы 1687,5 млн. тоннаға немесе 71,8%-ға, жүк айналымы 31,0 млрд. ткм-нен 66,3 млрд. ткм-ге немесе 2,1 есе артты. Елдегі жүктердің бестен бір бөлігі автомобиль көлігімен тасымалданады. Автомобиль көлігі жүк айналымының шамамен жартысы елдің 5 өңіріне тиесілі: Алматы қаласы, Қызылорда облысы, Шығыс Қазақстан облысы, Атырау және Павлодар облысы.
Бірақ автокөлік жолаушылар тасымалында шешуші рөлге ие болып келеді, ол тасымалданған жолаушылар санының 99,1%-ын қамтиды. Автомобиль көлігімен жолаушыларды тасымалдаудың өсімі 2000 – 2009 жылдар кезеңінде 82,7%-ды құрады.
Шекаралық автомобиль бекеттері. Қазақстанда көрші елдермен мемлекеттік шекарада 42 шекаралық автомобиль бекеттері (ШАБ) қызмет етеді, олар жан-жақты және екі жақты бағытта әрекет етеді.
Қазақстан мен Қытай шекарасы түйілісінде жан-жақты бағытта бес ШАБ қызмет етеді: Алматы облысында – Қорғас, Достық, Қалжан, Шығыс Қазақстан облысында – Бақты және Майқапшағай.
Қазақстан мен Ресей шекарасы түйілісінде - 30 ШАБ, бұл ретте олардың барлығы жан-жақты бағытта пайдаланылады:
Атырау облысында – Құрманғазы;
Батыс Қазақстан облысында – Тасқала, Сырым, Ақсай;
Ақтөбе облысында – Әлімбет, Жайсан;
Қостанай облысында – Қайрақ, Ақбалшық;
Солтүстік Қазақстан облысында – Жаңа Жол, Қарақоға, Қызыл Жар;
Павлодар облысында – Үрлітөбе, Қосақ, Шарбақты;
Шығыс Қазақстан облысында – Ауыл, Үбе, Жезкент.
Екі жақты тасымал үшін:
Батыс Қазақстан облысында – Жанібек, Орда, Шаған;
Ақтөбе облысында – Қарашатау;
Қостанай облысында – Қондыбай, Желқуар, Аят, Обаған;
Солтүстік Қазақстан облысында – Бидайық;
Павлодар облысында – Амангелді, Найза;
Шығыс Қазақстан облысында – Байтанат, Қоянбай.
Мемлекеттік шекараның Қазақстан-Өзбекстан торабында жан-жақты тасымалдың бес ШАБ жұмыс жасайды: Маңғыстау облысында – Тажен, Оңтүстік Қазақстан облысында – Жібек Жолы, Б.Қонысбаев атындағы, Қапланбек, Қазығұрт – және бір жақты қатынас: Оңтүстік Қазақстан облысында – Атамекен.
Қазақстанның Түркменстанмен мемлекеттік шекарасы торабында көп жақты қатынас үшін Маңғыстау облысында Темірбаба өткізу бекеті ашылды.
Транзиттік тасымалдар. Қазіргі уақытта республикалық автокөліктің үлесіне Қазақстан Республикасы арқылы транзиттік қатынастың шамамен 2% тиесілі. Соған қарамастан, көліктің осы түрінде еуразиялық тасымалдар нарығында өзінің тұрақты саласы бар (шұғыл әрі аса бағалы жүктерді жылдам жеткізу, шекарааралық қатынас және тағы басқа), ол әрі қарай да сақталады.
Қазіргі уақытта және болашақта халықаралық тасымалдар алты негізгі бағыт бойынша жүзеге асырылады, олар бойынша транзиттік жүк тасымалының үлестіру 4-кестеде көрсетілген

4-кесте. Қазақстанның автомобиль жолдары арқылы өтетін транзиттік жүк тасқындарының үлесі.¹

Дәліздің нөмірі	Бағыт	Транзиттік жүк тасқындарының үлесі, %-бен (2009 жыл)
1	Өзбекстанның шекарасы – Шымкент – Тараз – Бішкек – Алматы – Қорғас – Қытайдың шекарасы	97,4
2	Өзбекстанның шекарасы – Шымкент – Қызылорда – Ақтөбе – Орал – Ресей Федерациясының шекарасы	23,0
3	Алматы – Қарағанды – Астана – Петропавл	13,2
4	Ресей Федерациясының шекарасы – Атырау – Бейнеу – Ақтау – Түркменстанның шекарасы	3,1
5	Ресей Федерациясының шекарасы – Павлодар – Семей – Майқапшағай – Қытайдың шекарасы	2,1
6	Астана – Қостанай – Ресей Федерациясының шекарасы	0,8

Жоғарыда аталған алты негізгі бағыттың ұзындығы 8,3 мың км, немесе транзиттік дәліздердің жалпы ұзындығының 64%-ын құрайды. Ұзындықтың үлкен бөлігінде (94%) асфальттық – бетондық және қара қиыршық топырақ төселген, қара жол тек қана бір бағытта орналасқан (төртінші). Бірақ бағыттардың көп бөлігінде техникалық-пайдалану сипаттамалары (тегістік пен беріктік) нашар жағдайда болып отыр. Жол инфрақұрылымы объектілерінің деңгейі де төмен болып келеді (техникалық қызмет көрсету станциялары, жанармаймен жабдықтау орны, тамақтану және демалу орындары). Автокөлік құралдарын сапалы отынмен толтыру да кепілдендірілмеген.
---------------------------------
¹ 1-ші және 2-ші дәліз Өзбекстан мен Шымкентке дейінгі шекарада сәйкес келеді. Осымен байланысты, осы учаске бойынша тасымалдардың көлемі екі дәліз бойынша транзиттік жүк тасқындарының көлемі екі дәлізде де ескерілген

Транзиттік тасымалдар Орта Азия, Ресей, Қытай республикалары арасында жүзеге асырылады. Автокөліктік транзиттің негізгі көлемі (шамамен 86%) Қытайда қалыптасады. Ресей (4,6 %) мен Орталық Азия (шамамен 3,8 %) республикаларының үлесі әлдеқайда аз болып келеді. Қалған елдердің транзиттік тасымалдардағы үлестік салмағы шамамен 6,3 %-ды құрайды.
Транзиттің басым үлесін халық тұтынатын тауарларды тасымалдау құрайды (39,5% заттай және 44,6% құндық көріністе), машиналар мен жабдықтар (сәйкесінше, 12,4% және 32,6%), металл бұйымдары (10,5% және 3,3%). Осы жүктер топтарының үлесі жыл сайын артып жатыр. 2007 – 2008 жылдары химия өнімінің, пластмасса мен резина заттарының транзиттік тасымалдар көлемдерінің азаюы байқалған еді.
Проблемалар мен шектеулер. Саланың басты проблемасы – жол төсемдерінің көтеру мүмкіндігінің үдемелі тозуы. Республика жолдарының басым бөлігі (86%) өткен жылдардың 60-80-жылдарда сол кезеңнің нормативтік талаптары бойынша, өсуге қатысты жүктеме 6 тоннадан аспаған уақытта жобаланып, салынған.
Жергілікті маңызы бар жолдардың 46%-ы, республикалық маңызы бар 30%-ның жағдайы қанағаттандырарлық емес болып саналады, ол соңғы жолдардың басымдылығы туралы мәлімдейді. Бірақ, жолдардың жергілікті желісі халықты жұмыспен қамтамасыз етудің мүмкіндіктерін кеңейтеді, ал оның болмауы жағымсыз әлеуметтік әсерге ие бола отырып, ауылдық жерлердегі жұмыссыздық себептерінің біріне алып келеді және халықтың арасында өркениеттен үзілу сенімін тудырады. Автомобиль жолдарының желісі жеткілікті дәрежедегі дамымаған елдерде, халыққа мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтерді ұсыну құны дамыған инфрақұрылымы бар елдермен салыстырғанда 2-3 есе артық болып келеді.
Қазақстанның автокөлік кешенінің Еуразиялық көлік жүйесімен ықпалдасу үдерісін бағалай отырып, әзірге оның транзиттік әлеуетінің аз мөлшерде пайдаланылуы туралы мәлімдеуге болады – негізінен өңірдің елдері арасындағы сауда-экономикалық байланыстарды қамтамасыз ету (өңірлік транзит).
Автомобиль көлік құрылымындағы шектеулер деңгейі ең жоғары өңірлерге: Қызылорда облысы, мұндағы қатты төсемі бар автомобиль жолдарының тығыздығы республикалық деңгейдің 39%-ын құрайды, Маңғыстау облысында – 43%, Ақтөбе облысында – 55%, Атырау облысында – 61%.
Алматыда қаланың негізгі көліктік шектеуіне кеңес одағында жобаланған және қазіргі көлік ағынына арналмаған қалалық автомобиль жолдарының шамадан тыс жүктелуі жатады (ресми мәліметтер бойынша қалада 510,2 мың автокөлік тіркелген).
Астанада көлік инфрақұрылымының негізгі кемшілігіне жағдайы қанағаттанарлықсыз болып келетін жолдардың жоғары үлестік салмағы және жол желісінің әлсіз өткізу қабілеті жатады. Басқа қалаларда тіркелген көліктерді қоса есептегенде Астана қаласында шамамен 196,6 мың автокөлік тіркелген, олар кеңес одағының тұрпаттық жобалары бойынша құрылған көшелерге шығады, ол кәсіпорындар мен қала халқы үшін үлкен көлік шектеулеріне алып келеді.
Әуе көлігінің инфрақұрылымы. Азаматтық авиация саласындағы негізгі проблемаға Халықаралық азаматтық авиация ұйымының (ХААҰ) стандарттарына сәйкес келмейтін өңірлік әуе көліктерінің ескірген паркі, авиациялық персоналды, әсіресе, ұшу құрамының тапшылығы жатады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында 20 әуежай қызмет етеді, олардың 15 халықаралық ұшуға жіберілген, 9 – Халықаралық азаматтық авиация ұйымының (ХААҰ) стандарттарына сәйкес келеді және келесі санаттар бойынша бөлінеді: III-санат – Астана және Алматы қалаларының әуежайлары, II-санат – Атырау және I-санат бойынша – Павлодар, Шымкент, Қарағанды, Жезқазған, Ақтөбе және Өскемен қалалары әуежайлары жатады.
Қазіргі уақытта Семей, Қызылорда, Қостанай, Талдықорган, Көкшетау, Тараз, Петропавл қалаларындағы негізгі проблемаға ұшу-қону алаптарын жаңарту қажеттілігі, ал Атырау қаласындағы жолаушылар және жүк терминалын салу қажеттілігі жатады.
Мұнай мен газды тасымалдау инфрақұрылымы
Басты міндеттер. Қазақстанның мұнай мен газды тасымалдау инфрақұрылымы келесі міндеттерді шешу үшін пайдаланылады:
сыртқы нарықтарға мұнай мен газды экспорттау;
шикізатты кен орындардан мұнайды және газды өңдеу зауыттарына тасымалдау және ел ішінде тұтынушылар үшін газды жеткізу;
өзінің шикізаты жоқ кәсіпорындар мен өңірлерге импортталатын мұнай мен газды жеткізу;
басқа елдер арасында республиканың аумағы бойымен мұнай мен газды транзиттік тасымалдау.
Мұнай, мұнай өнімдері және газ Қазақстанның ішкі және сыртқы нарығына құбырлар арқылы, темір жолмен, сонымен қатар теңіз және өзен көлігімен тасымалданады.
Мұнай мен газдың бай қорына ие Қазақстан Еуразиялық континенттің дәл ортасында, негізгі әлемдік нарықтардан алыс орналасқан, осымен байланысты көмірсутектерді шетел елдеріне тасымалдау проблемасы қайтадан назарға алынады. 2020 жылы Қазақстанда 163,5 млн.тонна мұнай өндіріледі, оның 150 млн.тоннасы немесе 91,7%-ы экспортқа шығарылады. 2020 жылғы болжамдалатын тауарлық табиғи газ көлемінің 39,2 млрд.куб.м 16,2 млрд.куб.метр немесе 41,3% экспортқа жұмсалады.
Мұнайды тасымалдау. Қазақстанның мұнай құбыр жүйесі мұнай кен орындарын республиканың мұнай өңдеу зауыттарымен және Ресей мен қытайдың құбыр жүйелерімен шетелге мұнайды экспорттау мақсатында біріктіреді. Жүйе үш мұнай құбыр ішкі жүйесінен тұрады – Батыс, Шығыс және «Қазақстан-Қытай».
Мұнай құбырларының Батыс ішкі жүйесі Қаламқас кен орнынан басталып (Маңғыстау облысы), мұнайдың Каспий теңізіндегі Ақтау портының терминалдарына, Атырау қаласындағы МӨЗ-на және Ресей Федерациясының мұнай құбыр жүйесімен (Самара) тасымалдануын қамтамасыз етеді. Бұл жүйе КҚК – «Кеңқияқ – Атырау» және «Кеңқияқ – Орск» мұнай құбырларымен байланысты болып келеді. «Кеңқияқ – Орск» мұнай құбыры Ақтөбе облысындағы кен орындардан Ресейдегі Орск МӨЗ мұнай тасымалдауға арналған. КҚК мұнай құбыры Теңіз кен орнын Қара теңіздегі Оңтүстік Озеревканың терең сулы терминалымен байланыстырады.
Мұнай құбырларының Шығыс ішкі жүйесіне кеңес одағы кезінде Қазақстанның, Өзбекстан мен Түркменстанның МӨЗ-на батыс-сібір мұнайын жеткізуге арналған «Омск – Павлодар – Шымкент – Туркменабад (Чарджоу)» трансазиялық мұнай құбырының қазақстандық бөлігі кіреді. Мұнай құбыры «Қарақойын – Құмкөл» екі желілі жер кесіндісіне ие болып келеді.
«Қазақстан–Қытай» ішкі жүйесіне Атасу – Алашанькоу және Кеңқияқ – Құмкөл мұнай құбырлары кіреді, олар Қарақойын – Атасу Шығыс ішкі жүйесінің учаскесін пайдалана отырып, Ақтөбе облысының кен орындарынан және Қызылорда облысының Құмкөл кен орнынан Қытайға мұнайды тасымалдауға мүмкіндік береді.
«ҚазТрансОйл» ЖАҚ бағынышты мұнайды тасымалдау бойынша құбырлардың жалпы ұзындығы шамамен 7,5 мың км-ды құрайды.
Экспорт. Құбыр көлігі экспорт жеткізілімдерін ұйымдастыруда басты орындарға ие болып келеді: 2009 жылы Қазақстанда өндірілген 76,5 млн.тонна мұнайдан (газ конденсатын қоса алғанда) 68,7 млн.тонна немесе 89,8% экспортқа шығарылды. Бұл ретте қазақстандық мұнайдың 80%-ы Еуропаның нарықтарына экспортталады.
Мұнай құбырлары. Қазақстандық мұнай сыртқы нарықтарға келесі мұнай құбырлары бойынша тасымалданады:
- Атырау – Новороссийск (КҚК) 2009 жылы 27,5 млн.тонна. Қазақстанның Каспий құбыр консорциумдағы квотасын 52 млн.тоннаға дейін кеңейту жоспарланып отыр;
- Атырау – Самара (17,5 млн.тонна) "Трансмұнай" АҚ арқылы еуропалық нарыққа әрі қарайғы жеткізілімдерді есепке алғанда. Өзен-Атырау-Самара мұнай құбыры Маңғышлақтың тұтқырлығы жоғары және тез қататын мұнайын арнайы пештерде алдын ала жылытумен айдаудың технологияларын пайдалана отырып тасымалдануын қамтамасыз ететін әлемнің ең ірі «ыстық» мұнай құбыры болып табылады;
- Кеңқияқ – Орск – осы магистралды мұнай құбыры бойынша Ақтөбе облысының Кеңқияқ және Жаңажол кен орындарының құрамында күкіртті сутек бар мұнайы Ресейдің Орынбор облысының Орск МӨЗ-на жеткізіледі;
- Қазақстан – Қытай Кеңқияқ – Құмкөл – Қарақойын – Атасу – Алашанькоу бағыты бойынша жүреді. Ол бойынша 2009 жылы 7,7 млн.тонна мұнай Қытайға жеткізілді.
Теңіз экспорты. Ақтау порты арқылы 2009 жылы 11,1 млн.тонна экспортқа шығарылды. Қазіргі уақытта Ақтау порты Қазақстандағы ең ірі порт болып табылады, оған осы елдегі барлық мұнай құю тасымалының басым бөлігі тиесілі болып келеді.
Экспорттың бағыттары:
Ақтау – Баку. Мұнай экспорты жолдарының әртараптандырылу саясатын ескере отырып, Қазақстан Баку – Тбилиси – Джейхан (БТД) жобасына қосылды, онда теңіз мұнайы темір жол бойынша Ақтау порты арқылы жеткізіледі, мұнда мұнай терминалы сақталған және ол танкерлермен әрі қарай Бакуға жіберіледі.
Ақтау – Махачкала. Ақтау портынан танкерлермен Махачкала портына дейін аралас бағыт, әрі қарай Махачкала – Новороссийск (немесе Туапсе) бағыт арқылы.
Ақтау – Нека. Ақтау портынан танкерлермен Нека (Иран) портына дейін, әрі қарай ирандық МӨЗ Парсы бұғазының порттарында иран мұнайын алмастыру схемасы бойынша.
Темір жол арқылы. 2009 жылы шикі мұнайдың 4 млн.тоннасы темір жолмен Ресей арқылы транзит бойынша Еуропа елдерінің МӨЗ (Вентспилс, Бутинге, Приморск) және Балтық теңізінің порттарына жеткізілді.
Импорт. Республиканың үш мұнай өңдеу зауытының екеуі тарихи тұрғыдан ресей мұнайының жеткізілімдерін есепке ала отырып құрылған, осымен байланысты Павлодарс МӨЗ толығымен ресей мұнайында жұмыс жасайды, ал Шымкент МӨЗ 50%-ға дейін ресей мұнайының өңдейді. Ресейден осы зауыттарға мұнайды жеткізу үшін Омск – Павлодар және Павлодар – Шымкент мұнай құбырлары іске қосылған. Батыс Сібір мұнайы осы мұнай құбыры арқылы Атасу құю темір жол платформасына жеткізіледі, негізінен оның пайдалануы Самарадағы қазақстандық мұнайды алмастыруға арналған.
Республика аумағында қазіргі уақытта пайдаланбайтын мұнай өнімдерінің құбырлары бар: Ресейдің шекарасы – Петропавл – Көкшетау – Астана бағыты бойынша, Омск МӨЗ-нан Солтүстік Қазақстан және Ақмола облысының тұтынушыларына мұнай өнімдерін жеткізушілер; Ресейдің шекарасы – Травники – Аманқарағай бағыты бойынша, Башкирияның зауыттарынан Қостанай облысының тұтынушыларына мұнай өнімдерін жеткізетіндер.
Транзит. 2009 жылы транзиттік ресей мұнайының 1,5 млн.тоннасы Қытайға Омск – Павлодар – Атасу – Алашанькоу мұнай құбырлары арқылы жеткізілді.
Проблемалық сұрақтар. Республикамызда мұнай көлігі инфрақұрылымының ең үлкен ішкі мәселесіне отандық МӨЗ-ын өз мұнайымен қамтамасыз ету мүмкіндігінің жоқтығы жатады. Павлодар МӨЗ-ның ресей мұнайына тәуелділігі әлі сақталуда, сонымен қатар Қазақстанның Батыс өңірінен Павлодар зауытына қарай мұнай құбырын салу экономикалық жағынан тиімсіз болып келеді.
Мұнай экспорты көлемдерінің артуымен байланысты экспорттық бағыттардың оңтайлы жан-жақты құрылымын қалыптастыру өзекті болып отыр, ол республикамызға шикізат нарықтарын әртараптандыруға, қалыпты жүктеме кезінде икемділікке, мұнай-газ тасымалдау жүйелерін пайдаланудың тиімділігіне және қазақстандық мұнай мен газды экспорттаушылар үшін қалыпты тарифтік жағдайларды жасауға мүмкіндік береді.
Газ. Кеңес одағы кезінде қалыптастырылған Қазақстанның газ тасымалдау жүйесі негізінен транзиттік функцияларды жүзеге асырады, ол Орталық Азияның газды өндіруші аудандарын Ресейдің газбен қамтамасыз ету жүйесімен біріктіріп, жартылай ішкі тұтынушыларды газбен қамтамасыз етуге арналған. Қазіргі уақытта, Ресейдің Түркменстаннан газды сатып алудан бас тартуымен байланысты елдің магистральдық газ құбырлары арқылы газды тасымалдау 1,8 есе азайды – 121,6 млн.тоннадан (2005 жыл) 67,8 млн.тонна (2009 жыл).
Магистральдық газ құбырлары. Елдің газ саласының көліктік негізіне Қазақстанның сегіз облысының аумағымен өтетін транзиттік магистральдық газ құбырлары жатады, олардың жалпы ұзындығы 10 мың км-ден асады:
Орта Азия – Орталық (ОАО) – жалпы ұзындығы 5 мың км бес желілі транзиттік газ құбыры жүйесі;
Мақат – Солтүстік Кавказ – ОАО жүйесін Кавказбен байланыстырады;
Окарем – Бейнеу – ОАО жүйесін Түркменстанның батыс аудандарымен байланыстырады;
Бұқара – Урал – ұзындығы 1278 км екі желілі газ құбыры;
Жаңажол – Октябрьск – Ақтөбе – «Бұқара – Урал» жүйесінің солтүстік бөлігіне қосылған;
Қарталы – Рудный – Қостанай – «Бұқара – Урал» жүйесімен қосылған;
Газли – Ташкент – Бішкек – Алматы – Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстарының аумақтарымен өтеді;
Одақ – Қазақстанның аумағына Ресейдің солтүстік-батысы арқылы кіреді;
Орынбор – Новопсковск, оған жеке тораппен Қарашығанақ кен орны біріктірілген;
Қазақстан – Қытай газ құбыры «Түркменстан – Өзбекстан – Қазақстан – Қытай» трансшекаралы газқұбыры құрылысының ірі халықаралық жобасын іске асырудың бірінші кезеңінде енгізілген. Транзит пен газ экспортынан бөлек, бұл газ құбырының мүмкіндіктері 3 (Жамбыл, Оңтүстік – Қазақстан, Алматы) облыс аумақтары арқылы өтіп, маңайындағы елді мекендерді газдандыру үшін қолданылатын болады.
Бұл жобаның екінші кезең шеңберінде Бейнеу – Бозой – Ақбұлақ газ құбыры жүргізіледі, оны іске асыру елдің оңтүстік өңірлерінің энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында жүзеге асырылады. Оны іске қосумен батыс өңірлерден газ беру көлемдері Қызылорда облысы бойынша 5 есе, Оңтүстік – Қазақстан облысы бойынша – 2,5 есе, Жамбыл облысы бойынша – 3 есе, Алматы облысы және Алматы қаласы бойынша – 4,4 есе ұлғаяды.
Газ қоймалары. Газ құбырлары және үлестіруші газ құбырлары жұмыстарының тәртібін, әсіресе шұғыл континентальді климат бар өңірлерде қолдау үшін жер асты газ қоймалары (ЖГҚ) маңызды элемент болып табылады. Газ көлік жүйесін қолдау үшін маңызды объектілерге жер асты газ қоймалары (ЖГҚ) жатады: «Бозой» ЖГҚ (Манғыстау облысы), «Ақыртөбе» ЖГҚ (Жамбыл облысы), «Полторацкое» ЖГҚ (Оңтүстік Қазақстан облысы).
Бірақ газ көлік жүйесі шеңберінде қызмет етуші үш ЖГҚ технологиялық өзара байланысты емес және газ құбырларының аумақтық қашықтығынан барлық газ көлік жүйесі жұмысына елеулі реттеу әсер бермейді.
Проблемалық сұрақтар. Мұнай құбырларының жағдайы сияқты республикада шикізаттың үлкен қорлары болғанымен, газ көлік желісі оны елдің барлық өңірлеріне жеткізуді қамтамасыз етпейді. Республика аумағында салынған, магистральдық газ құбырлары басынан өзара технологиялық байланысты емес, транзиттік мақсаттарға бағдарланған болатын, бұл батыс өңірде газ өңдеуші кәсіпорындарда өндірілетін арзан газ елдің оңтүстік, солтүстік және шығыс облыстарына тасымалдауға мүмкіндік бермейді. Егер Оңтүстік Қазақстанның газбен жабдықтау сұрағы негізінен Қазақстан – Қытай газқұбырының жобалық қуаттылығына толық қосылудан кейін шешілетін болса, солтүстік (Қостанай облысын қоспағанда) және шығыс өңірлерін газбен қамту мәселесі ашық қалып отыр.
Бүгінгі күні шамамен үлестіруші газ құбырларының 40%-ы апаттық жағдайда тұр. Сонымен бірге 25% астам құрал-жабдықтары және газ құбырлары болат құбырларының нормативтік пайдалану мерзімдері 25 бола тұра, 35 жылдан астам пайдаланылады. Оның үстіне, газ құбырларының жеделдетілген тозуы, шамамен газ құбырларының 40% ұзақтылығы электрохимиялық қорғау жүйесінсіз пайдаланудан болады. Газ реттеуші тармақтардың жартысы және шкафтық үлестіру тармақтардың үштен бірі ауыстыруды немесе жөндеуді талап етеді. «Бозой» және «Полторацкое» жер асты газ қоймалары құрылғыларының басым бөлігі 65-75%, «Ақыртөбе» ЖГҚ - 30-35% тозған.
Энергетикалық инфрақұрылым
Саланың жай-күйі. 2010 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша Қазақстанның электр станцияларының жалпы орнатылған қуаттылығы 19127 Мвт-ты құрайды. Республикада электр энергиясы өндірісінің негізгі базасына жылу электр станциялары жатады, олардың жалпы электр энергия өндірісіндегі үлесі 87%-ды құрайды, СЭС және басқа қалпына келетін энергия көздеріне 13% қалдырады. Сонымен бірге, қолданыстағы ЖЭС көмір жеткізілімі жалпы көлемінің 65% тұтынады.
2009 жылы 105 МВт жаңа өндіру қуаттары енгізілген, оған кіретіндер: Жаңажол ГТЭС «СНПС-Ақтөбемұнайгаз» АҚ – 33,8 МВт; Қаратал СЭС-3 – 4,4 МВт; СРЭС «Қазақмыс» Корпорациясы» – 55 МВт; Екібастұз ЖЭО – 12 МВт.
Электр энергиясына өсіп жатқан қажеттіліктерді жабу үшін және батыс және оңтүстік өңірлердің импорттан тәуелдігін төмендету үшін 2009 жылы Солтүстік – Оңтүстік (ВЛ-500 кВ) электр берудің екінші желісі және Солтүстік Қазақстан – Ақтөбе облысы электр берудің өңіраралық желісі енгізілген болатын. Солтүстік – Оңтүстік электр беру екінші желісін қосу нәтижесінде, Оңтүстік өңірде Жамбыл МАЭС (қуаттылығы 2130 МВт) пайдаланудан уақытша шығарылғандығы есебінен электрэнергия өндіру қуатының қоры туындады.
2000 – 2009 жылдар кезеңінде Қазақстан бойынша электр энергиясын тұтыну 43,3% өсті және 2009 жылы 77,9 млрд. кВтс-ты құрады. Осы кезеңдегі электр энергиясының өндірісі 52,4% өсті және 2009 жылы 78,4 млрд. кВтс (2008 жылғы деңгейден 2%-ға төмендеді).
Сала құрылымы. Қазіргі уақытта республиканың электрэнергетикасы экономикалық тәуелсіз құрылымдардан құралған, келесідей ұйымдастыру құрылымына ие:
220-500-1150 кВ жүйе құраушы тораптар, ірі тұтынушыларды қанағаттандыратын электр тораптары, ірі ЖЭС және СЭС қуаттарын беру желілер базасында қалыптастырылған, ұлттық электр торабы ("КЕGОС" АҚ);
110 кВ және төмен үлестіру тораптары бар, және өңірлік деңгейде электрэнергия беру қызметтерін орындайтын өңірлік электр тораптық компаниялар (ӨЭК);
электр энергия өндірушілер – тәуелсіз немесе ірі өнеркәсіптік кәсіпорындармен біріккен электр станциялар.
Өңірлердің энергиямен қамтылуы
Солтүстік және Орталық Қазақстан. Мұнда көмірдің ірі кен орындары бар және республиканың ең ірі электр энергия көздері орналасқан. Бұл өңірлер өзіндік түрде өздерін электр энергиямен қамтамасыз етеді және оның электр энергияның сыртқы және ішкі нарықтарға ұсыныла алатын әлеуетті артықшылығына ие. Қазіргі уақытта осы өңірден электр энергиясы Ресей, Қытай және басқа елдерге экспортталады.
Оңтүстік Қазақстан. Өңір жеткілікті бастапқы энергетикалық ресурстармен қамтамасыз етілмеген және оның электр энергетикасы тасымалданатын көмірлер және газ импортына негізделеді. Электр энергия қажеттіліктерінің бөлігі Орта Азия республикаларынан импорт есебінен жабылады. Солтүстік – Оңтүстік (ВЛ-500 кВ) Солтүстік және Орталық Қазақстанның энергия көздерімен Оңтүстік өңірді байланыстырды және орталықазиялық мемлекеттерден энергия импортынан салыстырмалы тәуелсіздігін қамтамасыз етті.
Батыс Қазақстан. Өңір электр энергияға қажеттіліктің бір бөлігін оның Ресейден импорты есебінен жауып отыр, сонымен бірге ол Оңтүстік өңірден айырмашылығы көмірсутекті отынның қорларына ие. Солтүстік Қазақстан – Ақтөбе облысы өңіраралық ЭБЖ іске қосу өңірдің Ресейлік импорттан тәуелдігін ішінара төмендетті.
Осылайша, республиканың меншікті қажеттілігін толығымен қамтамасыз етуге қабілетті, Қазақстанның солтүстік – шығыс электр станцияларының қуаттылығы бойынша әлеуетіне қарамастан, елдегі электр энергия өндіру және тұтынудағы оң теңгерімінде қалыптасқан нарықтық конъюнктурасы мен тораптар схемасы әсерінен Оңтүстік және Батыс өңірлері электр энергияны импорттауға мәжбүр болып отыр.
Саланың өңірлік оқшаулануы. Елдің электр энергетикасы елдің барлық аумағы бойынша энергетикалық объектілерінің орналасу ерекшелігімен сипатталады. Шартты түрде үш ірі энергетикалық өңірты атап өтуге болады: Солтүстік, Оңтүстік және Батыс өңірлер (Болжамды схемаға 17-қосымшада көрсетілген).
Солтүстік өңір Ақмола, Шығыс Қазақстан, Павлодар, Қарағанды, Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстарын қамтиды, олардың энергетикалық түйіндері Солтүстік (Солтүстік БЭЖ) бірлескен энергия жүйесіне біріктірілген.
Солтүстік өңір отын ресурстарымен (көмір) және электр энергия өндіру көздерімен ең жақсы қамтамасыз етілген: республиканың (13,51 млн. кВт) барлық белгіленген өндіруші энергетикалық қуаттарының 72,5% шоғырланған, елдің ірі көмір кен орындары, сонымен қатар қатты отынмен жұмыс істейтін, ірі өндіру көздері орналасқан.
Өңірдің электр энергия өндірісі құрылымында ең меншікті үлесін Павлодар (56,6%) және Қарағанды (20,5%) облыстары алып отыр. Солтүстік өңірдің белгіленген қуаттылық құрылымында ең жоғары меншікті үлесті Павлодар облысы (59,8%) алады, мұнда белгіленген электр қуаттылығының 8022,0 МВт орналасқан.
Оңтүстік өңір Алматы, Жамбыл, Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыстарының аумақтарын қосады, олардың энергия түйіндері Орталық Азия елдерінің энергия жүйелерімен қос бағытта жұмыс істейді.
Оңтүстік энергетикалық өңірдің энергия көздері өңірдің электр энергияға қажеттілігін 60-70% ғана қанағаттандырады. Сонымен бірге, оларға жағылатын 80% астам отын – тасымалданып алынатын, ал жылу электр станцияларының 60% қымбат газ-мазут отынымен жұмыс істейді. Оңтүстік Қазақстанның электр энергиясына қажеттілігінің ауқымды бөлігі Орталық Азия елдерінен табиғи газ жеткізу есебінен жабылады.
Энергетикалық қатынаста оңтүстік энергетикалық өңір Оңтүстік Қазақстан және Алматы энергия буындарымен ұсынылған. 2009 жылы электр энергиясының тапшылығы 6855,2 млн. кВтс. құрады. Құрылымда ең үлкен меншікті салмақты белгіленген электр қуаттылығы бойынша да (43,6%), оңтүстік энергетикалық өңір (59,5%) электр энергия өндіру бойынша да Алматы облысы алады.
Батыс аймағы Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан және Маңғыстау облыстарын қамтиды. Бұл өңірде республиканың өндіру қуаттарының 12,1% шоғырланған. Батыс Қазақстандық энергетикалық түйін республиканың жалпы энергия жүйесімен үлестіру тораптарымен физикалық байланысы жоқ және электр энергия жетіспеушілігін Ресейден импорттай отырып жабуға мәжбүр болды. Маңғыстау, Атырау және Батыс Қазақстан облыстары жалпы энергетикалық торабына біріктірілген, ал Ақтөбе облысының энергия шаруашылығы өңіртық энергия жүйесінен жеке жұмыс істейді.
Ақтөбе және Батыс Қазақстан облыстарының электр энергияға қажеттіліктерінің шамамен 40% Солтүстік өңірден (Ақтөбе облысына) және Ресейден жеткізілім есебінен қамтамасыз етіледі. Өңірдің электр станциялары 35-50 жыл пайдаланылады, олардағы құрал-жабдықтар физикалық және моралдық ескірген.
Электр тораптары. Республиканың БЭЖ жүйе құрушы торап рөлін 220-500 кВ кернеулі ұлттық электр торабы (одан әрі - ҰЭТ) орындайды, ол мемлекетаралық және өңіраралық электр энергияны беруді, сонымен қатар қолданыстағы электр станциялар қуаттылығын беруді қамтамасыз етеді. Қазақстанның ҰЭТ құрамына белгіленген қуаты 33697,15 МВА трансформаторлы 35-110-220-500-1150 кВ кернеуі бар 74 электр қосалқы станциялар, 0,4–1150 кВ кернеуі бар 310 электр беру желілері кіреді. Тізбек бойынша ұзақтылығы 24,5 мың км құрайды.
Республикада Қазақстанның БЭЖ Орал БЭЖ, Сібір БЭЖ және Орталық Азия БЭЖ (Өзбекстан, Қырғызстан) байланыстыратын, 500-1150 кВ кернеулі қашықтықты жүйеаралық электр тораптары құрылған.
Республиканың электрэнергетика саласының ағымдық жағдайы төмендегідей сипатталады:
энергия өндіруші қуаттардың жоғары дәрежеде шоғырлануымен: белгіленген қуаттылықтың шамамен 40% 500 және 300 МВт энергоблоктары құрайды, ал жеке станциялар қуаттылығы 4000 МВт жетеді;
дамыған электр беру желілер схемасымен, мұнда жүйе құрушы байланыстар ретінде 220, 500, 1150 кВ кернеулі ЭБЖ қолданылады;
ірі электр станцияларының басым түрде көмір кен орындары маңында орналасуы, республиканың электр қуаттылық теңгерімінде гидроэлектрстанциялардың жеткіліксіз үлесі (12,1%), өндірістік және коммуналдық қажеттіліктер үшін электр және жылу энергиясының аралас өндіріс тәсілінің жоғары үлесімен;
орталық диспетчер басқармасымен, өңірлік диспетчерлік орталықтармен, электр энергиясын тұтынушы диспетчерлік орталықтармен жүзеге асырылатын, жедел диспетчерлік басқарудың бірыңғай тік бағыттағы ұйымдастырылған жүйесімен.
Проблемалар және шектеулер. Республиканың электр энергетикасының ең үлкен проблемасы жылу тораптарда 80%, электр тораптарында - 65%, өндіру көздерінде – 70% жететін қолданылатын құрал-жабдықтардың жоғары тозуы болып табылады. 220-500 кВ кернеулі электр берудің жүйе құрушы желілерінің шамамен 10%, төмендеу кернеулі (0,38-110 кВ) желілердің 20% астамы пайдалану талаптарына сәйкес келмейді және жедел жөндеуді талап етеді.
Кейбір энергия кәсіпорындары бойынша энергия құрал-жабдықтарының апаттық бұзылулары ұлғайды және электр тораптарының техникалық шығын көлемдері 15-20% асып кетті. Әсіресе кернеулі ахуал орталықтандырылған жылумен жабдықтау жүйесінде қалыптасқан, мұндағы тораптар және пештік жабдықтар тозуы 80% жетті, соның салдарынан 1 Гкал жылу энергиясының отын шығыны және шығындар 26% дейін ұлғайды.
Республиканың энергиямен қамтамасыз етудің басқа жүйелік проблемасы шекаралас елдерден сыртқы жеткізілімнен оңтүстік және батыс өңірлердің сақталып отырған тәуелдігі болып қалып отыр.
Біздің ел қазбалы энергия ресурстардың (көмір, мұнай, газ, уран) маңызды әлеуетіне ие бола отырып, қазіргі уақытта кеңестіктен кейінгі кеңістікте энергия жинақтау облысында соңғы орындарда біреуін алып отыр. Егер батыс елдерінде жылу энергиясын жоғалтулар 6%, ал электрэнергиясы - 10% дейінді құрайтын болса, бізде бұл көрсеткіш сәйкесінше 30% және 40% тең.
Жалпы, Қазақстан Республикасының өңірлерін энергия шектеулерінің болуы және көлемі бойынша үш санат бойынша топтастыруға болады:
Энергиямен қамтылған облыстар, оларда бар энергия көздері және үлестіру қуаттары өңір халқын және экономика қажеттілігін толығымен қамтамасыз етеді. Оларға Маңғыстау және Павлодар облыстары жатады, бұл олардың аумақтарында – МАЭС (Маңғыстау облысы) - 915 МВт, Екібастұз – Аксу энергия түйіні (Павлодар облысы) – соммалық көлемі 7000 МВт өндіру қуаттары болуымен байланысты.
Электр энергиясының төмен тапшылығы бар облыстар, оларда электрэнергия кемшілігі елеусіз: Атырау, Батыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан облыстары. Осы облыстарда электр энергияны өндірудің жеке көздері өңір халқының және экономика қажеттілігін толығымен қамтамасыз етеді.
Жоғары энергия тапшылықты облыстар, мұндағы энергия көздері және үлестіру қуаттылықтары өңір халқының және экономика қажеттілігін қамтамасыз етпейді. Оларға Ақмола, Ақтөбе, Алматы, Жамбыл, Қарағанды, Қостанай, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан облыстары, сонымен қатар Алматы және Астана қалалары жатады.
Ең маңызды энергия шектеулері елдің Оңтүстік өңірлерінде байқалады – жылына 15,1 млрд.кВт.с. электр энергия тұтыну деңгейінде өзіндік өндіру 7,6 млрд.кВт.с артықшылықты құрамайды.
Сонымен бірге, Ақмола, Қостанай облыстарындағы тапшылық өндіру қуаттарының жоқтығымен туындаған. Қарағанды және Ақтөбе облыстарындағы электрэнергия жеткіліксіздігі бұл өңірлерде дамыған энергиясиымды өнеркәсіптік кешен болуымен түсіндіріледі.
Сумен қамтамасыз ету инфрақұрылымы
Су ресурстарымен қамтамасыз етуді бағалау. Қазақстанның жер беті суларымен қамтылу көрсеткіштері ылғалдылық бойынша орташа жылда ТМД көрші елдері арасында ең төмен болып табылады (5-кесте). Ылғалдылық бойынша әртүрлі жылдары су ресурстарын экономика қажеттілігімен салыстыру жеке өңірлер бойынша да, жалпы республика бойынша да су тапшылығы болуын көрсетеді.

5-кесте. Қазақстанның және шекаралас мемлекеттердің жер үсті су ресурстарымен қамтылу көрсеткіштері

мың. м³/жыл

Көрсеткіштер	Мемлекет
	Қазақстан	Өзбекстан	Қырғызстан	Ресей
Сумен қамтамасыз ету
1 шаршы км	37,6	233	248	248
1 тұрғынға	6,66	7,87	13,9	30,8

Бүгінгі күні республика су ресурстарының жалпы көлемінің 90% жер бетіндегі сулар, 4-6% жер асты сулары және қайтарымды және 4-5% шайынды сулар құрайды.
Су тұтыну. Ылғалдылық бойынша орташа жылда республиканың су ресурстарының көлемі 100,5 куб.км құрайды. Шаруашылықта пайдалану үшін қолданылатын Қазақстанның су ресурстарының көлемі 46 куб.км деңгейінде бағаланады. Қалған су көлемі экологиялық, балық шаруашылықтық, көліктік, энергетикалық мақсаттарға, СЭС аймағында санитарлық жағдайда суды жіберу, тазалаушы және басқа да шығындарға кетеді.
Экономика салалары бойынша орташа жылдық су тұтынуы 1990 жылы 35 – тен 2009 жылы 20 текше км дейін, соның ішінде өнеркәсіпте - 4,8 бастап 2,2 текше км дейін төмендеді. Сонымен бірге, сумен қамтудың 85% жер бетіндегі сулар есебінен, ал қалған көлемі – жер асты, теңіз және ағынды сулар есебінен жүзеге асырылады.
Қолданылатын су ресурстарының негізгі көлемі (78%) ауыл шаруашылық секторына, 16% – өнеркәсіпке, 5% – коммуналдық-тұрмыстық қажеттілікке, 1% – басқа мақсаттарға келеді.
Жер бетіндегі су ресурстары 39 мыңнан астам, тұрақты ағыстағы өзендер және уақытша су ағындарымен анықталады. Олардың ішінде ең ірі өзендер Ертіс, Іле, Есіл, Орал және Сырдария. Республика аумағындағы гидрография торабының қалыңдығы тең қалыпты емес. Өзендер желісінің тығыздығы салыстырмалы түрде солтүстікте тығыздау және оңтүстікке қарай сирек, Қазақстан орталығы өзендер желісінің әлсіз дамуымен сипатталады. Қиыр оңтүстікте және оңтүстік – шығыста өзендер желісінің тығыздығы күрт өседі.
Қазақстанның жер бетіндегі су ресурстары 100,5 текше км бағаланады, олардың ішінде 56,5 текше км республика аумағында және 44 текше км – оның шегінен тыс қалыптасады, соның ішінде: Қытайдан - 18,9 куб.км, Өзбекстаннан – 14,6 текше км, Ресейден – 7,5 текше км және Қырғызстаннан – 3 текше км.
Соңғы 30 жылда Қазақстанның орташа айлық өзендік ағысы 20%-ға, трансшекаралы ағысы - 10%-ға азайған.
Су шаруашылықты бассейндерінің құрылымы. Республика аумағы сегіз сушаруашылық бассейндеріне бөлінеді:
Арал – Сырдария;
Балқаш – Алакөл;
Жайық – Каспий;
Ертіс;
Есіл;
Нұра – Сарысу;
Тобыл – Торғай;
Шу – Талас.
Жер асты су ресурстары. Қазақстанда әр түрлі мақсатта пайдалануға 904 жер асты су көздері барланған. Республика бойынша жалпы жер асты суларының болжамды ресурстарының жиынтық мөлшері 64278,5 млн. м³/жыл, барланған пайдалану қорлары – 15,6 млн. м³/жыл немесе минерализация деңгейі 10 г./дм3 дейін болжамды ресурстар шамасының шамамен 25% және минерализация деңгейі 1 г./дм3 дейін болатын болжамдық ресурстардың 38,5%-ын құрайды.
Барланған су қорлары арасында барланған тұщы сулар олардың жалпы көлемінің 82% құрайды. Елдің барлық қалаларын шаруашылықты – ауыз сумен жабдықтауда жерасты сулар үлесі 54% құрайды.
Қорлардың өңірлік оқшаулануы. Тұщы жер асты суларының негізгі ресурстары (59%) оңтүстікте – Алматы, Жамбыл, Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыстары төңірегінде шоғырланған. Тұщы жер асты су ресурстарының тапшылығы Атырау, Солтүстік Қазақстан, Маңғыстау, Қостанай және Ақмола облыстарында байқалады.
Сумен жабдықтау инфрақұрылымының құрамы. Республикадағы сумен жабдықтау инфрақұрылымы төрт негізгі элементтерден тұрады:
магистральдық су құбырлары;
жергілікті маңызды су таратқыштары;
су арналары;
су қоймалары.
Республикалық маңызды су таратқыштары:
Қ.Сәтпаев атындағы Ертіс – Қарағанды арнасы – басында 76 м³/с ал 13 м³/с аяғында өткізу қабілеттілігіне ие Қарағанды – Теміртау өнеркәсіптік аудандарын сумен қамтамасыз ету үшін пайдаланылады.
Астрахан – Маңғышлақ су таратқышы – Атырау және Маңғыстау облыстарының мұнай кен орындарын және ауыл шаруашылықтары қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін Қиғаш ағыстарынан Жайықтың суын 94,9 млн. м³/жыл көлемінде жеткізетін құрылғы. Жалпы ұзындығы - 1041 км. Қазіргі уақытта ол бойынша 30 - 35 млн. м³/жыл көлемінде су берілу жүзеге асырылады.
Көкшетау өнеркәсіптік су таратқышы Солтүстік Қазақстандағы Есіл ауданындағы Сергеев су қоймасынан Көкшетау қаласы және Бурабай курорттық аймаққа су беру үшін салынған.
Астана қ. сумен қамту деңгейін жоғарлату үшін Вячеслав су қоймасына Сәтпаев атындағы су арнасынан су беруге арналған таратқыш.
Жергілікті маңызды су таратқыштары: Жалпы ұзақтығы 18 800 км құрайтын барлығы 48 су таратқышы бар.
Олардың ең ірілері:
Үлкен Алматы су арнасы (ҮАА) Іле өзенінің бассейнінде;
Арыс магистральдық су арнасы – Сырдария өзенінің бассейнінде;
Түркістан магистральдық су арнасы – Сырдария өзенінің бассейнінде;
Орал – Кушумды магистральдық су арнасының тамшылатып - суару жүйесі – Орал өзенінің бассейнінде;
Жәнібек магистральдық су арнасының тамшылатып – суару жүйесі – Орал өзенінің бассейнінде.
Су қоймалары. ҚР аумағында жалпы сыйымдылығы 84,2 км³ құрайтын барлығы 236 су қоймалары бар.
Олардың ішінде ең ірілері:
Бұқтырма су қоймасы Ертіс өзенінде (көлемі - 49,6 км³);
Қапшағай су қоймасы Іле өз. су қоймасы (28,1 км³);
Шардара су қоймасы Сырдария өз. (5,2 км³);
Сергеев су қоймасы Есіл өзенінде (0,7 км³);
Каратомар су қоймасы Тобыл өз. (0,6 км³).
Өңірлер бөлінісінде сумен жабдықтау инфрақұрылымы және сумен қамтамасыз етілуі. Қалаларды, кенттерді және жеке өнеркәсіптік кәсіпорындарды сумен жабдықтау жер асты және жер бетіндегі суларды қолдану есебінен жүзеге асырылады.
Жер үсті суларды пайдалану. Жер бетіндегі суларды пайдалануға Атырау, Солтүстік Қазақстан, Павлодар облыстарының аудандары мен ауылдарының, Астана және Степногор қалаларының су тұтынуы негізделеді.
Жер асты суларын пайдалану. Жер асты сулар Алматы, Жамбыл, Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Батыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан, Ақтөбе облыстарында және Алматы қаласында басым болып келеді.
Сумен қамтамасыз етілген өңірлер. Сумен қамтамасыз ету инфрақұрылымы жерасты су көздерінің тапшылығы білінетін, облыстарда жақсы дамыған, су тұтыну жер бетіндегі суларға негізделген. Берілген өңірлер өнеркәсіптің қызметін қолдау және халық пен коммуналдық-тұрмыстық сектор қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін жер бетіндегі және жер асты су көздерінен суды жеткізу инфрақұрылымына мұқтаж.
Облыстағы сумен жабдықтау инфрақұрылымын даму дәрежесі бойынша үш топқа бөлуге болады: жоғары қамтамасыз етілген, орташа қамтамасыз етілген және төмен қамтамасыз етілген.
Жоғары қамтамасыз етілген өңірлер:
Қызылорда облысында 5 топтық су таратқыштар жұмыс істейді, ұзақтығы 1003,7 км, оларға 93 елді мекендер немесе бар 268 елді мекеннің 34,7% қосылған.
Солтүстік Қазақстан облысында 4 топтық су таратқыштар жұмыс істейді, оларға 234 елді мекендер немесе бар 714 елді мекеннің 32,5% қосылған.
Атырау облысында 7 топтық су таратқыштар қызмет етеді, ұзақтығы 1644,55 км, оларға 27 елді мекендер немесе бар 177 елді мекеннің 15,3% қосылған.
Павлодар облысында жалпы ұзақтығы 571,1 км құрайтын, 2 топтық су таратқыштар жұмыс істейді, оларға 50 елді мекендер немесе бар 415 елді мекеннің 12% қосылған.
Маңғыстау облысында 3 топтық су таратқыштар жұмыс істейді, ұзақтығы 285,04 км, оларға 6 елді мекендер немесе бар 60 елді мекеннің 10% қосылған.
Орташа қамтамасыз етілген өңірлер:
Ақмола облысында жалпы ұзақтығы 1467 км, 37 елді мекендерді немесе бар 418 ішінен 8,9% қамтамасыз етуші 3 топтық су таратқыштар жұмыс істейді.
Алматы облысында 6 топтық су таратқыштар жұмыс істейді, оларға 59 елді мекендер немесе бар 777 елді мекеннің 7,6% қосылған.
Батыс Қазақстан облысында 2 топтық су таратқыштар жұмыс істейді, ұзақтығы 290,4 км, оларға 31 елді мекендер немесе бар 478 елді мекеннің 6,5% қосылған.
Қостанай облысында 9 топтық су таратқыштар жұмыс істейді, ұзақтығы 1062,15 км, оларға 48 елді мекендер немесе бар 677 елді мекеннің 6,4% қосылған.
Оңтүстік Қазақстан облысында 7 топтық су таратқыштар қызмет етеді, ұзақтығы 501,9 км, оларға 43 елді мекендер немесе бар 871 елді мекеннің 4,9% қосылған.
Төмен қамтамасыз етілген өңірлер:
Шығыс Қазақстан облысында 2 топтық су таратқыштар жұмыс істейді, ұзақтығы 344,24 км, оларға 28 елді мекендер немесе бар 834 елді мекеннің 3,4% қосылған.
Жамбыл облысында Ынтымақ топтық су таратқышы қызмет етеді, ұзақтығы 40,42 км, оларға 7 АЕМ немесе облыста орналасқан 383 елді мекеннің 1,8% қосылған.
Ақтөбе облысында Ырғыз – Тельман – Коминтерн топтық су таратқышы, ұзақтығы 56,1 км, оларға 3 елді мекендер немесе облыста орналасқан 418 елді мекеннің 0,7 % қосылған.
Қарағанды облысында топтық су таратқыштар жоқ.
Сумен қамтамасыз ету және сумен жабдықтау инфрақұрылымының проблемалары.
Республикада сумен қамтамасыз етудің негізгі проблемалары жер бетіндегі және жер асты сулар көздерінің аумақтық тең қалыпсыз орналасуына байланысты. Су ресурстарының шектеулігінен республиканың батыс өңірлерінде сумен қамтамасыз етудің өткір проблемасы орын алған. Ресейден ағынды беру бойынша келісімдік міндеттемелерді орындамау әсерінен Батыс Қазақстан облысының Үлкен және Шағын Өзендер бассейндерінде сынды су шаруашылықты ахуал қалыптасты. Бұл жайылма суару аудандарының едәуір қысқаруына және өңірдегі экологиялық және балық шаруашылықтық апаттарға алып келеді.
Есіл өзенінің бассейні де су тапшылықты болып табылады. Жеке су ресурстарына қосымша Астана қаласының коммуналдық шаруашылығы мен өнеркәсібінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін Ертіс өзенінен Қ. Сәтпаев атындағы су арнасынан су таратқыш бойынша су беру жоспарланып отыр.
Сумен қамтамасыз ету инфрақұрылымының негізгі проблемалары оның жоғары техникалық тозуы, сонымен қатар оған қызмет көрсетуге және жөндеуге ірі қаржылық шығындар қажеттілігі болып табылады.
Бүгінгі күні Қазақстан Республикасында халықты, әсіресе ауылдық жердегі халықты сапалы ауыз суымен қамтамасыз ету бойынша шиеленіскен жағдай қалыптасты. Ауыл тұрғындарының сумен жабдықтаудағы күрделі проблемасы ауылшаруашылық еңбегінің ерекшелігімен анықталатын, халықты орналастыру сипатымен шартталған.
Қазақстан жағдайында маңызды фактор жер бетіндегі де, жерасты да сумен жабдықтау көздерінің тұщы су тапшылығы болып табылады. Ауылда орталықтандырылған сумен жабдықтауды ұйымдастыру ауқымды аумақта елді мекендер орналасуы және олардағы халық аздығымен шартталып белгілі қиындықтар туғызады, бұл ауылдағы орталықтандырылған сумен жабдықтаудың қымбаттауына алып келеді.
Су тұтынудың едәуір төмендегеніне қарамастан, су ресурстарын пайдалану тиімділігі барлық су тұтыну салаларында және ең алдымен суармалы жер өңдеуде төмен болып табылады. Сонымен бірге, республикадағы 2,1 млн.га суармалы жерлердің 1,4 млн.га ғана пайдаланылады. Негізгі су шығындары ішкі шаруашылықты суару тораптарында орын алады, ал тікелей егістіктерде олар су шаруашылықтарына берілетіннің 40% асады.
Елдегі қолданылып жатқан сумен қамтамасыз ету жүйесі су беру және ауыз су сапасының талаптарына жауап бермейді. Орталықтандырылған сумен жабдықтау жүйесіндегі апаттық жай-күйден су шығындары жалпы су беру көлемінен 20-30% жетеді. Өнеркәсіптік секторда айналымдық және қайта-кезекті сумен жабдықтаудың техникалық жай-күйі нашарлауы, магистральдық және үлестіру тораптарындағы ағындар көбеюі байқалады.
Табиғи апаттарға, авариялар мен апаттарға қарсы әрекет ету инфрақұрылымы.
Елдегі өмір сүру қауіпсіздігінің сапасына, сонымен қатар оның экономикалық әлеуетін қорғау деңгейіне көптеген техногендік факторлардың және аномалдық табиғат құбылыстарының жағымсыз салдарлары, қоршаған ортаға жоғары антропогендік қысым, сондай-ақ ұлттық қауіпсіздікке қатер төндіретін факторларға жататын апаттар, авариялар мен зардаптарға қарсы тұру инфрақұрылымын салудың аяқталмағандығы теріс әсер етеді.
Республиканың аумағында 2700 мұздық, 596 мұздақ және мұздық көл, 5650 селдік ошақ, қар көшкінінің 800 қалыптасу ошағы, 120-дан астам сырғыма қаупі бар өңірлер, су тасқындарына бейім 852 учаске және аумақ бар. Олар 12 мың шаруашылық объектілеріне және 130 мыңнан астам адамға қауіп төндіреді. Тасқын қаупі бар өңірлерде 210 км тасқын суларға қарсы қорғау бөгендерін салу, қорғаныштық селге қарсы дамбаларды салу, сондай-ақ 540 км жоғары жөндеу және кеңейту, 347 км жуық тасқын су қауіпті өзендері түбін тереңдету және кеңейту талап етіледі. Сел-сырғыма қаупі бар учаскелерде 74 инженерлік-қорғаныштық құрылыстар салу қажет.
Қайталану жиілігі жағынан ең кең таралған қауіпке тұрмыстық, өндірістік және ландшафты өрттер жатады. Жыл сайын республикамызда 19 мыңнан астам тұрмыстық, өндірістік және табиғи өрттер тіркеледі, олардан материалдық залал 4 млрд. теңгеден артады, өрттерде 1 мыңнан астам адам қаза табады және түрлі ауыртпалық дәрежеде жарақат алады.
Сонымен қатар, қазіргі уақытта республиканың мемлекеттік өрт сөндіру қызметтері тек 271 қала мен елді мекендерді ғана қорғайды, бұл ретте 36 ірі қала өртке қарсы қорғаумен толық көлемде қамтылмаған. 5 мың және одан көп адам тұратын 87 елді мекендерде өртке қарсы қызмет мүлде жоқ. Бәрінен бұрын ауылдық жердің қорғану ісі жаманырақ, 90% елді мекеннің өрт сөндіру бөлімшелері қызмет көрсететін радиус шегінен тыс жерде орналасқан. Елді мекендерді ең аз деңгейде өртке қарсы қорғау үшін республикада қосымша 172 өрт сөндіру депосын салу қажет.
Қазақстандағы жер сілкіністерінің ерекше қаупі ел аумағының үлкен бөлігінің сейсмикалық қауіпті болып келетінімен, оның аймағында 6 млн. астам адамның тұруымен, 400-ден астам қала мен елді мекеннің орналасуымен, және өнеркәсіп әлеуетінің 40%-ның шоғырлануымен байланысты болып келеді.
Ресми деректер бойынша сейсмоқауіпті өңірлерде жалпы көлемі 52 млн. 707 мың м² құрайтын 18071 кондоминимум объектісін сейсмикалық күшейтумен тез арада күрделі жөндеу қажет.
Жол-көлік оқиғасының медикалық-санитарлық салдарларына қарсы әрекет етуде үлкен қиындықтар байқалады. Біздің жолдарымыздың әр мың шақырымына жылына 108 ЖКО келеді. Жолда зардап шеккен 100 адамның 26-сы қаза табады. Жол-көлік оқиғасы кезінде болатын өлімді азайту үшін республикалық маңызы бар жолдарда, бірінші кезекте Алматы-Бурабай жолында жедел медициналық-құтқару көмегін көрсететін жол бекеттерін құру қажет.
Өндірістік әлеует пен инфрақұрылымдық қамтамасыздықтың өзара байланысы. Кез-келген өнім өндірісінің табысты дамуы инфрақұрылымдық қамтамасыздыққа тығыз байланысты. Қаншалықты кәсіпорын электрэнергиямен, сумен, көліктік инфрақұрылыммен қамтамасыз етілгендігіне өндірілген өнімнің бәсекеге қабілеттігі тәуелді.
Қазіргі өндіріс үлкен дәрежеде электрэнергиямен қамтылуға, сонымен қатар оған бағаларға тәуелді. Энергия тапшылықты өңірлерде, шикізат, еңбек ресурстары және басқалар болуына қарамастан, энергия сиымды өндіріс құру мүмкін емес. Бұған ашық мысал аллюминий (жоғары өнімді) өнеркәсіптің орналасуы болып табылады – барлық шикізат көздері (бокситтер) Қостанай облысында орналасқанына қарамастан, өндірістің өзі жоғары энергиялы Павлодар облысында негізделген.
Елдің негізгі өңдеу қуаттарының қазіргі аумақтық орналасуы да қонымды баға бойынша электрэнергияның ірі көлемдерін жеткізуге қабілетті, энергия көздері маңынан орналасу қағидатына сәйкес келеді. Осылайша, қара және түсті металлургия энергияны көп қажет ететін кәсіпорындары Павлодар облысына көршілес – Шығыс Қазақстан және Қарағанды облыстарында орналасқан.
Сонымен бір уақытта жоғары энергия тапшылықты Қазақстанның оңтүстігінде, пайдалы қазбалардың жеке түрлерінің өнеркәсіптік көлемдері болуына қарамастан энергия көп қажет ететін өнеркәсіп әлсіздеу дамыған.
Су таратқыштар жүйесінің дамығандығынан өндірістің тұрақты дамуына үлкен тәуелділік ауыл шаруашылықта байқалады. Елдің құрғақ климатын есепке ала отырып, суармалы жер өңдеу көкөністер мен жемістердің, әсіресе оңтүстік өңірлерде жоғары түсімін алу үшін, жалғыз жолы болып табылады. Осыған байланысты, сумен жабдықтау инфрақұрылымын дамыту елдің азық-түліктік қауіпсіздігін жоғарлату үшін және отандық ауыл шаруашылық өңдеу және азықтық өнеркәсіпті дамытудың маңызды міндеттерінің біріне айналып отыр.
Ауыл шаруашылықтың орналасуы облыстың сумен қамтамасыз етілуі және оның ел ауылшаруашылық өндірісі құрылымына салымымен тікелей өзара байланысын көрнекті көрсетеді. Бұл құрылымда ең үлкен меншікті салмақты суармалы жер өңдеу жүйесі дамыған – Оңтүстік Қазақстан, Алматы облысы, сонымен қатар бай су ресурстары бар өңір – Солтүстік Қазақстан алып отыр. Су тапшылығы бар өңірлерде ауыл шаруашылық, әсіресе өсімдік шаруашылығы елеусіз ұсынылған – Атырау, Маңғыстау облыстары, Ақтөбе, Қарағанды облыстарының оңтүстік аудандары.
Өндірістің көліктік инфрақұрылыммен қамтамасыздығы кез-келген кәсіпорынның өндірілетін тауарлар мен қызметтерінің бәсекеге қабілеттілігінің маңызды құраушылардың бірі болып табылады. Елдегі ауқымды қашықтықтарды есепке ала отырып, республиканың өнеркәсібіне өз бойында шикізатты, материалдарды, персоналды кедергісіз және уақытымен жеткізу жетімділігін, сонымен қатар дайын өнімді шығаруды қосатын, өндіріс үрдісін көлік-коммуникациялық қамтамасыз етудің нақты реттелген жүйесі қажет.
Өндірістік шығындар құрылымында ең төменгі көліктіктік құраушы жақсы дамыған көліктік инфрақұрылымды облыстарда – Ақмола – 1,4%, Солтүстік Қазақстан – 1,9%, Қостанай – 3,7%. Сонымен бір уақытта, көліктік инфрақұрылымы дамуы төмен деңгейлі облыстарда, кәсіпорындардың шығындар құрылымындағы көліктік құрамдаушы шамамен 1/3 құрайды, мысалы, Қызылорда облысында бұл көрсеткіш 37,5% жетеді.
Инфрақұрылым объектілерін орналастырудың схемасы Болжамды схемаға 76 – 81 -қосымшаларда көрсетілген
2. Демография және еңбек әлеуеті
2.1. Өңірлер бөлінісіндегі және елдегі демографиялық даму мен урбанизациялау үрдістері.
Соңғы онжылдықта елдегі демографиялық үрдістер оң сипатқа ие. 2010 жылдың 1 қаңтарына сәйкес Қазақстан Республикасының халық саны 2000 жылмен салыстырғанда 7,6% ұлғайып (абсолютті көрсеткіште - 1134,4 мың адам), 16036,1 мың адамды құрайды. Халық санының өзгеру серпіні құрамдауышын талдау, 2009 ж. өсім негізінен табиғи өсім – жалпы өсімнің 96,6%, көші-қондық - 3,4% есебінен болғанын көрсетеді (Болжамды схемаға 18 – 19-қосымшаларда көрсетілген). Бұл кезеңдегі халық санының өсімі, Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Шығыс Қазақстан, Павлодар және Қарағанды облыстарынан басқа, елдің көптеген өңірлерінде байқалды.
Халық санының қысқаруы республиканың солтүстігінде талданған кезеңде 9,4% немесе 234 мың. адамды құрады. Сонымен бір уақытта, мысалы, республиканың оңтүстігінде халық осы кезеңде 16% немесе 573 мың адамға өсті. Сонымен бірге, солтүстік облыстарда халық саны табиғи себептерге де, Қазақстан шектен тыс көші – қон себептеріне байланысты азайып жатыр. Оңтүстік облыстарда халық санының өсімі елдің басқа өңірлеріне көші-қондық ауысуына қарамастан, табиғи өсім есебінен қолданады.
Республиканың қалалық халық саны негізінен Алматы және Астана қалаларындағы халқының саны өсуі есебінен, 2,5% ұлғайды. Сонымен бірге, нұсқалған кезеңде қала халқы санының ең көп төмендеуі Қызылорда (25,2%), Қостанай (17,9%), Солтүстік Қазақстан (14,8%), Шығыс Қазақстан (13,2%) және Алматы (12,6 %) облыстарында орын алды. Бұл облыстардағы қалалық халық санының төмендеуінің негізгі себебі – көптеген қалалық типті елді мекендерге ауылдық мәртебе беру.
Бүгінгі күні Қазақстанда урбанизациялау үрдісі серпінді түрде жүруде (ірі қалаларда халық санының өсімі көрсетіп отыр), ал ресми статистика деректері бойынша республика бойынша қала және ауыл халқы меншікті үлестері мәнсіз өзгерген. Серпінді дамып жатқан Қазақстанның үлкен қалаларына (Астана және Алматы қалаларынан басқа) Қарағанды, Шымкент, Атырау, Тараз, Орал, Өскемен жатады.
1989 жылы Қазақстандағы урбанизация деңгейі 56,7%-ды құраған. Республикада осы кезеңде 84 қала бар, олардың ішінде 2 қалада ғана (Алматы және Қарағанды қалалары) 500 мың адамнан астам халық саны бар. 1989 ж. жалпы үлкен қалалар саны (100 мың адамнан астам халық саны бар) 21 қаланы немесе Қазақстандағы қалалардың 25% құрады, онда Қазақстан қалалық халқының 62,3% тұрған.
2009 ж. Қазақстанның ірі қалаларына (500 мың адамнан астам халқы бар) Астана және Шымкент қалалары жатады. Қарағанды қаласы қарастырылған кезеңде 1989 жылғы 507,3 мың адамнан 2009 жылы 465,6 мың адамға дейін қысқаруы болды. Осылайша, бұл қала ірілер санатынан үлкендерге ауысты. Алматы қаласы 1982 жылдан бері ресми статистикаға сәйкес 1 млн. адамнан астам халқы бар жалғыз мегаполис қала болып қалуда (бейресми статистика 2,2 млн адам санын көрсетеді).
2009 жылы ірі қалалар саны (100 мың адамнан астам халқы бар) Қазақстанда 1989 жылмен салыстырғанда (халық санағы) өзгерген жоқ, тек мазмұны ғана өзгерді – Жезқазған қаласының халық саны қысқаруынан аз санды қала санатына көшеді, және керісінше Түркістан үлкен қалалар санатына ауысты. Қазіргі уақытта ірі және үлкен қалаларда республика қалалық халқының 74,5% өмір сүреді.
Қазақстандағы урбанизация деңгейі 2010 жылдың басында ресми статистика деректеріне сәйкес 53,7% құрады және 1989 жылмен салыстырғанда қысқарған. Бұл белгілі дәрежеде Қазақстанның 1990 жылы басындағы шегінен тыс эмиграциямен (әсіресе елдің солтүстік және солтүстік-шығыс облыстарында), қалаларда туудың төмен деңгейімен байланысты, бірақ басты түрде бұл 2007 жылы жүргізілген әкімшілік-аумақтық орналастырудағы өзгерістермен, атап айтқанда қалалық типті ауыл ұғымын алып тастап, олар автоматты түрде ауылдық елді мекендерге ауыстырылғанымен шартталды.
Республиканың ауыл халқының саны соңғы 10 жылда 924,5 мың адамға немесе 14,2% өсті. Ауыл халқының ең үлкен өсімі Маңғыстау (308,1%), Қызылорда (176,9%) және Атырау (141,1%) облыстарында орын алды.
Қазақстан Республикасы халқының құрылымы негізгі жас ерекшелігі топтары бойынша 2000 – 2009 жылдары біршама өзгерді. Елде туу көрсеткіштерінің артуына қарамастан еңбекке қабілетті жастар саны аталған кезеңде 8,7%-ға қысқарды.
Еңбекке қабілетті жастар санының ең жоғары меншікті салмағы Оңтүстік Қазақстан (33,0%), Қызылорда (31,0%), Маңғыстау (30,4%), Атырау (28,5%) және Жамбыл (28,3%) облыстарында байқалады.

мың адам

1-сурет. ҚР халқының 2020 жылдың басындағы жыныстық жастық құрылымы

Бұған дейінгі 10 жыл ішінде 65 жастағы және одан жоғары адамдар саны 6,7%-дан 7,5% дейін едәуір өсті. БҰҰ демократиялық қартаю шәкілі бойынша қартаю табалдырығында, яғни халықтың үдерісі күшейеді. Қартаю «төмендеу» жүзеге асады, бұл балалар санының нәтижесі болып табылады. Аталған үрдіс республиканың солтүстік, шығыс және орталық облыстарына тән: Қостанай (10,8%), Солтүстік Қазақстан (10,6%), Шығыс Қазақстан (10,0%), Қарағанды (9,3%), Ақмола (9,1%) және Павлодар (9,0%) облыстарында.

2-сурет. 2010 жылдың басына өмір сүрудің күтілетін орташа ұзақтығы бойынша аймақтарды орналастыру

2009 жылы күтілетін өмір сүру ұзақтығы жалпы ел бойынша 68,6 жас құрады және 2000 жылмен салыстырғанда 3,1 жасқа артты. Өңірлер бөлінісінде орташа өмір сүру ұзақтығының көрсеткіштері Астана (75,74 жас) және Алматы ққ. (72,24 жас) байқалады, ал ең төмен Ақмола (66,21 жас) және Қарағанды (66,87 жас) облыстарында орын алды. Аталған аймақтардағы өмір сүру деңгейінің орташадан төмен ұзақтығы еңбекке қабілетті халықтың қайтыс болу көрсеткіштерінің үлкен болуымен түсіндіріледі.
2.2. Ішкі көші-қонның негізгі үрдістері мен факторлары
Талданған кезеңде Қазақстанда ішкі көші-қон ырғағының артуы және жыл сайынғы ағымдардың көбеюі байқалады: егер 2000 жылы ол 276,7 мың адам құраса, 2005 жылы – 298,6 мың адам, ал 2009 жылы – 364,8 мың адам құрады. Қазіргі уақытқа дейін ел ішіндегі көші-қон саны жылына 330 мың адамнан тұратын орташа деңгейде тұрақтанды.
Алайда ресми статистика жергілікті әділет органдарында тіркеуде тұрған ішкі келімсектерді ғана көрсетеді. Түрлі сарапшылардың пікірі бойынша Қазақстандағы ішкі көші-қонның нақты көлемі статистика деректерінен кем дегенде 2 есеге артады.
Ауылдық тұрғындарды басқаруға келмейтін бұқаралық көшіп қонудың басталуы 1991 – 1992 жылдары келді, нарықтық қатынастарға өтумен және шаруашылықтың алдыңғы нысандарын және ауыл шаруашылық, ЖЖМ, тұқымдар және тағы басқа техникасымен мемлекеттік қамтудың орталықтандырылған тетіктерінің бұзылуына байланысты болады.
1996 жылдан бастап қалаларға Арал жанынан экологиялық босқындар көші күшейді. Бұған қарамастан, тарихи отанына әлемнің түрлі елдерінен этникалық қазақтар қайтып келе бастады. Алайда соңғы жылдардың маңызды факторы болып жерге жеке меншік туралы заң қабылданды, ол ауылдық тұрғындардың жерсізденуіне және ауылдық жерлерден халықтың жалпы кетуіне әкеледі.
Ел қалаларына өзге өңірлерден келетін халық ағымы жүйесіз сипатқа ие және қолда бар әлеуеттік, инженерлік инфрақұрылымын және еңбек нарығының мүмкіндігі есепке алынбайды.
Алматы қ. және Алматы облысының жергілікті атқарушы органдарының жер мәселелеріне қатысты келісілмеген әрекеттері Алматы маңы мен қала шетінің заңсыз жалпы қоныстануына себеп болды. Жалпы жұмысқа орналастырылмаған, әлеуметтік қамтылмаған жандардың басым көпшілігінің жиналу үдерісі қала халқының маңызды көлемінің маргиналдануымен және бұдан әрі қылмыстық жағдайдың нашарлануымен келеді.
Нәтижесінде Алматы әкімдігі бір тұрғынға есептеу арқылы тұрғын үй ауданының нормаларына сәйкес тіркеу тәртібін өзгертуге қатысты шектеу шараларын енгізуге тура келеді.
Ақмола, Қостанай, Қарағанды, Павлодар, Солтүстік Қазақстан облыстарында 2000 – 2009 жылдары халық санының азаюы негізінен жоғары көші-қон ағым есебінен орын алды.

3-сурет. Халықтың ішкі көші-қоны, 2009 жыл.

Алматы қаласында және Алматы облысында көші-қон өсімінің негізгі массасын Оңтүстік Қазақстан (жалпы аймақаралық өсімнің 39,9%), Жамбыл (27,2%), Шығыс Қазақстан (21,4%) және Қызылорда (9,3%) облыстарынан келгендер құрады.
Әлеуметтік зерттеу нәтижелері бойынша өңір аралық көші-қонның көп шоғырланған аймағы болып Атырау (59%), Ақмола (57%), Маңғыстау (53%) облыстары саналады, бұл жерлерде респонденттердің жартысы өзге аймақтардан келген. Осылайша, халық ағымы бойынша мейілінше қуатты көші-қон ағымдары бар екі қала бар (Алматы және Астана), республиканың мұнай облыстары (Атырау және Маңғыстау облыстары) және Бурабай ірі курорт аймағы бар Ақмола облысы есептеледі:
1. Астанаға Ақмола, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл облыстарынан және Алматы қаласынан;
2. Алматыға Алматы, Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облыстарынан;
3. Атырау облысына Батыс Қазақстан, Ақтөбе және Оңтүстік Қазақстан облыстарынан;
4. Ақмола облысына көбіне Солтүстік Қазақстан облысынан;
5. Маңғыстау облысына Алматы қаласы, Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстарынан.
Ішкі өңір аралық көші-қон үрдістері ресми статистика деректеріне сай республика бойынша қалаларға ауыл тұрғындары көші-қонының азаюы (2000 жылы 1000 адамға 6,3-тен 2009 жылы 4,6-ға дейін) туралы куәландырады. Халықаралық және өңір аралық көші-қон сальдосы коэффициенттерінің серпіні қалалық және ауылдық елді мекендерде көші-қон өсімі жақсарғанын көрсетеді. Ауылдық елді мекендерге көші-қон ағымының артуы мұнай-газ кешені кәсіпорындарының ауылдық жерлер аумағында орналасуынан болуы мүмкін.
Әлеуметтік зерттеу деректері бойынша жасалған корреляциялық талдау көші-қон сальдосы ЖӨӨ, негізгі капиталға инвестициялар, орташа жалақы, жұмыспен қамту құрылымы сияқты көрсеткіштермен байланысты көрсетеді. Атап айтқанда жалпы өңірлік өнім неғұрлым жоғары болған сайын (ал ол Алматы және Астана қалалары, Маңғыстау және Атырау облыстарында), соғұрлым өңіраралық көші-қон сальдосы жоғары болады (r=0,616**), яғни бұл өңірлерге келетіндер саны көп, ал кететіндер саны аз күтіледі.
Негізгі капиталға салынатын инвестициялар өңір ішінде ауылдық жерден қалалық жерге көшу ағымына қатты ықпал етеді (r=0,936**), бұл қалалық жерде инфрақұрылым жобаларына ауылдық халықтың үлкен ағымына байланысты.
Қызмет көрсету саласында жұмыспен қамту мүмкіндігі мигранттар үшін тартымды сәт болып табылады, бұл өңіраралық көші-қон (r=0,825**) мен қызметтерде жұмыспен қамту үлесі (r=0,394*) арасында сальдоның жоғары корреляциясымен расталады.
Әлеуметтік сауалнама нәтижелері бойынша халықтың ішкі қозғалысына қатысты себептер анықталды. Бұған басты себеп – жұмыстың болмауы (50%), отбасы жағдайы (25%), төмен жалақы (20%), білім алу (14%), мансап және кәсіби өсудің болмауы (10%).
Қазақстанда көші-қон саясаты тек сыртқы көші-қон мәселелерімен ғана байланысты, әрі тек бір аспектіге ғана келеді – оралмандардың бейімделуі. Бұл жерде ішкі көші-қон үрдістері стихиялық түрде дамиды, ешкім бақыламайды әрі мемлекеттік саясат элементі болып табылмайды, яғни заңнама мен нормативтер ретке келтірілмеген, реттеудің және ішкі көші-қон үрдістерін қолдаудың нақты шаралары мен тетіктері жоқ.
2.3. Елде және өңірлер бөлінісінде еңбек нарығының негізгі индикаторларының сипаттамасы
Демографиялық өзгерістердің ықпалымен еңбекке қабілетті жасқа шығатын және одан шығатын адамдар қатынасы халық құрылымын өзгертті. 2009 жылы Қазақстанда экономикалық белсенді халықтың саны 8457,9 мың адам (республиканың 15 жастағы және одан жоғары халқының санынан 70,7%) құрады. Талданатын кезеңде (2000 – 2009 жылдар) экономикалық белсенді халық саны 19%, ал жұмыспен қамтылғандар саны – 27,5% артты, 2009 жылы тиісінше 8457,9 және 7903,4 мың адам құрады. 2000 – 2009 жылдар экономикалық белсенділік және халықтың жұмыспен қамтылуы деңгейінің артуы байқалады, 2009 жылы тиісінше 70,7% және 93,4% құрады.
Өңірлік бөліністе экономикалық белсенді халықтың абсолюттік өсімі Астана қаласында (107,1%), Оңтүстік Қазақстан (37,0%), Маңғыстау (36,0%), Жамбыл облыстарына (34,1%) тән. Жалпы экономикалық белсенді халық деңгейі бойынша еңбек нарығында Жамбыл (78,0%), Қостанай (75,3%), Ақмола (74,9%) және Ақтөбе (74,0%) облыстары көшбасшы болып табылады.
2000 – 2009 жылдар аралығындағы кезеңде республикада 1,8 млн. тұрақты жұмыс орны құрылды. Нәтижесінде жұмыссыздар мен өзін-өзі жұмыспен қамтығандардың меншікті салмағы 2000 жылғы 12,8% және 43,5%-дан 2009 жылғы 6,6% және 33,7%-ға дейін қысқартылды.
Өңірлер бөлінісінде ең көп жұмыссыздық орын алған өңірлер болып Алматы қаласы (7,7%) және Маңғыстау облысы (7,1%) табылады.

4-сурет. Елдің өңірлері бөлінісінде экономикалық белсенді халықтың және жұмыссыздық деңгейі, 2009 жыл

Ауылдық жерде жұмыссыздық деңгейінің 2,3 есе қысқаруы байқалады – 2000 жылғы 13,5%-дан 2009 жылғы 5,9%-ға дейін, деңгей қалалық көрсеткіштен (қаладағы жұмыссыздық деңгейінен 7,2%) төмен, ауылдық жерде өзін-өзі жұмыспен қамту деңгейі жоғары деңгейде (50%) қалып отыр.
Талданатын кезеңде экономика секторлары арасында жұмыспен қамтылған халықты қайта бөлумен сипатталады. Экономикалық қызмет түрлері бойынша жұмыспен қамтылғандар құрылымында ауыл шаруашылығында, өндірісте, саудада, көлік пен байланыста жұмыспен қамтылғандардың меншікті салмағының азаюы байқалады. Бірқатар жылдар ішінде құрылыс пен қызмет көрсету саласында жұмыспен қамтылғандар үлесі артты, 2009 жылы 7,0% және 28,8% құрады.
Ауыл шаруашылығында жұмыспен қамтылғандар санының азаюына қарамастан жұмыспен қамтылғандар құрылымында ол әлі де болса жоғары болып қалып отыр және 29,4% құрайды, ал ЭЫДҰ 29 елінде аграрлық секторда жұмыспен қамтылғандар не бары 7,7% құрайды. Өңірлік бөліністе Солтүстік Қазақстан (49,4%), Алматы (48,2%) және Оңтүстік Қазақстан (43,6%) облыстарында экономикада жұмыспен қамтылғандардың жартысы дерлік ауыл шаруашылығында.
Қазақстанда өндірістік салада жұмыспен қамтылғандардың үлесінің аз болуы байқалады, егер Еуропаның дамыған елдерінде аталған көрсеткіш 16-25% деңгейінде болса, Қазақстанда тек 7,2% құрайды. Өңірлер бөлінісінде өңдеуші өнеркәсіпте жұмыспен қамтылғандар саны ең жоғары болып Қарағанды (20,1%), Павлодар (12,1%) облыстары мен Алматы қаласы (10,3%) табылады.
2.4. Еңбек нарығындағы негізгі проблемаларды анықтау
«Жасырын жұмыссыздық» немесе өзін-өзі жұмыспен қамту проблемасы ел экономикасының дамуындағы ең өзекті мәселелердің бірі болып қалып отыр, әрі кедейшіліктің негізгі факторларының бірі болып табылады. Қазақстанда 2009 жылы өзін-өзі жұмыспен қамтитын халық саны 2664,6 мың адамды немесе елдің жұмыспен қамтылған халқының 33,7% құрады, оның ішінде қалалық жерде – 18,7%, ауылдық жерде – 50,0%. Ауылда өзін- өзі жұмыспен қамтитындар саны 20 ғасырдың 40-50 жылдары Еуропадағы аграрлық сектордың өзін-өзі жұмыспен қамтитындардың үлесіне сәйкес келеді.² Ауылдық жерде өзін-өзі жұмыспен қамтитындар үлесі – 50% қазіргі кездегі индустриалдық аграрлық секторға сәйкес келмейді. Ұсақ тауарлы ауыл шаруашылығы жағдайындағы ауылдық жерлерде өзін-өзі жұмыспен қамтудың өсуі табыстың біршама артуын әкелмейді және кедейлікті төмендетеді.³
------------------------------------
² Б.Б. Досқалиева Қазақстандағы жұмыспен қамту саласындағы негізгі индикаторларды бағалау//http://www.rusnauka.com
³ Б.Б. Досқалиева Қазақстандағы жұмыспен қамту саласындағы негізгі индикаторларды бағалау//http://www.rusnauka.com

5-сурет. Халықтың өзін-өзі жұмыспен қамтылу деңгейі бойынша өңірлерді саралау

Қазақстанда өзін-өзі жұмыспен қамтитындар көлемі мен сапалы құрамы индустриалдан кейінгі елдерде өзін-өзі жұмыспен қамтитындардан санатынан едәуір өзгеше, олар негізінен жоғары білікті еңбек үлесімен сипатталады. Қазақстанда өзін-өзі жұмыспен қамту – басым түрде қарапайым ауыл шаруашылығы еңбегі және оған байланысты бөлу қызметтері. Сондай-ақ «алып-сатарлардың» тұратын ұсақ сауда үлесі де үлкен.
Техникалық мамандықтар жұмысшыларының жетіспеуі кәсіпорындарды шетелден білікті кадрлар тартуға мәжбүрлейді. Елде: жұмыспен қамту құрылымы кадрларды даярлау біліктілік құрылымынан мүлдем өзгеше. Мәселен, қызмет көрсету саласында ЖОО-да даярланған мамандарға қарағанда едәуір көп адамдар жұмыс жасайды. Ал өндіріс үшін жұмыс жасайтындарға қарағанда көп мамандар шығарылады. Ауыл шаруашылығындағы жағдай керісінше: аталған салада жұмыспен қамтылғандардың меншікті салмағына қарағанда ауыл шаруашылығы үшін жаңа мамандар үлесі едәуір қалыс қалады. Салалардың жыл бойғы мамандармен толық жиналуы, сондай-ақ шетелде кадрлар даярлығы көлемін ескеретін болсақ, жағдай біршама оңтайлы көрінеді. Алайда жасалған талдау бір жағынан жоғары білімі бар кадрлар даярлау жүйесі өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, қызмет көрсету саласы қоятын біліктілік талаптарына жауап бермейді, әрі екінші жағынан кадрлардың іс жүзінде қайта біліктілігін арттыруды көрсетеді. Шығарылған маманда едәуір шамада қайта біліктілік арттырды және әдетте өз мамандығы бойынша жұмыс істемейді. Дайын мамандардың көп бөлігін қызмет саласы мен ауыл шаруашылығы алады.
Осылайша, білікті құрамға қатысты жоғары білімі бар кадрларды даярлаудың біліктілік жүйесін жетілдірудің негізгі міндеті мамандықтар құрылымын жалпы Қазақстан бойынша, Сондай-ақ жекелеген салалар бойынша жұмыспен қамту болжамының мейлінше сәйкес келуі жағына күрт ауыстыру қажеттілігі болып табылады.
Алайда 6-кестеден, көріп отырғанымыздай, кадрларды даярлау құрылымын алдағы он жылдыққа Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі өзгермеген қалыпта ұсынып отыр.

6-кесте. Қазақстан Республикасында салалық мамандарды даярлау құрылымы, %

Салалар	2009/10	2010/11	2014/15	2019/20
көп бейінді	40,6	40,6	39,6	39,3
өнер	0,5	0,4	0,5	0,5
ауыл шаруашылығы	2,1	2,2	2,3	2,3
техникалық салалар	22,5	23,1	22,8	22,8
гуманитарлық ғылымдар	5,7	5,7	5,8	5,9
медицина	2,1	2,1	2,2	2,3
педагогика	12,6	12,8	14,8	14,9
экономика және бизнес	11,4	10,1	9,2	9,4
технология	1,1	1,0	1,0	0,9
құқық	0,9	0,8	0,7	0,7
қызметтер	0,5	1,2	1,1	1

Жұмыспен қамтудың «қатып қалған» деп аталатын құрылымының проблемалары да ауылдық шаруашылығында (барлық жұмыспен қамтылғандардың шамамен 30% шоғырымен) еңбек сыйымдылығының жоғары деңгейіне басым келеді, бұл экономикадағы инновациялық-технологиялық дамудың төмен қарқында екендігін куәландырады. Қалалық жерлердегі жастар жұмыссыздығы проблемалары, деңгейі (2009 жылы 7,9%), қалалардағы жалпы жұмыссыздықтан асады (2009 жылы 7,2%), бұл да «жалған урбанизация» феноменіне және қалалардағы жалпы әлеуметтік кернеуліктің артуына алып келеді.
Жұмыс орындарының болмау жағдайында ауылдық халықтың экономикалық белсенділік деңгейінің 2000 – 2009 жылдары елеулі артуы (12,7-тармаққа) ауылдық кедейліктің жасырын (өзін-өзі жұмыспен қамту есебінен) шоғырлануын көрсетеді.
Экономиканың төмен әртараптылығы мен кәсіби оқыту жүйесінің дамымауы салдарынан еңбек қосымшасының жаңа түрлерінің жеткіліксіздігінен де проблемалар туындап отыр.
2.5. Қазақстан Республикасының үдемелі индустриялық-инновациялық дамуының 2010 – 2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының іске асырылатын жобаларының еңбек нарығының аймақтық проблемаларына ықпалын талдау
Индустриализация шеңберінде 2010 жылдан бастап 2020 жылға дейінгі кезеңде жаңа жұмыс орындарының жалпы саны 77797 бірлікті құрайды (7-кесте).

7-кесте. ҮИИДМБ жобаларын жүзеге асыру барысында Қазақстан Республикасында 2010 – 2020 жылдар аралығындағы кезеңде құрылатын жаңа жұмыс орындарының саны

р/с №	Өңір	Жұмыс орындарының саны, бірлік	Үлес салмағы, %-да	Өңірлердегі жұмыссыздар санына %-бен
1	Ақмола	26834	35,3	89,7
2	Алматы	10755	14,1	19,1
3	Шығыс Қазақстан	7841	10,3	16,0
4	Аймақаралық жобалар	6186	8,1
5	Павлодар	4743	6,2	17,2
6	Қостанай	3504	4,6	10,2
7	Ақтөбе	3389	4,5	14,1
8	Жамбыл	2712	3,6	7,2
9	Маңғыстау	1968	2,6	13,2
10	Оңтүстік Қазақстан	1847	2,4	2,5
11	Атырау	1666	2,2	10,5
12	Қызылорда	1452	1,9	7,1
13	Қарағанды	1375	1,8	3,0
14	Алматы қ.	1105	1,5	2,0
15	Астана қ.	520	0,7	2,1
16	Батыс Қазақстан	166	0,2	0,8
17	Солтүстік Қазақстан	-	-	-
	Барлығы	77797	100

Ел индустриализациясы жобалары шеңберінде жаңа жұмыс орындарының мейлінше үлкен саны Ақмола (өңірдегі жұмыссыздардың санына қарағанда 89,7%), Алматы (19,1%), Шығыс Қазақстан (16,0%) және Павлодар (17,2%) облыстарында құрылуда және құрылады.
Индустриализация жобалары іс жүзінде Алматы (2,0%) және Астана (2,1%) қалаларында, сондаи-ақ Батыс Қазақстан (0,8%), Қарағанды (3,0%), Оңтүстік Қазақстан (2,5%), Қызылорда (7,1%), Жамбыл (7,2%) облыстарында жұмыссыздық деңгейінің елеулі төмендеуіне ықпал етпейді.
Ел индустриализациясы шеңберінде мейілінше көп жұмыс орындарын тау-кен металлургия, көлік-коммуникация саласында, сондай-ақ машина жасау саласында құру күтіледі.
Жол картасы шеңберінде құрылған және құрылуы ықтимал жұмыс орындары уақытша сипатқа ие, сондай-ақ бос орындарды қоса іздеушілерге жоғары біліктілік талаптары қойылмайды.
Индустриализация шеңберінде жоспарланып отырған жаңа жұмыс орындарының елдің экономикалық белсенді халқының жалпы санының тек 0,9% ғана тұрақты сипатқа ие, бұл қолда бар жұмыссыздық деңгейі барысында да жеткіліксіз болып табылады. Сонымен қатар жұмыспен қамтылған халық экономикадағы негізгі төлемге қабілеттілік сұранысын тудырады, бұл өз кезегінде елдің экономикалық өсіміне ықпал етеді.
2.6. Өңірлер бөлінісінде еңбек нарығының негізгі индикаторларын келешекте өзгерту, кәсіби-техникалық білім беру, кадрларды даярлау және қайта даярлау
Болжамды 2010 – 2020 жылдар кезеңінде Қазақстанның экономикалық белсенді халқының саны 7,5%-ға артады және 2020 жылға қарай 9164,0 мың адамды құрайды (8-кесте).

8-кесте. Қазақстан Республикасының экономикалық белсенді халқы санының болжамды серпіні

мың адам

Өңірлер	2010 жыл	2020 жыл	2010 – 2020 жылғы өсім ырғағы, %-да
Қазақстан Республикасы	8531,0	9465,0	110,9
Ақмола	437,1	472,6	108,1
Ақтөбе	392,8	443,3	112,9
Алматы	868,1	905,1	104,3
Атырау	257,9	260,9	101,1
Шығыс Қазақстан	764,5	777,4	101,7
Жамбыл	581,1	630,5	108,5
Батыс Қазақстан	342,6	390,5	114,0
Қарағанды	740,4	805,7	108,8
Қостанай	541,7	529,4	97,7
Қызылорда	312,6	344,2	110,1
Маңғыстау	212,4	288,2	135,7
Павлодар	433,5	461,6	106,5
Солтүстік Қазақстан	377,1	380,6	100,9
Оңтүстік Қазақстан	1144,3	1236,1	108,0
Астана қаласы	389,5	620,9	159,4
Алматы қаласы	735,4	918,1	124,8

Елде болжанатын кезеңде жұмыспен қамтылғандар саны 2020 жылға дейін 9,1%-ға артады, ал жұмыспен қамтылу деңгейі экономикалық белсенді халық санының 95,0% жетеді. Тиісінше жұмыссыздық деңгейі 2010 жылғы 6,6%-дан 2020 жылға қарай 5,0%-ға дейін қысқарады. Аталған үдеріс Қазақстанның барлық өңірлері үшін сипатты болады, әсіресе жұмыссыздық деңгейінің төмендеуінің жоғары қарқыны Ақтөбе, Оңтүстік Қазақстан, Маңғыстау облыстарында күтіледі (2020 жылға қарай жұмыссыздық деңгейі тиісінше 4,0%-ды, 5,1%-ды және 4,5%-ды құрайды).
Елдің еңбек әлеуетін бұдан да тиімдірек пайдалану үшін елдің тығыз орналасқан оңтүстік өңірлеріне еңбегі сыйымды өндіріс және ауыл шаруашылығының салаларын орналастыру қажет.
Жұмыспен қамтудың болжамды құрылымы бойынша болжанатын кезеңнің соңында қызмет көрсету саласында жұмыспен қамтылғандардың үлес салмағы 2010 жылғы 29,5%-дан 2020 жылға дейін 32,1%-ға артады, және керісінше, ауыл шаруашылық, орман және балық шаруашылығында жұмыспен қамтылғандар тиісінше 29,8%-дан 26,8%-ға дейін төмендейді. Бұған себеп – ауылдық жерлерден жұмысқа қабілетті адамдардың кету ағыны. Ауыл шаруашылығында жұмыспен қамтылғандар үлесінің төмендеуіне қарамастан, республиканың солтүстік, оңтүстік және батыс облыстарында аталған салада жұмыспен қамтылғандар үлесінің жоғары меншікті салмағы сақталады (2020 жылы - 31,5% - 39,8%). Өнеркәсіпте жұмыспен қамтылғандардың жоғары үлесі Атырау және Маңғыстау облыстарына (шамамен 22%), сондай-ақ Павлодар және Шығыс Қазақстан облыстарына (19%) тән болады (Болжамды схемаға 20 – 22-қосымшаларда көрсетілген).
Елде жұмысшылар санаттары (жұмысшылар, қызметшілер) бойынша жұмыспен қамтылғандардың болжамды деректері 2020 жылға дейін жалға алынатын қызметшілер санының 2009 жылғы 47,9%-дан 2020 жылға қарай 42,5% дейін жұмысшылардың меншікті салмағының төмендеуі туралы куәландырады. Тиісінше қызметшілердің меншікті салмағы 52,1%-дан 57,5%-ға дейін артады, бұл қызмет көрсету саласында жұмыспен қамтылғандар санының артуына байланысты: білім беру, денсаулық сақтау, қаржы қызметі, мемлекеттік басқару және өзге қызметтер. Экономиканың дә осы салаларында қызметшілер орташа есеппен жұмыспен қамтылғандардың жалпы санының 70% құрайды. 2020 жылға дейінгі кезеңде құрылымдық өзгерістер өнеркәсіпте, құрылыста және ауыл шаруашылығында жұмыспен қамтылғандардың белгілі бір үлесінің төмендеу үдерісінде көрінетін еңбек өнімділігі өсімінің ықпалында болады, онда жұмысшылардың меншікті салмағы басым келеді (60-70% астам) (Болжамды схемаға 23-қосымшада көрсетілген).
Өңірлер бөлінісінде 2020 жылға қарай Астана және Алматы қалаларында, сондай-ақ Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарында қызметкерлердің үлес салмағының ең жоғары көрсеткіштері күтіледі (тиісінше 70,4%, 65,4%, 70,6%, 67,8%).
Жұмыспен қамтылудың күтілетін өзгерістері жұмыспен қамтудың тиімсіз формаларын еңсерумен және жұмыс күші мобильділігін арттырумен анықталатын болады.
Еңбек ресурстарының экономиканың ресми секторына заңды өтуі үшін мемлекет қосымша ынталандырулар жасайды, сондай-ақ шетел жұмыс күшін тарту үшін мемлекеттік квота бөлуді 50%-ға арттыру шеңберінде, иммигранттар арасында білікті мамандар санының өсуі қамтамасыз етіледі, жұмысқа қабілетті этникалық репатрианттардың 80% жұмыспен қамту үшін жағдай жасалады.
Елде жұмыссыздық деңгейін қысқарту бойынша шаралар:
1. азаматтардың, әсіресе жұмыссыз азаматтардың кәсіпкерлік бастамасын қолдау, атап айтқанда ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру және қайта өңдеу, әлеуметтік және тұрмыстық қызметтер, қоғамдық тамақтандыру, көлік қызметтері, жалпы құрылыс жұмыстар ұйымдастыру, техникаға қызмет көрсету және жөндеу салалары және тағы басқа;
2. әрекет етуші кәсіпорындарда жұмыс орындарын ұлғайту үшін қажет жағдайлар қамтамасыз ету, өңірлердегі қалпына келтірілген (реанимирленген) кәсіпорындарда жаңа жұмыс орындарын құру, сондай-ақ әрекет етуші және құрылып жатқан ірі және орташа кәсіпорындар үшін шағын кәсіпкерліктің және кәсіптік немесе қызмет көрсететін өндірістерінде жұмыс орындары ашу;
3. елде техникалық және кәсіптік білім беру желілерін кеңейту, кәсіби білім беру жүйесінің икемділігін арттыру, оның түрлі мамандықтар мамандарына деген сұраныста болып жатқан өзгерістерге ескіргеннен жаңа мамандықтарға қайта бейіндеу арқылы тез ден қою қабылетін арттыру.
Еңбек және жұмыспен қамту нарығы қызметінің көп сатылы құрылымын, көп факторлы сипаты мен негізгі заңдылықтарын ескеретін жүйелік әдісі бар. Халықты жұмыспен қамтудың жаңа бағдарламасын әзірлеу қажет. Бағдарламаны іске асыру үшін мынадай міндеттерді шешу көзделуі қажет:
еңбек және халықты ақпараттандыру нарығындағы жағдайды мониторингілеу мен болжамдау жүйесін жетілдіру;
экономиканың басым салаларының қажеттіліктерін білікті еңбек ресурстарымен қамтамасыз ету;
еңбек нарығының қажеттіліктерін ескере отырып кадрларды даярлау және қайта даярлау жүйесін жетілдіру;
өз бетінше жұмыс жасайтын халықты өндірістің перспективті салаларына ауысуын ынталандыру;
ішкі және сыртқы еңбек көші-қон үрдістерін оңтайландыру;
еңбек нарығында және жұмыспен қамту саласында әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету.
Елдегі атап айтқанда, оңтүстік өңірлеріндегі техникалық және кәсіптік білім беру оқу орындарының желісін тез әрі көлемді ауыстыру проблемасы өзекті проблемаға айналуда, бұл жергілікті халықтың кәсіби және аумақтық мобильділігін арттыру үшін қажет, оған қазіргі уақытта республиканың ірі қалаларында жұмыссыздар немесе аз білікті жұмыс күші қатарын толықтыруға тура келеді.
Кадрлардың ықтимал тапшылығын жою мақсатында басым салалардың дамуына және өңірлік инвестициялық жобаларды іске асыруға сәйкес олардың біліктілік деңгейіне мамандардың жұмыспен қамтылу болжамы жүзеге асырылды. Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің деректері бойынша жыл сайын орташа есеппен 57,6 мың адам санынан тұратын еңбек ресурстары қажет, талап етілетін мамандықтардың ең жоғары үлесі - өнеркәсіп саласында (32,4%) және ауыл шаруашылығында (27,3%). ҚР Білім және ғылым министрлігінің болжамды деректері бойынша жоғары білімі бар мамандардың жыл сайынғы түлектері күтілетін шығарылымы 155,2 мың адам, ал техникалық және кәсіптік мамандар саны – 168,5 мың адам. Нәтижесінде елде еңбек ресурстарына деген қажеттілік толық жабылады.
Өнеркәсіптегі ең жоғары қажеттілік Атырау (өңірдегі жалпы қажеттіліктің 81,9%), Маңғыстау (70,3%), Жамбыл (66,8%), Ақтөбе (44,7%) облыстарында күтіледі; құрылыс және коммуналдық шаруашылықта – Оңтүстік Қазақстан (61,0%), Шығыс Қазақстан (41,8%) облыстарында; денсаулық сақтау қызметтерін көрсетуде қажеттіліктің Астана (52,3%) және Алматы (49,4%) қалаларында үлкен. Аталған қажеттілік жоғары, техникалық және кәсіптік білім объектілері мамандарының жыл сайынғы шығарылымымен жабылады.
Қорытындылар
Өңірлердің еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі оңтүстік және батыс өңірлерде жоғары әлеуетпен, еңбекке қабілетті жастағы халық санының біртіндеп қысқаруына байланысты елдің солтүстік және шығыс аймақтарында төмен, әсіресе келешекте төмен әлеуетпен сипатталады.
Келешекте елдің жекелеген өңірлері үшін еңбек ресурстарының теңгерімді қамтамасыз етілуі үшін ішкі көші-қон үрдістерін реттеу қажет.
Мамандарды даярлауды еңбек нарығының болжамды қажеттілікттеріне сәйкес жүзеге асыру керек.
3. Әлеуметтік инфрақұрылым
3.1 Халықтың ел өңірлері бөлінісінде білім беру объектілерімен қамтамасыз етілуі
Біздің республикамыздың әрбір азаматын қолжетімді сапалы білім қызметтерімен қамтамасыз ету мәселелері едәуір өзекті, бүгінгі таңда осы салада шешілмеген проблемалардың тізбесі бар.
2009 жылдың аяғында мектепке дейінгі ұйымдардағы тәрбиеленушілердің саны 373,2 мың баланы құрады және 2000 жылмен салыстырғанда 2,8 есеге ұлғайды.⁴ 2000 – 2009 жылдары мектепке дейінгі ұйымдар саны, 2009 жылы 4972 бірлікті құрап 4,6 есеге ұлғайды.
--------------------------------
⁴ Мұнда және одан әрі ҚР Ғылым және білім министрлігі

Мектепке дейінгі балалар мекемелері санының ұлғаюына қарамастан, елімізде, әсіресе ауылдық жерде балаларды мектепке дейінгі ұйымдармен төмен қамтылуы (2009 жылы көрсеткіш 38,7% құрады) байқалады. Балаларды мектепке дейінгі балалар мекемелерімен қамту төмендігі Оңтүстік Қазақстан (14,4%), Алматы (21,5%) облыстарында, ең жоғары қамтуы Қостанай (90,3%) және Қарағанды (69,6%) облыстарында байқалып отыр.

6-сурет. 2009 жылы ҚР өңірлері бөлінісінде мектепке дейінгі балалар ұйымдарының балаларды қамтуы бойынша өңірлерді саралау.

Оңтүстік және батыс өңірлерде мектепке дейінгі балалар ұйымдарының балалармен жоғары толықтығына халық саны өсуінің жоғары қарқындарымен, әсіресе туудың салыстырмалы жоғары көрсеткіштерімен байланысты.
Қазақстанда осы деңгейді дамытуға арналған білім мақсаттарына инвестициялар жыл сайын ұлғаюда, бірақ олардың ЖІӨ үлесі елеусіз болып қалып жатыр. Мәселен 2000 – 2009 жылдары осы берілген көрсеткіш тиісінше 0,15%-дан 0,86% өсті. Ел өңірлері бойынша жоғары көрсеткіштер Оңтүстік Қазақстан (2009 жылы ЖӨӨ 3,0%), Қызылорда (2,0%) және Алматы облыстары (1,3%), ал ең төмен – Атырау (0,2%) және Қарағанды (0,3%) облыстарына тән.
2009/2010 оқу жылдары жалпы саны 2491,2 мың баланы құрайтын, жергілікті атқарушы органдарға және БҒМ-ге ведомстволық бағынысты 7576 күндізгі мемлекеттік жалпы білім беретін мектептер қызмет етті. Талдау кезеңінде күндізгі жалпы білім беретін күндізгі мектептер саны 492 бірлікке қысқарды, ал оқушылар саны 21,2% немесе 528,3 мың оқушыға қысқарды.
Өңірлік бөліністе Астана қаласында (3,5%) және Маңғыстау облысында (8,2%) оқушылар санының артуы байқалады, ол бірінші кезекте жоғары көші-қон ағынымен байланысты, Оңтүстік Қазақстан облысында – өзгеріссіз, қалған өңірлерде контингенттің азаюы байқалады: Солтүстік Қазақстан облысында (42%), Қостанай облысында (41%), Павлодар облысында (40%), Шығыс Қазақстан облысында (39%), Ақмола облысында (35%) және басқалары.
Өңірлер бөлінісінде халықтың жалпы білім беру мектептерімен қамтылу дәрежесін сипаттайтын, маңызды көрсеткіштердің бірі оқушылардың сабақ ауысымдар бойынша үлестірілуі болып табылады (бір ауысымдық оқыту тәртібіне мектеп контингентін толық ауыстыру міндетінен шыға отырып, Болжамды схемаға 24-қосымшада көрсетілген).
Талданатын кезеңде қатысушылардың үлес салмағы 1 ауысымда 2000/2001 оқу жылының басына 65,4%-дан 2009/2010 оқу жылы 63,9%-ға дейін төмендеді және 2 ауысымда оқитын оқушылар саны тиісінше 34%-дан 35,5%-ға дейін ұлғайды. Ауыл және қала халқы бөлінісінде оқушылар санының құрылымы ауысымдар бойынша ауылдық жерде 2 ауысымда оқитын қатысушылардың үлес салмағының ұлғаюы жағына өзгерді.
2009/2010 оқу жылының басында 1 ауысымда оқитындар санының үлесі бойынша үздік көрсеткіштер Павлодар (78,6%), Қостанай (76,4%) және Солтүстік Қазақстан облыстарында (75,7%), нашарлары – Маңғыстау және Қызылорда облыстарында (тиісінше 55,7% және 56,0%). 3 ауысымда оқитындар санының үлесі бойынша ең жоғары көрсеткіштер Астана қаласы (2,1%), Маңғыстау (2,0%), Оңтүстік Қазақстан (1,3%) облыстарында байқалған.
Республиканың солтүстігінде және солтүстік-шығысында халықтың салыстырмалы жоғары қамтылу деңгейі кеңестік кезеңде барлық салаларда әлеуметтік инфрақұрылымның жоғары деңгейімен, сонымен бірге бұл өңірлерден кеңестік дәуірден кейін халықтың ауқымды көші-қонымен түсіндіріледі, бұл мектеп тораптарына жүктемені азайтты.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі деректері бойынша⁵ соңғы жылдары екінші және үшінші ауысымда оқып жатқан балалар үлесі, жаңа мектептер құрылысы және оқушылар санын азайтуды кемітуге қарамастан, ұлғайып жатыр, бұл кіші жас топтарындағы балалар саны ұлғаюымен, халықтың астанаға және басқа қалаларға ағынымен, сонымен қатар елдегі жаңа мектептер құрылыс көлемдерінің жеткіліксіздігі және жаңа мектептер орналасу ұтымсыздығымен түсіндіріледі. Осыған байланысты, демографиялық және қалақұрылыстық болжамдар негізінде қолданыстағы мектептерді кеңейту немесе қайта жөндеу, жаңа мектептерді ұтымды орналастыру бойынша жаңа бағдарлама әзірлеу өзекті болып жатыр.
----------------------------------
⁵ 2008 жылғы білім берудің жағдайы мен дамуы туралы ұлттық баяндама, 66-бет

Елімізде шағын кешенді мектептердің үлесі (ШКМ) жоғары. Осылайша, барлық жалпы беретін мектептердің 56,6% оқушылары 405,8 мың адам немесе барлық оқушылардың 16% құрайтын ШКМ болып табылады. Өңірлік бөліністе ШКМ 96,5% елдің солтүстік-шығыс бөлігінде ауылдық жерлерде орналасқан. ШКМ жартысы (2052 бірлік) ыңғайластырылған ғимараттарда орналастырылған. Мектептердің мұндай типтері үшін шекті төмен толықтық және сыныптарды үйлестіру, оқытушыға көп пәнділікпен жүктемелер тән.
Қазіргі уақытта республикада ТжәнеКБ 882 оқу орны қызмет етеді (322 кәсіби лицей мен 560 колледж), оларда 609 мың адам оқиды. Кадрларды даярлау 177 мамандық және 416 біліктілік бойынша жүргізіледі.
Т және КБ жүйесінің қолданыстағы инфрақұрылымы мен материалдық-техникалық жарақтануы кадрларды даярлаудың сапасын қамтамасыз ете алмайды.
Республиканың 23 ауданында оқу орындары мүлдем жоқ, оқитындардың 31% жатақхана қажеттілігіне тапшы болып отыр. Соңғы үш жылда 3 жаңғыртылған оқу орны енгізілді. Т және КБ барлық оқу орындары ескірген жабдықпен жұмыс жасайды.
Кадрларды даярлаудың құрамы индустрияның қажеттіліктерін толығымен қанағаттандыра алмайды. Кадрларды даярлауда бизнес-құрылымдарды тартудың нақты тетіктері жоқ. Еңбек нарығындағы мамандарға қойылатын біліктілік талаптары ескіріп кетті.
Қорытындылар
Білім саласының негізгі көрсеткіштері жақсарғанына қарамастан, шешімді талап ететін бір қатар проблемалар бар:
мектепке дейінгі білімге тең жетімділік қамтамасыз етілмеген, мектепке дейінгі балалар тәрбиесі және білім берумен 1-ден 6 жасқа дейінгі балаларды қамтудың төмен көрсеткіші;
Білім беру құрылымы жеткілікті дамымаған: 201 мектеп апаттық жағдайда, 35,4% мектеп қосалқы ғимараттарда орналасқан, 70 мектеп үш кезекте оқиды, 25,1% мектеп күрделі жөндеуді талап етеді, оқу орындарының тапшылығы шамамен 80 мың орын құрайды; 82,6% мектеп 1990 жылға дейін салынған; мектептері жоқ елді мекендерде тұратын оқушылардың барлығын мектепке апару барлық жерде ұйымдастырылмана;
Т және КБ инфрақұрылымы жеткілікті дамымаған;
Жұмыс берушілер әзірлеген кәсіби стандарттардың болмауы;
өндірістік тәжірибе үшін кешендердің жетіспеуі;
жұмысшылардың кәсіби дайындығын тәуелсіз бағалау дамымаған;
маңызды әлеуметтік мәселе әлі де өз шешімін тапқан жоқ – білімнің қол жетімділігін қамтамасыз ету жолымен мүгедектер үшін тең мүмкіндіктер жасау.
3.2. Халықты елдің өңірлік бөлінісінде денсаулық сақтау объектілерімен қамтамасыз етілуі
Соңғы жылдары негізгі медициналық-демографиялық көрсеткіштерді тұрақтандыруға қол жеткізілді – туылу, өлім және өмірдің орташа ұзақтылығы. Індетті аурулар төмендеген. Бірақ ел халқы денсаулығы өлшемдерінің ауқымды бөлігі қанағаттанарлық күйде емес. Мемлекеттік бюджеттен жыл сайын денсаулық сақтауға шығындарды 2000 ж. 54,3 млрд. теңгеден 2009 жылы 450,9 млрд. теңгеге дейін ұлғайтуға қарамастан, оның ЖІӨ үлесі төмен болып қала беруде (2009 жылы 2,8% деңгейде).
Республиканың денсаулық сақтау жүйесіне 2009 ж. жалпы саны 121,2 мың. кереуеті бар 1020 стационарлық ауруханалық ұйымдар; жоспарлы қуаттылығы ауысымда 210,9 мың немесе 10 мың адамға 131,9 кезегі бар 3521 амбулаторлық-емханалық ұйымдардан тұрады. Ауруханалық ұйымдар санының 82 бірлікке ұлғаюы негізінен мамандандырылған мекемелер саны ұлғаюы есебінен орын алды.
Халықтың ауруханалық кереуеттермен қамтамасыз етілу көрсеткіші 2009 жылы халықтың 10 мың адамға 75,6%-ды (Болжамды схемаға 25-қосымшада көрсетілген) құрады. Бұл БДСҰ деректері бойынша халықтың 10 мың адамына 73,3%-ды құрайтын, орташа еуропалық көрсеткіштен бірнеше есеге жоғары. Халықтың ауруханалық кереуеттермен қамтамасыз етілудің ең жоғары деңгейі өңірлер арасында – Қарағанды (халықтың 10 мың адамына 98,2 кереует), Ақмола (95,4), Шығыс Қазақстан (89,3) және Павлодар (87,0) облыстарын байқалған. Ең төмен көрсеткіштер Алматы (45,1) және Оңтүстік Қазақстан (55,6) облыстарында байқалды.
Республикадағы амбулаторлық-емханалық ұйымдар қуаттылығы 2009 жылы халықтың 10 мың адамына 131,6 қатысуды құрады. Өңірлік бөліністе амбулаторлық- емханалық ұйымдармен ең жоғары қамтылу Ақмола, Солтүстік-Қазақстан, Қостанай, Павлодар және Батыс Қазақстан облыстарына тән, мұнда көрсеткіш халықтың 10 мың адамына ауысымда 164 бастап 199 қатысу деңгейінде орналасқан. Амбулаторлық-емханалық ұйымдар қуаттылығының ең төмен көрсеткіштері Оңтүстік Қазақстан, Атырау, Қызылорда облыстары және Астана қаласы үшін тән (көрсеткіш халықтың 10 мың адамына 83,4-тен бастап 100-ге дейін).
Талданатын кезеңде дәрігерлермен қамтамасыздылық 2000 жылы халықтың 10 мың адамына 33,0-ден 2009 жылы 37,8 мыңға дейін өсті, ал орта медициналық білімді мамандармен қамтылуы халықтың 10 мың адамына тиісінше 71,8-ден 87,1 мыңға дейін өсті. Қазақстанда өңірлер және елді мекендер бойынша кадрлық әлеуетті тең қалыпсыз үлестірілуімен сипатталатын, медициналық кадрлар дисбалансы байқалады. Әсіресе ауылдық жерлер орта медперсоналмен жақсы қамтылғанымен, дәрігерлермен қамтылу деңгейі өте төмен. Дәрігерлермен ең төмен қамтылу Алматы (халықтың 10 мың адамына 21,1 дәрігер), Қостанай (25,3), Солтүстік-Қазақстан (25,6), Жамбыл (25,7) облыстарында байқалды. Алматы облысында да (халықтың 10 мың адамына 57,5) орта медициналық персоналмен қамтылудың төмендігі байқалады. Солтүстік облыстарда дәрігерлермен төмен қамтылу деңгейі олардың басқа елдерге көші-қонымен, ал оңтүстік облыстарында – табиғи өсім есебінен халық санының жылдам қарқынмен өсуімен түсіндіріледі.
Халықты медициналық персоналмен және кереуеттік қормен қамтудың жоғары орташаланған көрсеткіштеріне қарамастан, Қазақстан халқының жалпы науқастану көрсеткіші 2009 жылы серпінде өсіп отыр және 2000 жылы 50505,1 қарсы халықтың 100 мың адамына 60102,7 құрады. Аурулар өсуі ауруларды ерте даму сатысында анықтау жақсаруымен және науқастың алдын – алудың біртіндеп жақсаруымен түсіндіріледі. Өңірлік бөліністе ең жоғары көрсеткіштер Алматы қаласы (100 мың адамға 84461,3) және Алматы облысына (100 мың адамға 71778,8), ал ең төмен көрсеткіштер – Атырау (33082,2) және Оңтүстік Қазақстан облыстарына (45570,4) тән.
Республикадағы сәби өлімнің көрсеткіші төмендеуге бетбұрыс алған, бірақ жалпы басқа елдермен салыстырғанда жеткілікті жоғары болып қалып отыр (2009 жылы 1000 тірі туғанға 18,23). Ең жоғары көрсеткіштер Қызылорда (24,96), Шығыс Қазақстан (22,72) облыстарында байқалған. Негізгі себептер қолайсыз экологиялық ахуал болып табылады.
Ана өлімі көрсеткішінің 2000 жылы 60,9-дан 2009 жылы 100 мың тірі туғанға 36,8 дейін төмендеуі байқалады, ең жоғары көрсеткіштер Атырау (57,0) және Маңғыстау (48,9) облыстарына тән.
Республикадағы ана өлімінің негізгі себептерінің бірі әйелдер денсаулығының төмен индексі болып табылады.
Балалардың бұқаралық алдын-алу қарауларын жүргізу, әр екінші бала науқас екенін көрсетті, және бұл алдын-алу жұмыстарын, барабар сауықтыру және емдеу іс-шараларын, бірінші кезекте амбулаторлық-емханалық деңгейде ұйымдастыруды талап етеді. Өкінішке орай, денсаулық сақтау бүгінгі күні, аурудың алдын-алу емес, емдеу сипаты шараларына көбірек бағытталған, ал халықтың өзі өз денсаулығын қорғауға жеткіліксіз дәрежеде бағдарланған.
Жалпы, медициналық көмек сапасын және оның жетімділігін жоғарылату нәтижесінде індетті және басқа науқастар қатары бойынша халық денсаулығының жай-күйін жақсартуда оң бетбұрыстарға қол жеткізілді. Бірақ, елдің денсаулық сақтау жүйесі көрсеткіштерінің негізгі бөлігі қанағаттанарлықтай емес:
Оңтүстік Қазақстан, Атырау, Қызылорда облыстарда және Астана қаласы амбулаторлық-емханалық ұйымдарды жоғары жетіспеушілігі;
денсаулық сақтау саласында ең өткір проблемалардың бірі дәрігерлер мен орта медициналық персонал жетіспеушілігі болып қала беруде. Ауылдық жерде дәрігерлермен қамтылу көрсеткіші қалалықтан қарағанда 4 есеге кем. Қазақстан өңірлері бойынша дәрігерлік кадрларды үлестірудің әркелкілігі шектен тыс жоғары болып сипатталады және кейбір өңірлерде 21,1 бастап (Алматы облысы) кейбір өңірлерде халықтың 10 мың адамына 74,7 дейін (Астана қаласы) құрайды;
мүгедектердің денсаулық сақтау қызметтеріне қол жетімділігін қамтамасыз ету үшін тең мүмкіндіктер жасалмаған.
3.3. Өңірлік бөліністе таза ауыз суға қол жеткізу
Қазіргі уақытта 3 млн адам шамасында халқы бар 3849 ауылдық елді мекендер сапалы және жетімді сумен қамтамасыз етілмеген, соның ішінде 3206 АЕМ сумен қамтудың орталықтандырылмаған жүйесін, 143 АЕМ (82,9 мың адам) тасымалданатын сумен пайдаланады, 114 АЕМ топтық су таратқыштар жөндеуді және жаңасын салуды талап етеді, 386 АЕМ топтық су таратқыштарға қосуды талап етеді.
Жалпы, ел бойынша 41% ауылдық елді мекендерде ғана орталықтандырылған сумен жабдықтау жүйесі бар, ал қалалық жерде бұл көрсеткіш 72%-ды құрайды. 133 су құбырлары санитарлық нормаларға жауап бермейді.
Қазіргі уақытта республикада 49 топтық су таратқыштары жұмыс істейді, оларға 400 астам елді мекендер қосылған.
Республика бойынша орташа құбырлы ауыз суға жетімділікке 65% халық – 4,89 млн.адам ие. Жеке облыстар бойынша ол келесідей құрамда: 38-53% – Павлодар, Қостанай, Ақтөбе, 70-88% – Алматы, Ақмола және Қарағанды облыстар.
Жеке аудандарда ауыл халқының ауыз суына 25-35%-дан аспайтын төмен жетімділігі байқалады. Мысалға, Павлодар облысының Май (5%), Щербакты (14%), Лебяжинский және Иртышский (24%) аудандары, Шығыс Қазақстан облысында Бесқарағай (17,7%) ауданы, Батыс Қазақстан облысында Казталовский (33%) ауданы.
Мониторинг тасымалданатын суды пайдаланатын ауыл тұрғындары санының қысқаруын көрсетеді. Осылайша, егер 2002 жылы олар 445,2 мың адам болса, 2010 жылы 1 қаңтарда – 82,9 мың адам, яғни 82,4%-ға кеміген.
Орталық сумен жабдықтау көздерінен, ауыз судың төмен сапасының негізгі себебі су көздерінің ластануынан, санитарлық – эпидемиологиялық ахуал нашарлаудан, су таратқыштар торабының, құрылғылардың тозуынан және тазалаудың ескірген әдістерінен құралған.
2002 – 2010 жылдарға арналған «Ауыз су» салалық бағдарлама шеңберінде республика бойынша жалпы 3389 км су таратқыш тораптары құрылған және қайта жөнделген, шамамен 2,1 млн. адам халық саны бар 1151 елді мекенді сумен қамтамасыз ету жағдайы жақсартылды.
2000 – 2009 жылдары су тазалау орнатымдарының барлығы 214 ауылдарда орнатылған болатын. «Ауыз сулар» бағдарламасын іске асыру нәтижесінде ауыл тұрғындарының сумен жабдықтау қамтамасыздылығы 2006 жылғы 17%-дан бастап 2008 жылы 24%-ға дейін өсті. Сонымен бірге, Бағдарлама, ауқымды материалды салымдарға қарамастан мақсатқа жетіп және ауылдық елді мекендерді сапалы сумен қамтамасыз ете алмады.
3.4. Білім беру, денсаулық сақтау және сумен жабдықтау саласындағы мемлекеттік бағдарламаларды іске асырудың мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтермен қамтамасыздылық деңгейіне келешекті әсерін талдау
Болжамдық схеманы әзірлеудің маңызды қағидаттарының бірі барлық өңірлердің халқы үшін мемлекетпен кепілдендірілген қызметтердің, сонымен қатар денсаулық сақтау саласындағы қызметтердің тең жетімділігінің дамуын ынталандыру болып табылады.
Қашықтықты мамандандырылған медициналық көмек жетімділігін жоғарылату мақсатында, Қазақстан Республикасы Денсаулық министрлігі 2004 жылдан бастап «Ауылдық жерде денсаулық сақтауда телемедицина және мобильді медицинаның дамуы» инвестициялық жобаны іске асыруды жүзеге асырады. Бүгінгі күні елдің 14 өңірінде телемедицина енгізілген. 2009 жылы 13 өңірде 10611 телемедициналық кеңестер жүргізілді.⁶
2020 жылға дейінгі кезеңде денсаулық сақтаудың жаңа объектілерінің құрылысы барлық өңірлерде күтіледі. Жаңа объектілер құрылысына қарамастан, 2020 ж. Жамбыл, Қызылорда, Солтүстік Қазақстан, Батыс Қазақстан, Қостанай және Шығыс Қазақстан облыстарында медициналық ұйымдарының жалпы саны күтіледі.
2010 – 2020 жылғы республиканың амбулаторлық-емханалық ұйымдар қуаттылығы болжанатын кезең басындағы деңгейде қалады (2020 жылы 131,1). Өңірлік бөліністе амбулаторлық-емханалық ұйымдармен ең жоғары қамтылу Ақмола (халықтың 10 мың адамына ауысымда 198,4 қатысулар), Павлодар (165,1), Қостанай (177,8), Қарағанды (156,8) және Солтүстік Қазақстан (156,8) облыстарына тән болады. Амбулаторлық-емханалық ұйымдар қуаттылығының ең төмен көрсеткіштері Жамбыл (халықтың 10 мың адамына ауысымда 63,4 қатысулар), Оңтүстік Қазақстан (84,2) облыстары және Астана қаласы (75,7) үшін тән болады.
Жалпы, денсаулық сақтау жүйесінің келешекте дамуы, халықтың денсаулық сақтау қызметтерімен халықтың қамтамасыздылығының негізгі көрсеткіштерін жақсарту әлеуметтік-маңызды аурулардың 20-30%-ға, сонымен бірге туберкулезбен ауру 20%-ға төмендетуге ықпал етеді.
Стационарлық көмек көрсетуші (кереует айналымы, орташа болу ұзақтығы және басқалар), денсаулық сақтау ұйымдары жұмысының негізгі көрсеткіштері халықаралық тиімділік стандарттарына сәйкес келеді.⁷
----------------------------------
⁶ Қазақстан Республикасының денсаулық сақтаудың «Саламатты Қазақстан» атты 2011-2015 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының» жобасы/ ttp://www.mz.gov.kz
⁷ 2020 жылға дейін Қазақстан Республикасын дамытудың стратегиялық жоспары / ҚР Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы № 922 Жарлығымен бекітілген

2020 жылға дейінгі кезеңде денсаулық сақтау облысындағы саясаттың негізгі мақсаты барлық халық топтары үшін сапалы медициналық көмектің нақты жетімділік деңгейін жоғарылату болып табылады, ауыл халқы үшін басымдылық және бастапқы медициналық-санитарлық көмек (БМСК) қызметінің алдын-алуға бағыттылығын күшейтуде, сонымен қатар БДСҰ ұсыныстарына негізделген, халықтың мақсаттық топтары үшін Ұлттық скриннигті бағдарламалар кешенін енгізу мен әзірлеуді қосатын халыққа медициналық қызмет көрсетудің тиімді жүйесін құру жолымен халық денсаулығын жақсарту.
Республика халқының денсаулық сақтау саласында, елді мекендер дамуының келешектігіне тәуелсіз, мемлекеттік нормативке сәйкес денсаулық сақтау объектілерімен қамтамасыз етіледі. Сонымен бірге, денсаулық сақтау объектілерінің жаңа құрылысы агломерациялық белдікте және келешекті ауылдық елді мекендерде жүзеге асыру қажет (мұнда медициналық ұйымдармен төмен қамтылуы немесе денсаулық сақтау объектісі апатты ғимаратта орналасуы байқалады).
БМСК шеңберінде, жалпы практикалы дәрігерлермен берілетін медициналық қызметтер көлемі біртіндеп ұлғайып, 2016 жылы 30%-ды (2009 жылы 25,4%) құрайды.
Амбулаторлық-емханалық ұйымдар дәрігерлеріне 1 тұрғынның бару саны 2009 жылғы 6,7-ден 2020 жылы 7,0-ге дейін ұлғаяды. 2011 – 2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының денсаулық сақтауды реформалаудың «Саламатты Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасын енгізуден күтілетін оң тиімділігі келесілер болады: әлеуметтік бағдарланған бастапқы медициналық-санитарлық көмекті басымды дамыту және азаматтардың ынтымақтастық жауапкершілігін жоғарылатумен Бірыңғай денсаулық сақтаудың жүйесін одан әрі дамыту және жетілдіру; Ұлттық телемедицина торабын дамыту (апаттық медицина қызметі іс-әрекетіне телемедицина енгізуді қоса алғанда мобилдық телемедицинаны кеңейту; халықаралық кеңестерді дамыту; ауылдық телемедицина даму жобасына кірмеген, шағын қалалардың бейнеконференция байланысы және телемедициналық торабымен қамту; дәрігерлер үшін кеңестер және лекциялар жүргізу үшін телемедицина технологиялар және байланыс каналдарын пайдалану) және санитарлық авиацияны күшейту.⁸
Кадрларды бекіту, әсіресе ауылдық жерде орналасқан, денсаулық сақтау ұйымдарында тұрақтандыру үшін бағдарлама шеңберінде денсаулық сақтау мамандарын дайындауға жергілікті атқару органдарының мақсаттық тапсырыстарын қалыптастыру практикасы, соның ішінде жеке инвестициялар және спонсорлық қаражаттар тарту жолымен келісімдер негізінде жалғастырылатын болады.
Жұмыс істейтін мамандар біліктілігінің деңгейі саланың одан кем емес өзекті проблемасы болып табылады. Медициналық қызметкерлер еңбекақысын төлеу жүйесі жетілдірілетін болады. Материалды факторлардан тыс, үлкен рөлді қоғамда медициналық қызметкерлер беделін және әлеуметтік мәртебесін жоғарылату атқарады.
Жоғары тиімді білім жүйесі ел экономикасының тұрақты өсімін қамтамасыз етудің негізгі факторларының бірі болып табылады. 2020 жылы білімнің барлық деңгейлерін түбегейлі жаңғырту жүргізілетін болады – мектепке дейінгіден бастап жоғарыға дейін.
Білім саласының басты мақсаты оның бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату, азаматтардың материалды және рухани әл-ауқатын жақсарту үшін адами капиталын дамыту, барлығы үшін сапалы білім жетімділігін қамтамасыз ету жолымен экономиканың тұрақты өсімі (2011 – 2020 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының білімді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы) болып табылады.^{9
---------------------------------
8} 2011-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының денсаулық сақтауды реформалаудың «Саламатты Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасының жобасы / ttp://www.mz.gov.kz
⁹ 2011-2020 жылдарға Қазақстан Республикасының білім бағдарламасы/ http://www.edu.gov.kz

Берілген мақсатқа жету келесі жолымен жоспарланады:
- білім қызметтеріне тең жетімділікті қамтамасыз етуге бағдарланған, қаржыландыру жүйесін жетілдіру;
- білім үрдісінің барлық қатысушыларының үздік білім ресурстарына және технологияларға тең жетімділігін қамтамасыз ету;
- балаларды мектепке дейінгі сапалы тәрбиелеу және оқытумен толық қамту, балалардың мектепке дейінгі тәрбиенің әрқилы бағдарламаларға және оларды мектепке дайындау үшін оқытуда тең жетімділігін қамтамасыз ету.
Бұдан бөлек, барлық азаматтар үшін сапалы мектептік және кәсіптік білім жетімділігі міндеттерін шешу жоспарланады.
Білім үрдісінің барлық қатысушыларына білім ұйымдарындағы үздік білім ресурстарына және технологияларға тең жетімділікті қамтамасыз ету мақсатында «e-learning» электрондық оқыту жүйесі енгізілетін болады. Бұл білімді басқару тиімділігін, оқыту сапасын жоғарылатуға ықпал етеді.
Балаларды мектепке дейінгі сапалы тәрбиелеу және оқытумен толық қамту, балалардың мектепке дейінгі тәрбиенің әрқилы бағдарламаларға және оларды мектепке дайындау үшін оқытуда тең жетімділігін қамтамасыз ету мектепке дейінгі ұйымдар торабын ұлғайту, мазмұнын жаңарту, кадрлармен қамтамасыз ету жолымен жүзеге асырылатын болады.
2015 жылы «Балапан» бағдарлама шеңберінде мектепке дейінгі тәрбиелеу және оқытудың 70% қамтуын қамтамасыз етуші, мемлекеттік және жеке бала бақшалар торабын дамытатын болады. 2020 жылға қарай өңірлер ерекшеліктеріне тәуелді мектепке дейінгі ұйымдардың әрқилы үлгілерінің қызметі қамтамасыз етілетін болады. Мемлекеттік бала бақшаларына ірі компаниялар, ұйымдар, кәсіпорындардағы балабақшалар балама болады.
2020 жылы мемлекет қалалық жерде де, ауылдық жерде де, мектепке дейінгі тәрбиелеу және оқытумен балаларды толық қамту үшін мүмкіндіктермен қамтамасыз етілетін болады.
Келешекте елдегі мектепке дейінгі ұйымдар саны 1,5 есе ұлғаятын болады, 2020 жылы 8498 бірлікті құрап, ал мектепке дейінгі мекемелердегі балалар саны 756,8 мыңға жетеді. Мектепке дейінгі мекемелердің барлығы ішінен 2528 бірлігі қалалық жерде, ал 5970 бірлігі – ауылдық жерде орналасатын болады. Жобалық қуаттылық өсімі және балаларды мектепке дейінгі сапалы тәрбиелеу және оқытумен қамтудың жоғары қарқындары елдің арлық өңірлеріне тән болады. Мектепке дейінгі мекемелермен ең төмен қамтылу Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Алматы, Жамбыл облыстарында және Алматы қаласында сақталатын болады.
Орта білімде жалпы міндетті білім мен екі жыл бойы кәсіптік білімді ескеретін 12 жылдық оқыту үлгісіне ауысуды жүзеге асырды. Сонымен бірге, оқыту бағдарламаларының мазмұны өмір және кәсіпке қажет, құзыреттер дамуына көбірек назар аудару үшін, қайта қарастырылған болады.
Болжанатын кезеңде күндізгі жалпы білімдік мектептер саны 410 бірлікке қысқарады және 2019/2020 жылдары 7119 жалпы білімдік мектептер қызмет ететін болады. Күндізгі жалпы білімдік мектептер санының қысқаруы шағын кешенді мектептер (ШКМ) қысқаруы есебінен орындалатын болады. Қазіргі уақытта 201 мектептің апатты жай-күйде, ал елдің барлық мектептерінің 82,6%-ы өткен ғасырдың 1990 жылына дейін құрылғанын есепке ала отырып, келешекте мектептердің біртіндеп тозуын күтуге болады. Жаңа мектептер құрылысы нәтижесінде 2020 жылға қарай олардың жалпы санынан апатты мектептер үлесі 1%-ды құрайды.
Елдегі оқу орындарының тапшылығы біртіндеп қысқарады және 2020 жылға қарай 30 мың орын деңгейінде күтіледі. 2020 жылы оқу орындарымен қамтылудың төмендігі Оңтүстік Қазақстан (100 орынға 117 оқушы), Маңғыстау (110) облыстарында және Алматы қаласында (104) байқалады.
Орта білім саласындағы келешекті міндет – апатты мектептер мен үш ауысымды оқыту тәртібін жою.
ШКМ білім сапасын жоғарылату проблемаларын шешуге келесі іс-шаралар ықпал етеді:
«мектепке және кері ақысыз тасымалдау қарастырылмаған, елді мекендерде тұратын, оқушылар мен тәрбиеленушілерді қамтамасыз ету» стандартын әзірлеу және қабылдау;
10 және одан астам оқушылар контингенті бар барлық ШКМ кең жолақты Интернетке жетімділік және жаңа модификациялы компьютерлермен қамтамасыз ету. Қашықтықта оқыту «e-learning» электрондық оқыту шеңберінде ұйымдастырылатын болады;
160 тіректік мектептер (ресурстық орталықтар) құру.¹⁰
2020 жылға қарай ШКМ негізінен бастапқы және негізгі білім деңгейлері үшін қызмет ететін болады. Жалпы ШКМ проблемасы тіректік мектептер (ресурстық орталықтар), интернаттар, тасымалдау есебінен шешілетін болады.
Білікті кадрларды дайындау елді индустрияландыру бойынша жоспарлармен байланысты болады. Техникалық, кәсіптік және жоғары білімде қазіргі еңбек нарығы талаптарына сәйкес жүйеге ауысу жүзеге асырылады, ал білімдік стандарттар Ұлттық білікті жүйе арқылы кәсіптік стандарттармен қалыптасатын болады.
Жалпы ел бойынша 14-24 жастағы жастарды техникалық және кәсіптік біліммен қамту көрсеткіші 2009 жылғы 17,2% бастап 2020 жылы 23% дейін ұлғаяды. 2020 жылы елімізде әлемдік білімдік кеңістікке біріктірілген, техникалық және кәсіптік білімнің тиімді жүйесі қызмет етеді, ішкі және сыртқы еңбек нарықтарымен мойындалатын Ұлттық біліктік жүйесі енгізіледі.
2011 – 2020 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының ауыз сумен жабдықтауды дамытудың Жаңа тұжырымнамасы шеңберінде халықты сапалы ауыз суымен қамтуда 2020 жылға қарай ескеріледі¹¹:
тасымалданатын суды пайдаланушы адамдар саны небәрі 5 мың адамды құрайды (баламасыз АЕМ);
орталықтанбаған көздерден суды пайдаланушы адамдар саны 250 мың адамға дейін кемиді;
Қазақстандағы барлық су құбырлары санитарлық нормаларға сай болатын болады;
қалаларда орталықтандырылған сумен жабдықтауға жетімділік 95%-ды құрайды;
ауылдық елді мекендерде орталықтандырылған сумен жабдықтауға жетімділік 75%-ды құрайды;
су шығындары толығымен жойылады.
Қойылған міндеттерді оларды кезеңдік және жүйелі орындау жағдайында халықты, әсіресе ауылдық жерде сапалы ауыз сумен қамтуды жақсартады. Бір уақытта елді мекендердің өсу келешегін есепке ала отырып ауыз сумен қамтылуы бойынша негізгі міндеттер шешілетін болады.
----------------------------------
¹⁰ Мәлімет үшін: Тіректік мектеп (ресурс орталығы) – жақын орналасқан шағын жинақты мектептердің білім ресурстары жинақталатын білім ұйымы. Әр ресурс орталығына бірнеше ШКМ бекітілген. (жыл басында, ортасында, соңында) он күн бойынша (сессия) тіректік мектепте оқиды және онда аралық және қорытынды аттестация тапсырады. Сессияаралық кезеңде оқыту тіректік мектеп мұғалімдерінің қатысуымен және қашықтықты технологиялар көмегімен ШКМ жүргізіледі. Осылайша, ресурс орталықтары ШКМ қатысушыларының сапалы білімге жетімділігін қамтамасыз етеді.
¹¹ «2011-2020 жылдарға Қазақстан Республикасының ауыз сумен жабдықтауды дамытудың тұжырымнамасы» жобасы

3.5. Ауылдық елді мекендердегі әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымның жағдайы
2010 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша республикада 7002 ауылдық елді мекен бар, оның ішінде 2610 АЕМ жоғарғы даму әлеуетіне, 4258 АЕМ орташа, 102 АЕМ төмен даму әлеуетіне ие, 32 АЕМ халқы жоқ.
Ауылдық аумақтарды дамытудың 2004 – 2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде қабылданған шаралар нәтижесінде әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымның материалдық-техникалық базасы едәуір жақсарды. Орталықтандырылған сумен жабдықтауға ие АЕМ үлесі 29%-дан 41%-ға дейін өсті, онда ауыл тұрғындарының сапалы ауыз суына қолдары жетті. Орталықтандырылған электрмен жабдықтауға қосылмаған ауылдар саны 225-тен 80 бірлікке дейін азайды. Газбен қамтылған АЕМ саны 306 бірлікке артты, барлық ауылдарға дерлік телефон желісі тартылды.
Ауылдық аумақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуына жасалған мониторинг қорытындылары республиканың 117 ауылында мектептер апат жағдайында екенін көрсетті, аталған мектептер Оңтүстік Қазақстан облысында (51), Шығыс Қазақстан (37), Қызылорда (27), Алматы (18) және Жамбыл (17) облыстарында орын алды.
38 мектепте сабақтар 3-4 кезекте оқиды, 1513 ауылда білім объектілері 40 жыл бұрын салынған ғимараттарда орналасқан. Мектепке дейінгі білім беру ұйымдарының желісі нашар дамыған. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің деректері бойынша 2010 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша ауылдық елді мекендерде 3505 мектепке дейінгі ұйым қызмет етеді, оның ішінде, 947 бала бақша. Мектепке дейінгі тәрбиемен балаларды қамту мектепке дейінгі балалардың жалпы санынан 29,9% құрайды.
2010 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша норматив бойынша болуы тиіс, алайда денсаулық сақтау объектілері жоқ ауылдық елді мекендер саны - 69 бірлік құрайды, сондай-ақ 4800 АЕМ-де – (84%) денсаулық сақтау объектілері қосалқы ғимараттарда орналасқан, бұл ауыл тұрғындарына медициналық қызмет көрсету сапасын арттыруға мүмкіндік бермейді. Мұндай ауылдар Оңтүстік Қазақстан (676), Шығыс Қазақстан (540), Қостанай (520), және Солтүстік Қазақстан (502) облыстарында көп кездеседі.
Жоспарлау мәселелерін реттейтін мәдениет ұйымдары желілерінің минималды нормативінің болмауы себебінен мәдениет объектілерінің құрылысы бүгінгі күні республика бойынша 40,9 %, ал кітапханалар – 48,6% құрайды.
Ауылдардың инженерлік инфрақұрылымын дамытуда ауыл тұрғындарын сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету маңызды орын алады.
2010 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 199 АЕМ-де тұрғындар сапалы ауыз су пайдаланады. Мұндай ауылдар Қостанай (56), Ақмола (28) және Атырау (24) облыстарында көп. Аймақтарда пайдаланушы кәсіпорындар құру және оларды материалдық-техникалық жабдықтау мәселелері толық шешілмеген.
Республика бойынша 80 АЕМ электр желілеріне қосылмаған, 1673 ауылдарда электр беру және жабдықтар желісі 85 пайыздан астамды құрайды.
2010 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 3098 АЕМ-де (44,0 %) телефон аппараттарының тығыздығы нормативтерге сәйкес келмейді, кең желілі Интернет байланысының пайызы төмен. Республика аумағын Қазақстан телерадиохабарландырумен 100% қамту қамтамасыз етілмеген, әсіресе, шекара маңындағы ауылдық елді мекендерде осындай жағдай орнаған.
3.6. Адами даму көрсеткіші бойынша өңірлерді бағалау
БҰҰДБ есептеген, адами даму индекстеріне сәйкес, Қазақстан адами дамудың жоғары деңгейлі елдерінің санына 2006 жылы кірген.

9-кесте. 2009 жылы адами даму индексінің көрсеткіші бойынша өңірлерді саралау

№ т/т	Өңірлердің атауы	АДИ	Шені	Іріктеу
	Астана қ.	0,905	1	Ең жоғары
	Алматы қ.	0,878	2
	Ақтөбе	0,830	3	Жоғары
	Қазақстан Республикасы	0,828
	Қарағанды	0,824	4	Төмен
	Павлодар	0,823	5
	Батыс Қазақстан	0,822	6
	Атырау	0,819	7
	Шығыс Қазақстан	0,817	8
	Маңғыстау	0,817	8
	Оңтүстік Қазақстан	0,814	9
	Қостанай	0,811	10
	Қызылорда	0,810	11
	Жамбыл	0,809	12	Ең төмен
	Ақмола	0,805	13
	Солтүстік Қазақстан	0,805	13
	Алматы	0,798	14

Қазақстанда халықтың жан басына пайдаланылған, табыстар бойынша есептелген адами даму индексі 2009 жылы 0,828-ді құрады. Берілген көрсеткіш бойынша өңірлерді саралау елдер арасында жоғары дифференциациясы туралы куәландырады (9 кесте). Үш өңір республикалық мәннен жоғары көрсеткіштерге ие – Астана (0,905) және Алматы қалалары (0,878), Ақтөбе облысы (0,830). Қалған 13 өңірде көрсеткіштер төмен, соның ішінде аутсайдерлер Алматы (0,798), Солтүстік Қазақстан (0,805), Ақмола (0,805) және Жамбыл (0,809) облыстары болып отыр.
Жоғарыда аталған өңірлерде АДИ төмен көрсеткіштері сатып алу қабілеті паритеті бойынша (СҚП) халықтың жан басына төмен табыстармен және оқыту төмен қамтумен түсіндіріледі.
Қорытынды
Жалпы, ел халқының әлеуметтік инфрақұрылым объектілерімен қамтамасыздылығы өңірлер бөлінісінде әркелкілігімен сипатталады, ол өз кезегінде өңірлердің әрқилы проблемаларында көрінеді. Оңтүстік және батыс өңірлерде білім объектілерінің тапшылығы, медициналық ұйымдарына жоғары жүктеме, ал солтүстік және шығыс өңірлерде керісінше, шағын кешенді мектептер проблемаға айналып отыр. Халықты, әсіресе ауылдық жерде ауыз суымен қамтамасыз ету проблемасы өзекті шешілмеген мәселе болып қалуда.
Білім облысындағы салалық бағдарламаны іске асыру барысында елді мекендердің денсаулық сақтау және сумен қамтамасыз ету, халықты әлеуметтік инфрақұрылым объектілерімен қамтамасыздылығы біртіндеп жоғарылайтын болады.
Халықты жайғастырудың қалыптасқан жүйесінің схемалары Болжамды схемаға 82 – 88-қосымшаларда көрсетілген.

2-бөлім. Қазақстан Республикасының аумақтық-кеңістіктік дамуын пайымдау
1. Өңірлік даму сценарийі
Қазіргі уақытта еліміздің перспективада өңірлік дамуының екі сценарийі болуы мүмкін:
инерциялық;
басқарылатын.
Инерциялық сценарий өңірлік дамудың қолданыстағы үдерістерін сақтауды жорамалдайды, одан келесі салдарлар болуы мүмкін:
экономиканың аумақтық тиімсіз ұйымдастырылу және орналастыру жүйелерінің тұмшалануы, өңірлерді дамыту барысында маңызды экономикалық үйлеспеушіліктің сақталуы;
халықты мемлекетпен кепілдендірілген негізгі әлеуметтік қызметтермен қамтамасыз етуде аумақтық ерекшеліктердің тереңдеуі;
депрессиялық қалалар мен кенттер жағдайының бұдан әрі нашарлауы, дотациялық (өзін-өзі жеткіліксіздік) аумақтар мен кенттер санының сақталуы;
жұмыссыздық пен кедейшілік көлемінің сақталуы;
төмен урбанизация деңгейі және ауыл халқының артылуының сақталуы;
реттелмейтін ішкі көші-қон көлемінің артуы;
экологиялық ахуалдың нашарлауы.
Басқарылатын сценарий қазіргі заманғы аумақтық-кеңістіктік жоспарлау құралдарын пайдалана отырып, мемлекеттің белсенді өңірлік саясатын іске асыру қажеттілігіне негізделген. Аталған сценарийді іске асыру нәтижесінде келесі күтіледі:
пайдаланылмайтын ресурстар мен активтерді шаруашылық айналымына енгізу, «тар жерлерді» тарқату және тежегіш факторларды жою есебінен өңірлердің экономикалық әлеуетін жандандыру;
өңірдің нақты әлеуетінен және олардың нақты әлеуметтік-экономикалық тізбесінен аумақты дамытудың бәсекеге қабілеттілік стратегиясын іске асыру;
халықтың жинақылығын арттыру және қолайсыз аудандардан және келешегі жоқ орын аударулардан халықтың көші-қонын жеделдету;
аумақтық құрылым және орналастыру жүйесін ұтымды оңтайландыру, қалалар мен елді мекендер санын қысқарту және нығайту;
қалаларда және ірі елді мекендерде қызметтер мен адамдардың шоғырлануы, жергілікті аудандар сыйымдылығын арттыру;
урбанизацияны жеделдету және ірі агломерациялардың озық дамуы, шығыстарды азайту және өндірістің бәсекеге қабілеттілігін арттыру есебінен агломерация тиімділігін іске асыру;
өңірлердің ресурстық және экономикалық әлеуетін жандандыру негізінде өнімді жұмыспен қамтылу деңгейін арттыру;
ел аумағында бірыңғай әлеуметтік стандарттар енгізу, бюджетаралық қатынастардың тиімді тетіктерін енгізу негізінде мемлекетпен кепілдендірілген кешенді әлеуметтік қызметке қол жеткізуде тұрғындар мүмкіндіктерін теңестіру;
адамдар мекендейтін қолайлы орта құру, ел тұрғындары өмір сүру деңгейін және сапасын арттыру.
Қорытынды: Қазақстанның дағдарыстан кейінгі кезеңде перспективалық дамуы үшін өңірлік дамудың басқарылатын сценарийіне өту өзекті мәселе болып табылады, оны іске асыру республика өңірлерін әлеуметтік-экономикалық дамытудың ұзақ мерзімді кезеңге арналған стратегиялық міндеттерін шешуді қамтамасыз етеді.
2. Алдағы он жылға арналған аумақтардың қалыптасқан экономикалық ұйымдастырылуының схемасымен бірге елдің даму басымдылықтарына сүйене отырып өңірлердің экономикалық әлеуетін бағалау.
Үлкен өңірлік сәйкессіздіктердің болуына байланысты ағымдағы жағдайды және өңірлерді дамыту перспективаларын түсіну үшін оларды басты экономикалық көрсеткіштер бойынша жіктеу қажет, бұл елдің бірыңғай аумақтық кешені шеңберінде олардың шаруашылық және әлеуметтік-демографиялық ерекшелігіне, экономикалық мамандандырылуына, салыстырмалы даму үдерістеріне сипаттама алуға мүмкіндік береді.
Экономикалық қызметтің мейілінше қорытынды көрсеткіші болып жалпы ішкі өнім табылады. Елімізде 16 өңірдің бар болуы барысында бір өңірдің орташа үлесі 6,25% құрайды. Алайда бірінші төрт өңірдің мейілінше алға кетуі қалған 12 өңір үшін республика ЖІӨ-де 6,25%-дан төмен үлеске ие болатын жағдайды белгіледі. Аталған ерекшелікті ескеріп, өңірлерді 5 топқа бөле отырып, ранжирлеу жасалды, оны келесі кестеден көруге болады.

10-кесте. Елдің ЖІӨ-дегі өңірлердің меншікті салмағы бойынша ранжирлеу (2009 жыл)

Топтың №	Өңір атауы	ЖІӨ-дегі үлесі, %	Дәреже	Жіктеме	Аралық, %
I	Алматы қ.	19,2	1	Көшбасшы	11-20
II	Атырау	10,9	2
	Қарағанды Астана қ.	9,1 8,1	3 4	Жоғары дамыған	7-11
III	Маңғыстау Шығыс Қазақстан Оңтүстік Қазақстан Павлодар Ақтөбе	6,2 5,7 5,5 5,2 5,0	5 6 7 8 9	Орташа дамыған	5-7
IV	Батыс Қазақстан Алматы Қостанай	4,6 4,5 4,3	10 11 12	Әлсіз дамыған	4-5
V	Қызылорда Ақмола Солтүстік Қазақстан Жамбыл	3,6 3,2 2,7 2,2	13 14 15 16	Артта қалған	4-ке дейін

Өңірлердің басты проблемаларына талдау мен бағалау біршама нашар дамыған өңірлерден бастап жасалды.
5-топ. Артта қалған өңірлер
Жамбыл облысы
1. Экономикалық мамандандырылу. Облыстың мамандандырылуы индустриалдық-аграрлық сипатқа ие. Облыстың ЖӨӨ құрылымында өнеркәсіп үлесі – 17%, ауыл шаруашылығы – 12,8% құрайды. Өнеркәсіп, негізінен, тағам және химия өндірісінен (фосфор мен фосфор тыңайтқыштарын өндіру) тұрады.
2. Өнеркәсіп өндірісін дамытудың төмен деңгейі және оның үлесінің төмендеуінің республикалық көлемде теріс үдерісі.
Республикалық өнеркәсіп өндірісі көлемінде облыс үлесі 1990 жылғы 6,5%-дан 2009 жылғы 1,3%-ға дейін қысқартылды. Бұл ретте облыстың ЖӨӨ-дегі өнеркәсіп үлесі 26,2%-дан 17,0%-ға дейін қысқарды.
3. Өнеркәсіптің әртараптандырылмаған құрылымы. Облыстың өнеркәсіп өндірісінің жалпы көлемінде өңдеу өнеркәсібі 1990 жылы 90%-ға дейін иеленді. Қазіргі уақытта ол 76,3%-ға дейін қысқарды, және оның құрамында екі сала басым рөл ойнайды: азық-түлік тағамдарын қайта өңдеу - 50% және химия өнеркәсібі – 25%. Кеңес кезеңінде облыстың мамандандыру салаларының бірі болып жеңіл өнеркәсіп табылды: 1985 жылы ол облыстың өңдеуші өнеркәсібі құрылымында 29,3%-ға иеленді, ал 2009 жылы – 0,2% болды.
Облыстың өңдеуші өнеркәсіпте жұмыспен қамтылғандар саны 1985 жылмен салыстырғанда 3 есе қысқарды және 2009 жылы 23 мың адам құрады.
4. Өңір экономикасының төмен тиімділігі. Облыс ел өңірлері арасында ең төмен еңбек өнімділігіне ие. 2008 жылдың фактісі бойынша облыста жұмыспен қамтылғандардың еңбек өнімділігі 613 мың теңгеге жетті, бұл республикалық орташа деңгейдің 30%-ын құрады.
5. Облыс экономикасының энергия тапшылығы. Өз энергия көзі – Жамбыл МАЭС жұмыс істеуіне қарамастан облыс электр энергиясына тапшы, ол толық қуаттымен жұмыс істегенде 7,5 млрд. кВт/сағат электр энергиясын бере алады. Алайда жабдықтардың едәуір тозуына және пайдаланылатын отынның (Өзбекстан газы) қымбат болуына байланысты станция негізінен, ол тек қысқы кезеңде ғана жұмыс істейді.
6. Кадрлардың құрылымдық тапшылығы. Облыста халықтың жұмыспен қамтылу дәрежесі жоғары болуына қарамастан, энергетика, экология, ауыл шаруашылығы салаларында мамандардың; техникалық және ауыл шаруашылығындағы біліктілігі орташадан жоғары мамандардың; орташа техникалық және агротехникалық білім беру мұғалімдері мен шеберлерінің, техникалық және құрылыс мамандығы жұмысшыларының тапшылығы байқалады.
Солтүстік Қазақстан облысы
1. Экономикалық мамандандырылу. Облыс елдің жетекші аграрлық өңірлерінің бірі болып табылады: ауыл шаруашылық өнімінің үлесі бойынша республикалық көлемде облыс Қостанай облысынан (15,8%) кейін 2-орында (14,6%) тұр, өнеркәсіптік өндіріс үлесі бойынша – соңғы орынға (0,9%) ие. Өңірдің ЖӨӨ құрылымында ауыл шаруашылығының меншікті салмағы 34,6%-ды, өнеркәсіп – 10,4%-ды құрайды. Өнеркәсіп тағам саласынан және машина жасаунан тұрады.
2. Өңірдің төмен индустриялық деңгейі. Соңғы он жылда облыстың өнеркәсіптік өндірісінің абсолюттік көлемінің артуына қарамастан, өнеркәсіп өндірісінің республикалық көлемінде алатын үлесі 1990 жылғы 6,9%-дан 2009 жылғы 0,9%-ға дейін төмендеді, бұл ел өңірлері ішінде ең төмен көрсеткіш болып табылады.
Өңірдің өңдеу өнеркәсібінің республикалық көлемдегі үлесі аталған көрсеткіш бойынша «көшбасшы» болып табылатын Қарағанды облысының 21,9%-на қарсы 2%-ды құрайды. Облыстың ЖӨӨ-дегі өндіріс үлесі де салыстырмалы төмен болып келеді (10,4%).
Облыстың өнеркәсіп саласы үшін жетекші сала болып табылатын машина жасаунда едәуір төмендеу (3 есе) болды – үлес 1985 жылғы 42%-дан 2009 жылғы 13,7%-ға дейін құлады. Машина жасауда жұмыспен қамтылғандар санының 6 есеге төмендеуі орын алды – 1985 жылғы 29,53 мың адамнан 2009 жылғы 4,8 мың адамға дейін.
Тағам өнеркәсібінің үлесі артты, облыстың өнеркәсіп өндірісі көлемінің 2/3 құрады. Бұған қарамастан, саладағы өнімнің негізгі түрлері бойынша өнеркәсіптің жалпы көлемі төмендеді.
Облыс өнеркәсібінде жұмыспен қамтылғандар саны 1985 жылғы 63,5 мың адамнан 2009 жылғы 18,99 мың адамға дейін төмендеді.
3. Облыс аумағында өндіріс қуаттарын орналастырудағы теңгерімсіздік. Өнеркәсіп кәсіпорындарының негізгі үлесі облыс орталығында (Петропавл қ.) шоғырланған, ал облыс аудандарында оның аз бөлігі ғана орналасқан. Облыстың өнеркәсіп өндірісі көлемінде облыс орталығының үлесі 2009 жылы 68,2%, ал облыстың 13 ауданының үлесі бірлесіп 31,8% құрады. Көптеген шағын қалаларда, сондай-ақ облыс орталығынан шалғай орналасқан облыс аудандарында ірі қала құратын кәсіпорындардың болмауы, еңбек нарығында ұсыныстар тапшылығын және облыс халқының ішкі көші-қонының жоғары деңгейін қалыптастырады.
4. Мал шаруашылығын дамыту үшін облыс әлеуетін жеткілікті дәрежеде пайдаланбау. Соңғы 20 жылда мал мен құс басы едәуір төмендеді (орташа есеппен 3 есе), ал жайылым аудандары қысқарған жоқ.
5. Энергетикада және жылумен жабдықтауда жабдықтардың мейілінше тозуы. Жылу энергия станцияларының қуаттылығы облыстың өнеркәсіп кәсіпорындарында артып келетін қажеттіліктерді қамтамасыз етеді. Облыс сұйылтылған газбен толық қамтылған. Ал электр желілері шамамен 60-80%-ға моралдық және физикалық тозған. Облыстың жылумен қамту, жылу, тас жолы жүйелері мен көздері жаңғыртуды және қайта жаңғыртуды қажет етеді.
6. Кадрлардың құрылымдық тапшылығы. Халықтың жұмыспен қамтылуындағы оң динамикаға қарамастан, облыста медициналық жекелеген санат қызметшілеріне, құрылыс саласы, халыққа қызмет көрсету саласы қызметшілеріне деген тапшылық бар.
Білікті еңбек ресурстарын жоғалтудың жоғары қарқыны. Облыс аудандарында түрлі бағыттағы өндірістердің жеткілікті дәрежеде дамымауы, шағын және орта бизнес ұйымдары санының аз болуы білікті мамандардың елдің өзге өңірлеріне, негізінен Қарағанды және Ақмола облыстарына кетуіне ықпал етеді. Бұл жерде еңбекке қабілетті жастағы тұрғындардың, әсіресе жастардың ел аумағынан тыс, мысалы Ресейге оқуға кетіп, одан жұмыс істеуге қайтып оралмауы теріс рөл ойнайды.
Ақмола облысы
1. Экономикалық мамандандырылу. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру және қайта өңдеу облыс мамандандырылуының негізгі саласы болып табылады. Жалпы республикалық ауыл шаруашылығының жалпы өнімінде облыстың алатын үлесі – 13% (4-орын), ауыл халқы санының жоғары пайызы – 54,8%. Облыстың ауыл шаруашылығы саласы құрылымында басымдылыққа ие - өсімдік шаруашылығы – 76%, оның ішінде астық өндіру – 56,8%.
Облыстың ЖӨӨ құрылымында өнеркәсіп 13,2%-ға ие және ол уран алудан, алтыны бар рудалар алудан, машина жасау, химия және фармацевтік өнеркәсіптен, құрылыс материалдарын өндіруден тұрады.
2. Облыс ауыл шаруашылығының экстенсивтік дамуы. Облыс аграрлық мамандандырылған, алайда облыстың ЖӨӨ-де ауыл шаруашылығының меншікті салмағының төмендеуі байқалады: 1990 жылғы 56,5%-дан 2009 жылғы 24,1%-ға дейін. Бұл жерде төмендеу ауыл шаруашылығы өндірісі көлемінің төмендеуіне байланысты емес, бұл өзге салалардың – құрылыс, қызмет көлемінің артуына байланысты орын алды.
Табиғи құнарлы топырағы бар ауыл шаруашылық мәдениетінің болуы облыстың астық өндіруде мамандандырылуын белгіледі, ол республикалық астықтың 1/5 астамын құрайды, оның ішінде жоғары сапалы бидайдың 1/4 береді.
3. Мал шаруашылығын дамытудың жеткіліксіз қарқыны. Облыстың ауыл шаруашылығы құрылымында мал шаруашылығы үлесінің құлауы (1990 жылмен салыстырғанда 2 есе астам) ауыл шаруашылығы өндірушілерінің өз қызметін біршама табысты сектор – астық мәдениетінің экспортына бағытталған өндірісіне бұқаралық ауыстыруына байланысты болды. Ал облыста саланы дамыту үшін барлық алғышарттар бар, атап айтқанда, пайдаланылмайтын 3 млн га жайылым алқабы бар, оларды айналымға енгізу қажет.
Көптеген көрсеткіштер – ІҚМ орташа салмағы, асыл тұқымды мал үлесі, азықтандыру кешенін қамтамасыз ету – республика бойынша орташадан жоғары болып табылады. Облыста жоғары өнім беретін асыл тұқымды мал үлесі 7,3%-ды құрайды, бұл ел бойынша орташа көрсеткіштен 1,7%-ға артық.
4. Өңірде өндірілетін барлық астықты өңдеуді және сақтауды қамтамасыз ету үшін элеватор қуаттарының жетіспеуі. Қазіргі уақытта облыс аумағында негізінен, 40-50 жыл бұрынғы нан қабылдау орындары мен элеваторлары қызмет етеді. Олар жеке меншік иелігінде, тек екі элеватор ғана «Азық-түлік корпорациясы» ҰК» АҚ тиесілі, олар техникалық жағдайы бойынша жаңғыртуды және қайта жабдықтауды талап етеді.
5. АӨК өңдеу қуаттарының төмен жүктемесі. Ет өңдеу деңгейі 2005 жылы 8,5%-ға дейін артты, сүт өңдеу бар-жоғы 3,2%-ды құрайды. Қайта өңдеу кәсіпорындары қуаттарының жүктемесі келесіні құрайды: ет бойынша – 45,2%, сүт – 44,1%, бұл ауыл шаруашылығының өңдеу салалары үшін әлеуеттің бар болуы туралы куәландырылады.
Облыста нөлдік бөлу өнімін сату басымдылыққа ие, бұл ауыл шаруашылығы өнімдерін терең өңдеу бойынша өндірістер құру қажеттілігін туындатады.
6. Төмен индустриялық даму деңгейі. Облыстың өнеркәсіп әлеуеті ірі экспортқа бағытталған өнеркәсіп кәсіпорындарынан тұрады, олар уран, алтын, автомобиль техникасын, авиациялық өнім, мойынтіректер өндіреді. өнеркәсіпте жұмыспен қамтылғандар саны 1985 жылғы 76,7 мың адамнан 2009 жылғы 31,9 мың адамға дейін төмендеді.
Республиканың өнеркәсіп өндірісінде облыс үлесі (1,3%) елде ең төмен көрсеткіштердің бірі болып табылады. соңғы 5 жылда өңдеу өнеркәсібі үлесінің төмендеуі болды. өнеркәсіп дамуының теріс жақтарына негізгі құралдардың тозуын жатқызуға болады (31,3%). Өнеркәсіптің тау-кен металлургия және құрылыс салаларында терең қайта бөлудың болмауы орын алуда.
7. Кадрлардың құрылымдық тапшылығы. Жұмыспен қамту және жұмыссыздық деңгейінің төмен болуы барысында техникалық және өнеркәсіп мамандарының жетіспеуі байқалады: инновациялық менеджмент, дәнекерлеушілер, электрлер, жүргізушілер, машинистер, трактористер.
Қызылорда облысы
1. Экономикалық мамандандырылу. Облыс республиканың индустриялық өңірлері қатарына енеді, облыс экономикасының құрылымында өнеркәсіптің үлесі 50,0%. Алайда бұл ретте өндіріс құрылымында маңызды теңгерімсіздік байқалады – тау өндіру өнеркәсібі өңдеу өнеркәсібіне қарағанда басым келеді: 93,3% және 4,9% тиісінше.
Облыс ас тұзы, кварц құмы, балық өнімдері бойынша ірі өндіруші және жеткізу, ал күріш өндіру бойынша – жалғыз өндіруші және жеткізуші болып табылады. Облыста сондай-ақ құрылыс материалдары, тігін бұйымдары, жиһаз және тағы басқа басымдылыққа ие. Республика өндірісінің жалпы көлемінде облыс үлесіне күріштің 90%-ы, ас тұзының 70%-ы келеді.
2. Мұнай өндіруде өнеркәсіп құрылымындағы үлесі 92%-ға жететін өңірдің мономамандандырылуы облыс экономикасының бір салаға тәуелділігіне алып келеді, әрі көмірсутек нарығында әлемдік конъюнктураның нашарлау жағдайларына әкелуі мүмкін. Бұдан басқа өңірдің еңбек сыйымдылығы жоқ салаларда мамандандырылуына, әдетте өңірдің аз өнімді жұмыспен қамтылуына және өңір халқының кедейленуіне әкеледі.
3. Бір салада экономикалық өсімнің басым келуі. Өңірдің ерекшелігі жоғары экономикалық өсім бір салада ғана болуы әрі өзге экономика салаларына таратылмауы болып табылады. Саланың материалдық және әлеуметтік жемісін өңір тұрғындарының шектелген контингенті ғана пайдаланады. Облыс өнеркәсібі өңірдің ЖӨӨ-нің 50,0%-ын құрайды, оның құрамында мейілінше жоғары табысты болып тау өндіру саласы табылады - 93,3%, ал онда өңір халқының не бары 3,6% ғана жұмыс істейді.
4. Негізгі саланың әлсіз мультипликативтік ықпалы. Жылдам дамуына қарамастан, мұнай-газ секторы әлсіз интеграцияланған және экономиканың өзге салаларымен әлсіз байланысқан сектор болып қалып отыр. Өндірісте тек аумақтың, шикізаттың, су мен электр энергиясының бастапқы ресурстарын ғана пайдалану мұнай-газ саласының іс жүзінде жабдықтарға, тауарлар мен қызметтерге сұранысын жергілікті нарықта көрсетпейді.
5. Экономиканың өзге секторларының дамымауы және жоғары дәрежеде тиімді болмауы. Мұнай-газ өндіріп алудың интенсивтік дамуы аясында өңірде өзге өндірістің дамуы біршама қарапайым серпінге ие. Сонымен қатар олар төмен рентабельділікке және жалақының төмен деңгейіне ие. Осылайша, құрылыс саласындағы жалақы деңгейі кен өндіру саласындағы жалақының 37,0%-ды құрайды, көлікте – 45,8%, өңдеуші өнеркәсіпте – 38,8%, саудада – 25,6%, балық шаруашылығында – 20,9%, ауыл шаруашылығында – 16,4%.
6. Электр энергиясы тапшылығы. Энергетика саласының және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығының жалпы жағдайы облысты инженерлік коммуникациялардың және жабдықтардың тозуының жоғары дәрежесімен, өздік өндіріс электр энергиясы тапшылығымен сипаттайды.
4-топ. Әлсіз дамыған өңірлер
Қостанай облысы
1. Экономикалық мамандандырылу. Облыс елдің индустриялық-аграрлық өңіріне жатады: республикалық көлемде ауыл шаруашылығы өнімінің үлесі бойынша облыс 1-орынға (15,8%) ие, республиканың өнеркәсіп өндірісінде облыс үлесі 3,4% (10-орын) құрайды. Өңірлік ЖӨӨ-дегі ауыл шаруашылығының меншікті салмағы – 22,9%, өнеркәсіп – 22,1% құрайды. Облыс алюминий (бокситтер), асбест, темір рудасы үгінділерін және темір рудасын өндіріп алуда көшбасшы болып табылады.
2. Өңірдің төмен инвестициялық тартымдылығы. Жан басына шаққанда негізгі капиталға жасалатын инвестиция көрсеткіші – 137,9 мың теңге, бұл орташа республикалық көрсеткіштен 2 есе төмен. Негізгі капиталға инвестиция көлемі бойынша облыс елде соңғы орындар қатарында, бұл өңірдің және оның шаруашылығының басты салаларының экономикалық дамуы келешегі тұрғысынан келгенде теріс фактор ретінде бағалануы мүмкін.
3. Өнеркәсіп өндірісі құрылымындағы теріс үрдістер. Өнеркәсіп құрылымында тау кен өндіру өнеркәсібінің үлесі 51,3%-ды, өңдеу өнеркәсібі – 38,9%-ды құрайды. 1990 жылғы деңгейге қатысты өңдеу өнеркәсібінің меншікті салмағы 29,3%-ға төмендеді және 2009 жылы 39,1%-ды құрады. Өңдеу өнеркәсібі дамуының төмен көрсеткіштері тау-кен өндіру кешені өнімінің меншікті салмағының артуына ғана байланысты болмады, сонымен қатар өндірілетін темір үгінділері мен асбестке сұраныстың төмендеуімен байланысты болды.
4. Өңір экономикасының бір саладағы ахуалға тәуелді болуы. Қазіргі уақытта облыстың өнеркәсіп өндірісінің барлық көлеміндегі 41,7% бір кәсіпорын - «ССТӨБ» АҚ қамтамасыз етеді, өзге өнеркәсіп кәсіпорындары өндірістің мейілінше аз көлемін қамтамасыз етеді, бұл облыстың экономикалық дамуы тұрақтылығы тұрғысынан келгенде кешенді салада әлемдік баға конъюнктуралараның тербелісі барысында белгілі бір тәуекелдер тудырады.
5. Сүйемелдеуші және қызмет көрсетуші өндірістердің жеткілікті дәрежеде дамымауы. Шағын және орта бизнесте (ШОБ) жұмыспен қамтылғандардың саны экономикалық белсенді халық ішінде 19,7% құруына қарамастан, ШОБ кәсіпорындарының көбі сауда және халыққа қызмет көрсету саласына шоғырланған. Бұл ретте өнеркәсіп саласында ірі жүйе құрайтын кәсіпорындар үшін қызмет көрсететін ШОБ кәсіпорындары жоқ.
6. Өңірдің энергия тапшылығы. Көптеген жылдар қатарынан облыс жоғары энергияға тапшы өңір болып табылады: тұтыну шамамен 4,6 млрд. кВт.с болса, өз көздері беретін энергия 1,4 млрд. кВтс құрайды. Электр энергиясының жетіспейтін бөлігін облыс Екібастұз – Ақсу энергия түйінінен алады. Облыста электр энергиясына деген тапшылық өсіп келеді, себебі басым қуаттар артылмайды, ал жүктеме өсім жыл сайын шамамен 3-5%-ға артады. Электр энергиясының тапшылығы өңір экономикасы дамуының тежеу факторы болып табылады.
7. Өңдеу өнеркәсібінің төмен ерекшелік деңгейі. Облыстың өңдеу өнеркәсібі тағам, тігін, былғары, аяқ киім және машина жасау кәсіпорындарынан тұрғанымен, оның құрылымында азық-түлік пен сусындар өндірісі (67,1%) басымдылыққа ие.
8. Аграрлық сектор дамуының тұрақсыз серпіні. Облыс елдің біршама дамыған аграрлық аймағы болып табылады, ауыл шаруашылығы өнімдерінің жалпы көлемінің 14,9% қамтамасыз етеді, оның ішінде өсімдік шаруашылығы өнімдері бойынша – 15,7%. Сонымен қатар 1990 жылмен салыстырғанда ауыл шаруашылығының негізгі түрлерін өндіру көлемі көп өзгермеген, бір көрсеткіштердің жақсаруы келесі көрсеткіштердің нашарлауымен өтеледі (сүт өндіру (-16,4%), барлық малдар мен құстар түрлерінің еті (+38,1%), жұмыртқа (+5,6%), астық және астық-бұршақ (-10,5%). Мал басының 90%-дан астамы жеке аулаларда, осыған байланысты мал шаруашылығы өнімдерін өндіру ұсақ тауарлы болып табылады (80%). Аграрлық секторда көрсеткіштердің жыл сайынғы өсімі маңызды емес болып қалып отыр, бұл даму тұрақсыздығының болмауы және өңір үшін келешегі бар саланың мүмкіндіктерін жеткілікті дәрежеде пайдаланбауды куәландырады.
Алматы облысы
1. Экономикалық мамандандырылу. Облыс ЖӨӨ-дегі ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп үлесі тең дерлік. Аграрлық сектор жетекші болып табылады, ол республиканың ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің 14,0% береді. Ауыл, орман және балық шаруашылығында 391,1 мың адам (48,5%) жұмыспен қамтылған, өнеркәсіп пен құрылыста – 103,5 мың адам (12,8%). Өңір экономикасының аграрлық бағыты облыстың өңдеуші өнеркәсібінің жалпы көлемінің 45,4% тамақ өнімдерін өндіруді құрайтынында.
2. Төмен индустриялық даму деңгейі. Республикалық өнеркәсіп өндірісі көлемінде жоғары демографиялық және еңбек әлеуетін есепке алғанда облыс үлесі төмен болып табылады және не бары 3,3% құрайды. Өнеркәсіптің жалпы көлемінің 2004 жылғы 78,4%-дан 2009 жылғы 82,6%-ға дейін артуы облыстың өнеркәсіп саласын дамытудың оң сәті болып табылады. Алайда, бұл жерде ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу көлемі не бары 60% құрайды.
Облыстың өнеркәсіп өндірісінің төмен дамуы жұмыспен қамту құрылымында аз пайдалы жұмыс орындарына ие болып отыр. Сонымен қатар қалалардағы өзіне-өзі жұмыс жасау үлкен жасырын жұмыссыздық туралы куәландырады.
3. Өндіріс күштерін орналастырудағы аумақтық үйлеспеушілік. Негізгі өндіріс күштері негізінен Алматы қаласына жақын орналысқан Іле, Қарасай, Еңбекшіқазақ, Талғар, Жамбыл аудандарында, Қапшағай қаласында, сондай-ақ Талдықорған және Текелі қалаларында орналасқан. Аталған өңірлерге облыстың өнеркәсіп өнімінің 85%-дан астамы келеді.
4. Облыста ЖӨӨ-де ауыл шаруашылығы үлесінің төмендеуі. Ауыл шаруашылығы өңір экономикасында жетекші сала болып қалып отырғанына қарамастан, оның облыс ЖӨӨ-дегі үлесі соңғы 10 жылда 2000 жылғы 25,6%-дан 2009 жылғы 18,6%-ға дейін төмендеді. Шаруашылықтардың ұсақ тауарлығы және жер үлесінің кіші көлемдері ірі көлемді іріктеу-асылдандыру жұмыстарын жүргізуге және ғылыми-негізделген егу айналымын сақтауға, қазіргі заманғы технологияларды кең пайдалануға, өндіріс үрдістерінің тетіктендіру және автоматтандыруға мүмкіндік бермейді. Суару жүйелерінің техникалық жағдайының нашарлауы суарылатын егістіктерді тиімді пайдаланбауға және ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігін төмендетуге әкелді. Ауыл шаруашылығы техникасының тозу дәрежесі 80%-дан астамды құрайды, бұл еңбек өнімділігінің төмендеуіне, өнімнің өз құнының артуына және бәсекеге қабілеттілік деңгейінің құлауына әкеледі.
5. Облыстың энергетикалық тәуелділігі. Облыста жыл сайын энергетика қуаттарының тапшылығы артуда. Өңірде республика бойынша ең жоғары тарифтер қалыптасты. Шамамен 118 МВт облыстан тыс жерлерден жеткізіледі.
Қазіргі уақытта меншікті генерациялайтын қуаттардың болмауынан электр энергиясы саласындағы қажеттілікті өз энергия көздерімен тек 50%-ға ғана жабады. Өз электр энергиясы өндірісі (ЖЭО және ГЭС) 316 МВт құрады, 309 МВт көлеміндегі тапшылық сыртқы энергия көздерінен (солтүстік облыстардан, Жамбыл МАЭС-нан және Қырғызстаннан) алынды. Жылу энергия станцияларында негізгі және көмекші жабдықтардың біршама тозуы атап өтіледі, электр желілеріндегі шығындар 16%, ал жылу желілерінде - 41% құрайды.
6. Газбен қамтамасыз ету проблемалары. Облыстың 772 елді мекенінің табиғи газға қосылғаны 43 немесе 5,6%-ы (Жамбыл - 3, Іле - 6 және Қарасай ауданында - 34).
Батыс Қазақстан облысы
1. Экономикалық мамандандырылу. Облыс индустриялық өңір болып табылады, облыстың өндірістік өнеркәсіп саласындағы меншікті салмағы республиканың өнеркәсіптік өндірісте алатын орны маңызды және ол 9,0% (Атырау мен Маңғыстау облыстарынан кейін 3-орын) құрайды. Өңірдің ерекшелігін тау-кен өндіру өнеркәсібі (табиғи газ бен газ конденсатын өндіру) белгілейді, ол облыстың өнеркәсіп құрылымында 89% алады. Өңдеу өнеркәсібі машина жасауынан және тағам саласынан тұрады.
2. Өнеркәсіптегі теріс құрылымдық жылжулар. Жалпы өнеркәсіптік өндіріс көлемінде өңдеу өнеркәсібі үлесінің төмендеуі байқалады, 2004 жылғы 11,4%-дан 2009 жылғы 9,0%-ға дейін.
Өңір экономикасының бүгінгі жағдайының теріс тарабы болып оның шикізаттық бағдары, салалық құрылымның «өндіріп алу сипаты» және өнеркәсіп құрылымындағы өңдеу секторының төмен үлесі, облыстың өнеркәсіп кәсіпорындары жабдықтарының тозу дәрежесінің жоғары (40-70%) болуы табылады.
3. Облыс экономикасының бір экспортқа бағдарланған салаға тәуелділігінің артуы. Өнеркәсіп саласындағы мұнай-газ саласының меншікті салмағы 88,2% құрайды, салада өнеркәсіпте жұмыспен қамтылғандардың 17,3% жұмыс істейді. Облыстың өнеркәсіп құрылымы облыс экономикасының мұнай-газ секторы кәсіпорындарына қатты тәуелділігін көрсетеді, бұл энергия тасығыштар бағасы конъюнктурасы нашарланған жағдайында теріс салдарға ие болуы мүмкін.
4. Еңбектің қосымша саласы ретінде өнеркәсіп рөлінің төмендеуі. Соңғы 20 жылда өнеркәсіп саласында жұмыспен қамтылғандар саны 49,3%-ға 44,4 мың адамнан 22,5 мың адамға дейін қысқарды, бұл жерде мейілінше көп дәрежеде машина жасауда және металл өңдеуде орын алды, олардың үлесі 30,4%-дан 0,9%-ға дейін, жеңіл өнеркәсіп – 19,4%-дан 0,1%-ға дейін, құрылыс материалдарын өндіру – 7,5%-дан 0,5%-ға дейін төмендеді.
5. Өңірдің энергия тапшылығы. Облыс елдің бірыңғай энергетикалық жүйесінен оқшау болуына байланысты ресей электр энергиясын жеткізушілерге тұрақты тәуелділікте болады. Электр энергиясының тапшылығы 17%-дан астамды құрайды, бұл номиналды ұлғаюда жылына 200-250 млн.кВт.с. құрайды. Орал қаласы жанында салынып жатқан қуаттылығы 54 МВт МАЭС пайдалануға толық енгізілгеннен кейін энергия тапшылығы 17%-дан 4%-ға дейін төмендейді.
3-топ. Орташа дамыған өңірлер
Ақтөбе облысы
1. Экономикалық мамандандырылу. Ақтөбе облысы елдің индустриялық дамыған өңірлері қатарына жатады. Республиканың өнеркәсіп өндірісінде облыстың меншікті салмағы едәуір, ол 7,6% (5-орын) құрайды. Облыс экономиканың біршама әртараптандырылған құрылымына ие. Облыстың ЖӨӨ құрылымында өнеркәсіп басымдылыққа ие (42,9%), ол мұнай өндіріп алу, қара металлургия және машина жасау кәсіпорындарынан тұрады.
2. Өңір экономикасы дамуының шикізат бағытының өсімі. Егер 1990 жылы тау-кен өндіру өндірісінің үлесі 19,9%-ды, ал өңдеу өнеркәсібінің үлесі - 77,5%-ды құраса, 2009 жылы ол тиісінше 77,9% және 17,5%-ды құрады. 1990 жылы өнеркәсіп көлемінде үлкен үлеске жеңіл өнеркәсіп және машина жасау ие болды (60%-дан астам), ал 2009 жылы мұнай өндіріп алу (66,7 %), металлургия өндірісі (7,4%) және металл рудаларын өндіріп алу (9,8%) ие болды. Бұл жерде шикі мұнай мен газ өндіріп алу сияқты қызмет түрінің үлесі 1990 жылғы 10%-дан 2009 жылғы 66,7%-ға дейін құрады. Мұнай-газ секторының озық дамуы өңірде шикізатты терең өңдеудің болмауы барысында іске асты.
3. Өңір экономикасының бір салаға тәуелділігі. Мұнай-газ саласының қарқынды дамуы және өнеркәсіп құрылымында оның үлесінің өсуі өңір экономикасын бір саланың ахуалына әлжуаз етті, бұл энергия тасығыштарының бағалар конъюнктурасы нашарлаған жағдайда теріс салдарға ие болуы мүмкін.
4. Еңбектің қосымшасы саласы ретінде өнеркәсіп рөлінің төмендеуі. Егер 1990 жылы өнеркәсіп салаларында 56,2 мың адам жұмыс жасаса, 2009 жылы өнеркәсіпте жұмыспен қамтылғандар саны 46,5 мың адамды құрады.
5. Облыстың энергия тапшылығы. Өңірдің энергия тапшылығы 1,35 млрд.кВт сағатты құрайды, ол Жетіқара – Өлке электр беру желісі бойынша Солтүстік энергетикалық өңір есебінен жабылады. Өз энергия көздерінің жетіспеуі және желілерде жоғары деңгей шығындарының болуы өнеркәсіпті дамыту, атап айтқанда энергия сыйымды өндірістер үшін шектеуіш фактор болып табылады.
6. Коммуникациялық қамтамасыз етудегі сәйкессіздік. Егер облыстың солтүстік бөлігі темір жолмен, автомобиль жолдарымен белденген болса, оңтүстік бөлігінде – көптеген аудандардың облыс орталығымен тұрақты хабарламасы жоқ. Бұл жерде кейбір оңтүстік аудандардың облыс орталығынан қашықтығы 700 км жетеді. Автомобиль жолдарының көбі қатты жабындыға ие және қазіргі қауіпсіздік талаптарына жауап бермейді.
Павлодар облысы
1. Экономикалық мамандандырылу. Облыс ірі индустриялық орталық болып табылады және ілгері жылжыған әрі әртараптандырылған экономика құрылымымен сипатталады. ЖӨӨ-де мейілінше үлкен салмаққа өнеркәсіп (39,8%) ие, ауыл шаруашылығының үлесі – 5,9%. Республиканың өңдеуші өнеркәсіпте облыстың жоғары үлесінде – 11,9% (Қарағандыдан кейін 2-орын), аралық өнім (көмір, ферроқорытпалар, электр энергиясы, глинозем, алюминий) өндіретін салалар басымдылыққа ие, олардың меншікті салмағы 90% құрайды.
Облыстың экономикасы дамуының негізгі көрсеткіштерінің оң серпінінде бірқатар проблемалық мәселелер бар.
2. Өнеркәсіп кешені дамуының тұрақсыздығы және сұраныс конъюнктурасы мен әлемдік бағалар деңгейіне деген тәуелділік. Бұл туралы республикалық өнеркәсіп өндірісі көлемінде Павлодар облысы үлесінің тербелісі куәландырады: 2004 жылғы 6,8%-дан 2008 жылғы 7,0%-ға дейін, 2009 жылы 6%-ға дейін төмендеді, бұл ретте өнеркәсіп өндірісінің физикалық көлемінің индекстері (өңдеу өнеркәсібі бойынша индекстерді қосқанда) 2007 жылдан бастап төмендеуді жалғастыруда. Жалпы әлемдік жағдайдың нашарлауынан өзге тау-кен өндіру және электр энергетикасы салаларында көлемді көрсеткіштердің төмендеуіне Қазақстан мен Ресей нарықтарындағы өнімді сатуға күрестің күшеюі ықпал етті.
3. Өнеркәсіп өндірісі құрылымының теріс үдерістері. Өнеркәсіптің жалпы көлемінде тау-кен өндіру өнеркәсібінің үлесі 1991 жылғы 7,7%-дан 2009 жылғы 11,8%-ға дейін өсті, электрэнергиясы, газ бен су өндіру және тарату – 15,4%-дан 25,2%-ға дейін артты, өңдеу өнеркәсібінің меншікті салмағы 76,9%-дан 63,0%-ға дейін төмендеді. Облыс өнеркәсібінің дамуы оның құрылымында шикізат бағытындағы салалардың басымдылығының сақталуы туралы куәландырады.
Түпкілікті өнім өндіретін салалар үлесі (ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу, химия өнеркәсібі) артты, алайда олардың меншікті салмағы елеусіз болып қалып отыр, ал олардың дамуының қолданыстағы үдерістері қазіргі уақытта олардың болашақта елеулі өсімі туралы болжауға мүмкіндік бермейді. Алайда, мұнай айдаудың, сонымен қатар маңыздылығы еш кем емес машина мен жабдықтар өндіруде меншікті салмақтың қысқару үдерісі теріс болып келеді. Егер мұнай химиясы саласындағы проблемалар белгілі бір дәрежеде шешімін тапса немесе тауып жатса, барлық өңір үшін тұрақты динамикалық дамуды қамтамасыз ететін машина жасауында мұндай істер байқалмайды.
4. Елдің генерациялайтын қуаттардың маңызды жүктемесінің болмауы Ресейдің Батыс-Сібір және Орал өңірлерін энергиямен қамтамасыз етуге есептелген, бұл ішкі республикалық электр энергиясы нарығында бәсекелестіктің артуына байланысты, Қазақстан нарығы сыйымдылығының аз болуы және ресей нарығының жабық болуы.
5. Шағын және орта бизнестің жеткілікті дәрежеде белсенді болмауы. Облыстың өнеркәсіп құрылымында металлургия, тау-кен өндіру (көмір), мұнай-химия (мұнай өңдеу) және энергетика саласы басымдылыққа ие, олардың түпкілікті өнімін өндіру технологиясы кең кооперацияны талап етпейді. Ынтымақтастық жабдықтарға материалдар, қосалқы бөлшектер сатып алуда және түрлі сипатта қызметтер көрсетуде (жөндеу, құрылыс және тағы басқа), олар бір реттік сипатқа ие.
6. Аграрлық сектор тиімділігінің жоғары болмауы. Облыстың үштен бір бөлігін құрайтын ауыл халқы (33,4%) облыстың ЖӨӨ-сінде 5,9%-ын ғана құрайды. Ауыл шаруашылығындағы кәсіпорындардың төмен тиімділігі ауылдық елді мекендерде жоғары табысты жұмыс орындарын құруға мүмкіндік бермейді, бұл ауылдық кедейшілік факторларының бірі болып табылады.
7. Кадрлардың құрылымдық тапшылығы. Кадрлардың мейілінше көп жетіспеуі өнеркәсіп және инженерлік-технологиялық салада, медицина мен білім беруде байқалады.
Облыстың оқу орындарында жекелеген кәсіптер бойынша жеткіліксіз кадрлар даярлауға немесе мүлдем болмауына байланысты проблемасы бар, олар бойынша еңбек нарығында сұраныс бар. Бұл негізінен ауыл шаруашылығы мамандықтары.
Оңтүстік Қазақстан облысы
1. Экономикалық мамандандырылу. Облыс индустриялық-аграрлық болып табылады: ЖӨӨ құрылымында өнеркәсіп 21,2%-ды, ауыл шаруашылығы – 9,3%-ды құрайды. Республиканың өнеркәсіп өндірісінің жалпы көлеміндегі облыстың меншікті үлес салмағы төмен – 2,8% (12-орын). Елдің ауыл шаруашылығының жалпы өнімін өндіруде облыс үлесі 9,7% (5-орын) құрайды. Облыстың өнеркәсіп құрылымында өңдеу өнеркәсібі (68,4%) басымдылыққа ие, тау-кен өндіру (21,6%) уран алудан тұрады.
2. Облыс экономикасының дотациялық сипаты. Облыс елдің жоғары табысты өңірлерінің бірі болып табылады. Республикалық бюджеттен субвенциялар көлемі бойынша облыс үлесі – 21,8%. Облыс бюджетінде өз табысының жеткіліксіздігі экономиканың негізгі өндірістік секторлары дамуының төмен қарқыны бюджеттің кіріс бөлігінің аясы тар болуымен түсіндіріледі.
3. Өнеркәсіп өндірісі дамуының төмен деңгейі және оның республикалық көлемдегі үлесі төмендеуінің келеңсіз үдерісі. Өнеркәсіптік өндірістің республикалық көлемінде облыс үлесі 1990 жылғы 8,9%-дан 2009 жылғы 2,8%-ға дейін қысқарды. Бұл ретте аталған кезеңде облыс өнеркәсібінің жалпы көлеміндегі өңдеу өнеркәсібінің үлесі 92,2%-дан 65,9%-ға дейін едәуір қысқарды. Өнеркәсіпте ел бойынша жан басына шаққанда ең төмен көрсеткіш (105,3 мың теңге).
4. Облыс өнеркәсібіндегі теріс құрылымдық алға басулар. Жеңіл өнеркәсіп үлесінің едәуір төмендеуі (1990 жылғы 20,9%-дан 2009 жылғы 2,8%-ға дейін), машина жасау (тиісінше 12,2 және 5,3%), химия өнеркәсібі (16,4 және 3,6%) бәсекеге қабілеттіліктің жоғалуынан, негізгі құралдардың тозуының жоғары болуынан (71%-ға дейін), инвестициялардың жетіспеуінен, сондай-ақ кәсіпорынның инновациялық белсенділігі деңгейінің төмен болуынан абсолюттік түрде құлауымен түсіндіріледі.
Бәсекеге қабілеттіліктің төмендеуі облыстың машина жасау кәсіпорындарында өнім шығарылымының қысқаруына әкелді, ал олар республика бойынша эксклюзивті темір соғатын-баспа машиналары, құрылыс-жол техникасы (экскаваторлар), трансформаторлар және тағы басқа болып табылады.
1985-2009 жылдар кезеңінде облыстың өңдеуші өнеркәсіпте жұмыспен қамтылғандар саны едәуір азайды: жеңіл өнеркәсіптегі 14,6 мың жұмыс орнына, машина жасау мен металл өңдеуде 24,5 мың жұмыс орнына, түрлі түсті металлургияда 8 мың жұмыс орнына дейін қысқарды.
Сонымен қатар облыстың өнеркәсіптік өндіріс құрымындағы тау өндіру өнеркәсібі үлесінің артуы (1991 жылғы 4,2%-дан 2009 жылғы 21,6%-ға дейін) әлем нарықтарында уранға деген қолайлы конъюнктураға және сұранысқа байланысты орын алды.
5. Облыстың сыртқы көздерден энергия тәуелділігі. Электр энергиясын тұтыну жыл сайын шамамен 3 млрд. кВт/с құрайды, бұл жерде өзінің генерациялайтын қуаттарымен жылына 1,15 млрд. кВт/с аспайды. Тапшылық «Солтүстік-Оңтүстік» желісі бойынша транзиті есебінен шамамен 1 млрд. кВт/с, ал қысқы уақытта электр тұтыну артқан кезеңде облыс Жамбыл облысынан (ЖГРЭС) қосымша 0,34 млрд.кВт/с-тан 1 млрд. кВт/с-қа дейін алады. Өзбекстан мен Қырғызстаннан электр энергиясының шамалы импорты (100 млн. кВт/с) бар. Облыс – өзінің генерациялайтын қуаттарымен мейілінше аз қамтылған болып табылады.
6. Облыстың ЖӨӨ-сінде ауыл шаруашылығы өнімі үлесінің төмендеуі. Ауыл шаруашылығы облыс экономикасының жетекші саласы болып қалғанымен, 2000-2009 жылдары Оның облыстың ЖӨӨ-сіндегі үлесі 14,9%-дан 9,3%-ға дейін төмендеді. Бұл егістік алқаптарының қысқаруымен 13,4%, дәнді және дәндібұршақ өнімдерін жинаудың 2,5 есеге төмендеуімен, шитті мақтаның 21%-ға төмендеуіне байланысты болды. Оңтүстік Қазақстан облысы ауыл шаруашылығының жүйелі проблемасы суару суының жетіспеуі, суару инфрақұрылымының (тот басу немесе қоқыс жиналу) істен шығуы болып табылады. Трактор паркі машиналарының тозуы 80%-дан астамды құрайды.
Шаруа қожалықтардың бөлшектенуі, жер бөлудің шағын көлемдері, яғни ауыл шаруашылығындағы ұсақ тауар түрі егіс айналымына қазіргі заманғы технологияларды пайдалануға, жаңа сұрыптарды қолдануға мүмкіндік бермейді. Мақта шаруашылығындағы төмен сатып алу бағасы аталған шаруашылық түрін рентабельді етпейді. Мұның бәрі ауыл халқының облыс пен республика қалаларына кетуіне әкеледі.
7. Кадрлардың құрылымдық тапшылығы. Жұмыс кадрларына сұраныс орта есеппен жалпы қажеттіліктің 80%-на қанағаттандырылған. Жеткілікті дәрежеде үлкен сұраныс облыс үшін дәстүрлі салаларда (жеңіл, тігін) қалып отыр, құрылыс мамандарына қажеттілік артуда.
Шығыс Қазақстан облысы
1. Экономикалық мамандандырылу. Облыс елдің дамыған индустриялық-аграрлық аймағы болып табылады, ал оның республиканың өнеркәсіптік өндірісіндегі үлесі үлкен емес (5,4%, 8-орын). Сонымен қатар республиканың өңдеу өнеркәсібіндегі үлесі жоғары – 11,8%. Басым сала болып өңірдің табылатын түрлі түсті металлургия өнеркәсібінен өзге сондай-ақ машина жасау, энергетика, химия және ағаш өңдеу кәсіпорындарынан, жеңіл және азық-түлік өнеркәсібінен және құрылыс материалдары өнеркәсібінен тұрады.
2. Өнеркәсіптік даму деңгейінің төмендеуі. Соңғы 25 жылда облыста өнеркәсіптік өндіріс көлемінің қысқаруы орын алды, түрлі түсті металл мен металлургия саласында құрам саны 4,4 есеге азайды. 2009 жылы өнеркәсіптік өндіріс құрылымында өңдеу өнеркәсібінің үлесі 72,5% құрады, бұл 1990 жылғы деңгейден 20,6%-ға төмен. Сонымен қатар тау-кен өндіру өнеркәсібінің үлесі артты. 1990 жылмен салыстырғанда өнеркәсіп саласында жұмыспен қамтылғандар санының 45,5%-ға азаюы орын алды, 2009 жылы ол 76,8 мың адамды құрады.
3. Өндірістің толық емес айналымы және экспорт үшін өнімнің төмен бәсекеге қабілеттілігі. Өнеркәсіп кәсіпорындарының үлкен саны бастапқы өңдеуге және облыс шеңберінен тыс шығаруға жартылай фабрикаттар дайындауға бағдарланған. Нәтижесінде, өңір шегінен тыс жерлерде мейілінше үлкен қосымша құн қалыптасуы байқалады, ал бұл облыстың әлеуетті табысқа қол жеткізбеуі, жұмыс орындарын құруда әлеуетті жете пайдаланбауды және тағы басқа білдіреді.
4. Тау-кен өндіру өндірісінің даму деңгейінің жоғары болмауы. Облыс аумағында теңгерімді қорғасын қорының 24%, жалпы республикалық қордың ішінде 40,7% – мырыш, 45,2% – мыс шоғырланған. Қорғасынның болжамды ресурстарының үлесі 17,3%, мырыш – 37,2%, мыс – 19,3%-ды құрайды. Аталған ресурстардың болуы облыстың байыту фабрикаларының және металлургия зауыттарының өндірістік қуаттарын және Қарағанды облысының кейбір кәсіпорындарын 15-20 жылға дейін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар облыс республиканың тау-кен өндіру өнеркәсібінде төмен үлеске ие – 1,5%.
5. Ауыл шаруашылығының төмен тиімділігі. Аграрлық сектордың біршама дамуына қарамастан, облыстың ауыл шаруашылығындағы жағдайды қолайлы деп айту қиын. 2009 жылға қарай 1991 жылмен салыстырғанда барлық мал мен құс түрінің бастары қысқарған: ірі қара мал саны 32,1%-ға, қой мен ешкі – 56,5%-ға, жылқы – 20,4%-ға, құс – 44,8%-ға қысқарды. Егістік алқаптары 1991 жылмен салыстырғанда 2,3 есеге қысқарды, оның ішінде астық – 2,5 есе, қорек – 5,8 есе, картоп – 1,5 есе, көкөністер мен бақша – 1,1 есеге қысқарды, бұл жерде тек күнбағыс алқабы ғана 3,5 есеге артты. Облыс халқының жартысын дерлік құрайтын ауыл халқы (45,6%) облыс ЖӨӨ тек 10,3% ғана құрайды, бұл аграрлық сектордың төмен рентабельділігі және аз тиімділігі туралы куәландырады. Облыстың ауыл шаруашылығы өндірісі ұсақ тауарлы болып қалып отыр, бұл оның әлсіз бәсекеге қабілеттілігінің негізгі себебі болып табылады.
6. Жоғары гидротехникалық әлеует кезінде өңірдің энергия тапшылығы. Облыс электр энергиясын қамтамасыз етілу бойынша тапшылықты өңір болып табылады. Электр энергиясына деген тапшылық соңғы 5 жылда 1,6 есе артты және 2009 жылы 1,1 млрд. кВт.сағ. құрады. Сонымен қатар облыс үлкен гидроәлеуетке ие және гидроэлектр станциялары өндіретін негізгі электр энергиясын жеткізуші болып табылады (72%). Бұл жерде Бұқтырма ГЭК, «AES Өскемен ГЭС» ЖШС, «AES Шүлбі ГЭС» ЖШС, Лениногор ГЭС каскады орналасқан. ГЭС-тың жиынтық белгіленген қуаттылығы 1720,2 МВт құрайды.
Маңғыстау облысы
1. Экономикалық мамандандырылу. Облыс индустриялық дамыған өңірлерге жатады, республиканың өнеркәсіп өндірісіндегі облыс үлесі жоғары, ол 14,4% құрайды (Атыраудан кейін 2-орынға ие). Облыс экономикасының құрылымында тау өндіру өнеркәсібі басымдылыққа ие (91,9%), ол көмірсутек шикізатын алумен айналысады. Өңдеу өнеркәсібі металлургия мен дайын металл бұйымдарын өндірумен, машина жасаумен және химия өнеркәсібімен айналысатын кәсіпорындардан тұрады.
2. Облыстың мұнай өндіруде мономамандануы жоғары кедейшілік деңгейінің қалыптасуына ықпал етеді. Бұдан басқа өңір экономикасының мұндай құрылымы бір саладағы жағдайға тәуелді етеді және энергия тасығыштар мен көмірсутек шикізаты нарығында әлемдік конъюнктураның нашарлауы жағдайында үлкен тәуекелге ие болып келеді.
3. Экономика өсімінің бір салада шоғырлануы. Мұнай-газ өндіру саласында экономикалық өсім нәтижелері өңірдің мейлінше шектелген халқы ғана байқайды. Бұдан басқа капитал және қор сыйымды сала бола тұрып, ол жұмыс орындарын құрмайды, бұл ретте шетел жұмыс күші мен мамандарын, елдің өзге өңірлерінен вахташыларды белсенді тартады, бұл жергілікті халықтың жұмысқа орналасу проблемасын шешпейді.
4. Мұнай-газ кешенінің әлсіз мультипликативтік тиімділігі. Өндірісте тек аумақтың, шикізаттың, су мен электр энергиясының бастапқы ресурстарын пайдалана отырып, мұнай-газ саласы іс жүзінде жергілікті нарықта жабдықтарға, тауарлар мен қызметтерге үлкен сұраныс бермейді.
5. Экономиканың өзге секторларының дамымауы және жоғары дәрежеде тиімді болмауы. Өңдеуші өнеркәсіптің үлесі өңірде өте төмен және 4,6% (1990 жылы – 36,5%) құрайды. Облыста химия және химия емес өнеркәсібі, құрылыс материалдарының өнеркәсібі, тағам және жеңіл өнеркәсіп дамыды. Қазіргі уақытта жоғарыда аталған кәсіпорындардың ішінде өңдеуші кәсіпорында тек негізі сала ретінде химия өнеркәсібі ғана қалды, қалғандары өз ұстанымдарын, өнім шығару көлемін қысқартты.
6. Экономиканың төмен әлеуметтік бағдары. Өңір экономикасы шетелге мұнай-газ шикізатын экспорттауға бағдарланған, ал оның құрылымында түпкілікті қажеттіліктерді (тағам, жеңіл өнеркәсіп) қанағаттандыруға бағытталған өнеркәсіп әлсіз берілген, қызмет көрсету саласы, шағын және орта бизнес дамымаған. Қызмет көрсету саласындағы көптеген кәсіпорындар облыстың ірі қалаларында шоғырланған, ал аудандарда қызмет көрсету саласы нашар дамыған, аудандарда кейбір қызмет көрсету түрлері бірқатар себептерге (сұраныстың болмауы, инфрақұрылымның қажет элементтерінің, кадрлардың болмауы) байланысты көрсетілмейді.
7. Аграрлық сектордың объективтік шектеулігі. Облыс тапшылығы өткір өңірлер қатарына жатады, мұның салдарынан облыстың ауыл шаруашылығы негізінде мал шаруашылығынан (88,2%), жыл бойғы жайылымдағы (қой, жылқы мен түйе өсіру) мал шаруашылығына негізделген.
Күрт-континенталды құрғақ климат, қатал гидравликалық жағдайлар, су көздерінің жоғары минералдануы суарылатын жерді пайдаланумен айналасуға мүмкіндік бермейді, ол жекелеген массив егістік алқаптарынан тұрады, мұны бақша дақылдары – 35,5%, қызан – 28,2 %, қияр – 13,7% құрайды.
Өңірдің сусыз және қолайсыз табиғи-климаттық жағдайларына байланысты ауыл шаруашылығы және негізінен өсімдік шаруашылығы облыста дамымаған. Өңірде жүргізілетін ауыл шаруашылығы өнімдері (ет, түйе және сиыр сүті) толығымен облыс халқының азық-түліктік қамтамасыз етілуіне жұмсалады, себебі мал шаруашылығы салалары тұрақты дамығанның өзінде де, ауыл шаруашылығы облыс халқының азық-түлік қажеттілігін толық қамтамасыз ете алмайды: етпен қамтамасыз етілу 38%-дан аспайды, сүт пен көкөністермен қамтамасыз етілу – 5%.
2-топ. Жоғары дамыған өңірлер
Астана қаласы
1. Экономикалық мамандандырылу. Қаланың экономика құрылымында үлкен меншікті салмаққа қызмет көрсету, құрылыс пен құрылыс материалдарын өндіру секторы ие (республика бойынша көрсетілген қызмет көлемінде – 11,4% (Алматы қаласынан кейін 2-орын).
2. Дамудың ұзақ мерзімді қала құраушы факторларының болмауы. Қала дамуы серпінін талдау соңғы он жылда қаланың экономикалық өсімінің негізгі қозғалғышы болып үлкен көлемді мемлекеттік инвестициялар салу есебінен жаңа астананың ауысу және қалыптасу факторы қалып отыр. Бұл жерде қалалық және әкімшілік басқару, қалалық коммуналдық және тұрғын үй шаруашылығы инфрақұрылымының бірінші кезекте дамуы орын алды. Мемлекеттік басқару және оның қызмет көрсету жүйесінен өзге қаладағы экономикалық белсенділік деңгейі құрылыс пен онымен байланысты құрылыс материалдарын өндіру, көлік қызметін көрсету, жобалау және қала құрылысының өзге сервисі салаларда жоғары жұмыспен қамтылуды қамтамасыз етті.
Алайда инвестициялық және құрылыс белсенділігі кезеңі белгілі бір уақытта аяқталады, сол кезде қала дамудың жаңа факторлары мен көздерін іздеу проблемасына тап болады. Қала экономикасының құрылымын талдау мемлекеттік қызмет көрсетудің үлкен үлесі туралы және инвестициялық қызметпен байланысты салаларға – құрылыс пен құрылыс материалдарын өндіруге деген күшті тәуелділік туралы куәландырады, ал олардың серпіні болашақта объективті түрде төмендейді, Аталған салаларды есепке алмағанда, қала экономикасында іс жүзінде ұзақ мерзімдегі келешекте экономикалық өсімді сол деңгейде қолдап тұратын еш сала жоқ.
3. Қала экономикасының құрылыс саласындағы ахуалға тәуелділігі. Қала ЖӨӨ құрылымында құрылыс 16%-ға иеленеді. Қаланың құрылыс саласы бірнеше жыл қатарынан оның экономикасы өсімінің локомотиві ретінде болды, ол инвестиция ағымын, сабақтас салалардың дамуын, тұрғылықты халықтың едәуір бөлігінің жұмыспен қамтылуын қамтамасыз етті. 2004 – 2009 жылдар аралығындағы кезеңде құрылыс жұмыстарының көлемі номиналды мәнде жыл сайын орташа есеппен 24%-ға артып отырды, 2007 жылы мейілінше биік шыңына жетті. 2008 жылдан бастап әлемдік қаржы дағдарысының ықпалынан сала дамуының теріс үрдістері орын алды, Бұл жағдай қазіргі уақытта айтулы құлдырауды бастан кешіріп жатқан құрылыс секторы мен жылжымайтын мүлік нарығына жоғары тәуелді өнеркәсіптік және сауда кәсіпорындары, қызмет көрсету саласының кәсіпорындары бар қала экономикасына қатты әсер етті.
4. Төмен индустриялық даму деңгейі. Қазіргі уақытта қаланың өнеркәсіптік өнідірісі басымдылықпен құрылыс материалдарын, азық-түлік тағамдарын/сусындарды шығаруға және машина жасауға бағдарланған.
Қаланың 2004 – 2007 жылдары байқалған өнеркәсіп секторы өсімінің жоғары ырғағы 2008 – 2009 жылдары өнеркәсіптің құлдырауымен алмасты. Осылайша, 2009 жылы төмендеу 4,8%, өңдеу секторының көлемі 2009 жылы 4,5%-ға төмендеді. Қаланың өнеркәсіптік дамуында құлдырау себебі болып әлемдік қаржылық-экономикалық дағдарыс табылады, ол ең алдымен қаланың құрылыс саласына әсер етті. Астананың өнеркәсібін құрылыс саласына (құрылыс материалдары) бағдарлау өндірістің күрт қысылуына әкелді.
Қала өнеркәсібі дәстүрлі түрде ауыл шаруашылығымен байланысты болды, атап айтқанда ауыл шаруашылығы шикізатын қайта өңдеуге және азық-түлік тағамдарын өндіруге байланысты болды. Алайда, соңғы жылдары тағамдық азық-түлік өнімдері көлемі үлесінің төмендеуге қарай жылжуы байқалады, 2000 жылғы 36,0%-дан 2009 жылғы 16,4%-ға дейін, бұл құрылыс материалдарын өндірудің озық дамуына байланысты болды. Аталған салада көлемдердің төмендеуі көп дәрежеде халықтың нақты ақша табысының қысқаруына, жасырын жұмыссыздық өсіміне, тұтыну қалауларын қайта қарауға, халықтың табыстарын үнемдеуге әдетінің күшеюіне байланысты болды.
5. Қала кәсіпорындарының төмен инновациялық белсенділігі. Өнеркәсіп құрылымында жоғары технологиялық және ғылымды қажет ететін өндірістер әлсіз ұсынылған. Инновациялық өнеркәсіп өнімінің қаладағы өнеркәсіп өнімінің жалпы көлеміне қатысты үлесі 2009 жылы 0,03%-ды құрады және ел бойынша ең төмендердің бірі болып табылады.
Аталған саланың негізгі проблемалары инновациялардың экономиканың нақты секторынан алшақтауы болып табылады. Ең алдымен алдыңғы қатарлы технологиялар мен өндірістік жаңа енгізулерге ішкі төлем қабілеттілігі сұранысының болмауы. Қаладағы қолданбалы әзірлемелердің өзі коммерцияландыру және оларды өндіріске енгізу түрінде жалғасы жоқ.
6. Қаланың тіршілікті қамтамасыз ететін инфрақұрылымының дамытуда қалыс қалуы. Жоғары инвестициялық белсенділік жылдары тіршілікті қамтамасыз ету объектілерінің құрылысы мен жаңғыртылуының тұрғын үй мен өндірістік құрылыс өсімінің ырғағынан қалыс қалу орын алды, нәтижесінде тұтынушылар: халық пен шаруашылық жүргізуші субъектілері өсті.
Қала жеткілікті дәрежеде ішкі энергетика және жылу көздерімен қамтылмаған, яғни сыртқы көздерге тәуелді келеді. Электр энергиясының тапшылығы жыл сайын 0,7 млрд. кВт/с. құрайды, ал жылу энергиясының тапшылығы 174,2 Гкал/с тең. Қала үшін энергетика кешені кәсіпорындарының жылу және энергетика желілері жабдықтарының тозу дәрежесі, электр энергиясын тасымалдау барысында нормативтік шығындардың артуы тән. Электр энергиясын тасымалдау барысында нормативтік шығындар деңгейі 2009 жылы 15,3% (өсім 33% құрады, 2005 жылы – 10,3% болды). Қаланың су құбырлары мен кәріз желілері жүктемені көтере алмайды.
Қарағанды облысы
1. Экономикалық мамандандырылу. Облыс дәстүрлі түрде елдің маңызды индустриялық орталығы болып табылады, республикалық өнеркәсіп өндірісінің жалпы көлемінде облыстың алатын орны жоғары және 8,9% (Атырау мен Маңғыстау облыстарынан кейін 3-орын) құрайды. Бұл жерде облыстың өнеркәсіп құрылымында өңдеуші өнеркәсіп (81%) басым болып келеді. Облыс өнеркәсібінің жетекші салалары тау-металлургия кешені (оның ішінде қара және түсті металл, қымбат және сирек кездесетін металл, Сондай-ақ қара және түсті металлургия мен металл өңдеу), көмір өнеркәсібі, машина жасау, химия және фармацевтік өнеркәсіп, құрылыс материалдарын өндіру болып табылады.
2. Республиканың өнеркәсіп өндірісінде өңір үлесінің төмендеуі. Өнеркәсіп өндірісінің республикалық көлемінде облыстың меншікті салмағының 1990 жылғы 16,5%-дан 2009 жылғы 8,9%-ға дейін төмендеді, бұл ең алдымен тауметаллургия кешені сұранысының қысқаруына байланысты болды.
3. Өнеркәсіптегі құрылымдық жылжулар. Облыстың өнеркәсіптік өндірісі құрылымында өңдеуші өнеркәсіп үлесінің төмендеуі байқалады, 2004 жылғы 87,3%-дан 2009 жылғы 81,1%-ға дейін. Ретроспективтік талдау машина жасау, металл өңдеу, химия өнеркәсібі және резеңке және пластмасса бұйымдарын өндіру үлесінің азаюы байқалады.
4. Облыс экономикасының экспортқа бағдарланған жеке салаға тәуелділігі. Облыстың өнеркәсіп құрылымында металлургия саласының үлкен меншікті салмағы сақталып отыр (63%), онда өңірдің жұмыспен қамтылған халқының шамамен 51% әрекет етеді. Әлемдік тауар нарықтарында металл бағасы мен сұранысының құлауы металлургия саласы көлемінің қысқаруына әкелді, бұл облыстың жалпы экономикалық көрсеткіштері серпініне ықпал етті.
5. Базалық салалардың төмен технологиялық жағдайы. Дәстүрлі және ескірген технологияның басымдылығы, негізгі өндіріс құралдарының баяу жаңаруы, инвестиция тапшылығы тән. Республика бойынша негізгі капиталға инвестициялардағы облыс үлесі 2005 жылғы 6,3%-дан 2009 жылғы 4,7%-ға дейін төмендеді.
6. Өнеркәсіптің еңбектің қосымша саласы ретінде рөлінің төмендеуі. Соңғы 20 жылда өнеркәсіп саласында жұмыспен қамтылғандар саны 45,8%-ға 248,3 мың адамнан 113,7 мың адамға дейін қысқартылды, бұл жерде мейілінше көп дәрежеде қысқару машина жасау және металл өңдеу салаларында орын алды, олардың үлесі 27,6%-дан 1,9%-ға дейін, жеңіл өнеркәсіп – 9,8%-дан 0,1%-ға дейін, құрылыс материалдарын өндіру – 5,5%-дан 2,3%-ға дейін құлады.
7. Жеткіліксіз инновациялық белсенділік. Жалпы облыстың өндірістік өнеркәсіптерінің инновациялық белсенділігі республика бойынша орташа деңгейден жоғары. Бұл жерде инновациялық сипаттағы өнеркәсіп өнімдері үлесінің төмендеуі атап өтіледі, 2004 жылғы 8%-дан 2008 жылғы 1,7%-ға дейін төмендеді. Фармацевтикадан өзге өнеркәсіп салаларында іс жүзінде жоғары технологиялы және ғылыми қажет ететін өнімдер шығару бойынша өнеркәсіп жоқ.
8. Өңірдің электр тапшылығы. Өз энергетика қуаттарының жеткілікті дәрежеде дамымауы (энергия тапшылығы шамамен 3,0 млрд.квт. сағатты құрайды) өңірлік экономиканың дамуын тежейді. Облыста энергияны көп тұтынатын металлургия өнімін өндіруге маманданған өнеркәсіп шоғырланған, бұдан әрі дамудың еске алғанда энергия тапшылығы арта түседі.
1-топ. Көшбасшылар
Атырау облысы
1. Экономикалық мамандандырылу. Облыс елдің индустриялық көшбасшысы болып табылады: өнеркәсіп өндірісінің үлесі бойынша республика көлемінде облыс бірінші орынға ие (23,6%). Облыстың ЖӨӨ құрылымында өнеркәсіп 56,2%-ды құрайды, оның ішінде 92,3% кен өндіру өнеркәсібінен тұрады. Облыс әлеуеті қазіргі уақытта мұнай-газ өнеркәсібінің дамуымен анықталады, Сондай-ақ өңір мұнай өңдеуде, балық өнеркәсібі мен құрылыс материалдарын шығарумен айналысады.
2. Өңірдің моношикізатты мамандануы. Өңір ерекшелігі ретінде жоғары экономикалық өсімнің бір сала шеңберінде ғана шоғырлануын және экономиканың өзге салаларына таратылмауында. Бұл жерде, онда өңірдің жұмыспен қамтылған халқының 5,4%-ы жұмыс істейді. Сала үшін шетел жұмыс күшін және елдің өзге өңірлерінен вахта әдісімен жұмыс жасайтын мамандарды тарту тән.
3. Көшбасшы саланың төмен мультипликативтік тиімділігі. Мұнай-газ секторы әлсіз интеграцияланған әрі өңір экономикасының өзге салаларымен әлсіз өзара байланысатын анклав ретінде қалып отыр. Өнеркәсіпте тек аумақтың, шикізат, су және электр энергетикасының бастапқы ресурстарын ғана пайдалана отырып, мұнай-газ саласы жергілікті нарықта жабдыққа, тауарлар мен қызметтерге сұраныс жасамайды.
4. Экономиканың өзге секторларының дамымауы және жоғары дәрежеде тиімді болмауы. Мұнай-газ саласының қарқынды дамуы аясында өзге өнеркәсіптердің дамуы өңірде біршама қарапайым серпінге ие. Сондай-ақ олар төмен өтімділікке және қызметшілердің еңбекақысын төлеудің төмен деңгейіне ие. Осылайша, құрылыста еңбек ақы төлеу тау өндіру саласындағы жалақының 62% құрайды, көлікте – 51%, өңдеуші өнеркәсіпте – 43%, саудада – 22,9%, балық шаруашылығында – 11,6%, ауыл шаруашылығында – 9,7%.
Алматы қаласы
1. Экономикалық мамандандырылу. Қазіргі уақытта қала республикада қызмет секторының меншікті салмағы бойынша көшбасшы болып отыр – 30% дерлік (1-орын). Қаланың ЖӨӨ құрылымында қызмет көрсету секторы негізгі үлесті құрайды (73,0%), бұл қала экономикасының индустриялықтан кейінгі кезең дамуына біртіндеп өтуі туралы куәландырады. Қала экономикасындағы өнеркәсіп рөлі соңғы он жылдықта күрт төмендеді. Қала өнеркәсіп өндірісінің республикалық көлемдегі үлесі 2009 жылы 3,9% (аталған көрсеткіш бойынша өңірлер ішінде 9-орын) құрады.
2. Өңір экономикасының бір сектордың дамуына тәуелділігі. Қала ЖӨӨ құрылымында негізгі үлесті (73,0%) қызмет көрсету саласы (сауда мен жөндеу саласы – 27,4% және өзге қызметтер саласы, ол жылжымайтын мүлікпен операцияларды, несие-қаржы жүйесінен, білім беру, денсаулық сақтау және экономиканың халыққа қызмет көрсететін өзге салаларынан тұрады – 45,6%).
Сонымен қатар қала экономикасының мұндай құрылымы оның біршама аз тұрақты әрі аталған сектордағы істер жағдайына тәуелді етеді, себебі қызмет көрсету саласын нарықтық конъюнктура мен төлемақы сұранысының өзгеруі біршама әлжуаз етеді. Қала индустриялықтан кейінгі кезеңнің формалды сандық өлшемдеріне қол жеткізген кезде, бірінші орынға индустриялықтан кейінгі өсім сапасын ілгері жылжыған жоғары зияткерлік қызмет үлесін арттыру есебінен сапасын арттыру міндеті енеді.
3. Басты салалардың даму әлеуетінің төмендеуі. Әлемдік қаржылық экономикалық дағдарыс маңызды түрде соңғы бес жыл ішінде экономика дамуының жоғары серпінін анықтаған секторлар жағдайына және келешегіне ықпал етті.
Қазақстанның Кедендік одаққа өтуіне және үшінші елдерге қатысты кедендік баж деңгейінің өсіміне байланысты республикада қытай тауарларының өту кешені болып табылатын қала саудасының даму жағдайларының нашарлауына ықпал етті.
4. Қаланың индустриялық әлеуетінің төмендеуі. Ресми құрылымдық белгілер бойынша қала экономикасы әлемнің индустриялықтан кейінгі кезеңдегі қалаларының экономикасына ұқсас (жалпы өңірлік өнімдегі өнеркәсіп үлесі 2009 жылы 5,7%-ға дейін төмендеді). Алайда, үлкен мөлшерде бұл көптеген өнеркәсіп өндірісінің құлдырауымен және қаржы қызметі, жылжымайтын мүлік, құрылыс пен саудада алыпсатар өсімі салдары болып табылды.
1990 жылы қала ЖӨӨ құрылымында 38,2% машина жасау мен жеңіл өнеркәсіп негізін құрайтын салалар негізгі үлесті құраған. Бұған дейінгі кеңестік жүйе құлағаннан кейін өнім сатуға, өнеркәсіптің техникалық жаңаруына байланысты қиындықтар пайда болды, көптеген кәсіпорындар таратылды.
Мұндай үдерістердің болуы және өнеркәсіптік дамудың мұндай әлеуеті қолда болуы барысында қала 2014 жылғы дейінгі ҚР ҮИИДМБ-да әлсіз берілген.
5. Экономика құрылымында шағын және орта кәсіпорындардың басым болуы. Экономикалық ерекшелігіне байланысты Алматы қаласында ірі қала қалыптастыратын кәсіпорындар жоқ, қала өнеркәсібі шамамен 2 мың кәсіпорыннан тұрады, ал олардың ішінде тек 193 немесе 9,7% құрам саны 50-ден асатын ірі және орта кәсіпорын болып табылады.
Шағын кәсіпорындардың басым болуынан қаланың өнеркәсіп секторы нарық конъюнктурасы алдында осал болып келеді және мемлекеттік қолдауды қажет етеді. Қазіргі уақытта қалада тіркелген өнеркәсіп өндірістерінің тек 52%-ы ғана әрекет етуші және белсенді әрекет етуші болып табылады.
6. Инженерлік инфрақұрылымның жоғары технологиялық тозуы. Энергетиканың жеткілікті дәрежеде дамымауы барысында тұрғын үй құрылысының қарқынды дамуы және ірі және шағын кәсіпорындардың қуаттылығын арттыру жылу және электр энергетикасы тапшылығының себебіне айналды, бұл экономика дамуында тежеуші факторға айналуы мүмкін.
Қаланың көптеген энергетика кәсіпорындары нашар жағдайда, электр станциялары жабдықтары мен электр желілері тозуы 60-70%-ды құрайды, жылу желілерінің тозуы 76%-ды құрайды. Жылу шығыны шамасы жыл сайын 37% шамасында болады, ал нормативтік бойынша – 20,9 %. Құбырлардың 70% амортизация мерзімі өткен, ІІ көтеру және тазалау станцияларының амортизация мерзімі 100%-ға жеткен. Тасымалдау барысында жоғары нормативтік шығындар едәуір, бұл оның сапасына теріс әсер етеді.
Қорытынды:
1. Елдің экономикалық әлеуетінің жартысына дерлігі (47,2%) 4 өңірде (Алматы және Астана қалалары, Атырау және Қарағанды облыстары) шоғырланған. Мейілінше үлкен меншіктік салмаққа Астана және Алматы қалалары, индустриялық өңірлер ие. Төрт артта қалған өңірлер үлесіне (Жамбыл, Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қызылорда облыстары) ЖІӨ-нің 11,3 % келеді.
2. Жан басына шаққанда ЖӨӨ көлемі бойынша Атырау облысы Жамбыл облысынан 10 есеге асады. Жекелеген өңірлер арасындағы айырмашылық 10 жылда артты: 2000 жылғы 9,4-еседен 2009 жылы 10 есеге дейін. Жан басына шаққанда ЖӨӨ ең төмен көрсеткіші 70% дейін көлемде қарастырылатын кезеңде Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Алматы, Солтүстік Қазақстан және Ақмола облыстарында сақталып отыр, яғни республика аумағының 27%, ал онда ел халқының 40% өмір сүреді. Бұл негізінен ауыл шаруашылығына маманданған өңірлер.
3. Өңірлер әлеуеті қазіргі уақытта басты түрде, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының дамуымен анықталады, қызмет көрсету саласы Алматы мен Астана қалаларын есепке алмағанда аса маңызды емес. Алайда аграрлық сектордың төмен жұмыс тиімділігі мен еңбек шығысын есепке алғанда, алдағы жылдары онда әрі қарай жұмыс орындарының қысқаруы орын алады. Осыған байланысты тек елдің индустриялық секторы жаңа жұмыс орындарын құру және халықты қажет жұмыспен қамтамасыз ету әлеуетіне ие.
4. Республиканың солтүстік өңірлері көлік инфрақұрылымымен біршама жақсы қамтылған, ал батыс өңірлерінде болса, көлік инфрақұрылымына деген тапшылық сезіледі. Өңірлердің көліктік қамтылуы арасындағы күрт айырмашылық пен олар арасында оңтайлы көлік байланысының болмауы көлік шығындары өсіміне және өңірлердің экономикалық өсуін тежеуге әкеледі.
5. Кәсіпорындардың көп саны энергиямен қамтамасыз етілген Солтүстік өңірде шоғырланған – 45%. Біршама аз энергиямен қамтылған Батыс энергетика аймағында кәсіпорындардың 30%-ы жиналған. Біршама энергетикаға тапшы Оңтүстік энергетика аймағында өнеркәсіптің 25%-ы орналасқан.
6. Кәсіпорындардың көп саны сумен орташа қамтылған өңірлерде орналасқан – 47,7%. Мейілінше сумен қамтылған оңтүстік-шығыс өңірлерде кәсіпорындардың 36%-ы орналасқан. Біршама суға тапшы батыс және орталық өңірлерде 16,3% ғана кәсіпорын бар.
7. республика өңірлерінің алты тобы бар:
моношикізатты мұнай-газ өңірлері (Атырау және Маңғыстау облыстары) аумақтарында халық сирек орналасқан және сәтті шикізат анклавында әйгілену және мал шаруашылығы мамандануының кедей агросекторы;
мұнай-газ өңірлері (Ақтөбе, Батыс Қазақстан және Қызылорда облыстары) әртараптандырылған өнеркәсіп, аятық (күріш егу) бағытытындағы аграрлық секторы және тұрғындардың біркелкі орналаспауы;
аграрлық астық өңірлері (Ақмола және Солтүстік Қазақстан облыстары) кетіп жатқан халқы бар және депрессиялық өнеркәсібі бар;
индустриялық-аграрлық полифункционалдық өңірлер (Шығыс Қазақстан, Қарағанды және Павлодар облыстары) немесе аграрлық индустриялық (Қостанай облысы);
халқы тығыз орналасқан нашар урбандалған аграрлық өңірлер (Алматы (Алматы қаласының маңы есепке алынбайды), Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облысы);
ірі астаналық қалалар және онымен байланысты агломерациялар (Алматы, Астана), жаңғыртылған экономикаға және дамыған қызмет көрсету спекторына ие.
8. Әлемдік практика аумақтық даму табиғи түрде және объективтік түрде іске асуда, сонымен қатар олар экономикалық және әлеуметтік даму үшін қажет шарт болып табылады. Өңіраралық бәсекелестік шарттарын қалыптастыра отырып, аумақтық даму өндірісті тиімді орналастыруға ықпал етеді, халықтың орналасу құрылымын және еңбек нарықтарын оңтайландырады.
Сонымен қатар өңірлердің апаттық, реттелмейтін өз-өзінен дамуы түрлі аумақтық ерекшеліктерге әкеледі, олар кедейшілік ошақтарының, әлеуметтік және экономикалық кернеудің қалыптасуына әкелуі, халықтың бұқаралық көшіп-қонуына әкелуі мүмкін.
3. Әлеуметтік стандарттар мен бюджетаралық қатынастар
3.1. Өңірлердің шешуші әлеуметтік проблемаларын айқындау және бағалау.
Қазақстан өңірлері үшін дамудың әлеуметтік аспектілері келесі көрсеткіштер бойынша анықталады:
- халық кедейлігінің деңгейі;
- халықтың жұмыспен қамтылу деңгейі;
- ішкі көші-қон көлемі;
- мемлекетпен кепілдендірілген негізгі әлеуметтік қызметпен қамтылу.
Өңірлер ерекшелігіне қарай аталған көрсеткіштер түрлі белгілерге ие және көп жағдайда түрлі факторларға негізделген болып келеді, бұл түрлі тетіктермен оларды шешудің түрлі құралдарын пайдалануды пайымдайды. Төменде өңірлер бөлінісіндегі әлеуметтік дамудың басты проблемаларына бағалау жасалған.
Жамбыл облысы
1. Кедейшілік. Ең төмен экономикалық қызметтің меншіктік көрсеткіштері барысында және халықтың ең төмен номиналды табысы барысында, халық құрылымында балалар санының үлкен үлесі бола тұрып, өңір кедейшілік деңгейі бойынша қолайлы өңірлер қатарына жатқызылады (Болжамды схемаға 26 – 28-қосымшаларды қараңыз).
Облыс ішінде кедейшілік ареалдары Жамбыл (11,8%), Шу (9,8%), Қордай (8,9%), Жуалы (7,3%), Мерке (6,5%), Сарысу (5,7%), Т. Рысқұлов (5,5%), Талас (5,1%) аудандарында орналасқан бұл жерде Сарысу және Талас аудандарында кедей халықтың негізгі саны (аудандағы кедей халықтың 70-80% бойынша) Жаңатас пен Қаратау шағын қалаларында орналасқан.
2. Жұмыспен қамтылу. Облыста өзіне-өзі жұмыс істейтіндердің мейлінше үлкен саны - 52,1% (Болжамды схемаға 29 – 32-қосымшада көрсетілген). Жұмыспен қамтылған 48%-ы экономиканың табысы төмен секторларында жұмыс жасайды: ауыл шаруашылығы және бюджет саласы, онда жалақы тауарды өндіру өнеркәсібіндегі жалақы деңгейінің 38%-нан аспайды. Бұл жерде жоғары табыс секторында – тау кен өндіру өнеркәсібінде, онда жалақы 57,4 мың теңге құрайды, өңірдің жұмыспен қамтылған халқының 0,6%-ы.
Шетел жұмыс күшін пайдалану да еңбек нарығына теріс ықпал етеді (құрылыс саласында шетел жұмыс күшінің 100%-ға дерлік қатысуы).
Еңбектің өңірлік нарығында сұраныс пен ұсыныстың сәйкес болмауы металлургия саласында, цемент зауыттары құрылысында, магистралды газқұбырларын салуда және газ компрессор станциялары құрылысында кадрлар тапшылығының салдары болып табылады.
3. Демографиялық көрсеткіштер. Облыс халқының саны 2010 жылдың басында 1,043 млн. адам құрады және 1990 жылмен салыстырғанда өзгермеді деуге келеді. Облыс үшін ауыл халқының саны басым (58,1%), халық құрылымында балалар санының үлкен мөлшері (28,3%) және еңбекке қабілетті жастағы халықтың төмен үлесі тән келеді. Күнкөріс деңгейі шамасынан төмен табысқа ие халық санатының 78,2% көп балалы үйлер, ең бастысы, ауылдық жерлердегі көп балалы үйлер құрайды.
Жоғары демографиялық әлеует, негізінен, ауылдық жерде, алайда, ауылдық білім берудің төмен сапасы ауыл тұрғындарының, әсіресе жастардың өңірдің өнеркәсіп кешенінде жұмысқа орналасуында және индустриялық интеграциясында объективтік кедергі болып табылады.
4. Көші-қон жағдайы. Облыста жоғары теріс көші-қон сальдосы демографиялық белсендігі жоғары және артық еңбек шығыстары бар, өнеркәсібі жеткілікті дамымаған, халық табысының төмен деңгейі бар өңір үшін объективтік үрдіс болып табылады. Елдің өзге өңірлеріне кетушілер құрылымында еңбекке қабілетті адамдар үлкен үлеске ие (85,5%), оның ішінде 58,2% – жастар. Ішкі өңірлік көші-қонда ауылдық жерлерден Тараз қаласына кету орын алуда.
5. Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтермен қамтамасыз ету. Нәресте және ана өлімінің жоғары көрсеткіштері 18,40‰, республика бойынша орташа – 18,23‰; 100 мың тірі туғандарға 40,1, республика бойынша орташа – 36,9).
Білім беру саласында бірқатар проблемалар бар:
мектепке дейінгі білім беру ұйымдарының жетіспеуі (МДБ балаларды қамту 33,7% құрайды, ал республика бойынша орташа есеппен - 38,7%);
оқу орындарының жеткіліксіздігі (324 оқушыдан тұратын 3-кезеңдік оқу жүргізілетін мектептердің болуы), бұл жерде жалпы мектептер санының 47%-да облыс оқушылары санының 13,7% ғана оқиды, яғни аз жинақты болып табылады;
педагогика кадрларына деген жоғары қажеттілік (119 маман);
қосымша ғимараттарда орналасқан мектептер саны жылдан жылға артуда.
6. Жол-көлік желісінің жеткілікті дәрежеде дамымауы. Бүгінгі күні автомобиль жолдардың 35% қанағаттандырарлық дәрежеде емес, бұл өңір қалалары мен ауылдары арасындағы көлік хабарламасын қиындата түседі.
7. Экология проблемалары. Қазіргі уақытта атмосфералық ортаны бұрынғы уран өндірісінің жиналған қалдықтары едәуір ластауда. Жер мәдениетінің жағдайына теріс ықпал ететін және олардың деградациясына ықпал ететін белсенді үрдістер дефляция немесе эрозия мен тұздану болып табылады.
Солтүстік Қазақстан облысы
1. Кедейшілік. Өңір кедейшілік көрсеткіштері бойынша салыстырмалы түрде қолайлы (Болжамды схемаға 26 – 28-қосымшаларды қараңыз) болып табылады. алайда облыс ішінде мейілінше жоғары кедейшілік деңгейі Уәлиханов, Жамбыл, Мамлют, Айыртау, Тайынша аудандарында байқалады. Абсолюттік мәнде облыстағы кедейлер үлесі республикадағы кедейлер үлесіне қарағанда (3,95%) облыс халқының республиканың жалпы халқының үлесіне қатысты артпайды (4%).
Облыста халықтың орташа айлық номиналды төмен көрсеткіштері (16,5%, орташа республикалықтан төмен) және орташа айлық жалақы деңгейінен (орташа республикалықтан 1,5 есе төмен) төмен келеді. Кедейшілік себептерінің бірі болып жұмыспен қамтылғандар құрылымының төмен әлеуметтік тиімділігі табылады: халықтың үлкен бөлігі аз төленетін қызмет салаларында жұмыс жасайды, оның ішінде ауыл шаруашылығында. Өңір төмен табыс деңгейіне ие өзіне-өзі жұмыс жасайтындардың үлкен үлесімен ерекшеленеді.
2. Жұмыспен қамтылу. Облыс үшін халықтың өз өзіне жұмыс істеуі тән (40,8%, орташа республика бойынша 33,7% – Болжамды схемаға 29 – 32-қосымшаларда көрсетілген). Халықтың жұмыспен қатылу құрылымы өнімсіз болып табылады: жоғары табысты өнеркәсіп өндірісінде не бары 6,1% ғана жұмыс жасайды, төмен табысты секторларда – 65,4% халық (ауыл шаруашылығында – 49,4%, мемлекеттік басқару, білім беру және мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік көмек көрсету ұйымдары – 19%), мұнда жалақы тауөндіру өнеркәсібінің жалақысынан 58,4% құрайды.
3. Демографиялық көрсеткіштер. Облыс халқының саны 2010 жылдың басында 643,3 мың адам құрады және 1990 жылмен салыстырғанда 30%-ға қысқарды (912,5 мың адам). Облыста халық санының азаю үдерісі сақталып отыр, (2009 жылы 1,15‰, орташа республикалық – 13,48‰) төмен, кейде теріс табиғи өсім, сондай-ақ теріс көші-қон сальдосы барысында орын алды. Халықтың демографиялық құрылымында ауыл тұрғындары (64,3%) басым келеді, бұл өңір экономикасының аграрлық бағдары мен төмен урбандалу деңгейі туралы куәландырады. Өңір үшін халықтың қартаюы және еңбекке жарамды жастағы адамдар санының азаюы тән.
4. Көші-қон жағдайы. Көші-қонның теріс сальдосында облыс аралық көші-қон үлкен үлеске ие – 60,9%. Қатысты түрдегі қолайлы экономикалық ахуал, өңдеу өнеркәсібінің дамыған әлеуеті болуының өзінде тұрғындар өңірден кетіп жатыр.
5. Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтермен қамтылу. Білім беру саласында бірқатар проблема бар:
балалардың мектепке дейінгі біліммен жеткілікті дәрежеде қамтылмауы (МДЖ балалардың қамтылуы 53,8% құрайды, ал орташа республикалық деңгей – 38,7%);
Аз жабдықталған мектептердегі оқушылардың жоғары үлесі (53,1%) ауылдық жерде қалыптасқан жағдайды өршіте түседі және халықтың кетуіне ықпал етеді;
облыстың барлық мектептерінің 205 (32,4%) күрделі жөндеуді, 200 мектебі (31,6%) қосымша имараттарда орналасқан, ал 5 мектеп авариялық жағдайда.
Облыста қатысты түрде ауыз сумен қамтамасыз ету бойынша қолайлы жағдай қалыптасқан. Орталықтандырылған суөткізгіш суын халықтың 78,6% (жер үсті көздерінен – 61,4%, жер асты көздерінен – 17,2%) пайдаланады, деорталықтандырылған көздерден – 21,4% халық, оның ішінде жер асты көздерінен – 20,8%, ашық суаттардан – 0,1%, әкелетін суды – 0,5% халық пайдаланады. Ауыз су проблемасы мен суқұбырлары желісінің тозуы әлі де шешімін таппаған проблема болып қалып отыр.
6. Жол-көлік желісін дамыту. Республика өңірлері бойынша жалпы пайдаланудағы қатты жабынды автомобиль жолдары бар – 71,8 км (орташа республика бойынша – 30,9 км). Барлық ауылдық елді-мекендероларды облыс және аудан орталықтарымен байланыстыратын автомобиль жолдарымен қамтылған. Сонымен қатар автожолдардың 50%-ға бұзылу дәрежесінде, республикалық маңыздағы ақаусыз автомобиль жолдары деңгейі 46,6%-ды құрайды.
7. Өңірдегі экологиялық жағдай. Облыстағы экологиялық жағдай жалпы тұрақты болып табылады. Өңірдің басты Экология проблемалары су көздерінің ластануы болып табылады, ол Петропавл қаласындағы кәріздік тазарту құрылғыларының апаттық жағдайынан және қатты-тұрмыстық қалдықтардың қоршаған ортаны ластауынан орын алды.
Ақмола облысы
1. Кедейшілік. Облыс кедейшіліктің жоғары емес деңгейімен және кедей халықтың төмен концентрациясымен сипатталады (Болжамды схемаға 26 – 28-қосымшаларды қараңыз). Сонымен қатар өңір үшін халықтың төмен табысы мен жалақысы тән, олардың негізгі факторы болып төлемақысы аз ауыл халқының басым болуы, өзіне-өзі жұмыс жасаудың жоғары деңгейі, әсіресе ауылдық жерлерде, табылады.
Кедейшілік негізінен аудандардан шалғай орналасқан елді мекендерде орын алған. Бұл оларда жұмыссыздар мен өзіне-өзі жұмыс жасайтындар санының көп болуына байланысты орын алды, олардың ұсақ ауыл шаруашылығы кәсіпорындарындағы және үй шаруашылықтарындағы табысы төмен болып келеді.
2. Жұмыспен қамтылу. Облыс өзіне-өзі жұмыс жасайтындардың үлкен санымен сипатталады - 42,6% (Болжамды схемаға 29 – 32 қосымшада көрсетілген). Облыста экономиканың төмен табысты секторында жұмыспен қамтылғандардың үлкен үлесі – ауыл шаруашылығында (38,3%). Бұл жерде жалақысы 74,1 мың құрайтын өңдеуші өнеркәсіпте өңірдің жұмыспен қамтылғандарының тек 1,9% ғана жұмыс істейді.
Еңбек нарығында оң үдеріске ие қалалар мен аудандар көрінуде: экономикалық белсенді халық деңгейі артуда және жұмыссыздық деңгейі төмендеуді (Степногор қаласы, Ақкөл, Атбасар, Бұланды, Бурабай, Есіл, Целиноград, Шортанды аудандары).
Жалпы, еңбек нарығындағы ахуал жұмыссыздықтың қысқаруына байланысты оң үдерістермен сипатталады, алайда облыста, ең алдымен ауылдық жерлерде жасырын жұмыссыздық бар. Әлеуметтік топтар қиылысында жастар жұмыссыздығы басым тұр (7,8%, ал орташа республикалық - 6,7%).
3. Демографиялық көрсеткіштер. Облыс халқының саны 2010 жылдың басында 738 мың адам құрады және 1990 жылмен салыстырғанда 30,8%-ға (1990 жылы 1067,2 мың адам) қысқарды. Облыста төмен табиғи өсім есебінен халық санының қысқару үдерісі сақталып отыр ( 2009 жылы 5,68‰, ал орташа республикалық – 13,48‰) және теріс көші-қон сальдосы. Облыс төмен урбандалған өңір болып табылады (қала халқының саны – 45,2%).
Облыс үшін халықтың қартаю үдерісі және еңбекке қабілетті халық санының азаюы тән. Облыс халқының күтілетін өмір сүру ұзақтығы ел бойынша ең төмен (2009 жылы 66,21 жасты құрады, ал орташа республикалық деңгей 68, 60 жас).
4. Көші-қон жағдайы. Облыста теріс көші-қон жағдайы сақталып отыр, негізгі ағын Астана қаласына барады. Мейлінше көп кету ауылдық елдімекендерден, бұған тұрақты жұмыстың болмауы және ауыл шаруашылығы өндірісіндегі төмен жалақы ықпал етеді. Ішкі облыстық көші-қонда қаладағы халықтың жоғары көші-қон жылдамдағы әрі Астана қаласының маңындағы келешегі бар аудандар мен Көкшетау қаласының тартымдылығы.
5. Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтермен қамтылу. Облыста ана өлімінің жоғары дәрежесі атап өтіледі (100 мың тірі туғанға 39,0, республика бойынша орташа есеппен – 36,9).
Білім беру саласында келесі проблемалар бар:
балалардың мектепке дейінгі мекемелермен жеткілікті дәрежеде қамтылмауы (МДЖ балалардың қамтылуы 41,8%, республика бойынша орташа есеппен – 38,7%);
аз жабдықталған мектептердің үлкен үлесі (облыстың жалпы білім беру мекемелерінің жалпы санының 81%, республика бойынша орташа есеппен - 54,9%), оқушылар контингенті 45,2 мың (40,5%, республикалық орташа деңгейде 1 6,0%);
тіл және нақты пәндер бойынша мұғалімдердің жетіспеуі облыстың барлық елді мекендерінде орын алған, Сондай-ақ мектепке дейінгі мекемелерде білікті кадрлардың қажеттілігі туындаған.
Денсаулық сақтау саласында дәрігер кадрларына деген жоғары қажеттілігінің болуы (422 дәрігер) аудандардың денсаулық сақтау мекемелерінің қайта ұйымдасуына байланысты артты. Әсіресе шалғайдағы елді мекендерде МЖКО объектілерін кадрлармен қамтамасыз ету өзекті проблема болып табылады.
Облыста медицина мекемелері ғимараттары тозуының дәрежесі үлкен (2009 жылы облыс бойынша 75,9% құрады), негізінен – ауылдық елді мекендерде.
Облыста ауыл халқын сапалы ауыз сумен қамту дәрежесі төмен. Ауыз судың тек 44% ғана тазарту құрылғыларынан өтеді.
6. Жол-көлік желісі жеткілікті дәрежеде дамымаған. Облыста жөндеу қажет етілетін автомобиль жолдарының меншікті салмағы үлкен: республикалық маңыздағы – 31%, облыстық – 60-65%, аудандық – 80-85%.
7. Экология проблемалары. Ақмола облысында экологиялық жағдай тұрақты ретінде сипатталады. Жер үсті су көздерінің жағдайының проблемалары болып көлдердің ластануы және таяздануы, қоршаған орта объектілеріне артық жүктеме табылады. Осыған байланысты көлдерді тазарту және ағын суларды, атап айтқанда Щучье-Бурабай курорт аймағы (ЩБКА) суларын тазарту жүйесі құрылысы проблемасын шешу қажет.
Қызылорда облысы
1. Кедейшілік. Республика халқы санындағы облыстың 4,3% болуы барысында, онда 5,15% кедейлер өмір сүреді, кедейшілік қатыстылығының деңгейі – 10,4% де орташа республикалық деңгейден (Болжамды схемаға 26-28-қосымшаларды қараңыз). Облыс бойынша ең үлкен жалақы тау-кен өндіру өнеркәсібінде (165,2 мың теңге), алайда онда облыстың жұмыспен қамтылған халқының 3,6% жұмыс жасайды.
2. Жұмыспен қамтылу. Облыс халқының жұмыспен қамтылу құрылымының аз өнімділік ерекшелігі экономиканың төмен табысты секторларында жұмыспен қамтылған халықтың көп мөлшерінің жұмыс істеуі болып табылады (43,5%), олардың жалақысы тау өндіру өнеркәсібіндегі жалақының 25-30%-нан аспайды. Сондай-ақ халықтың 42,3% өзіне-өзі жұмыс жасайтын төмен табыс санатына жатады, бұл жерде ауылдарда өзіне-өзі жұмыс жасайтындар саны 46,6% (Болжамды схемаға берілген 29-32 Қосымшада көрсетілген) жетеді.
Өңір үшін ауылдық елді мекендердегі үлкен жұмыссыздық тән (6,9% республикалық орташа деңгейде – 5,9%), оның ішінде жастар жұмыссыздығының деңгейі жоғары (7,3% республикалық орташа деңгейде - 5,8%).
Салыстырмалы жалпы жұмыссыздық және халықтың өзіне-өзі жұмыс істеу дәрежесінің жоғары болу аясында өңірде кадрлардың құрылымдық тапшылығы, жұмыс күшінің төмен сапасы бар. Келешекте жұмыс күшінің тапшылығы болжанады, ол Батыс Еуропа – Батыс Қытай жобаларына техникалық мамандарға қажеттілікке байланысты орын алады.
3. Демографиялық көрсеткіштер. Облыста халық санының едәуір өсуі (1990 – 2009 жылдар 18,5%-ға) жоғары табиғи өсім арқасында орын алды.
Облыс үшін ауыл халқының басым болуы (61%) тән, халық құрылымында балалар үлесінің үлкен болуы (31,0%)және еңбекке жарамды жастағы тұрғындардың төмен үлесі және оған байланысты экономикалық белсенді халық үлесінің аз болуы орын алды. Бұның салдарынан табысы өмір сүру деңгейінен төмен халықтың 81,1% көп балалы отбасылар, оның ішінде ауылдық жерлердегі тұрғындар құрайды.
4. Көші-қон жағдайы бірнеше жылдар қатарынан жоғары теріс сальдомен (2005 – 2009 жылдары – 17714 адам) сипатталады. Өңір аралық көші-қонда халықтың Астана мен Алматы қалаларына кетуі байқалады. Облыс ішінде тек Қызылорда қаласында және Қармақшы ауданында ғана оң сальдо қалыптасты.
5. Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтермен қамтылу. Білім беру саласында мынадай проблемалар бар:
- МДЖ балалардың төмен қамтылуы деңгейі (30,9%);
- мектептерде оқу орындарының қамтылу төмендігі (3 ауысымда оқитындар санының үлкен үлесі), оның ішінде мүмкіндігі шектеулі балалардың емдеу және оқу үрдісімен қамтылуының төмен деңгейі, түзету мектеп-интернаттарының жетіспеушілігі;
- авариялық сипаттағы мектептер санының артуы.
Облыста халық ауруының көрсеткіші жоғары (66971,0 ауру өмірде алғаш рет тіркелген, 100 мың адамға республикалық орташа деңгейде – 60249,8) болып келеді, бұл халықтың дәрігерлермен төмен дәрежеде қамтылуымен негізделген (10 мың адамға 32,59 дәрігер, ал республикалық орташа көрсеткіш – 38,13) және амбулаториялық-емханалық мекемелердің жетіспеуімен (10 мың адамға қуаттылығы 99,6, республика бойынша орташа есеппен – 131,9).
Облыста ана (2009 жылы 100 мың тірі туғанға 42,6 жағдай, республика бойынша орташа есеппен – 36,9) және нәресте (2009 жылы 1000 туғанға 24,96 жағдай, республика бойынша орташа есеппен – 18,23) өлімі орын алды.
Орталықтандырылған көздерден ауыз сумен облыста жалпы санның (ЕЛ) тек 64% ғана қамтылған, онда облыс тұрғындарының 54% өмір сүреді, қалған тұрғындар деорталықтандырылған немесе әкелінетін суды пайдаланады.
6. Жол-көлік желісін дамыту проблемалары. Бүгінгі күні автожолдардың 47% қанағаттандырмайтын жағдайда, бұл өңір қалалары мен ауылдары арасында көліктік хабарламаны қиындата түседі.
7. Экология проблемалары. Қызылорда облысы экологиялық апат аймағы болып табылады. Атмосфераға ластайтын заттардың шағырылымдарының өсімі Арал теңізінің құрғауына және Байқоңыр кешеңінің қызметіне, автокөлік санының артуына, автомобиль отынының нашар сапасына, қоршаған ортаны ластау стандарттарын сақтамауға, өндіріс қалдықтарын кәдеге шығару мәселелерінің шешілмеуіне байланысты болды. Облыста екінші рет тұздану және топырақтың батпақтануы байқалады.
Қостанай облысы
1. Кедейшілік. Кедейшілік көрсеткіштері бойынша облыс қолайлы болып табылады. Абсолюттік мәнде облыста кедейлер үлесі республикадағы кедейлер үлесіне қарағанда 5,3% құрайды әрі бұл көрсеткіш республикадағы халық санындағы өңір халқы үлесінен сәл төмен (5,5%) (Болжамды схемаға 26-28-қосымшаларды қараңыз) төмен болып келеді. Өмір сүру деңгейінен төмен табысы бар халық үлесі – 6,8%, бұл республика бойынша орташа көрсеткіштен төмен (8,2%,).
Алайда, өңір халықтың орташа айлық номиналды төмен көрсеткіштерімен (республикалық орташа деңгейден 1,2 есе төмен) және төмен жалақы деңгейімен (республикалық орташа деңгейден 1,4 есе төмен) ерекшеленеді.
2. Жұмыспен қамтылу. Облыста жұмыспен қамтылудың салыстырмалы үлкен көрсеткіші бар, алайда 2009 жылы облыс бойынша жұмыспен қамтылғандардың теріс өсімі қалыптасты (-2,4%). Жұмыспен қамтылу құрылымының әлеуметтік тиімсіздігін атап өту керек: индустриялық еңбекпен қамтылғандардың төмен меншікті салмағы және ауыл, орман және аң аулау шаруашылығында жұмыспен қамтылғандардың жоғары үлесі (37,9%), сондай-ақ аз төленетін бюджет саласында және білім беру кешенінде орын алды. Жоғары табысты өнеркәсіп өндірісінде барлық жұмыспен қамтылған халықтың тек 14,4% ғана жұмыс істейді. Бұл ретте ауыл шаруашылығындағы жалақы тау-кен өндіру өнеркәсібі жалақысының 50,7% ғана құрайды. Облыс өзіне-өзі жұмыс жасайтындардың төмен санаты көрсеткіші бойынша үш «көшбасшы» қатарына енеді, олардың жартысынан көбі ауылдық жерде тұрады, ал онда табыс бұдан да төмен болып келеді. Жұмыссыздық деңгейі республика бойынша ең төмен деңгейлі өңірлердің бірі (Болжамды схемаға берілген 29-32 қосымшада көрсетілген) болып табылады.
Кадрлардың құрылымдық тапшылығы. Білім беру, денсаулық сақтау, әсіресе ауылдық жерлерде кадрлардың жетіспеуі өткір мәселе болып тұр.
3. Демографиялық көрсеткіштер. Облыс халқының саны соңғы 20 жылда қатты қысқарды: 1990 жылғы 1228,5 мың адамнан 2009 жылғы 886,3 мың адамға дейін, немесе 27,9%. Мұндай үдерістер уақыт өте келе облыс әлеуетін тиімді пайдалануды шектейтін факторға айналуы мүмкін. Табиғи өсімнің орташа жылдық коэффициенті 2005-2009 жылдары 0,32% құрады, бұл ел бойынша ең төмен көрсеткіштердің бірі болып табылады. Ауыл халқының үлесі 50,7% құрайды, бұл урбанизацияның төмен деңгейі туралы куәландырады. Облыста халықтың қартаю үрдісі күшеюде, өңірде 65 жастан асқан халық үлесі ең жоғары (10,8%, республикалық орташа деңгейде 7,5%). Еңбекке қабілетті жастағы халықтың жоғары үлесі (70,3%) балалардың төмен меншікті салмағы барысында, (18,6% республикалық орташа деңгейде 24,2%) болды. Облыс халқын қалпына келтірудің регрессивтік түрі жас кадрлар мен олардың болуы арасында теңгерімсіздік құрайды.
4. Көші-қон жағдайы. Облыстағы көші-қон жағдайы көптеген жылдар қатарынан қолайсыз болып қалып отыр, осылайша 2005-2009 жылдары жиынтық теріс көші-қон сальдосы 22543 адам құрады. Облыс ішінде орын ауыстыру бойынша оң көші-қон сальдосы барлық қалаларда және екі ауданда (Жітіқара – 59 адам және Қостанай – 441 адам) сақталып отыр.
5. Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтермен қамтылу. Денсаулық сақтау саласында облыста халықтың дәрігерлермен қамтылуының (10 мың адамға 25,29 дәрігер, орташа республикалық көрсеткіш барысында - 38,13) орташа медициналық құрамның (10 мың адамға 84,2, республикалық орташа деңгейде – 87,1) төмен дәрежесі байқалады. Сонымен қатар, облыс амбулаториялық-емхана ұйымдарымен қамтамасыз ету бойынша (10 мың адамға қуаттылығы 167,6 республика бойынша орташа есеппен – 10 мың адамға 131,9) үлкен көрсеткіштері байқалады. Медицина ғимараттары 60% тозған және олар медицина жабдығымен қамтылудың төмен деңгейіне ие: қалалық және облыстық ауруханаларда 54%, ал аудандық медицина ұйымдарына - 46,4% құрайды.
Әлеуметтік мәнге ие аурулар бойынша жоғары деңгей орын алған: белсенді туберкулез ( 100 мың халыққа 116,0, республика бойынша орташа есеппен - 105,5), қатерлі ісіктер (100 мың халыққа 247,1, республика бойынша орташа есеппен - 182,6), психикалық бұзулулар (100 мың халыққа 197,0, республика бойынша орташа есеппен - 124,5). Көкірек ауруынан қаза болудың жоғары деңгейі – 15,5 (ҚР бойынша - 12,5).
Облыста республика бойынша балалардың мектепке дейінгі мекемелермен қамтылуы ең жоғары көрсеткішке ие (90,3%, ал орташа республикалық - 38,7%). Сонымен қатар бала бақшаға кезекте тұрған балалардың жалпы саны облыс бойынша 11213 адам.
Соңғы үш жылда мектептер желісі 40 бірлікке қысқарды, оның ішінде келешегі жоқ елді мекендерде орналасқан 90% бастауыш мектеп. 34,2% оқушылар аз жинақталған мектептерде оқиды. Облыстың 20 мектебі 7901 оқу орны санында жүктеме толық ие.
Аудандарда Тж/еКБ оқу орындары жоқ, жатақханалар қажеттілігі бар, шеберхана жабдықтары ескірген.
Облыста ауыл халқын сапалы сумен қамтамасыз ету төмен қамтылған: 653 елді мекеннің топтық және жергілікті су құбырларынан орталықтандырылған сумен қамтумен 160 елді мекен (24,5%) қамтылған, 63 елді мекенде (9,6%) ауыз су әкелінеді. 430 елді-мекен (65,9%) деорталықтандырылған (ұңғымалар, құдықтар) сумен жабдықтау суымен қамтамасыз етіледі. Көптеген су құбырлары желілерінің пайдалану мерзімі 25-50 жылдан асады, бұл пайдаланудың нормативтік мерзімінен жоғары болып табылады.
6. Жол-көлік желісі жеткілікті дәрежеде дамымаған. Автомобиль жолдарының тығыздығы бойынша (1000 кв-ға 40,4 км, республика бойынша орташа есеппен – 30,9) және темір жол тығыздығы бойынша (1000 кв-ға 6,69 км, республика бойынша орташа есеппен – 5,41) облыс елдің өзге өңірлерімен салыстырғанда көлік инфрақұрылымымен мейілінше қамтылған болып табылады. Басты техникалық проблема – жол жабындыларының көтеру қабілеттері шығындарының артуы.
7. Өңірдегі экологиялық жағдай. Өзге өңірлерге қарағанда облыс аумағындағы экологиялық жағдай қолайлы. Қалалардағы атоморта ауасына теріс ықпал ететін негізгі факторлар өнеркәсіп өндірістерінің шығарындылары және жылжымалы көздерден болатын шығарындылар санының өсуі болып табылады.
Облыс жеткілікті дәрежеде ылғалдырландырмау аймағында орналасқан. Өзен желісі әлсіз дамыған, жер үсті су қоры елеусіз және рационалды пайдалануды талап етеді. Солай болғанымен жер үсті суларын ластау және азайту үрдісі жалғасуда, бұл негізінен суаттарға жеткілікті дәрежеде тазартылмаған ағындардың құйылуы болып табылады.
Алматы облысы
1. Кедейшілік. Өңір жоғары кедейшілік деңгейімен және кедей халықтың көп жиналуымен сипатталады (Болжамды схемаға 26-28-қосымшаларды қараңыз). Кедейшіліктің негізгі факторлары халықтың төмен табысы, төлемақысы төмен ауыл халқының басым болуы, өзіне-өзі жұмыс жасаудың жоғары деңгейі, балалар саны көп халық құрылымы болып табылады. Аудандар қиылысында облыста төмен табыс Ескелді, Жамбыл, Көксу, Ұйғыр, Кербұлақ аудандарында орын алды аталған жерлерде халықтың номиналды табысы 80% төмен.
2. Жұмыспен қамтылу. Облыстың аграрлық бағдарына байланысты жұмыспен қамтылу дәрежесі экономиканың табысы төмен секторларында жұмыспен қамтылумен сипатталады: ауыл, орман және аң аулау шаруашылығы (48,2%), бюджет (14%), мұндағы жалақы өңдеу өнеркәсібіндегі (80,8 мың теңге, өңірдің экономикалық белсенді халқының 5,2% жұмыспен қамтылған) орташа жалақыдан 30-50%-ға аспайды.
Жұмыспен қамту көрсеткіштері қолайлы болуына қарамастан, облыста жасырын жұмыссыздық орын алды, ең алдымен ауылдық жерлерде (ауыл халқының 76,1% үлесі барысында ауыл шаруашылығында 48,2% жұмыс жасайды, бұл жерде ауыл шаруашылығында жұмыспен қамтылғандардың 62% өзіне-өзі жұмыс жасайтындар болып табылады) (Болжамды схемаға берілген 29-32 қосымшада көрсетілген).
Еңбек нарығында сұраныс пен ұсыныстың сәйкессізідігінен білікті жұмыс күші мен техникалық мамандықтарға қажеттілік сақталып отыр, сонымен қатар жұмыс күшінің төмен сапасы екені атап өтіледі.
3. Демографиялық көрсеткіштер. Облыстың 1990-2009 жылдары халқының өсімі 2,6% құрады.
Облыста ауыл халқының үлесі жоғары (76,1%) және халық құрылымында балалар үлесі едәуір (24,5%). Облыста табысы ең төмен күнкөріс деңгейінен төмен көп балалы отбасылар, негізінен ауылдық елді мекендерде халық санатының 78,2% құрайды.
Жоғары демографиялық әлеует негізінен, ауылдық жерлерде, алайда, ауылдық жерлердегі білімнің төмен сапасы және индустриялық еңбек дағдыларының болмауы жұмыспен қамтудағы және ауыл тұрғындарының индустриялық интеграциясының объективтік кедергілері болып табылады, бұл ең алдымен жастардың өнеркәсіп өндірісінде жұмыспен қамтылуына байланысты.
4. Көші-қон жағдайы. Халықтың көші-қонында оң үдеріс байқалады, оның ішінде халық санының жыл сайынғы өсімі халық көші-қонының, әсіресе сыртқы көші-қонының оң сальдосы есебінен орын алады.
Облыс ішіндегі халық көші-қонында халықтың қалаларға және Алматы қ. маңындағы келешегі бар аудандарға көші-қонының жоғары ілгерілеуі байқалады.
5. Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтермен қамтылу. Облыста халықтың әлеуметтік инфрақұрылымымен қамтылуы төмен деңгейде, оның ішінде халықтың ауыз сумен, білім беру объектілерімен, медицина ұйымдарымен қамтылуы төмен деңгейде, жалпы білім беру мектептерінде оқу орындарына деген, медициналық-әлеуметтік мекемелерге жоғары тапшылық бар. Медицина мекемелерінің жалпы санының 73% қосымша имараттарда орналасқан, 20% - жалға алынатын жайларда. Денсаулық сақтау саласында кадрлардың жетіспеуі ең өзекті проблема болып табылады.
Облыста балалардың мектепке дейінгі мекемелермен төмен қамтылуы (21,5%, 14 орын ішінде 13-орын) және мектептерде оқу орындарымен төмен қамтылу (3 кезеңде оқитындардың елеулі үлесі) байқалады. Бұл жерде облыста АЖМ үлесі үлкен, онда облыс оқушыларының 14,2% оқиды.
Облыс халқының дәрігерлермен ең төмен дәрежеде қамтылуы (10 мың адамға 21,29 дәрігер, орташа республикалық көрсеткіш барысында - 38,13) және орташа медициналық құраммен (10 мың адамға 57,9 орташа медқұрам, республикалық орташа деңгейде - 87,1) төмен қамтылу халық денсаулығына теріс ықпал етуде. Облыста халық ауруы дәрежесі жоғары (100 мың адамға 71778,8 өмірде алғаш рет тіркелген, республикалық орташа деңгейде 60249,8) болып отыр.
6. Жол-көлік желісін дамыту. Автомобиль жолдарының тығыздығына қарамастан облыста (1000 кв-ға 42,3 км, республика бойынша орташа есеппен – 30,9), қозғалыс интенсивтілігі, әсіресе, автожолдардың жөндеу-қалпына келтіру қажеттілігін арттыратын үлкен жүкті автомобильдер проблемасы маңызды болып табылады.
7. Экология проблемалары. Облыста экологиялық ластанудың салыстырмалы төмен дәрежесі байқалады. Алайда, өңір экологиясына ауа бассейнінің техногендік ластануының негізгі көзі ретінде Алматы қ. және өңірге жақын орналасқан ауыл шаруашылығы алқаптарының деградациясы ықпал етеді. Балқаш көлі ластануда, Іле өзенінің трансшекаралық сипатының ластану проблемалары бар. Жер деградациясы, эрозия мен топырақтың тұздану проблемлары бар. Алматы облысында жел эрозиясына 5,0 млн. га жер шалдықты. Жыл сайын 800 мың тоннадан астам қалдықтар полигондар бойынша жиналады, ТБО әкету арта түсуде, олар ауыл шаруашылығы тағайындауындағы едәуір алқаптарды алып отыр.
Батыс Қазақстан облысы
1. Кедейшілік. Кедейшілік көрсеткіші жалпы облыс бойынша өңір халқының жоғары табысына қарамастан республика бойынша орташа деңгейде (Болжамды схемаға 26-28-қосымшаларды қараңыз). Мұндай жағдай тұрғындардың жекелеген топтары арасында табыстың әр түрлі болуына негізделген, өзіне жұмыс жасайтындар санының үлкен болуына, және қатысты түрде жұмыс жасамайтын аға ұрпақ көрсеткіштерінің үлкен болуына негізделген. Кедейшіліктің қалыптасуына ықпал ететін өзге фактор болып төмен деңгейінде жұмыс жасайтындар санын үлкен үлесімен сипатталады: білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, мемлекеттік басқару.
2. Жұмыспен қамтылу. Облыста республикалық көлемде үлкен болып келетін халықтың жұмыспен қамтылуы өзіне-өзі жұмыс жасайтын халық санына сәйкес келеді, бұл әсіресе ауылдық жерлерде орын алған (57,7%) (Болжамды схемаға берілген 29-32 қосымшада көрсетілген). Сондай-ақ ауыл халқы үшін жұмыссыздардың үлкен үлесі сипатты, әсіресе жастар арасында (8,1% республика бойынша орташа есеппен – 5,8%).
Облыста жоғары төленетін тау-кен өндіру саласында орын алды, мұнда ауыл шаруашылығында жалақы 8 есе деңгейден артқы, жұмыспен қамтылғандар – 1,2%, сонымен қатар ауыл шаруашылығында облыстың жұмыспен қамтылған үштен бір бөлігін құрайды.
3. Демографиялық көрсеткіштер. Облыста демографиялық жағдай мейлінше үлкен емес оң өсіммен, табиғи өсімнің жоғары емес деңгейімен (2005 – 2009 жылдары орташа мән – 7,06‰, республикалық орташа деңгейде – 10,95‰) сипатталады, бұл көші-қонның теріс сальдосын жабады. Өзге үдерістер ішінде халықтың қартаю үрдісін атап өтуге болады, ол келешекте облыста адами және еңбек ресурстарының қалыптасуына ықпал етуі мүмкін.
4. Көші-қон жағдайы. Облыста теріс өңіраралық көші-қон сальдосы соңғы 10 жыл бойы сақталып келеді, әрі еңбекке жарамды халықтың басымдылықпен кетуін сипаттайды, ал бұл өз кезегінде болашақта өңірдің экономикалық дамуына және индустриялық келешегіне ықпал етеді.
Ішкі облыстық көші-қонда ауылдар мен қалалардан көші-қон ағымының едәуір үлесі ауыл жастары мен адамдарының кәсіби білім алуға ұмтылуы, төлемақысы жоғары жұмысқа орналасу, өмір сапасын жақсарту деп түсіндіруге болады. Маңызды жағдайлардың ішінде ауылдың әлеуметтік және инфрақұрылым нысандарының болуын және жағдайын атап өтуге болады.
Ауыл көші-қонының жандануы облыс орталығына көші-қонның жандануымен тұрғын үймен қамтамасыз ету, қоғамдық көлікті қайта жүктеу, қала мектептерінің тығыздығы, медициналық қызмет және тағы басқа проблемалар өрши түсті.
5. Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтермен қамтамасыз ету. Облыстағы балаларды мектепке дейінгі білім беру мекемелерімен қамту деңгейі жоғары (61,3%). Дегенмен, ШЖМ оқушылар үлесінің жоғары болуымен, орта білім беру жүйесінде (16,0% орташа республикалық деңгейде 29,1%) 3 кезектегі оқушылардың саны әлдеқайда көп. Жабдықталған ғимараттарда орналасқан мектептер үлесінің жоғары болуы, білім беру қызметтерінің сапасына жағымсыз әсер етеді. Облыстағы оқытушылық кадрларға деген сұраныстың деңгейі өте жоғары.
Денсаулық сақтау саласында амбулаторлық-емханалық ұйымдар қуатының жоғары көрсеткіштері басым (ҚР орташа 10 мың адамға шаққандағы 131,9 жағдайында 10 мың адамға шаққанда бір кезекте 164,6 келу), соған қарамастан, дәрігерлер жетіспеушілігі байқалады (38,13 орташа республикалық көрсеткіш бойынша 10 адамға 31,07 дәрігерден келеді). Жалпы алғанда, облыс бойынша халық науқастануының деңгейі төмен (100 мың адамға шаққандағы 60249,8 орташа республикалық деңгей бойынша бірінші рет тіркелген аурулар саны 51355,4).
Ауылдық жерлерді ауыз сумен толыққанды қамту мәселесі шешілмеген.
6. Жол-көлік желісінің жеткіліксіз дамуы. Ауылдық елді мекендерді аудан орталықтарымен, аудан орталықтарын облыс орталықтарымен жалғастыратын автокөлік жолдарының нашар күйіне қатысты мәселелер өз өзектілігін жоғалтпайды. Облыстық және аудандық маңызы бар жолдардың жалпы ұзындығы бойынша жолдардың 84,7% түпкілікті жөндеу жұмыстарының жүргізілуін қажет етеді. Теміржол желілерінің тығыздығы (1000 ш.км шаққанда 2,85 км) орташа республикалық деңгейден 2 есе төмен (1000 ш.км шаққанда 5,41 км).
7. Экология мәселелері. Облыстағы қоршаған ортаға мұнай-газ кешенінің кәсіпорындары, қазандық шаруашылықтары, автокөліктер, өнеркәсіптік кәсіпорындар жағымсыз ықпал етеді. Облыстағы ірі экологиялық мәселелерге Орал өзенінің экожүйесін сақтау мәселелері және мұнай-газ шығару саласының қызметіне қатысты мәселелер жатады. Жергілікті экологиялық мәселелердің қатарында «Капустин Яр» және «Азгир» әскери полигондарына байланысты туындайтын мәселелер, Орал қаласының кәріз тазарту жүйелерінің тозуы, қалдықтарды пайдаға асыру мәселелері бар.
Ақтөбе облысы
1. Кедейшілік. Республикалық деңгейге қатысты облыс бойынша кедейлік көрсеткіштері төмен (Болжамды схемаға 26-28-қосымшаларды қараңыз), алайда жекелеген аудандарда (Ырғыз, Мәртүк, Темір, Ойыл, Шалқар) тұрмысы нашар азаматтардың үлес салмағы орташа облыстық көрсеткіштен әлдеқайда жоғары. Сонымен қатар, өңір тұрғындарының табыс деңгейі орташа республикалық көрсеткіштен төмен. Облыс халқының табыс деңгейінің салыстырмалы түрде төмен болуы экономиканың табыс көлемі төмен салаларында қызмет ететін халықтың үлес салмағының жоғары болуына байланысты (50,4%): бюджеттік, ауыл шаруашылығы, орман және балық аулау шаруашылығы, мұндағы орташа еңбекақы таукен өнеркәсібіндегі еңбекақы деңгейінің 43% аспайды.
2. Жұмыспен қамтылу. Өңірде экономикалық белсенді және жұмыспен қамтылған халықтың үлесі жоғары, соған қарамастан өз өздерін жұмыспен қамтитын тұрғындардың саны жоғары, әсіресе ауылдық елді мекендерде – 44,0% (Болжамды схемаға берілген 29-32 қосымшада көрсетілген). Сонымен қатар, облысқа халық табыстылығының төмен болуына алып келетін табыс деңгейі төмен салалардағы өнімсіз жұмыспен қамту тән.
3. Демографиялық көрсеткіштер. 1990 – 2009 жж. аралығында облыста халық санының 2,6% қысқаруы байқалды. 2005 – 2009 жылғы халық санының айтарлықтай өсімі (4,8%) тек табиғи өсімге байланысты болды (2005 – 2009 жылғы орташа көрсеткіш - 11,82‰), ал миграциялық сальдо кері күйінде сақталды.
Еңбекке жарамды (69,0%, орташа республикалық көрсеткіш 68,4%) және еңбекке жарамды жастан жас (24,5%, орташа республикалық көрсеткіш 24,2%) халықтың үлес салмағы салыстырмалы түрде жоғары болды.
4. Көші-қон жағдайы. Соңғы жылдарда облыс үшін халықтың елдің басқа аудандарына көші-қон тән (әсіресе, еңбекке жарамды), алдағы болашақта бұл өндірістік секторлардағы жұмыс күшінің жетіспеушілігіне алып келуі мүмкін.
Өңіраралық көші-қонда халықтың көшу деңгейі жоғары (2009 жылы - 4157 адам), сонымен қатар қала халқының көші-қон шығынының үлес салмағы өте жоғары (85,3%). Облысаралық көші-қонның негізгі бағыттары – Астана мен Алматы қалалары, Маңғыстау және Атырау облыстары.
Алға және Мартұқ аудандарынан басқа, барлық ауылдық аудандар кері сальдоға ие болды. Көшіп-қонушылардың негізгі ағымдары Ақтөбе және Алға қалаларына және Ақтөбе қаласы мен Алға ауданының ауылдық жерлеріне бағытталған.
Халық көшуінің негізгі себептеріне тұрақты және еңбекақысы жоғары жұмыс іздеу, материалдық жағдайды жақсартуға ұмтылу, мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік және тұрғын үй қызметтеріне деген қолжетімділік жатады. Ауылдық жерлерден жастардың кетуі, негізінен, облыс қалаларында орта және жоғары білім алуға байланысты.
Индустриялық әлеуеті жоғары, бірақ халық саны мен тығыздығы төмен өңір үшін облыстан еңбекке жарамды тұрғындардың кетуі алаңдаушылық тудыратын жайт.
5. Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтермен қамтамасыз ету. Облыстағы балаларды мектепке дейінгі білім беру мекемелерімен қамту деңгейі жоғары (64,3%). Дегенмен, ШЖМ оқушылар үлесінің жоғары (16,0% орташа республикалық деңгейде 23,2%). Аудан орталықтары мен қала мектептеріндегі орындардың жетіспеушілігі бар.
Денсаулық сақтау саласында халықты дәрігерлермен қамтамасыз ету деңгейі (38,13 орташа республикалық көрсеткіш бойынша 10 адамға 47,87 дәрігерден келеді) және амбулаторлық-емханалық ұйымдармен қамту деңгейі (ҚР орташа 10 мың адамға шаққандағы 131,9 жағдайында 10 мың адамға шаққанда бір кезекте 136,4 келу) өте жоғары, бұл халықтың науқастану деңгейіне жағымды әсер етті (100 мың адамға шаққандағы 60249,8 орташа республикалық деңгей бойынша бірінші рет тіркелген аурулар саны 53021,7).
Облыстағы ауылдық жерлердің тұрғындарын ауыз сумен қамтамасыз ету деңгейі төмен (елдімекендердің 75,4% сумен қамтудың орталықсыздандырылмаған көздеріне ие).
6. Жол-көлік желісінің жеткіліксіз дамуы. Облыстағы автокөлік жолдары (1000 ш.км шаққанда 17,2 км, орташа республикалық көрсеткіш – 30,9) мен теміржолдар (1000 ш.км шаққанда 4,82 км, орташа республикалық көрсеткіш – 5,41) тығыздығы төмен. Жергілікті маңызы бар жолдардың 54% (2416,7 км) қанағаттанарлықсыз жағдайда және түпкілікті жөндеу жүргізуді қажет етеді.
7. Экология мәселелері. Мұнай-газ шығару саласында ілеспе газды пайдаға асыру бағдарламаларын қабылдау арқылы кәсіпорындар қызметінің нәтижесінде қоршаған ортаға түсетін антропогенді жүктемені азайту шаралары қолға алынған болса, тау-кен өнеркәсібінің өзге салаларында, әсіресе хром рудаларын шығару, хромиттер өндірісіндегі мұндай шаралардың жүргізілуі жеткіліксіз.
Өңірдегі жер асты суларының бор және хроммен ластануы өткір мәселелердің бірі. Химиялық заттардың адам ағзасына кері әсер етуін, атап айтқанда бала туу қабілетінің төмендеуіне кері ықпал етуін есепке ала отырып, бұл мәселенің шешілуі бүгінгі таңда өзекті мәселелердің қатарында.
Павлодар облысы
1. Кедейшілік. Кедейшілік көрсеткіштері бойынша облыстың деңгейі жағымды, дегенмен мәселенің өзектілігі жекелеген қалалар мен аудандарға қатысты артып отыр: Екібастұз қаласы, Май, Баянауыл және Қашыр аудандары (Болжамды схемаға 26-28-қосымшаларды қараңыз).
2. Жұмыспен қамтылу. Облыс халқының жұмыспен қамтылу деңгейінің жоғары болып, экономикалық белсенді тұрғындардың 93,6% құрауына қарамастан, оның ерекшелігі экономиканың табыс деңгейі төмен салаларында жұмыс істейтін халық үлесінің жоғары болуында жатыр: облыстағы жұмысбасты халықтың 41,3% астамы бюджеттік салада жұмыс істейді, ондағы еңбекақы таукен өнеркәсібіндегі еңбекақының 62% құрайды. Жұмыспен қамтылған халықтың 2,3% ауыл шаруашылығының табысы төмен салаларында жұмыс істейді, мұндағы орташа еңбекақы тау-кен өнеркәсібіндегі еңбекақының 41,7% құрайды. Сонымен қатар, халықтың 23,8% табыс деңгейі бұдан да төмен өз-өздерін жұмыспен қамтамасыз етушілер қатарына жатады, мұндағы өз өздерін жұмыспен қамтитын халықтың үлес салмағы 45,4% (Болжамды схемаға берілген 29-32 қосымшада көрсетілген).
3. Демографиялық көрсеткіштер. 2009 жылы облыстағы халық саны 750853 мың адамды құрады, 1990 жылмен салыстырғанда бұл көрсеткіш 20,6% қысқарды, бұл халықтың табиғи өсімі және халық ағымына байланысты орын алды. Облыстағы халық санының қысқаруымен қатар, тұрғындардың қартаю үдерісі күшейіп келеді. Жасы 65 жоғары халық саны 9,0% құрайды, мұндағы орташа республикалық көрсеткіш 7,5%. Балалардың үлес салмағы төмен (19,4%, ел бойынша орташа көрсеткіш 24,2%). Уақыт өте келе бұл облыс әлеуетін тиімді пайдалануды шектеуші факторға айналады.
4. Көші-қон жағдайы. Облыста жағымсыз көші-қон жағдайы байқалады. Табиғи-климаттық жағдайлардың жағымды болуы, су ресурстарының қамтамасыз етілуі, өнеркәсіп пен әлеуметтік инфрақұрылымның даму әлеуетінің жоғары болуына қарамастан, өңір тұрғындарының көшу ағымдары тоқтамайды. 2005-2009 жж. аралығында облыстағы көші-қонның кері сальдосы 7977 құрады. Сыртқы көші-қон сальдосы 2007 жылы 46 адамнан 2009 жылы 1381 адамға артты.
Павлодар және Шарбақты аудандарынан басқа, барлық ауылдық елдімекендер бойынша өңіраралық көші-қон сальдосының көрсеткіштері кері болды. Бүгінгі таңда, 10 ауылды қысқарту бойынша материалдарды дайындау жұмыстары жүргізіліп жатыр.
5. Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтермен қамту. Денсаулық сақтау саласында халықты дәрігерлер (10 мың адамға шаққанда 38,71 дәрігер, орташа республикалық көрсеткіш 38,13) және амбулаторлық-емханалық ұйымдармен (бір кезекшілікте 10 мың адамға шаққанда 165,1 келу, 10 мың адамға шаққанда орташа республикалық көрсеткіш 131,9) қамтамасыз ету деңгейі жоғары. Облыста медициналық ғимараттардың жетіспеушілігі байқалады – қамтамасыз ету деңгейі 85% құрайды. Облыс бойынша медициналық ұйымдардың орташа жабдықталу пайызы 60,3% құрайды, соның ішінде ең нашар жабдықталғандардың қатарында аудандық орталық ауруханалар (55,8%).
Өңірдегі халықтың науқастану деңгейі өте жоғары (100 мың адамға шаққанда бірінші рет тіркелген аурулар саны 69965,5, мұндағы орташа республикалық көрсеткіш 60249,8).
Мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің жетіспеушілігі: 2-5 жас аралығындағы мектепке дейінгі жастағы балалардың жалпы санынан 53,8% бала-бақшаларға бару мүмкіндігіне ие, ал 1990 жылы балалардың мектепке дейінгі мекемелермен қамтылуы облыс бойынша 71% құраған болатын. Облыстың мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің 12% жабдықталған ғимараттарда орналасқан, балабақшалардың 25%-ға ыстық сумен қамтамасыз етілмеген.
27,3 мың оқушылары бар (облыстың барлық оқушыларының 28,9%) шағын жинақты мектептердің үлесі жоғары (облыстың барлық мектептерінің 76,2%). Аудандардың жалпы білім беру мектептерінде математика, физика, химия, ақпараттандыру мамандықтары бойынша кадрлар тапшылығы айқын байқалады. 152 мектеп (35,3%) түпкілікті жөндеу жұмыстарының жүргізілуін қажет етеді.
Облыстың ауылдық елді мекендерінің тұрғындарын ауыз сумен қамтамасыз ету деңгейі өте төмен. Облыстағы 412 АЕМ небары 18,4% орталықтандырылған сумен қамту желісіне қосылған, яғни АЕМ тұрғындарының 38,4%. АЕМ 80% (330) суды жергілікті жерасты су көздерінен алады. 71 АЕМ (17%) ауыз судың сапасы санитарлық нормалардың талаптарына сәйкес келмейді.
6. Жол-көлік желісінің жеткіліксіз қамтамасыз етілуі. Облыс автожолдарының 15% қанағаттанарлықсыз күйде. Сондай-ақ, облыста қатты жабынды автокөлік жолдары арқылы аудан орталықтарымен жалғаспаған ауылдық елдімекендер бар.
7. Экожүйенің жағдайы. Облыс қатты ластаушы заттардың шығарылуы бойынша (219,6 мың тонна) және жан басына шаққандағы ластаулар (749,9 кг) бойынша Қазақстанда бірінші орын алады, атмосфераға ластау заттары (560,8 мың тонна) және сұйық/газ тәрізді ластаушы заттарды (341,3 мың тонна) шығару бойынша Қарағанды облысынан кейін 2-орын алады.
Қалалардағы атмосфералық ауаның сапасына әсер ететін негізгі факторларға өнеркәсіптік өндірістер шығаратын ластаулар және жылжымалы көздерден шығарылатын ластаулар санының артуы жатады. Ауаның автокөліктерден шығарылатын газдармен ластануы едәуір қауіп төндірерлік жағдайлардың қатарында.
Су бетін ластау, бітеу және таусылу үдерісі жалғасып келеді, ал мұның негізгі себептеріне су көздеріне тазартылмаған немесе жеткілікті түрде тазартылмаған ағынды сулардың тасталуы болып табылады.
Өндірістік қалдықтарға қатысты жағдай да ауыр мәселелердің қатарында қалып отыр. Павлодар облысында шамамен 3 млн. тонна қалдықтар шоғырланған, жыл сайын олардың саны 1 млн. тоннаға артып отырады.
Оңтүстік Қазақстан облысы
1. Кедейшілік. Өңірде кедей халықтың саны мен шоғырлану деңгейі жоғары, бұл халықтың табыс деңгейінің төмендігі және облыс халқының құрылымындағы балалардың үлес салмағының жоғары болуына байланысты (Болжамды схемаға 26-28-қосымшаларды қараңыз). Ауылдық кедейліктегі көпбалалы отбасылардың басым болуы ауылдық елді мекендер тұрғындары үшін кедейлік қаупін тудырады. Ауылдық кедейліктің айрықша жоғары деңгейі Мақтаарал, Сарыағаш және Бәйдібек аудандарында басым.
Кедейліктің негізгі факторларына жұмыссыздық, өз өздерін жұмыспен қамту деңгейінің жоғарылығы, халықтың табыс көлемінің төмендігі жатады.
2. Жұмыспен қамтылу. Облыс ел бойынша халықтың өзін өзі жұмыспен қамтуының ең жоғары көрсеткіштерін көрсетіп отыр (әсіресе ауылдық жерлерде – 57,2%, орташа республикалық көрсеткіш 50,0%). Республикалық деңгей бойынша, өңірдегі жұмыс істейтін халықтың арасында бюджеттік сала, ауыл, орман және балық шаруашылығы сияқты экономиканың табыс деңгейі төмен салаларында жұмыс істейтін халықтың үлес салмағы жоғары (61,6%), мұндағы орташа еңбекақының көлемі тау-кен өнеркәсібі саласындағы еңбекақы деңгейінен 3,3 есе төмен. Бүгінгі таңда, еңбек нарығындағы жағдай шиеленісті күйде сақталуда және кедейлік деңгейінің қысқаруына жеткілікті түрде ықпал етпейді (Болжамды схемаға берілген 29-32 қосымшада көрсетілген). Табыс деңгейі төмен жұмысшылардың үлесі жылдан жылға өзгеріссіз қалып отыр. Жұмыссыздық деңгейінің жалпы төмендеуіне қарамастан, жастар мен әйелдердің арасындағы жұмыссыздық мәселесі өз өзектілігін жоғалтпады. Ұзақ мерзімді жұмыссыздық мәселесі туындады.
3. Демографиялық көрсеткіштер. Облыстағы халық саны 1990 жылмен салыстырғанда 2010 жылдың басында 2,429 млн. адамды құрап, 31,5% артты. Облыс халқының демографиялық құрылымының ерекшелігі, ауыл халқының басымдығы (62,5%), сондай-ақ халық құрылымындағы балалар үлесінің жоғары болуы (33,0%, орташа республикалық көрсеткіш 24,2%) және еңбекке жарамды жастағы тұрғындар үлесінің төмендігі (62,4%, орташа республикалық көрсеткіш 68,4%) өңірдегі кедейліктің жоғары деңгейінің қалыптасуына айтарлықтай ықпал етеді. Нәтижесінде, табыс көлемі күн көрерлік минимумнан төмен халықтың 85,6% негізінен, ауылдық жерлердегі көпбалалы отбасылар құрайды.
4. Көші-қон жағдайы. Өңіраралық көші-қон ағымдарында облыс ірі донорлардың қатарына жатады, бұл демографиялық деңгейі жоғары, еңбек әлеуеті астам, өнеркәсіп жеткіліксіз дамыған, сондай-ақ халықтың табыс деңгейі төмен өңір үшін объективті құбылыс болып табылады.
5. Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтермен қамтамасыз ету. Сәбилер мен аналар өлімінің деңгейі өте жоғары (20,98‰, орташа республикалық көрсеткіш 18,23‰; 100 мың тірі туылған балаға шаққанда 37,1, республика бойынша орташа көрсеткіш 36,9).
Білім беру саласында мынадай бірқатар мәселелер бар:
мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің жетіспеушілігі (балалардың МДБМ қамтылу деңгейі 14,4%, орташа республикалық көрсеткіш 38,7%);
оқушыларға арналған орындардың тапшылығы (6445 оқушы білім алатын, 3 кезекпен оқыту жүргізілетін мектептердің болуы), облыс оқушыларының небары 7% оқытылатын мектептердің жалпы санының 27,6% шағын жинақты болып табылады;
оқытушылар мен дәрігерлік кадрларға деген жоғары сұраныс.
Аудандарда Тж/еКБ оқу орындары жоқ, жатақханалар қажеттілігі бар, шеберхана жабдықтары ескірген.
6. Жол-көлік желісінің жеткіліксіз дамуы. Облыстағы автокөлік жолдарының деңгейі өте төмен – автокөлік жолдарының небары 15% жақсы күйде сақталған, ал 49% (4091 км) – қанағаттанарлықсыз жағдайда, соның ішінде 14% (1036 км) – бұзылу алдында тұр.
7. Экология мәселелері. Облыс Қазақстанның экологиялық жағдайы нашар алты өңірдің бірі, ал Шымкент қаласы – облыстың ең лас қаласы саналады (облыс бойынша ластаушы заттардың жалпы көлемінің 90%). Облыс жағымсыз эпидемиологиялық жағдай, рұқсат етілмеген қоқыс тастайтын жерлер санының жоғарылығы, сәтсіз аумақтар санының артуымен ерекшеленеді (шөлейттену және жерлердің құнарсыздануы). Ауыр экологиялық жағдай қалаларда ғана емес, облыс аудандарында да байқалады. Сырдария өзенінің трансшекаралық ластану мәселесі бар.
Шығыс Қазақстан облысы
1. Кедейшілік. Облыстағы кедейлік көрсеткіштері орташа республикалық деңгейден әлдеқайда төмен: кедейлік деңгейі 8,2% қарсы 6,6% құрайды, өңірдегі кедейлердің үлесі – 7,8% ел халқының жалпы санындағы облыстың үлес салмағынан төмен (Болжамды схемаға 26-28-қосымшаларды қараңыз).
Ауылдық жерлердегі кедей халықтың жоғары деңгейі шоғырланған – 9,7%, бұл өз-өздерін жұмыспен қамтамасыз еткен халық санының басымдығы, жұмыс орындарының жеткілісіздігіне байланысты, ал қалалық жерлердегі бұл көрсеткіштің деңгейі 3,4% құрайды.
2. Жұмыспен қамту. Облысқа өңір тұрғындарының жеткілікті табыстылығын қамтамасыз етпейтін жұмыспен қамтудың тиімсіз құрылымы тән (Болжамды схемаға берілген 29-32 қосымшада көрсетілген). Жұмыспен қамту құрылымының ерекшелігін экономиканың табыс көлемі төмен салаларында жұмыс істейтін халық үлесінің жоғарылығы құрайды (әлеуметтік салада – 41,4%). Халықтың орташа айлық номиналды табысының көрсеткіші– 30 891 теңге, бұл орташа республикалық көрсеткіштен 11,1% төмен. Ауыл тұрғындарының номиналды ақшалай табысы қала тұрғындарымен салыстырғанда 1,3-2,2 есе төмен. Орташа айлық еңбекақының көлемі – 53 496 теңге, бұл орташа республикалық деңгейден 1,3 есе төмен.
Кадрлардың құрылымдық тапшылығы. Өңірдің өнеркәсіптік кәсіпорындар инженерлік және техникалық мамандықтар бойынша кадрлардың жетіспеушілігін бастан кешіруде. Орта жастағы даярланған кадрлардың жоқтығы көптеген өнеркәсіптік кәсіпорындардың 3-5 жылдан кейінгі дамуына қауіп төндіреді. Көптеген кәсіпорындардағы кадрлық қорды қалыптастыру жүйесі толығымен бұзылып, тек жақын арада қалпына келтіріле бастады.
3. Демографиялық көрсеткіштер. 1990 – 2009 жылдар аралығында облыс халқының саны, негізінен көші-қон ағымының салдарынан 20% қысқарды. Алайда, 2008 жылдан бастап, табиғи өсімнің артуы халықтың 2010 жылға қарай 0,2% артуын қамтамасыз етті. Балалар санының аздығы, сондай-ақ өңірдің еңбекке жарамды жастағы тұрғындарының өңірден тыс жерлерге көшуімен айқындалған халықтың қартаю үрдісі байқалады. Жасы 65 жастан жоғары тұрғындардың үлес салмағы 10,0%-ды құрайды, орташа республикалық көрсеткіш 7,5%. Балалардың үлес салмағы төмен (19,5%, орташа республикалық көрсеткіш 24,2%).
4. Көші-қон жағдайы. Өзге өңірлермен салыстырғанда, соңғы бес жыл ішінде облыс кері көші-қон сальдо бойынша ең жоғары көрсеткішті көрсетті. 2007 – 2009 жылдар аралығында тұрақтандыру үрдісінің пайда болғанына қарамастан, облыс халқының көші-қон ағымы сақталып отыр. Соңғы екі жылдың ішінде, облысқа келетін халық ағымы сыртқы көші-қонның есебінен қамтамасыз етіледі. Облыстағы халық ағымы, көп жағдайда республиканың өзге өңірлеріне көшумен айқындалған. Облыс ішінде халық қала орталықтарына жақын орналасуға ұмтылады. Ауылдық елді мекендерден қала орталықтарына бағытталған көші-қон ағымы ауылдық жерлердегі жұмыс орындарының жетіспеушілігі, сондай-ақ жастардың жоғары білім алуға деген мүдделілігіне байланысты.
5. Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтермен қамтамасыз ету. Облыста мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің тапшылығы байқалады: 2-5 жас аралығындағы балалардың жалпы санының небары 58,8% бала бақшаларға бару мүмкіндігіне ие. Бұл жағдай жиырма жыл өтсе де өзгеріссіз қалды: 1990 жылы балаларды мектепке дейінгі білім беру мекемелерімен қамтамасыз ету деңгейі 59%-ды құрады. Облыстағы мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің 12% жабдықталған ғимараттарда орналасқан, бала бақшалардың 25% ыстық сумен қамтамасыз етілмеген. Мектепке дейінгі мекемелерде мамандандырылған кадрлар тапшылығы байқалады.
Оқушылар саны 50,0 мың адамды (облыстың барлық оқушыларының 27,0%) құрайтын шағын жинақты мектептердің үлесі жоғары. Облыста апаттық жағдайдағы 28 мектеп бар, мектептердің 37,8% жабдықталған ғимараттарда орналасқан. Оқытушылық кадрларға деген сұраныстың деңгейі жоғары (137 адам).
Өлім деңгейінің жоғарылығы байқалады – 100 мың адамға шаққанда 11,72 (орташа республикалық көрсеткіш – 8,97), мұндағы өлім деңгейі бойынша жоғары көрсеткіштер туберкулез ауруына қатысты – 20,9 (орташа республикалық көрсеткіш – 12,9), қатерлі ісіктер бойынша – 159,07 (орташа республикалық көрсеткіш – 111,76) және қайғылы жағдайлар, уланулар мен жарақат алудан – 145,32 (орташа республикалық көрсеткіш - 108,37).
Емдеу-алдын алу мекемелерінің қолданыстағы ғимараттары пайдалану мерзімінің ұзақтығын қамтамасыз ететін үлгілік жоба бойынша салынбаған. Сонымен қатар, мамандандырылған кәсіби медициналық көмектің шалғайдағы ауылдық елдімекендердің тұрғындары үшін қолжетімділігі төмен. 2010 жылы кадрлар тапшылығы 518 дәрігер мен 134 орта медицина қызметкерлерінен құралды, соның ішінде ауыл бойынша – 154 дәрігер мен 38 орта медицина қызметкерлері.
Облыстың 798 елдімекендерінің 235 орталықтандырылған сумен қамту жүйесі жұмыс істейді, бұл халықтың 77,9% қамтиды. Сонымен қатар, ауылдық жерлердегі орталықтандырылған сумен қамту жүйесі 51,4% қамтиды (2009 жылы – 47,6%). Сумен қамту желілері қанағаттанарлықсыз күйде (желілердің тозуы 60-70% құрайды), мұның салдары – желілердегі ірі су көлемдерінің қайтарымсыз ағып кетуі мен халықтың суды тұтынуының үлестік нормасының артуы.
6. Жол-көлік желісінің жеткіліксіз дамуы. Облыстағы автокөлік жолдарының 27,4% қанағаттанарлықсыз жағдайда, сонымен қатар облыс жолдарының шамамен 49,8% түпкілікті және орташа жөндеу жұмыстарының жүргізілуін қажет етеді. Көпірлер мен суқұбырларының техникалық жағдайы ерекше қауіп төндіріп отыр, олардың 85% қанағаттанарлықсыз жағдайда және жөндеу жұмыстарының жүргізілуін қажет етеді. Дамуды тежеуші факторлардың бірі елдімекендердің тұрақты жолаушы тасымалдауларымен қамтамасыз етілмеуі жатады (786 елді мекеннің 294 (37,4%) тұрақты жолаушылар тасымалымен қамтамасыз етілмеген).
7. Өңірдің экологиялық жүйесінің нашарлауы. Таукен кешенінің ықпалының есесінен су көздерінің ауыр металдармен ластану деңгейінің жоғарылығы байқалады (Брекса, Глубочанка, Красноярка өзендері). Жер үсті және жер асты суларының жағдайына ықпал ететін негізгі фактор – тарихи ластаулар болып табылады.
Қалалардағы атмосфералық ауаның сапасына ықпал ететін негізгі факторларға өнеркәсіптік кәсіпорындардың ластаулары, жылжымалы көздерден шығарылатын ластаулар көлемінің артуы жатады. Облыс аумағы Семей ядролық полигоны зардаптарының ықпалында болып табылады.
Ластау көздерінің саны жыл сайын 14%-ға артып отырады. Осылайша қалыптасатын ластаушы заттардың көлемі жылына 1,5 млн. тоннаны құрады. Ластаушы заттардың біршама көлемі ауа, су және жер ресурстарына кері әсер етулерін жалғастырып келеді, олардың аулау және зарарсыздандыру деңгейі 89,5%-ды құрайды. Ағынды сулардағы ластанған сулардың көлемі 34%-ды құрайды.
Өткен ғасырдың 70-ші жылдары салынған тазарту құрылыстары өздерінің қолданушылық ресурстарын тауысты, құрылыстардың жобалық қуатттары жеткіліксіз, оның салдарынан Ертіс өзеніне тиісті түрде тазартылмаған шаруашылық-тұрмыстық, өнеркәсіптік ағынды және нөсерлі сулар тасталады.
Маңғыстау облысы
1. Кедейшілік. Көрсеткіштердің жиынтығы бойынша облыста жан басына шаққандағы орташа табыс көрсеткіші салыстырмалы түрде жоғары (Болжамды схемаға 26-28-қосымшаларды қараңыз) болуына қарамастан, халық кедейлігінің жоғары деңгейі байқалып отыр. Республикадағы кедейлер қатарында облыстағы кедейлер үлесі 6,7% құрайды және өңір халқының республика халқына шаққандағы үлесінен (2,4%) 2,8 есеге көп. Кедейліктің салыстырмалы деңгейі (22,6%), тереңдігі және шиеленісуі елде ең жоғары көрсеткішке ие.
2. Жұмыспен қамтылу. Жұмыссыздықтың салыстырмалы түрде жоғары көрсеткішімен қоса, облысқа жұмыспен қамтылудың өнімсіз құрылымы тән (Болжамды схемаға берілген 29-32 қосымшада көрсетілген). Жұмыспен қамтылған халықтың 22,3% табыс деңгейі төмен салаларда: бюджеттік (мемлекеттік басқару, білім беру, денсаулық сақтау), ауыл шаруашылығы салаларында жұмыс істейді. Сондай-ақ, ауыл халқының 12,5% төменгі табысты өзін-өзі жұмыспен қамтығандар қатарына жатады.
Өңірде жұмыссыздық деңгейінің жоғары болуымен қатар мамандардың құрылымдық жетіспеушілігі де байқалады. Өңірдің өнеркәсіптік кешеніне мұнай-газ секторының жоғары технологиялық сегменттерінде жұмыс істеуге арналған білікті мамандар жетіспеушілігі тән. Бұл шетелден немесе елдің басқа өңірлерінен мамандарды тартуға себеп болады. Бұған келуші мамандардан басқару және негізгі техникалық топ-менеджментті құрайтын мұнай-газ компанияларының көпшілігінде шетелдік жеке меншіктің басым болуы да ықпал етеді.
3. Демографиялық көрсеткіштер. Облыс халықтың табиғи өсу көрсеткішінің жоғары болуына (2005 – 2009 жылдарға өңір бойынша орташа көрсеткіш – 23,40‰, республика бойынша орташа көрсеткіш – 10,95‰) және миграцияның оң сальдосына байланысты жоғары демографиялық әлеуетпен сипатталады. Сонымен бірге облысқа халық құрылымында балалар үлесінің жоғары болуы (30,4%, республика бойынша орташа деңгей – 24,2%) және еңбекке қабілетті жастағы халық үлесінің салыстырмалы төмен деңгейі (66%, республика бойынша орташа мәні – 68,4%) тән. Табысы күн көріс минимумы көлемінен төмен халықтың 87,5% көп балалы отбасылар құрайды.
4. Көші-қон жағдайы. Облысқа халықтың тұрақты көші-қондық өсімі тән (2009 жылы – 9071 адам). Сыртқы жағымды көші-қон, негізінен Өзбекстаннан (көші-қондық өсім – 3389 адам), Түркменстаннан (1920 адам) және Моңғолиядан (376 адам) халық ағымы есебінен қалыптасады. Оралмандар ауылдық жерлерге қоныстандырылады және білімінің жоқтығына байланысты негізінен аграрлық салада жұмысқа орналасады, бұл да өңір кедейлігінің қалыптасуының негізгі факторларының бірі болып табылады.
Өңірдің негізгі ерекшелігі ретінде Мұнайлы, Түпқараған аудандарында байқалатын ішкіөңірлік көш-қондағы оң сальдоны және керісінше Ақтау және Жаңаөзен қалаларындағы, басқа аудандардағы халық ағымын айтуға болады.
5. Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтермен қамтамасыз ету. Облысқа балаларды мектепке дейінгі мекемелермен қамтудың (33,5%) және мектептерде оқушы орындарымен қамтамасыз етудің төмен деңгейі тән.
Халықтың өмір сүру деңгейі төмен аудандардан (Маңғыстау, Қарақия) өмір сүру деңгейі жоғары аудандарға (Түпқараған, Мұнайлы) көші-қон ағымының жоғары деңгейіне байланысты, облыстың кейбір аудандарында нашар жабдықталған мектептер болса (2250-ге жуық оқушыны қамтитын 18 мектеп), басқа аудандар мен қалаларда оқушы орындарының жетіспеушілігі байқалып отыр. Осыған байланысты үшінші кезекте оқушылардың үлесі көбеюде. Оқушы орындарының жетіспеушілігі 10753 орынды құрайды. Облыстың 11 елді-мекенінде жалпы білім беретін орта мектеп жоқ.
Денсаулық сақтау саласында халықтың дәрігерлермен қамтылуының салыстырмалы төмен деңгейі (10 мың адамға 37,55 дәрігер, республика бойынша орташа деңгей – 38,13) және амбулаториялық-емханалық мекемелердің жетіспеушілігі (10 мың адамға бір кезекте 124,6 рет қарау, республика бойынша орта көрсеткіш – 131,9) байқалып отыр. Мұның барлығы халықтың науқастану деңгейіне жағымсыз ықпал етеді (100 мың адамға бірінші рет тіркелген 63499,9 науқас келеді, ал республика бойынша орташа көрсеткіш - 60249,8). Облыста ана (2009 жылы 100 мың тірі дүниеге келген сәбиге - 48,9 жағдай, республика бойынша орташа көрсеткіш – 36,9) мен бала (2009 жылы 1000 дүниеге келген сәбиге – 2044 жағдай, ал республика бойынша орташа көрсеткіш – 18,23) өлімінің өте жоғары деңгейі тіркеліп отыр.
Өңірдің ең бір күрделі мәселелерінің бірі ретінде облыс халқын сапалы ауыз суымен қамтамасыз етудің төмен деңгейін айтуға болады. Ауылдық елді-мекендердің жалпы көлемінің тек 27% ғана орталықтанған сумен қамтамасыз ету жүйесіне қосылған. Облыста ауыз судың табиғи қоймалары жоқтың қасы. Облыс халқын ауыз сумен қамтамасыз ету «МАЭК-Қазатомөнеркәсіп» ЖШС тұшытқыш қондырғыларымен, өңірге Жайық суын жеткізетін «Астрахань-Маңғышлақ» су таратқышымен, жерасты қайнаркөздерді пайдалану есебінен іске асырылады.
6. Жол-көлік желісінің жеткілікті дәрежеде дамымағаны. Облыс бойынша автокөлік (1000 шаршы шақырымға - 13,4 шаршы шақырым) және теміржолдарының (1000 шаршы шақырымға - 4,73 шаршы шақырым) тығыздығы республика бойынша орташа көрсеткіштен (сәйкесінше, 30,9 және 5,41) әлдеқайда төмен. Автокөлік саласының дамуына жол жабынының төмен сапасы және қызмет көрсету инфрақұрылымының болмауы кері әсерін тигізеді.
7. Экологиялық мәселелер. Облыстағы республика бойынша тазалаусыз қалдықтардың көлемі жоғары - 91% (республика бойынша - 6,3%); Ақтау қаласы «Қошқар Ата» қоймасындағы жиынтық белсенділігі 11 242 Кюри болатын жиылған улы және радиактивті қалдықтардың ең үлкен көлемі; жалпы көлемі 21138,1 гектарды құрайтын бұрынғы карьерлердегі бұзылған жер учаскелерінің үлкен көлемі; Каспий теңізінің солтүстік бөлігінің мемлекеттік экологиялық мониторингінің жүргізілмеуі; топырақ-өсімдік жабынының шөлге айналуы (құмды сілемдерде су жинау нәтижесінде жерасты суларының деңгейінің төмендеуіне байланысты жылжымалы құмның қозғалуы), азуы және эрозиясы үдерістерінің дамуы тән. Ауыл шаруашылығы жерлерінің тек 12,6% (1606,3 мың га) ғана жағымсыз жағдайлардың болмауына байланысты пайдалануға жарамды болып табылады.
Астана қаласы
1. Кедейшілік. Астана қаласы жоғары ақша табыстары және халықты жұмыспен қамту деңгейінің жоғарылығымен айқындалған кедей халықтың үлес салмағының төмендігімен сипатталады (Болжамды схемаға 26-28-қосымшаларды қараңыз). Алайда, 2004 – 2009 жылдары ЖӨӨ өзгеру қарқыны, Астана экономикасындағы 2008 – 2009 жылдары басталған тоқыраудың дәлелі ретінде, қаланың экономикалық дамуындағы трендтің өзгерісін айқын көрсетеді. Дағдарысқа дейінгі кезеңде ЖӨӨ негізін құрылыс саласы құраған болса (20% астам), 2009 жылы сауда, көлік пен байланыстың үлес салмағы артық болды. Құрылыс саласы Астананың ЖӨӨ бесінші бөлігін құрағандықтан, және қаланың дамуына қуатты мультиплицирлік әсер еткендіктен, бұл саладағы түсім экономиканың өзге секторларындағы қысылуға алып келді, сәйкесінше халықтың тұрмыс деңгейіне әсер етті.
2. Жұмыспен қамту. Қала халқы тұрғындарының экономикалық белсенділігі жоғары, ал жұмыссыздық деңгейі орташа республикалық деңгейге сәйкес келеді (Болжамды схемаға берілген 29-32 қосымшада көрсетілген). Сонымен қатар, өңірдегі жастар арасындағы жұмыссыздықтың үлесі ең жоғары деңгейде (10,5%, орташа республикалық көрсеткіш 6,7%). Өңірде құрылыс саласында жұмыс істейтін адамдардың үлесі басым (13,5%, орташа республикалық көрсеткіш 7,0%), алдағы болашақта бұл құрылыс саласындағы қарқынның тоқтатылуына байланысты жұмыссыздық мәселесінің туындауына алып келеді.
3. Демографиялық көрсеткіштер. Астана қаласы халық санының өсім қарқыны бойынша алда келе жатыр. Қала халқының жалпы жоғары өсімі (2005 – 2009 жылдар - 122,6%) халықтың табиғи (2005-2009 жж. орташа көрсеткіш - 15,21‰, орташа республикалық көрсеткіш 10,95‰) және көші-қон (2005 – 2009 жылдар - 102554 адам) өсімімен айқындалған.
Алайда қала халқы санының жоғары өсімі әлеуметтік инфрақұрылым объектілерінің тиісті қамтамасыз етілуі және құрылысымен қатар жүрмейді.
4. Көші-қон жағдайы. Сонғы 10 жыл ішінде қала халқы санының екі есе артуы елдің өзге өңірлерінен халықтың ағымының жоғары болуының есесінен жүрді. Қаладағы жағдай Алматы қаласымен салыстырғанда соншалықты өткір болмағанымен, жұмыспен қамту деңгейінің жеткілікті болмауымен, халықтың көші-қондық ағымы қаланың әлеуметтік-экономикалық мәселелерінің туындау факторларына айналуы мүмкін. Қала аумағының ауқымы және тұрғын үй қорларының жеткілікті болуына қарамастан, астанадағы тұрғын үй құнының жоғары болуы – көшіп келушілердің әлеуметтік бейімделуінің негізгі тежеуші факторы болып табылады.
5. Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтермен қамтамасыз ету. Қалада мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің жетіспеушілігі мен артық жүктелуі мәселелері, мектептердегі оқушыларға арналған орындардың жетіспеушілігі мәселесі өте өзекті, ал бұл тұрғын үй және инфрақұрылымдық құрылысты дамытудағы ірі тепе-теңсіздіктердің барын көрсетіп отыр. Осылайша, балалардың мектепке дейінгі білім беру мекемелерімен қамтылу деңгейі 41,8%-ды құрады.
Оқушылар санының, сәйкесінше жиынтық сыныптар, мектепке дейінгі топтар санының артуы және жаңа мекемелердің ашылуына байланысты кадрларға деген сұраныс арта түспек: математика, ақпараттандыру, физика, дене тәрбиесі, ағылшын тілі, технология, орыс тілді оқыту бойынша бастапқы сыныптар мұғалімдері, мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің тәрбиешілері; кәсіби білім беру мекемелеріндегі өндірістік оқыту шеберлері мен арнайы пәндер оқытушыларының саны күрт қысқарып кетті. Кәсіби-техникалық бағыттылықтағы мекемелердің материалдық базасы мен техникалық жабдықталу деңгейі төмен.
Халықтың дәрігерлер (10 адамға шаққанда 77,22 дәрігер, орташа республикалық көрсеткіш 38,13) және орта медицина қызметкерлерімен (10 адамға шаққанда 93,4 орта медицина қызметкерлері, орташа республикалық көрсеткіш 87,1) қамтамасыз етілу деңгейінің жоғары болуына қарамастан, амбулаторлық-емханалық ұйымдардың жетіспеушілігі (10 адамға шаққанда 91,4, на ҚР орташа көрсеткіш - 10 адамға шаққанда 131,9) мен халықтың науқастану деңгейінің жоғарылығы (100 адамға шаққанда бірінші рет тіркелген аурулар 64014,1, орташа республикалық көрсеткіш 60249,8) байқалып отыр.
6. Қаланың жол-көлік инфрақұрылымының мәселелері:
қалада тура және транзиттік жолдардың болмауына байланысты, жекелеген көшелердегі тұрақты көлік кептелістері;
іс жүзіндегі көлік ағымының жекелеген көшелердің жобалық өткізу қабілетінен асып түсуі;
қатты жабында жолдардың жоқтығы (400 км астам);
қолданыстағы 749,5 км жолдың 38%-дан астамы қанағаттанарлықсыз жағдайда;
жасанды жол құрылыстарының тапшылығы (көпірлер, жол өтпелері мен көлік айрықтары);
инженерлік желілер мен коммуникацияларды жөндеуден кейін қалпына келтіру жұмыстарының сапасының төмендігі.
7. Экология мәселелері: ластаудың жылжымалы және станционарлы көздерінен зиянды заттар эмиссиясы көлемінің артуынан атмосфералық ауаның ластану деңгейінің артуы; қатты тұрмыстық қалдықтарды қайта өңдеу тенхологияларының жоқтығы; кәріз тазарту құрылыстарының ескіруі; нөсерлі кәріз желісінің жоқтығы; қала маңындағы кен орындарын ерікті құрастыру; ауыз судың сапасын арттыру бойынша жаңа технологиялардың жоқтығы; кәріз ағындарын қайта өңдеу және құбырлы суды тазартуың қажетті қуаттарының жоқтығы.
Қарағанды облысы
1. Кедейшілік. Кедейшілік деңгейі бойынша облыс берекелі болып табылады, (Болжамды схемаға 26-28-қосымшаларды қараңыз), бұл ретте қала (1,7%) және ауыл тұрғындары (8,8%) арасында кедейшілік деңгейі бойынша жоғары дифференциация байқалады.
2.Жұмыспен қамтылу. Облыста еліміздің басқа өңірлеріне қарағанда жұмыспен қамтылудың жоғары деңгейі байқалады мұның себебі өңірдің жоғары экономикалық әлеуеті (Болжамды схемаға 26-28-қосымшаларды қараңыз). Бұл ретте төлемі төмен бюджеттік сала мен білім кешеніндегі жұмыспен қамтылғандардың жоғары үлесі байқалады. Жалпы жұмыссыздықтың төмен көрсеткішіне қарамастан, өңірде жастардың жұмыссыздық деңгейі жоғары (8,4%, жалпы республикалық деңгейде 6,7%), оның ішінде жоғары көрсеткіштер қалалық жастарға тән (8,7% жалпы республикалық деңгейде 7,9%).
3. Демографиялық көрсеткіштер. Демографиялық жағдай табиғи өсімнің төмен коэффицентімен сипатталған (2005 – 2009 жылдар аралығындағы табиғи өсім коэффицентінің орташа мағынасы – 3,49‰ республика бойынша орташа 10,95‰) және жалпы теріс көші-қон сальдосы - 3041 адам.
Халық санының қысқартылуы мен оның қартаюында көрінетін облыстағы халық санының тенденциясы жағымсыз болып табылады, кейін бұл облыстың әлеуетін тиімді пайдалануға шектеуіш факторы болуы мүмкін. Төмен демографиялық әлеуеті және адам капиталы сапасының төмендеуі облыс экономикасын еңбек ресурстарымен толық қамтамасыз етуге және жалпы өңірдің дамуына кедергі болады.
4. Көші-қон жағдайы. Аумақтың су ресурстарымен қамтамасыз етілуі, өнеркәсіптің және елді мекендердің әлеуметтік инфрақұрылымының дамыған әлеуетіне қарамастан, халық облыстан көшіп кетеді және басқа өңірлермен салыстырғанда, шетелге этникалық көші-қон басым. 2009 жылы жағымсыз сальдо 2505 адам құрады, бұл бес жылдық кезеңнің көрсеткішіне тең.
Ішкі облыстық көші-қон ағынының жалпы көші-қон саны 63,9% құрады. Бұл жағдайда ауыл тұрғындарының қалаға көшудің жоғары белсенділігін айқындау қажет.
Ішкі көші-қон бағыты бойынша облыстағы қосымша проблемалар «Қазақмыс» корпорациясының орталық офисін Жезқазған қаласынан Қарағанды қаласына көшіруіне әкеп соқты. Осыған байланысты, Жезқазған қаласынан көші-қон күрт көтерілді. 2002 – 2007 жылдары тұрақты жағымды қалалық көші-қон сальдосында (жылына орташа 200 адам), 2008 жылы бұл көрсеткіш күрт теріс өзгерді (905 адам көшті), бұл Жезқазған үшін едәуір шығын болып табылады.
5. Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтермен қамтамасыз ету. Халықтың дәрігерлермен (жалпы республикалық көрсеткішінде 38,13, 10 мың адамға 46,72 дәрігер) және орташа медициналық қызметкерлерімен (жалпы республикалық көрсеткішінде 87,1, 10 мың адамға 96,5 медициналық қызметкер) қамтамасыз етілуі жоғары, сонымен қатар амбулаторлық-емханалық ұйымдардың жоғары қуаты (ҚР орташа 10 мың адамға 131,9. 160,3).
Алайда, денсаулық сақтау объектілерімен жоғары қамтамасыз етілуіне қарамастан, бірқатар бағыттар бойынша өлім және сырқаудың жоғары деңгейі бар: тыныс органдарының ауруы, қатерлі ісіктер, психикалық және наркологиялық шалдығулар, сонымен қатар ана өлімінің жоғарғы көрсеткіші.
Облыста балалардың мектепке дейінгі мекемелермен қамтылуы жоғары (69,6%). Алайда орта білімде оқушылардың АКМ жоғары үлесі бар (18,1% жалпы республикалық деңгейде 16,0%). Облыста АКМ облыстың барлық мектептерінің 57,9% құрайды. Ауылдық жерлерде математика, физика, информатика, химия және биология мұғалімдерінің тапшылығы бар.
Аудандық және ауылдық елді мекендерде ішетін құбырлық суға қол жетімділік 50-60% аспайды.
6. Жол-көлік желісінің жеткіліксіз дамуы. Облыстағы жолдардың 28,1% қанағатсыз жағдайда. Елді-мекендер жолдарының жағдайы нашар жағдайда, олардың тек қана 17% жақсы жағдайда деп сипаттауға болады.
Облыстың жол-көлік инфрақұрылымының басқа бір негізгі проблемасы облыс орталықтарының бірі Жезқазған қаласының темір жолдық тұйығы.
7. Экология проблемалары. Ең ауқымды және өңір шеңберінен шығатын Семей ядролық полигонының көп жылдық пайдалануының салдары, «Байқоңыр» кешені қызметінің Қарағанды облысының қоршаған ортасына ықпалын қысқарту проблемасы (ракета тасығыш бөліктерінің құлаған аудандары), Балхаш көлінің экожүйесін қалпына келтіру және сақтау проблемалары. Бұзылған жерлердің, шығындардың жиналуы, карьерлердің үлкен алаңдары қалалық және ауылдық жерлердің құрамында иесіз және қалпына келтірілмей қалды.
Атырау облысы
1. Кедейшілік. Облыс еліміздің ең кедей және әлеуметтік нашар халдегі өңірлердің бірі болып табылады. Кедейшілік деңгейі жалпы республикалық 8,2% деңгейде, 10% құрады. Толық мағынада облыстағы кедейлердің республикалық кедейлердің жалпы санына үлесі 4,1% құрайды және республикадағы халықтың жалпы санынан өңірдің халық үлесінен (3,2%) басым келеді (Болжамды схемаға 26-28-қосымшаларды қараңыз).
Кедейшілік себептерінің талдауы жұмысқа тартымдылық құрылымының тиімді емес екендігімен себептеледі: мұнай және газ өндіру саласында тартылған және едәуір жоғары ақша түсімдері бар халықтың үлесі азын аулақ болып келеді және мұнай және газ өндірудің әлеуметтік ықпалы өңір тұрғындарының шектеулі сегментіне таралады. Өз кезегінде экономиканың басқа секторындағы еңбек ақысының деңгейі анағұрлым төмен.
2. Жұмыспен қамтылу. Облыс үшін жұмыспен қамтылудың тиімді емес құрылымы тән, өйткені жоғары жұмыспен қамтылу және жұмыссыздықтың төмен деңгейі кедейшіліктен сақтап қалмайды. (Болжамды схемаға 26-28-қосымшаларды қараңыз). Жұмыспен қамтылу құрылымының айрықша белгісі болып экономиканың төмен пайдасы бар секторында тартылған халықтың жоғары үлесі: бюджеттік салада, (облыстың барлық жұмыспен қамтылғандардың 20% астам), ауыл шаруашылығында табылады. Бұдан басқа халықтың 14,2% өзіндік жұмыспен қамтылған төмен пайдасы бар дәрежесіне кіреді, бұл ретте ауылдық жерлерде өзіндік жұмыс істейтіндердің үлесі 21,1% жетеді.
Жұмыссыздықтың елеулі әлеуеті өңірдің құрылыс секторы ие мұнда облыс бойынша 20,3% жұмыспен қамтылған, ал орташа ел бойынша бұл салада тек қана 7% тартылған. Инвестициялық белсенділіктің төмендеуі және мұнай және газ секторындағы ірі объектілердің құрылысы аяқталуымен құрылысшылардың едәуір бөлігі босап, жұмыс іздейтін болады.
Кадрлардың құрылымдық тапшылығы. Облыста мұнай және газ секторының жоғарғы технологиялық сегменттерінде жұмыс істеу үшін мамандандырылған қызметкерлердің тапшылығы бар және бұл мамандарды шетелден немесе еліміздің басқа өңірлерінен тартуына себепші. Бұған көп дәрежеде мұнай және газ компанияларының көпшілігінде басқарушылық және негізгі топ менеджементі келген мамандардың санынан құрайтын шетел меншігінің басым болуы ықпалын тигізеді.
Облыста, әсіресе ауылдық жерде мектепке дейінгі және мектеп жасындағы мекемелерде педагогикалық кадрлардың, сонымен қатар медициналық қызметкерлердің едәуір тапшылығы бар, бұған себеп төмен еңбек ақы және осы мамандардың әлеуметтік тартымдылығының төмендігі, тұрғын үй мен әлеуметтік қызметтің жоқ болуы, шалғай ауылдарда тұрғын үй жағдайларының жаман халдігі.
3. Демографиялық көрсеткіштер. Демографиялық жағдай төмен табиғи өсім коэффициентімен (2005 – 2009 жылдары 10,95‰ орташа республика бойынша аралығында табиғи өсімнің коэффициенті 17,38 ‰ құрады. Бұл ретте облыс халқының демографиялық құрылымының ерекшелігі ол, тұрмысы нашар ауыл тұрғындарының басымдығы (51%), балалардың халықтың құрылымындағы жоғарғы үлесі (28,5%) және халықтың еңбекке қабілетті жастағы төмен үлесі, бұлардың барлығы өңірдегі кедейшіліктің жоғарғы деңгейінің қалыптасуына едәуір әсерін тигізеді.
4. Көші-қон жағдайы. Облыс Қазақстанның төрт реципиент өңірлерінің бірі болып табылады, мұнда жеткілікті жоғары жағымды көші-қон сальдосы байқалады (2005 – 2009 жылдар аралығында көші-қон жалпы сальдосы – 7597 адам). Облыс халқының едәуір көші-қон өсімі (2009 жылы өсім - 1586 адам) негізінен басқа мемлекеттерден келген халық өсімінің (көші-қон өсімі – 1369 адам) негізінде қалыптастырылады оның ішінде жоғары өсімді Өзбекстан және Моңғолиядан келген қазақтар құрайды.
Ішкі облыстық көші-қон аграрлық халықтың қалаға және басқа өңірлерге мол көшуі ауыл тұрғындарының төмен мобильділігімен, алынған білімнің төмен сапасы ең бастысы техникалық білімнің және қайсыбір индустриялық тәжірибенің жоқ болуымен ұсталады.
5. Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтермен қамтамасыз ету. Облыста балалардың мектеп жасына дейінгі мекемелермен (50,5%) және мектептерде оқушы орындарымен қамтамасыз етудің төмендігі байқалады. Облыста мектеп жасына дейінгі мекемелер қызметкерлерінің тапшылығы бар олардың санына мұғалімдер, тәрбиешілер, медицина қызметкерлері кіреді. Облыс мектептерінің 50% күрделі жөндеуді талап етеді. Алайда ең өзекті және жылдам шешуді талап ететін проблемалардың бірі жергілікті мектептерді педагогикалық кадрлармен қамтамасыз ету болып отыр. Мұғалімдердің тапшылығы 423 бірлікті құрайды.
Денсаулық сақтау саласында халықтың дәрігерлермен (38,13 орташа республикалық көрсеткішінде 10 мың адамға 30,36 дәрігер) және орташа и медициналық қызметкерлермен (87,1 орташа республикалық көрсеткішінде 10 мың адамға 79,2 орташа медициналық қызметкер) қамтамасыз етілуінің төмендігі, сонымен қатар амбулаторлық-емханалық ұйымдардың жетіспеуі (республика бойынша 10 адамға орташа көрсеткіш 131,9, 10 мың адамға қуаты 99,1).
Өңірде ана өлімінің республика бойынша ең жоғарғы көрсеткіші (2009 жылы 100 мың тірі туғандарға 56,9 мың оқиға, орташа республика бойынша 36,9) және белсенді көкірек ауруының жоғарғы көрсеткіші (республика бойынша орташа 105,5 көрсеткішінде, 100 мың адамға 123,4).
Облыста ауыл тұрғындарын ішетін сумен қамтамасыз ету проблемасы өткір тұр өйткені облыстағы 36 су тазартқыш құрылыстарынан 19 ғана жұмыс істейді. Облыс бойынша тек қана елді мекендердің 59,1% орталықтандырылған сумен қамтамасыз ету көздері бар, 27,8% - орталықтандырылмаған көздердің суын пайдаланады және 13,1% шеттен әкелінген суды пайдаланады.
6. Жол-көлік желісінің жеткіліксіз дамуы. Атырау облысындағы жолдардың тығыздығы төмен және 1000 шаршы метрге 19,1 км құрайды. Бүгінгі күні жолдардың 73% қанағаттандырмайтын жағдайда және бұл қалалар мен ауылдар арасындағы көлік байланысын қиындатады.
7. Атырау облысы экожүйесінің дағдарыс алдындағы жағдайы. Көп жылдық мұнай және газдың шығару және шығарылатын шикізаттың жоғары әсерінің салдарынан атмоортаның, үстірт және жер астындағы сулардың, ал олар арқылы топырақ және өсімдік қабатының қарқынды ластануы жалғасуда. Өсіп жатқан экожүйесінің бұзылу қаупі мен Орал-Каспий бассейннің био айырмашылығы негізінен теңіз өндірудің масштабтарының күтіп отырған өсіммен байланысты. Көпжылдық қолданыстан кейін қалпына келтіруді талап ететін «Азғыр» ядролық полигонның елсіз территориясы және «Тайсойған» мен «Нарын» ракеталық-сынау полигондардың бар болуы. Топырақ өсімдік қабатының босау, деградациялау және омырылу үрдістерінің дамуы. Ауылшаруашылығы егістіктерінің тек 6,3% (579,3 мың га) күрделі емес жағымсыз көріністері бар категорияларға жатады. Орал өзеніндегі тасқын суларының тапшылығы: 2009 жылы жылдық ағу 5,3 км3 құрады, бұл қажетті өзен ағынын көлемінен 50% төмен.
Алматы қаласы
1. Кедейшілік. Алматы қаласы кедейшіліктің біршама төмен деңгейімен сипатталады. Бұл халықтың жоғары ақша түсімдеріне негізделген (Болжамды схемаға 26-28-қосымшаларды қараңыз). Алайда, Қалада тұратын халықтың тіркелмеген контингентін есепке алғанда кедейшіліктің нақты көрінісі басқаша болуы мүмкін, бірақ қазіргі кезде халықтың нақты тұрғындар саны мен кедейшіліктің дәрежесін дұрыс бағалауға мүмкіндік жоқ. Жеке сарапшылардың бағасы бойынша қаланың ресми тұрғындар саны 1,4 млн. адам болса, тұрғындардың нақты саны 2,3-тен 2,5 млн. адамға дейін болуы мүмкін.
Арада қаланың перспективалы дамуы қаланың тұрғындар санының өсу тенденциясын санамау мүмкін емес, өйткені олар нақты әлеуметтік экономикалық проблемаларды туғызады.
2. Жұмыспен қамтылу. Басты әлеуметтік проблемалардың арасында қалада ең өткірі халықты жұмыспен қамту проблемасы: еліміздің басқа өңірлерін қарағанда мұнда жұмыссыздықтың жоғары деңгейінде – 7,7% халықтың жұмыспен қамтылу, экономикалық белсенділіктің төмен деңгейі байқалады (Болжамды схемаға 29 – 32-қосымшаларда көрсетілген).
Сол сияқты еңбек нарығында сұраныс пен ұсыныстың сәйкессіздігі бар. Жалпы жұмыссыздықтың бар болғанымен еңбек нарығында белгілі түрдегі мамандарға деген «кадрлық аштық» байқалады, олар сату және логистика менеджерлері, IT-мамандары, әр түрлі мамандығы жоғарғы деңгейлі инженерлер, жұмыс мамандарының өкілдері есепшілерге, бюджеттік саланың мамандарына, қызмет саласының қызметкерлеріне деген сұраныс сақталуда.
Басқа өңірлерге қарағанда қаланың жұмыссыздары арасында жоғары және аяқталмаған жоғары білімділердің деңгейі жоғары, нәтижесінде бұл қала тұрғындарының білім деңгейінің жоғарылығымен және шығарылатын мамандар құрылымының бүгінгі еңбек нарығының талаптарына сәйкес келмеуімен себептелген.
3. Демографиялық көрсеткіштер. Қаланың жоғарғы демографиялық әлеуеті салыстырмалы жоғары табиғи (2005 – 2009 жылдар арасында табиғи өсімнің орташа коэффиценттің мағынасы қала бойынша 14,13‰ құрады, бұл жалпы республикалық мағынадан жоғары (10,95‰) өсімінен және көші-қон өсімінен артық.
Еңбекке қабілетті жастан кіші халықтың үлесінің өсімі және адамдардың еңбекке қабілетті және еңбекке қабілетті жастан жоғары халықтың салыстырмалы үлесінің төмендеуі байқалуда, бұл болашақта халықтың қартаю тенденциясының дамуын жою қажет. Сонымен бірге мамандығы төмен өңірлердегі ауыл тұрғындарының қалаға көші-қон өсімінің еңбек әлеуетінің жалпы сапасының төмендеуіне салдары бар.
4. Көші-қон жағдайы. Қазақстанның басқа өңірлерінан келу өсімі факторы қаланың өткір әлеуметтік экономикалық проблемаларының себепшісі. Азаматтардың келу санымен салыстырғанда қала еліміздің басқа өңірлерінің арасында озаттардың бірі, (2005 – 2009 жылдар аралығында халықтың көші-қон жалпы сальдосы 102554 адамды құрады (жағымды көші-қон сальдосы байқалатын 4 өңірдің арасында 2-орын).
Жоғарыда мазмұндағанды ескере келе, қала үшін ең көкейтесті проблемалық мәселелерінің ішінде оның тым қоныстануы, келушілермен оның шеттері мен қала маңдарын апаттық игеруі, қоршаған табиғи ортаның сапасының төмендеуі, көшіп-қонушылар арасында жұмыссыздықтың жоғары деңгейі болып табылады. Бұл ретте ауылдық көшіп-қонушылардың бейімделуі тұрғын үйдің, тіркеудің жоқ болуымен, еңбекке тарту проблемаларымен, өмір сүруге қаражаттың жетіспеушілігімен қиындатылады. Заңсыз мигранттардың еңбек салалары болып негізінен құрылыс, сауда және коммуналдық шаруашылық табылады.
5. Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтермен қамтамасыз ету. Қалада дәрігерлермен қамтамасыз етілу республика бойынша 2 есе артық, орташа медициналық персоналмен - 8%, емхана төсек орындарымен жалпы республикалық көрсеткішпен салыстырғанда 12,5% есе артық. Алайда, қаланың денсаулық сақтау инфрақұрылымы жағдайын басқа өңірлермен салыстырған кезде, ең өткір проблема болып кадрлардың тапшылығы мен ағынның өсуі. Денсаулық сақтау ұйымдардан жоғары маманданған және тәжірибелік мамандар кетеді бұл жағдайда кадрлар ағынның басты себебі болып еңбек ақысының төмендігі, жоғары жүктемелер мен әлеуметтік пакеттің жоқ болуы. Тар мамандандым дәрігерлерінің тапшылығы байқалады (анестезиологтер, психиаторлар. инфекционистер, лор-дәрігерлері, невропатологтар, кардиологтар, рентгенологтар және т.б).
Осы үрдістер аясында БҰДЖ енгізілуімен, басқа қалалардан келген емделушілердің бастапқы медициналық санитарлық көмек ұйымдарына өсімі көбейді бұл қаланың медициналық көмек көрсету жүйесін қолайсыздыққа ұрындырып, қызмет көрсету сапасының нашарлауына әкеп соғуы мүмкін. Кейін қалада наркологиялық шалдықтармен, қант диабеті, тыныс органдарының ауруы және басқа да әлеуметтік маңызды аурулармен ауыратын адамдар санының ұлғаю сақтық туғызады. Шет қалалардан келген емделушілердің өсімімен бұл тенденция күшейтілуі мүмкін.
Білім саласында мамандандырылған педагогтардың өндіріске және шағын және орта бизнеске кету үрдісі сақталуда.
Жас мамандар еңбекақысының төмендігінен мектептер мен колледждерде жұмыс істеуге ынталанбаған, сондықтан бастапқы және орташа кәсіби мектептер мен колледждер жоғары мамандандырылған инженерлік педагогикалық кадрлардың тапшылығын көруде.
Мектепке дейін мекемелерде орындармен жеткіліксіз қамтамасыз етілуі, жаңа аудандардың тұрғындарын мектептерде орындармен қамтамасыз етілмеуі байқалады. Балаларды мектепке дейін оқу және тәрбиемен қамту деңгейі біршама төмен және 2009 жылы 30,8%-ды құрады. Алматы қаласының аумағында балаларға арналған мектепке дейінгі мекемелерді салу үшін бос жер учаскелерінің жоқ болуы жағдайды күшейтеді.
6. Алматы қаласында көлікпен қамтамасыз ету проблемалары. Қалада жыл сайын өсетін көлік және коммуникация желісіне үлкен жүктеме бар. Халық санының өсуіне, қаланың автомобильдендіруі деңгейінің ұлғаюына, еңбек көші-қонының күшейтілуіне байланысты жылдан жылға қалалық трафиктің тығыздығы мен шиеленісуі өсуде. Халықтың белсенді автомобильдендіруі соңғы бес жыл ішінде көлік ағындарының қарқындылығын екі еселеді нәтижесінде, көлік торлары мен көліктік қол жетімсіздік өңірлері кәдімгі құбылыс болып отыр. Өндірістік аудандардың көліктік қамтамасыз ету проблемасы өзінің бірінші позицияларын қаланың орталық бағытына және орталық іскер аудандарындағы тұрақ проблемаларына берді.
7. Экология проблемалары. Қаланың ауа бассейннің ластануы, су объектілерінің жағдайы, қалдықтарды кәдеге жарату негізгі проблемалардың бірі болып табылады. Қала атмосферасын ластаудың негізгі көздері авто көлік (шығындардың жалпы санынан шамамен 90%), жылу энергетикалық кешен, жеке сектордың жылу көздері болып табылады. Алматы қаласы өзендерінің үстірт суларының сапасы «орташа ластанған» 3 дәрежеге жатады.
Нөсер кәрізі жоқ, арық жүйесінің көп бөлігі жұмыс істемейді, қаланың кәсіпорындарында сумен жабдықтау айналымының жүйесі жеткіліксіз түрде енгізілген.
Шығындарды басқару саласындағы негізгі проблемалар болып қолданыстағы жинау жүйенің жетімсіздігі, шығындарды жаңғырту жүйесі жоқ. ЖЭО-1 күлді шлактары шығындарының өсуі алаңдатады, олардың соңғы жылдардағы жиналуы 261 мың тоннаны құрайды.
3.2. Мемлекет кепілдендірілген әлеуметтік қызметтерді көрсетудің бірыңғай стандарттарына көшу.
Мемлекетпен кепілдендірілген базалық әлеуметтік қызметтерге қол жетімділік кепілдігі.
Қазақстан Республикасы өз азаматтарына ұсынылатын мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтер мен игіліктерге қол жетімділікті кепілдейтін зайырлы мемлекет болып табылады. Қазақстан Республикасының Конституциясы Республика азаматтары заңмен бекітілген медициналық көмектің кепілдендірілген көлемін тегін алуға құқылы сондай-ақ азаматтарға мемлекеттік оқу орындарында тегін орташа білім алуды кепілдік беретінін жария етеді.
Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтерді ұсынуда өңірлік айырмашылықтар. Алайда, қазіргі кезде Қазақстанның өңірлері үшін аумақтық ұзындығына, табиғи климаттық жағдайлардың айырмашылығына, өңірлердің ресурстық және экономикалық потенциалға байланысты халықтың мемлекетпен кепілдендірілген негізгі әлеуметтік қызметтерге қол жетімділік және қамтамасыз ету деңгейі бойынша едәуір айырмашылық тән, ол соңғы жиырма жыл ішінде ауылдық жерде және еліміздің кіші қалаларында әлеуметтік инфрақұрылым объектілердің деградациялануы нәтижесінде едәуір күшейтілді.
Өңірлік айырмашылықтардың себептері. Жергілікті бюджеттердің ағымдағы адамға шаққан шығындарын бір деңгейге келтіруге бағытталған бюджеттік түзетудің қолданыстағы тетігіне қарамастан, мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтерді ұсынудың іс жүзіндегі сапасы республиканың барлық аумағында бекітілген стандарттарға жауап бермейді және бірдей дәрежеде республика азаматтарына қол жетімді емес.
Мұндай теңсіздіктерге әкеп соғатын негізгі себептер мыналар:
тегін қызметтердің бекітілген стандарттардың бюджеттік жүйенің нақты мүмкіндіктеріне және бюджеттік қаржыландырудың басымды бағыттарына сәйкес келмеуі;
бекітілген стандарттарға сәйкес халыққа қызмет көрсетуге емес біріншіден мекемелердің жүйесін ұстауға бағытталған сметалық бюджеттік қаржыландырудың механизмі;
республика экономикасының нарықтық принципіне көшуге байланысты өзгертілген жеке орналастыру жүйесімен санаспайтын, қалыптастырылған мекемелер жүйесіне байланысқан мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтерді ұсыну технологиясының консервациясы.
Білім қызметтері. Аумақтық бірліктерде мектепке дейінгі тәрбие мен орта білім беру қызметтеріне қол жеткізу білім беру желілерінің мемлекеттік нормативін сақтау арқылы қамтамасыз етіледі.
Республикада облыстар мен аудандар арасында бір оқушыға шаққанда білім шығындардың өңірлік дифференциациясы байқалады.
2009 жылы мектепке дейінгі тәрбиеде және оқытуда бір оқушыға шаққанда Шығыс Қазақстан облысында ең аз шығындары 50,1 мың теңгені ал ең көп Маңғыстау облысында 195,6 мың теңгені құрады. Жалпы орташа білімге деген шығындар бір оқушыға шаққанда еліміздің өңірлері бойынша ең азы Оңтүстік Қазақстан облысында 89,0 мың теңге ең көбі Солтүстік Қазақстан облысында 178,0 мың теңгеге құбылды. Елеулі өңірлік сәйкессіздік бір жағынан ауылдық аз жиынтық мектептер санының көп болуымен және өңірлердің әлеуметтік экономикалық дамуындағы айырмашылықтармен байланысты.
Аудандар бойынша жалпы орта білімге арналған қаражатты бөлу оқушылардың санына емес, әр түрлі бағыттар бойынша бекітілген нормативтік шығындарға (еңбекақы төлеу, коммуналдық шығыстар) сәйкес аудандардың тұтыну негізінде іске асырылады. Бұл қаражаттың біркелкі емес түрдегі бөлінуіне әкеп соғады: осылай, Жамбыл облысының аудандары бойынша бір оқушыға салыстырмалы шығындардың шамамен 2 есе айырмашылығы бар Тараз қаласында 86,82 мың теңге және Мойынқұм ауданында 159 мың теңге. Оңтүстік Қазақстан облысында шығындардың 2,35 есе айырмашылығы бар: Шымкент қаласында - 69,24 мың теңге, Созақ ауданында - 162,85 мың теңге.
Денсаулық сақтау қызметтері. Медициналық қызметпен қамтамасыз етуде өңірлер арасында айырмашылықтар бар. Қазақстан өңірлері бойынша дәрігерлік кадрлардың біркелкі емес түрде бөлінуі аса жоғары деп сипатталады және Алматы облысында 10 мың адамға 21,3-тен Астана қаласында 77,2 дейін құрайды. Ауылдық жерлерде дәрігерлік кадрлармен қамтамасыз етілу көрсеткіші қалаға қарағанда 4 есе кем. Оңтүстік Қазақстан, Атырау, Қызылорда, облыстарында және Астана қаласында амбулаторлық-емхана ұйымдарының жоғары жетіспеушілігі байқалады. 2009 жылы денсаулық сақтауды жергілікті бюджеттен қаржыландыру көлемі бір адамға шаққанда Алматы облысында 17,6 мың теңгеден, Батыс Қазақстан облысында 31,5 мың теңгеге дейін құбылады.
Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтерді ұсынудың бюджеттік проблемалары. Бюджет қызметтерінің салыстырмалы құнның біркелкі еместігі, нормативтік бюджеттік шығындардағы дифференциация табиғи және әлеуметтік сияқты факторларға негізделеді. Осы кезеңде өңірлердің бюджеттік мүмкіндіктері олардың экономикалық потенциалдарына байланысты осыған орай бюджеттік қаржылық әлеуетті бөлу кезіндегі елеулі дифференциация экономикалық ландшафты поляризациялау негізінде қалыптастырылады.
Қазіргі кезде Қазақстан аумағының мемлекеттік мекемелермен қамтамасыз етілуі оның азаматтардың оның аумағында өзгертілген орналасу құрылымына жауап бермейді. Мемлекеттік мекемелердің басымды саны мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтерді ұсынудың жаңа, инновациялық тетіктерін пайдалануға икемделмеген. Мемлекеттік мекемелердің функцияларын іске асыруға бюджеттік қаражатты бөлу қағидаттары толық түрде мемлекеттік басқарудың осы заманғы әдістеріне жауап бермейді нақтылағанда, ұсынылатын мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтердің тиімділігі мен толықтығы бағдарына. Әлеуметтік саланың бір не басқа бағытына бюджеттік қаражатты бөлу мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтерді ұсынудың сапасы не көлемімен емес, тек қана өткен жылдардағы мемлекеттік мекемелердің шығындарының индекстеуімен негізделеді.
Осылайша, Қазақстан бюджет қызметтерінің салыстырмалы құнындағы өңірлік айырмашылықтармен және оларды ұсынудың жалпы көлемімен сипатталады. Бұл ерекшеліктер жалпы сипаттағы трансферттерді есептеу әдістемесінде түзету коэффиценттерінің көмегімен есептеледі, нақты жобалар нысаналы трансферттер арқылы іске асырылады. Бюджеттік алу және бюджеттік субвенциялар тетігі бюджетаралық қатынастардың бейімделу тетігі болып табылады.
Көп уақыт бойы азаматтардың құқықтарын Конституциямен кепілдендірілген қаржылық қамтамасыз ету саласында кемшіліктер болды және соңғы жылдары бюджетаралық қатынастарды реформалау және бюджеттік жүйелердің деңгейлері арасында өкілеттіктердің арар-жігін ажырату барысында ол кемшіліктерді ашу мүмкін болды.
Сонымен қатар, өкілдіктерді шектеу басқа проблеманы – міндеттемелерді атқару бағасы мен мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтерді стандарттау проблемасын туындады азаматтардың құқығы саласында мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік құқықтарды алуға қабылданған көптеген құқықтық құжаттардың саны бүгінгі күні жетілікті түрде нақтыланбаған, бірде бір қағиданың бірдей түсінілуіне жол береді. Міндеттемелердің айқын еместігі, қызмет мазмұнын және қызметтің құнын негіздейтін сипаттаманың жоқ болуы, қызметтерді жеткізуші әр түрлі мемлекеттік мекемелермен ұсынатын бір түрдегі қызметтердің әр түрлі сапасына әкеп соғады.
Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтердің қолжетімділігін қамтамасыз ету – Қазақстанның стратегиялық міндеті болып табылады. Экономикалық өсімі бар нүктелердің, яғни экономикалық өсім әлеуеті бар аумақтардың дамуын қолдау саясаты нәтижеге жету көзқарасынан ең тиімді болып табылады. Болашақтағы республикалық бюджеттің түсімін озат аумақтардың арқасында толтыру, өз кезегінде оларды басқа аумақтардың халқына мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтердің сапасы мен қол жетімділігін арттыру үшін жіберуге мүмкіндік береді. Алайда бұл даму стратегиясын іске асырудың бастапқы сатысында, бюджет түсімдерінің өңірлік айырмашылығының өсуі шарасыз, нәтижесінде, ұсынылатын бюджеттік қызметтердің сапасы мен көлемінің айырмашылығы.
Аумақтардың және көші-қон үрдістердің бюджеттік қызметтерге бір аумақта сұранысын арттыратын, ал басқа өңірлерде қысқартатын экономикалық дамудың біркелкі еместігі жағдайында, халықтың заңнамада бекітілген бюджеттік қызметтерге кепілді қолжетімділігін қамтамасыз ету үшін, республика халқын тұратын жерінен тәуелсіз заңнамамен бекітілген бюджеттік қызметтердің кепілдеген жинағына қол жетімділікті қамтамасыз ету сонымен қатар халыққа қосымша мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтерді алуды қамтамасыз етуге бағытталған іс-шаралар кешенін ескеру қажет.
Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтерді ұсынудың бірыңғай стандарттарына көшу. Егер мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтер бойынша стандарттар мен регламенттерді бекіту жөніндегі мәселе шешілмеген жағдайда, азаматтардың мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтерге бірдей қол жетімділігін қамтамасыз ету бойынша мемлекеттік міндеттер шешіле алмайтыны анық. Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтердің тізбесін қалыптастыру. Халыққа әлеуметтік кепілдерді қамтамасыз ету үшін, біріншіден, бюджет есебінен қандай қызметтер осы кепілдемені іске асыратынын нақты айқындау қажет. Халыққа мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтердің тізбесі Қазақстан Республикасының заңнамасында бекітілген өкілдер мен республикалық және жергілікті деңгейде атқарушы билік органдарын шығын міндеттемелерін біріншіден, денсаулық сақтау, білім, әлеуметтік қорғау, мәдениет салаларында (бұдан әрі – мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтер) нақтылау нәтижесінде қалыптастырылуы тиіс.
Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтерге бюджет қаражатының үлкен көлемі жұмсалады, осы қызметтердің тұтынушыларына Қазақстан Республикасы азаматтарының көпшілігі жатады, осы салалардағы қызметтердің көлемі мен сапасы жоғары дәрежеде Республиканың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейін айқындап, азаматтардың өмір сүру сапасын жақсарту және болашақтағы дамуына әлеует құру саласында елдің ұлттық басымдықтарын іске асыру үшін негіз құрайды.
Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтердің тізбесін қалыптастыру Қазақстан Республикасының тиісті салалық министрліктеріне, сондай-ақ атқарушы биліктің жергілікті органдарының салалық ведомстволарына артылуы тиіс. Республикалық және жергілікті бюджеттің есебінен қаржыландырылатын мемлекеттік әлеуметтік қызметтердің тізбесі бюджеттік қаражат есебінен толық немесе жартылай көрсетілетін тұтынушылардың дәрежесіне арналған белгіні қамтуы қажет.
Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтердің өлшемділігі мен сапасын бағалау. Қазіргі кезде мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтердің өндірісі салаларының көпшілігінде қызмет сапасының өлшенетін ұғымы жоқ. Нәтижесінде, ұсынылатын қызметтердің сапасын бағалау және мониторингілеу жүйесі жөнге салынбаған, ұсынылатын қызметтердің сапасы жөніндегі есептің жүйесі жоқ.
Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтерді ұсыну үрдісін жоспарлауды және мониторингілеуді қамтамасыз ету үшін оларды сандық түрде өлшеуге және сапалы түрде бағалауға болатындай етіп қисынға келтірілуі қажет. Яғни олардың әрбіреуіне өлшем бірлігі сонымен қатар сапалық стандарттың параметрлері бекітілуі қажет.
Қызметтің стандартын әзірлеу қиындығы сонымен бірге талап етілетін сапада қызметті ұсыну үшін қаражаттандыратын билік органдардың бюджеттік қамтамасыз етілудің деңгейі сияқты объективті шектеуліктерде қамтылған, ал басқа жағынан жоғары сападағы қызметтерге деген экономикалық негізделген төлемдерді енгізуге халық тұтынудың төмен төлем қабілеттілігі болып табылады.
Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтердің стандарттары ағымдағы бюджет шығындарын жебірету үшін пайдалануға тиіс емес, яғни бюджеттің кірістерімен қамтамасыз етілетін деңгейде бекітілуі қажет. Стандарттарды әзірлеумен, яғни аса кәсіби мәселесімен салалық министрліктер айналысу қажет.
Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтердің стандарттарын қайта қарастыруға немесе түзетулер енгізуге негіз ретінде Қазақстан Республикасындағы Экономикалық мамандандырылудың өзгермеуі, бюджет кірістерінің өсуі немесе қысқаруы, сонымен қатар халықтың сапалық мемлекеттік қызметтерге деген тұтынудың өсуі бола алады.
Осылайша, мемлекеттік саясаттың негізгі қағидаты республиканың халқына Экономикалық мамандандырылуына және өңірлердің мүмкіндіктеріне тәуелсіз осы міндетке тепе-тең кепілді қолжетімділікті және бюджет аралық қатынастарды жетілдіруді қамтамасыз ету тетігін құру арқасында мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтердің бірыңғай әлеуметтік стандарттарды енгізу болуы тиіс.

3-бөлім. Қазақстан Республикасының аумақтық-кеңістіктік дамуының болжамы
1. Қазақстан Республикасының аумақтық-кеңістіктік дамуының 2020 жылға дейінгі мақсаттары, міндеттері
Негізгі мақсаты – елдің әрбір өңірінің дамуы және әлеуметтік-экономикалық әлеуетін тиімді пайдалану негізінде халықтың әл-ауқатының өсуін қамтамасыз ететін жағдайлар жасау.
Қазақстан Республикасының алдағы онжылдыққа арналған өңірлік саясаты халық пен капиталды перспективтік аудандар мен тартымды өсу нүктелеріне аумақтық шоғырландыруға бағытталған елді аумақтық-кеңістіктік ұйымдастырудың ұтымды жүйесін қалыптастыруға, бизнестің дамуына қолайлы жоғары урбандалған аймақтардың қарқынды дамуына, халықтың өнімді жұмыспен қамтылуы және қолайлы өмір сүру ортасын қамтамасыз етуге бағытталатын болады.
Аумақтық-кеңістіктік дамудың негізгі міндеттері:
өзіне экономикалық белсенділікті шоғырландыратын және елдің қалған аумақтарының алдында «локомотивтер» рөлін атқаратын аумақтық дамудың «тірек қаңқасының» желілері ретінде озық өсу аймақтары мен экономиканың түрлі салаларының өндірістерін республика аумағы бойынша перспективті үлестіру арқылы елдің поляризациялық дамуын қамтамасыз ету, ұлттық масштабтағы урбандалу орталықтарын дамытуды қамтамасыз ету;
өндірістік және еңбек ресурстарының «өсу нүктелерінде», өмір сүру үшін экономикалық перспективалы және жағымды аудандарда аумақтық шоғырлануын ынталандыру;
ірі қалаларда өндіріс ауқымының әсерін іске асыру және инновациялық экономиканың негізін қалыптастыру мақсатында агломеризация және урбанизация үрдістерінің дамуын реттеу және ынталандыру;
ел мен өңірлер экономикасының басты салаларында индустрияландыру мен әртараптандыруды қамтамасыз ету, жаңғырту арқылы ресурстан соңғы тұтынушыға дейін аяқталған өндірістік циклдері немесе өнімдік тізбектерді құруға мүмкіндік беретін жоғарғы технологиялық салалар мен кластерлерді дамыту;
мемлекеттің ресурстық әлеуетін және оның салыстырмалы артықшылықтарын тиімді пайдалану, республикалық, өңірлік, халықаралық еңбек бөлінісінде өңірлердің бәсекеге қабілетті экономикалық мамандандыдыруын қалыптастыру;
Еуразия құрлығындағы мемлекеттің түйінді және транзиттік орналасу артықшылықтарын іске асыру және мемлекеттің ішкі байланысын күшейтуге бағытталған аумақтық-кеңістіктік дамудың осьтік жүйесін қалыптастыру;
рекреациялық және индустриялық, ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды ауылшаруашылығы, орман шаруашылығы, тұрғын аймақтарын бөліп көрсете отырып ұйымдастыру арқылы аумақтық дамудың функционалды аймақтарының перспективалы құрамын қалыптастыру;
өндірістік күштер мен халықты орналастыруды инженерлік инфрақұрылым (көлік, энергетикалық, сумен қамтамасыз ету инфрақұрылымы) объектілерін болашақ орналастыру мен өзара байланыстыру;
ауыл халқын ұтымды орналастыруды модельдеу;
адам капиталын дамыту және республиканың еңбек ресурстарының ұңғырлығын арттыру, мемлекет экономикасын индустрияландыру мақсатында демографиялық үрдістер мен көші-қон ағындарын ұтымды басқару және халықтың тиімді еңбегін қамтамасыз ету;
перспективалық өңірлерге жастардың тартылуын жоғарылатуға бағытталған халықты және әлеуметтік объектілерді орналастырудың тиімді жүйесін қалыптастыру және халықтың мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтерге бірдей қол жеткізуін қамтамасыз ету, әсіресе ауыл жерлерде және алшақ аудандарда;
мемлекеттің әкімшілік-аумақтық құрылымын ықшамдау, аудандар мен елді мекендерді ұлғайту және біртіндеп сандарын қысқарту;
мемлекетаралық мәні бар өңірлерге трансформациялау және үшінші мемлекеттердің нарықтарына шығу мақсатында шекаралас аумақтарды дамыту және олардың сауда-экономикалық, көші-қон, өндірістік, ғылыми және мәдени байланыстарын күшейтуге жағдайлар жасау.
Жеке адам мен қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз ету, техногендік авариялық апаттар мен дүлей апаттардан келетін залалдар мен шығындарды қысқарту мақсатында жағдай жасау үшін дүлей апаттарға, авариялар мен катастрофаларға – маусымдық су ағыны мен тасқындарына, селге, сырғыма және көшкіндерге, өртке, жер сілкінісіне қарсы инфрақұрылымды дамыту.
2. Аумақтардың сипаттамаларын, аумақтардың экономикалық ұйымдастырылуын, қоршаған ортаны қорғау схемаларын ескере отырып өңірлерді дамытудың стратегиялық бағыттары.
Қазақстанның халықаралық нарықта минералдық шикізаттың, астық өнімінің және оларды өңдеу өнімдерінің ірі өндірушісі мен жеткізушісі және Еуропалық, Азиялық-Тынық мұхиттық және Оңтүстік Азиялық экономикалық жүйелерін өзара іс қимылдың трансконтиненталдық көпірі ретінде, өңірлік нарықта өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы өнімнің жеткізушісі, осы заманғы қызметтік және инновациялық орталығы ретінде ғаламдық танылуының негізгі алдыңғы он жылдық кезеңде мемлекет халқы орналастыру және экономикалық әлеуетін кеңістікте ұйымдастыруды қалыптастыруға негіз болып қалады.
Өңірлер экономикасының бәсекеге қабілетті мамандануын қалыптастыру мемлекеттің халықаралық және ішкі республикалық Экономикалық мамандандырылуында қолданыстағы және әлеуетті салыстырмалы артықшылықтарын айқындауға негізделуі қажет. Біріншіден, минералдық ресурстардың ірі қорлары, астық және мал шаруашылығы өнімдерін өсіру үшін ауыл шаруашылығы жерлерінің бар болуымен байланысты мемлекеттің қолданыстағы салыстырмалы артықшылықтарды пайдалары іске асырылуы тиіс. Олардың негізінде озық мұнай және металлургия секторларынан өңір экономикасының басқа салаларына даму импульстерін (мультипликативтік әсер) тарату барынша жоғары арқылы қолданыстағы салыстырмалы артықшылықтарды пайдаланудың максималды әсерін қамтамасыз етуге бағытталған маманданудың дәстүрлі даму стратегиясын іске асыру ескеріледі.
Бұл тәсілдің маңызды құралы өңірлердің индустриялық даму үрдістерін ынталандыруға бағытталған ҮИИДМБ болады. Бұл ретте бағдарламада алдағы индустрияландыру «өсімнің жоғары әлеуеті және жоғары экономикалық белсенділігі бар өңірлердің біркелкі даму саясатынан қалалар мен аумақтардың дамуының нақты тұрғысына көшуді талап ететінін» белгілейді.
Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық дамудың жоспарында экономикалық «ұтымды аумақтық әлеуетті ұйымдастыру және халықтың өмір сүруге ұтымды жағдайларын жасау мақсатында экономиканың әтараптандырылуы экономикалық өсудің орталықтарын құру жоспарларымен байланысты болады деп» ескерілген.
Қазақстанның перспективалық дамуының қойылған міндеттерін ескере отырып, өңірлердің ресурстық және экономикалық әлеуетін талдау және оларда бар проблемаларды жинақтау негізінде өңірлердің дамуының нақты стратегиялары анықталатын болады.
Жамбыл облысы
Экономикалық даму стратегиясы. Облыстың стратегиялық перспективалары өңірдің ауыл шаруашылығы өнімнің әр түрлерінің және оның қайта өңделу тереңдігі мен дәрежесінің көтерілуімен ірі жеткізушісі ретіндегі рөлінің күшейтуі мен қолдауымен сонымен қатар әлеуетін жаңғырту және осы заманғы өнімдердің жаңа түрлерін игеру және өнеркәсіптің әрі қарай дамуымен байланысты болады.
Өнеркәсіп. 2020 жылға дейінгі мерзімде облыстың негізгі индустриялық маманданыуы ретінде бұрынғыдай өңірдің негізгі салалары: химия өнеркәсібі және азық-түлік өнімін өндіру болады.
Өнеркәсіптегі ағымдағы жағдайға және қолдағы бар ресурстарға негізделе, болашақта оның дамуының келесі негізгі жолдарын айқындауға болады:
Базалық химия өнеркәсібінің қалпына келтірілуі мен дамуы. Облыста республика фосфорит қорының 71,9% (кеңнің 2264,3 млн. тоннасы), балқығыш шпаттың 68% шоғырланған. 1 млрд. тоннадан асатын және жылына 2,5 млрд. тонна болжамды қоры бар фосфордың негізгі перспективалық кен орны Қаратау бассейні болып табылады.
Кеңес заманында облыста орналасқан фосфор кәсіпорындарының кешені сары фосфордың, натрий триполифосфаттың, ортофосфор қышқылының, тыңайтқыштардың және тағы басқа, шетел мемлекеттеріне ең негізгі жеткізушісі болғандықтан, шығару көлемдері мен жұмысшылардың санын арттырумен саланың бұдан былай қалпына келтірілуі мен дамуы мақсатқа сай.
2010 – 2014 жылдарға арналған ҮИИДМБ шеңберінде, 300 жаңа жұмыс орындарын құруды ескеретін «Қазфосфат» ЖШС орталық өндірістік алаңында байыту фабрикасын салу, сонымен қатар күкірт қышқылы цехының құрылысы жобасы іске асырылатын болады.
Облыс үшін жаңа өндірістерді құру. Тымлай кен орынының титандық-магнетителік кендердің негізінде Қордай ауданындағы «TENIR-LOGISTIK» ЖШС «Титан-магнетиттік кендердің негізінде таулы-металлургиялық кешенінің құрылысы» атты жобасын іске асыруды жоспарлауда. Жоба бойынша 1050 жаңа жұмыс орындарын құру жоспарлануда. Негізгі өнім: темір концентраты, титан концентраты, жоғары көміртекті қоспаланған болат (шойын түйірлері).
Облыстың табиғи әлеуетін (жабайы өсетін кендір) пайдалану арқылы 300 жұмысшылар тартылатын кендірді кешенді өңдеу бойынша зауыттың («Xeloria» ЖШС) құрылысы жоспарлануда. Іске асырудың бірінші кезеңі фармацевтикалық бағытты ашуды және өндірістік тауарлар спектрін кеңейтуді, ал екінші және кейінгі кезеңдері кендірдің туындыларынан автокөлік индустриясына арналған өндірістік тауарлардың өндірісімен байланысты болады деп ескерілген.
Табиғи пайдалы қазбалар қорларына негізделген дамудың басқа болашақтағы бағыты экономикалық айналымға флюорит (балқымалы шпат) кен орындарын тарту болып табылады. Флюоритті өңдеудің негізгі бағыттары – фтор, алюминийдің электрохимиялық өндірісіне арналған жасанды клиорит және бірқатар фтор қосындылары.
Облыста Сарысу ауданындағы кен орындарында 10 млн.тонна аспаздық және техникалық тұз қорлары бар, мемлекетте сұраныс импорт есебінен қамтылатын кальцийлендірілген соданы өндіруге шикізат бола алады. Мемлекет ішінде тұздың негізгі тұтынушылары алюминий және химия өнеркәсібі.
Инновациялық бағыттардың дамуы. Облыста кварциттің 65,1% қорлары шоғырланған, бұл “күн” кремнийіне жақын - 99,5% техникалық кремнийді өндіруде және кейін 99,9% кремнийді өндіруде республикада өз орнын алуға алғышарттарды туғызады.
Кен емес қазбаларды өндіру мен өңдеуді дамыту. Облыста тек қана өз мұқтаждарын өтеуге ғана емес, мемлекеттің көршілес өңірлеріне экспорттауға құрылыс материалдарын өндіруге арналған минералдық шикізат базасы сақталған. Облыста шамамен 570 млн. тонна қоры бар карбонат және балшық шикізатының кен орындары шоғырланған. Осыған байланысты өңірде цемент және оның өнімдерін (құрғақ құрылыс қоспалары, ТБЗ және т.б) шығаруды ұйымдастырудың болашағы бар. Қазіргі кезде «Мыңарал Тас Компани» ЖШС цемент зауытын салу жобасы іске асырылуда, оның шеңберінде жаңа 350 жұмыс орындары құрылатын болады. Зауыттың өнімі Балқаш ЖЭС және едәуір бөлігі Жамбыл облысы бойынша өтетін «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» жол магистралін салуда пайдаланылатын болады.
Энергетикалық әлеуетті қалпына келтіру. Облыс барлық Қазақстанның оңтүстігі сияқты әрдайым электр қуаты тапшылығын көретіндіктен, еліміздің толық түрде электр қауіпсіздігін арттыру және облыс пен Оңтүстік Қазақстанды түгелімен электр қуатымен қамтамасыз ету мақсатында, ҚАЭС қазақстандық газға және ондағы турбиналық жабдықты жаңғыртуды қарастыру мақсатқа сай. Қалалық аудандық электрстанциясының жыл бойғы тұрақты жұмысы облыс және бүкіл Оңтүстік Қазақстан экономикасының дамуындағы энергетикалық шектеулерін жоюға мүмкіндік береді.
Агроөнеркәсіптік кешеннің дамуы. Облыс жоғарғы сапалы агроөнеркәсіп өнімнің (консервіленген жеміс шаруашылығы, ет, сүт өнімі, қант, жүн, тері бұйымдары) өндірушісі және жеткізушісі ретінде перспективалы. Облыста өсімдік өсірудің өндірістік әлеуеті сақталған, табиғи-климаттық және басқа жағдайлары ауыл шаруашылығы дақылдардың тиімді және рентабельді түрлерін шығаруға мүмкіндік туғызады.
Облыста жылқы шаруашылығын дамытуға базасы бар, асыл тұқымды салт жүрісті, ахалтеке, қазақ, дон, желісті тұқымдары өсіріледі. Түйе шаруашылығы мал шаруашылығының перспективалық саласы болып табылады және ол үлкен еңбек шығындарын, азықтың, түбегейлі бөлмелердің салуын талап етпейтін, табындық түйе шаруашылығын дамытуға мүмкіндік туғызатын Мойынқұм шөлді жайылымдарының кең аудандарының бар болуымен болжанады.
Ет өндіру өнеркәсібі. Облыста ет өндіру өнеркәсібін дамытуға жайлы фактор ретінде мал басының молдығы, жақсы жайылымдық аумақтарының бар болуы, мал басының үлкен өсімі, халықтың тұрақты сұранысы, өңдеуші кәсіпорындардың үлкен саны болып табылады. Облыстың ет өндіру өнеркәсібінің болашағы шұжық өнімдері мен ет жартылай өңделген өнімді шығару және өндіру бойынша өндірістің ары қарай өсуімен байланысты болады.
Жеміс-көкөніс өнімі. Облыста жеміс және бақша өнімдерін өсіруге маманданған барлық алқаптардың 18%-дан астамы шоғырланған. Жеміс шаруашылығы саласы өңірдің ең перспективалы саласы болып табылады, бұл облыстың қала маңындағы аудандарда өңдеу қуатттары мен шикізат өндірудің жоғары шоғырлануымен, Ресейдің өнімді өткізудің дәстүрлі және ірі нарығына біршама жақын орналасуы, пайдаланбайтын қуаттың және экологиялық таза өнімді шығару мүмкіндіктерінің бар болуына байланысты.
Қызылша және қант өндірісі. Еліміздің алты зауытының екеуі облыста орналасқан: Тараз қаласындағы «Қант» АҚ және «Мерке қант зауыты» АҚ.
Соңғы жылдары қант қызылшасы шығымдылығы мен жалпы жинаудың төмендеуі байқалуда, бұл одан өндірілген қанттың жоғары өзіндік құнының шетел қант шикізатынан шығарылған қанттың өзіндік құнынан едәуір жоғары болуымен ескерілген. Кейінгі жылдары егіс алқаптарының қысқару үрдісі негізінен қант қызылшасын өндірудің төмен рентабелділігі себебінен туындаған. Алайда, облыста осы саланы қалпына келтіру және тиімді дамытудың ресурстық және кадрлық әлеуеті бар.
Солтүстік Қазақстан облысы
Экономикалық даму стратегиясы. Елдің сарқылмас қоры ретінде өңірдің болашақ дамуы оның аграрлық-индустриялық әртараптандырылуы негізінде өңірдің ауыл шаруашылығының жоғары әлеуетін ары қарай күшейтуге негізделеді. Өңірдің дамуының басқа бір басты аспектісі әртараптандырылған өнеркәсіп секторы және өңдеуші өнеркәсіптің серпінді түрде дамып келе жатқан кәсіпорындарының әлеуетіне тірелген өңірдің индустриялық дамуын үдетумен байланысты болады.
АӨК салаларының серпінді дамуы. АӨК перспективалы дамуы өндірісті техникалық және технологиялық қайта жабдықтауға, инновациялық технологияларды пайдалануға, АӨК салаларын көлденең әртараптандыруды дамытуға және ауыл шаруашылығы шикізатын қайта өңдеуге негізделетін болады.
Өсімдік шаруашылығында егістік алқаптарының құрылымы рентабельді дақылдардың әсіресе бидайдың қатты түрлерінің, рапс, жеміс және картоп, мал дақылдарын ұлғайту жағына түзетілетін болады және бұл экспортқа бағдарланған бәсекеге қабілетті өнімнің шығарылуына мүмкіндік береді.
Бидай өндірудегі өңірдің жоғары әлеуетіне байланысты ірі ауыл шаруашылығы компаниялары және тиімді фермерлік шаруашылықтарын дамыту, ылғалды-ресурстық сақтау технологиясы арқылы егілетін егістік дақылдарының алқаптарын және минералдық тыңайтқыштарды пайдалану көлемдерін ұлғайту, сонымен қатар астық экспортының инфрақұрылымын дамыту ескеріледі.
Жоспарланған кезеңде мал шаруашылығы өнімінің өсімі жаңа осы заманғы кешендер мен фермалардың қолданысқа енгізілуі нәтижесінде, азық базасы мен тұқымдық табынды жақсарту және саланы индустриялық қарқынды дамудың жолына көшіруді ескереді.
ҮИИДМБ сәйкес, Петропавл қаласы астық және етті терең өңдеуге бағытталған агроөнеркәсіп кешеннің негізгі өндірістерін дамыту бойынша салалық мамандану орталықтарының бірі болады.
Машина жасау басымдылығымен индустриялық даму. Өңірдің тарихи жиналған және дамығыш технологиялық әлеуеті облыстың барлық өнеркәсіптік кешенінің ары қарай дамуына қозғау күші бола алады, сонымен қатар республикалық деңгейде өз ұстанымдарын нығайтуын қамтамасыз ете алады.
Дамудың негізгі перспективалық бағыттары мыналар болады:
ауыл шаруашылығы өнімі – бидай, рапс, жеміс өнімін шығару және қайта өңдеу, астықты терең қайта өңдеу (клейковина, протеин), сүт және ет өнімін қайта өңдеу;
мұнай-газ, көлік және қорғаныс машина жасау;
полимерлік орауыш материалдарын, ұсақталған тас кесектерін, кварцтық құм, құрғақ пенобетондық қоспаларда өндіру.
Мұнай-газ машина жасауда құбыр арматурасын, сұйық сорғыларын және жылжымалы бұрғылау қондырғыларды, газды сору агрегаттарын шығару дамытылатын болады. Темір жол машина жасауда жүк вагондарының, үйінділерді тасушылар, контейнер тасушылар, астық тасушылар, темір жол автоматикасы және байланыс құралдарын, сандық теледидарды дамыту үшін жабдықтарды өндіру қамтамасыз етіледі.
Осы міндетке жету үшін кадрлық әлеуетті өсіру, жоғары білім ұйымдары мен облыстың ғылыми техникалық орталықтар, конструкторлық-технологиялық бюролардың инновациялық жобаларды әзірлеуде кәсіпорындармен ынтымақтастығын нығайту қажет. «Мұнаймаш» АҚ базасында шығарылатын өнімді жетілдіру және техниканың жаңа бәсекеге қабілетті түрлерін әзірлеу мақсатында машина жасаудың арнайы конструкторлық-технологиялық бюросын құру мәселесі талқылануда.
Өңірдің ресурстық әлеуеті негізінде өндірістерді дамыту. Облыста бірқатар маңызды кен орындары мен алтынның, күмістің, техникалық және зергерлік алмастардың, қалайының, титанның, түрлі түсті және сирек металдардың, қоңыр көмірдің кен орындар бар, және бұл кен өндіру өнеркәсібін дамытуға алғышарт болады. «Тобыл» ӘКК қатысуымен осы салада 6 жобаны іске асыру жүріп жатыр. «Шекара» цемент әк тастары мергель және саздақ, «Трудовое», «Калиновский», «Шарыкольский» құрылыс тастары, «Старопескоское», «Кенеское» құм-қиыршықтас қоспасы, «Явленское», «Южно-Донецкое» құрылыс құмы, «Озерное» табиғи қиыршықтас учаскелерін игеру жоспарлануда.
Облыста кендік емес пайдалы қазбалардың шексіз қорлары бар, осыған байланысты құрылыс индустриясында қиыршықтас, кварц құмы, құрғақ пенобетондық қоспалардың, шлак-сілтілік цементтің, темір бетондар өнімдері мен конструкциялардың, құрылыс металл конструкцияларының, тауар бетондарының, жұмсақ жамылтқыш материалдарының, сэндвич-панельдерінің, полимерлік және болат құрбыларының, шапшаң салынатын тұрғын үйлердің жинақтауына арналған СИП – панельдерінің өндірісі іске асырылатын болады.
Ақжар ауданында қуаты жылына 350 мың тонна байытылған кварцтық құмды байыту фабрикасын («Ақтөбе Glass ЖШС) салумен кварцтық құмдардың Айсары кен орны игеру ескерілген. Құрғақ көбікті-бетондық қоспалардың өндірісі ұйымдастырылатын болады, ашық түрдегі ұқсақталған қиыршықтастардың өндірісі бойынша зауыттың құрылысы іске асырылды.
Балық саласының әлеуетін жандандыру. Облыста балық саласын дамытуға қажетті қолайлы жағдайлар бар, осыған байланысты бекітілген балық шаруашылығы су қоймалары мен учаскелерінің санын ұзақ мерзімді негізде ұлғайту, ұзақ мерзімді жалдау негізіндегі барлық балық шаруашылығы су қоймалары айналасында су қорғайтын аймақтар мен жолақтарды бекіту, облыстағы балық шаруашылығы су қоймаларын балықтың бағалы түрлерімен (сиговый, тұқым балық, налим, шортан, өсімдік жегіш) балықтандыру жолымен балық қорларының қалпына келтірілуін ұлғайту ескеріледі.
Шағын және орта кәсіпкерлікті ынталандыру. Шағын және орта кәсіпкерліктің нашар дамуына байланысты, осы саладағы ең басты стратегиялық міндеттердің бірі ірі жүйе құрағыш кәсіпорындардың негізінде («ПЗТМ» АҚ, «ЗИКСТО» АҚ, «Мұнаймаш» АҚ және басқалары) жабдықтау, қызмет көрсету және басқа да функцияларына қатыстыру жолы арқылы шағын кәсіпорындарды құру болып табылады. Бұл өңірдің қолданыстағы ірі кәсіпорындардан қажетті мультипликативтік әсерді қамтамасыз етеді, ШОК нығайтып, шығарылатын өнімдегі қазақстандық қамтудың көрсеткіштерін арттыруға мүмкіндік береді.
Бұдан басқа, шағын қалаларда және елді мекендерде ШОК дамудың перспективалы бағыттарын (өсімдік шаруашылығын, мал шаруашылығын, ауыл шаруашылығы өнімін қайта өндіру дамыту және тағы басқа) сонымен қатар инновациялық және экспорттық бағдарланған өнімдерді ынталандыру қажет.
Ақмола облысы
Экономикалық даму стратегиясы. Едәуір ауыл шаруашылығы аудандарының бар болуы, өсімдік шаруашылығы өнімдерін өсірудің көп жылдық дәстүрлерін, сонымен қатар ірі кен пайдалы қазбалардың жоқ болуын ескере келе, АӨК секторының тиімділігі мен өнімділігін арттыру, ауыл шаруашылығы өнімін өңдеуді тереңдету және республикамыздың елордасы Астана қаласы айналасында жоғары өнімділік «азық-түлік белдеуін» құру болашақта басты бағыт болып қалады.
Бұдан басқа өңірдің өнеркәсіптік әлеуеті болашақта пайдалы қазбалардың – уран, алтын, темір кенін және құрылыс материалдарын өндірудің бар болуына негізделген өнеркәсіптің дәстүрлі салаларын дамытуға бағдарланатын болады.
Агроөнеркәсіптік кешен. Облыс Қазақстанның негізгі аграрлық өңірлерінің бірі болып табылады, сондықтан базалық сала ретінде ауыл шаруашылығының дамуы облыстың әлеуметтік-экономикалық мамандандырылуына едәуір әсерін тигізеді. Өңірдегі ауыл шаруашылығының үлкен даму әлеуеті бар және болашақта республикадағы агроөнеркәсіп өндірісі көшбасшыларының бірі болуы мүмкін.
Облыс аумағында агроөнеркәсіптік кешенді дамыту облыс үшін стратегиялық бағыттарда жұмыс істейтін кластерлер түрінде құру ең перспективалы болып табылады. Ауыл шаруашылығындағы негізгі бағыт болып өсімдік шаруашылығы (астықты өндіру) және мал шаруашылығы (ет және сүт шаруашылығы) тиісінше астық өңдейтін және ет кластерлерін құрумен ерекшеленеді.
Өсімдік шаруашылығы. Қолданыста бар әлеуеттің негізінде облыстың өсімдік шаруашылығын дамытудың негізгі бағыты астықты өндіру болып табылады, оның болашағы тұқым өсіру және жер шаруашылығында ресурстық-ылғалды сақтаушы жүйесінің дамуымен байланысты болады.
Өңірдің және Астана қаласының көкөніс өніміне қажеттігін ескере келе, өңірде өсірілетін өнімнің түр-түрін әртараптандыру перспективалы. Аршалы, Целиноград, Щучье, Бұланды аудандарында картоп өндіруді қалпына келтіру облыстың ең перспективалы бағыты болып табылады. Облыстың климаттық жағдайларын ескере келе, көкөністерді жыл бойы өсіру үшін Астана қаласының маңында жылыжайлық шаруашылықты ұйымдастыру мақсатқа сай.
Мал шаруашылығы. Облыстың мал шаруашылығын дамытудың ең перспективалы бағыты ет және сүт шаруашылығы болып табылады. Облыс аумағында ет кластерін құру үшін барлық алғышарттар бар. Бірқатар аудандарда шикізат базасын қалыптастыру үшін әлеует және ет өндіру саласында бос өндірістік қуаттардың жеткілікті көлемі бар.
Шағын саланы тиімді дамыту мақсатында, малдың тұқымдық және өнімділік сапасын жақсарту бойынша мақсатты селективтік-тұқымдық жұмысты өткізу қажет оның ішінде шетел генофондын пайдалану арқылы сонымен қатар малды өсіру және жемдеуді іске асыратын жоғары технологиялық жемдеу арналарын құру табылады.
Ет кластерінің өндірістік негізі кәсіпорындардың ең көп саны бар Целиноград ауданында қалыптастырылатын болады, қайта өндіру үшін ет кластерінің ресурстық негіздері болып ауыл шаруашылығы кәсіпорындары, тұқымдық шаруашылықтары, сонымен қатар тиісті шамада ЖҮШ бола алады. Ет кластері үшін жеткілікті шикізат негізінің дамуы мал шаруашылығының сұранысын толық қамтамасыз ете алатын тұрақты жем базасынсыз мүмкін емес.
Мал шаруашылығын дамыту шарты саланың кадрлық қамтамасыз етілуін жоғарылату. Тиімді даму үшін мал шаруашылығы кадрларының даярлығын осы заманғы деңгейге көтеру, тұқымдық іс, биотехнология және табынды өсіру бойынша мамандарды қайта даярлауды іске асыру қажет.
Азық-түлік өнеркәсібі. Саланы дамытудың басты бағыты – ауыл шаруашылығы өнімін өңдеумен айналысатын жергілікті шикізат ресурстары негізінде жұмыс істейтін кәсіпорындарды құру.
Қызметтің ең перспективалық түрлері астықты өңдеу, арақ-шарап және алкогольсіз сусындар шығару, ұн-жарма тарту және сүт өнеркәсібі болып табылады. Облыста шикізат әлеуетіне негізделе келе ет өңдеу және шұжық өнімдерін шығару, ет деликатестерін, сүт өнімдерін, оның ішінде қөңір майын және әр түрлі ірімшіктерді, ұн мен нан өнімдерін өндіруді ұйымдастыру перспективалы.
АӨК дамытуды ғылыми қолдау. Облыстағы инновациялық белсенділікті дамытудың перспективалық бағыты Шортанды ауданының Научный ауылында АӨК Ғылыми-білім кешенін құру болып табылады. Аталған кешенді іске асыру қаржылық, кадрлық және инфрақұрылымдық ресурстарды территориялық шоғырландыру арқылы, осы заманғы құралды және АӨК ҒЗТКЖ ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесін пайдаланумен ең жақсы шетел аналогтарына сәйкес келетін жаңа білімдерді генерациялау және коммерциялизациялау жүйесін құру мақсатын көздейді.
Өнеркәсіп.
Уранды өндіру және өңдеуді дамыту. Өңірдегі кен өндіру өнеркәсібінің болашағы негізінен экспортқа бағдарланған пайдалы қазбалар кен орындарының, ең бастысы уранның бар болуына байланысты. Уранның ең перспективалы кен орындарының бірі Заозерный (11,8 мың тонна), Звездное (7,1 мың. тонна), Глубинное (6,5 мың тонна). Уранды өндіруді белгілі бір инфрақұрылымы қалыптастырылған тұмшаланған гидротермальді кен орындарын таулы әдісі арқылы өңдеу жолымен іске асыру перспективалы болып табылады.
Облыстағы қолданыстағы және болашақтағы уранның қорларын ескере келе, сонымен қатар өндірістік әлеуетке негізделе (Степногор кен-химиялық комбинаты) отырып өңірде жоғары қосымша құны бар өнімді шығарумен уранды өндіру және өңдеу мақсатқа сай.
Алтын кені өнеркәсібінің дамуы. Кен өндіру өнеркәсібінің дамуының басты бағыты алтын кені өнеркәсібі болып табылады. Облыс аумағындағы алтынның ерекше кен орны баланстық қоры жүз жылға жететін Васильков кен орны болып табылады. Басқа перспективалық кен орындар Ақсу, Ақбейіт, Жолымбет, Кварцит таулары, Бестөбе, Үзбой болып табылады. Ауқымды өнеркәсіптік игеруді тежейтін фактор ретінде кен қорларының едәуір бөлігі қиын байытқыш және кендерден алтынды шығару қымбат, тиімді және экологиялық қауіпсіз технологияларды пайдалану қажеттілігі болып табылады.
Темір кендерін өндіруді дамыту. Өңірде темір кендерінің келесі кен орындары орналасқан – Атансор (қоры 30,8 млн. тонна) және Тілеген (қоры 12,8 млн. тонна), оларды болашақта Қарағанды облысының металлургиялық өнеркәсіптеріне, әсіресе «Арселор Миттал Теміртау» АҚ кендік базасы ретінде пайдалануға болады.
Жарқайын ауданындағы Массал кен орындарында темір кенінің айтулы қоры бар, онда темірді өңдеу өндірістерін дамыту мүмкіншілігі бар, сонымен қатар нефелин сиентиттерінің Кубасадыр кен орындары және қоңыр көмірдің Қызылтал кен орны бар.
Степногор қаласының әлеуеті. Қаланың дамыған инфрақұрылымы, жоғары мамандандырылған кадрлары, дәстүрлері онда инновациялық кәсіпорындарды, оның ішінде фармацевтикалық, медициналық өнімді және өсімдікті қорғаудың химиялық құралдарын (денсаулық сақтау, азық-түлік, қайта өңдеу өнеркәсібі, ауылшаруашылығы, қоршаған орта, биомедициналық дәрі-дәрмектерді) өндіру бойынша өндірістерді ұйымдастыруға қолайлы инвестициялық жағдай жасайды.
Құрылыс материалдары өндірісі. Өңірде металл емес пайдалы қазбалар кең таралған: каолин (Елтай, Алексеев), мусковит (Кулет), мәрмәр (Таскөл), құрылыс тасы, құрылыс құмы, құмды-гравийлік қоспалар, кірпіш балшығы және тағы басқа Өңір республика бойынша цемент өндірісі үшін шикізат қорларымен ең жақсы қамтамасыз етілген (Целиноград, Еңбекшілдер, Зеренді аудандарында шикізат қорлары шамамен 1 700 млн. тонна), бұл цемент өндірісін және оның өнімдерін (әр түрлі құрғақ қосындылар, тауар бетоны, темір бетонды конструкциялар және тағы басқа) өндіруге жақсы негіз бола алады.
Астана қаласының дамуы кірпіш өндіретін кәсіпорындардың дамуын өзектендірді: облыста жылына жалпы қуаттылығы 200 млн. тоннадан аса кірпіштердің өндірісі ашылды, экспортқа бағдарланған өнімді кеңейту мәселесі қарастырылуда.
Құрылыс материалдары өнеркәсібіне арналған пайдалы қазбалардың едәуір қорларын, сонымен қатар облыстың құрылыс материалдарына тұрақты сұраныс және ірі тұтынушы Астана қаласының жақындығына негізделе отырып, құрылыс материалдарының барлық түрлерін өндіру мүмкіндігін қарастыру қажет.
Туристік-рекреациялық әлеуетті дамыту. Облыста саланы дамыту үшін ең тартымды орын тамаша табиғи-климаттық жағдайлары, бай емдеу-рекреациялық қорлары мен тарихи-мәдени қоры, республика орталығында пайдалы географиялық орналасуы бар, Астана қаласына жақын орналасқан Щучье-Бурабай курорттық зонасы болып табылады. Аталған өңірдің дамуына ойын бизнесі орталығының орналасуы мүмкіндік туғызады. Щучье-Бурабай курорттық зонасының ары қарай дамуы қосымша 20 мыңнан астам жұмыс орындарын құрады.
Облыстың емдеу-рекреациялық әлеуетін дамытудың басқа басты аймағы болып Зеренді табиғи оазисі саналады (Көкшетау қаласынан 50 км). Экологиялық туризмді дамыту үшін тартымды объекті болып ауданы 2600 ш. км Қорғалжын қорығы, сонымен қатар Сандықтау таулары және Ерейментау ауданы (Қарағайлы таулары) табылады.
Басты бағыт ретінде Ақмола облысының курорттық өңірлерінде (Ақкөл, Бұланды, Зеренді, Бурабай аудандары) Қазақстанның барлық жерінен келген балалардың емделуі мен демалуына арналған емдеу лагерлерін дамыту болып табылады.
Аталған бағыттар сол сияқты еңбек ресурстарын тарту, халықты жұмысқа тарту нүктелері ретінде қарастырылады, ол үшін тиісті инфрақұрылымды дамыту мәселелерін қарастыру қажет.
Қызылорда облысы
Экономикалық даму стратегиясы. Облыстың стратегиялық міндеті мұнай-газ секторының ресурстарына сүйене отырып, облыстың минералдық және аграрлық ресурстарын игеру негізінде өңдеу өнеркәсібінің өсімін қамтамасыз ету, АӨК өнімдерінің бәсекеге қабілетті түрлерін, азық-түлік өнеркәсібін, құрылыс материалдары мен шыны өндірісін дамыту, сонымен қатар өңірдің транзиттік әлеуетін іске асырудан құралады. Бұл облыс экономикасының шикізат секторына тәуелділігін қысқартуға мүмкіндік береді, жаңа жұмыс орындарын ашады және жергілікті бюджетке қосымша салық түсімдерін қамтамасыз етеді.
Өнеркәсіпті әртараптандыру. Облыста өндіріс құрылымында елеулі теңгерімсіздік байқалады – кен өндіру өнеркәсібінің өндіру өнеркәсібінен басымдығы – тиісінше 92,8% және 3%. Мұндай жағдай облыс экономикасын экспорттық минералдық ресурстардың бірнеше түрлерінің шикізат бағаларының ауытқуына осал етеді, сонымен қатар бірнеше мұнай-газ өндіретін компанияларға тәуелді қылады.
Осыған байланысты, облыстың экономикасы өндірісті өңдеу өнеркәсібі жағына әртараптандыруды қажет етеді, бұл облыс экономикасының шикізаттың бар болуына және олардың бағаларына тәуелділігін төмендетуге мүмкіндік береді, сонымен қатар өндірісте қосымша жұмыс орындарын құруға мүмкіндік береді.
Мұнай-газ секторына тірек. Алдымыздағы онжылдықта мұнай-газ өнеркәсібі еліміздің экономикалық өсімінің басты «қозғалтқышы» болып қалады. Өңірдің болашақтағы негізгі міндеті жетекші салалардың дамуының индустриялық және инновациялық импульстерін экономика мен әлеуметтік өмірдің басқа саларына тиімді аудару, олардың рөлін жергілікті тауарлар мен қызметтерді тұтыну, халықты жұмыспен қамтудағы рөлін арттыру.
Облыстағы газ конденсатын қоса алғанда мұнайды өндіру көлемі азайып отырады және 2020 жылға қарай және 4,3 млн. тоннаны (2009 жылы 11,2 млн. тонна) құрауы мүмкін, бұл мұнай кен орындарының сарқылуына байланысты. Көмірсутектік шикізат өндіру көлемін қысқарту бойынша байқалып отырған үрдісіне қарамастан, облыста мұнай мен газдың едәуір қорлары бар: осылай, Оңтүстік Торғай ойпатында мұнай және газдың бекітілген қорлары сәйкесінше 148,7 млн. тонна және 41,9 млрд. м3 құрайды.
Осыған байланысты, өңірде мұнай және газдың табуын арттыру үшін ауқымды геологиялық барлау жұмыстарын жүргізу және жаңа кен орындарында шығаруды бастау қажет.
Минералдық ресурстардың жаңа кен орындарын айналымға тарту. Облыста уран қабаттарының едәуір қорлары шоғырланған (республикалық көлемнің 14,7%), әзірлеу ретінде ең перспективалық ретінде Солтүстік Харасан, Іркөл Солтүстік, Оңтүстік Қарамұрын табылады. Әлемдік нарықтағы уранға деген сұраныстың әрдайым өсуіне байланысты, уран өнеркәсібінің дамуы облыс үшін тіпті перспективалық бағыт болады.
Уран өндірісін қамтамасыз еті үшін уранды табатын кәсіпорындарды негізгі шикізат компонентімен қамтамасыз етуші күкірт қышқылы зауытын салу болжануда.
Облыс аумағында жалпы республикалық қорғасын және мырыш қорларының 11% шоғырланған, даму үшін ең перспективалық ретінде Шалқия және Талап кен орындары табылады. Түрлі түсті металлургияның дамуын қамтамасыз ету үшін байыту фабрикасының құрылысы, сонымен қатар Шалқия руднигінің қалпына келтіру мен кеңейту болжануда. Қорғасын және мырыш қорларына негізделе гальваникалық элементтерді, «мырыш-ауа» сияқты аккумуляторлардың өндірісін ұйымдастыру мәселесін қарастыру мақсатқа сай.
Облыс шеңберінде қорлары бойынша теңдессіз келетін ванадийдің бала саусандық және Құрымсақ кен орындары орналасқан. Олардың негізінде аммоний метаванадатын (ванадий), сонымен қатар ванадий қамтитын ерітінділерді бастапқы жаңғырту, әрі қарай Жапонияға экспорттау үшін ванадий қамтитын концентратты алудың шоқтық қауыздауы бойынша зауыттың құрылысы мақсатқа сай.
Бұдан басқа облыста пайдалы қазбалардың кен орындары оған қоса полиметалды кендер, қоңыр көмір, жанғыш жанар тас, қоңыр темір тас, фосфориттер,молибден-ванадийлік және цирконий-титандық кендер, шыны өндірісне арналған жоғарғы сапалы кварцтық құм бар. Кадмийдің, германий, алтын, күміс, селен, ванадий, молибден, темірдің жоғары қамтуы бар кен орындары айқындалды.
Шыны өнеркәсібін дамыту. Облыстың Арал ауданындағы жоғары сапалы кварцтық құмның бірегей кен орындарына негізделсек, (әр түрлі бағалау бойынша қорлар 7,5-тен 20 млн. тоннаға дейін құрайды), табақты шынымен еліміздің 100% тұтынуын қамтамасыз ететін шыны өнеркәсібін дамыту мақсатқа сай. Бұдан басқа, шыны өндірісі мультипликативті әсерді құру мүмкін, ол өндірістің ілеспелі саласын ашу ретінде бейнеленеді (шыны өнімдері). Саланың тиімділігін арттыру үшін кварцтық құмды игеру бойынша байыту фабрикаларын салу қажет.
Құрылыс материалдарының өнеркәсібін дамыту. Кең таралған металды емес қазбалардың негізінде: кірпіш саздылары, керамзит шикізаттары, құмды-гравийлік материал, құрылыс тасы, әктастарды өндіру үшін мұндай өнімде облыс сұранысын қамтамасыз ететін құрылыс материалдарының өнеркәсібін дамыту мақсатқа сай.
Қазіргі кезде ҮИИДМБ шеңберінде саланы дамыту бойынша жұмыс атқарылуда. Мынадай асфальтті бетонды зауыттың құрылысы, ұсақталған тасты шығару бойынша үш зауытты салу сияқты жобалар іске асырылуда. 1985 жылы облыста қана 14 млн. дана кірпіш өндірілген кірпіш өндірісін қалпына келтіру әлеуеті бар.
Ауыл шаруашылығы өнімінің өндірісі. Өсімдік дақтарын егуге арналған негізгі қоры – су қорының тапшылығына қарамастан, өңірде мал шаруашылығы саласында жақсы мүмкіншіліктер мен перспективалар бар.
Агроөнеркәсіп кешенінің дамуы 1647,0 мың. бастан (1985 жылы) ағымдағы 780,5 мың басқа дейін қысқартылуды ескере қой және ешкі басының қалпына келтірілуіне бағытталуы тиіс Бұдан басқа облыстың АӨК дамуының перспективалық бағыты ретінде түйе шаруашылығы және түйе шаруашылығынан алынатын өнімді шығару (жүн, шұбат және т.б.) табылады.
Мал шаруашылығы саласының тиімді дамуы мақсатында, мыналар қажет:
тұқымды базаны дамыту және мал және құстың генетикалық әлеуетін арттыру;
тұрақты азық базасын қалыптастыру және малдың балансталған асырауын қамтамасыз ету;
мал шаруашылығында орташа және ірі өндірісті қалыптастыру үрдістерін ынталандыру, оны өнеркәсіптік негізге шығару;
осы заманғы технологияларға негізделген жаңа өндірісті және қолданыстағы мал шаруашылығының қуаттылығын арттыру;
мал шаруашылығы өнімдерін шығарудың технологиялық үрдістерін модернизациялау.
Осыған байланысты, ерте кезде өңірде жарма және құрама жемдерді, макарон өнімдерінің шығаруын қалпына келтіру мүмкіндігін қарастыру мақсатқа сай. Өсімдік шаруашылығында жер өңдеудің қауіпті аймағында орналасуын ескере келе суландырылатын жер өңдеуін қалпына келтіру басымды болып табылады.
Балық шаруашылығын дамыту. «Сырдария өзенінің арнасын реттеу және Арал теңізінің солтүстік бөлігін сақтап қалу» атты жобасын іске асыру Арал ауданында балық кластерін құруға мүмкіндік береді және ол келесі құрауыштарды қамтиды:
өзен жүйелерін суландыру, балық қорларын рационалды пайдалану және қорғау, балық қоймаларын кеңейту;
өнеркәсіптік аулау және балық өнімін жаңғырту, дайын өнімді сату бойынша жүйені құру;
шыны пластикалық қайықтардың өндірісі;
ғылыми әлеуеттің дамуы мен кадрларды даярлау.
Қостанай облысы
Экономикалық дамудың стратегиясы. Болашақта өңір аграрлық өндірістің және ауыл шаруашылығы өнімнің жаңғыртудың ірі орталығының рөлін сақтап қалады, сонымен қатар мамандандырылған тау кен металлургиясы мен жаңғырту өнеркәсібінің бәсекеге қабілетті түрлерінің дамуы арқасында, өңірдің индустриялық әлеуеті да күшейеді.
Тау-кен металлургиясы кешенінің технологиялық деңгейінің өсуі мен дамуы. Негізгі тіреу жоғары технологиялық өнімнің шығару өсімін қамтамасыз ететін жоғары қосымша құны бар өнімді шығаратын қолданыстағы тау-кен металлургиясы өнеркәсібінің жаңғырту өндірістерін жетілдіруге, сыртқы нарықта оны экспортын кеңейтуге және ішкі нарықтың тұтынуын қанағаттандыруға бағытталады.
2014 жылға дейін ҮИИДМБ шеңберінде облыста қуаты жылына 200 мың тоннадан кем емес арнайы болатты шығару бойынша аз тонналы өндірісі құрылатын болады. Қолданыста бар әлеует болат прокатының жылдық көлемінің өндірісін 450 мың тоннаға дейін арттыруға мүмкіндік береді.
Болашақта жылына 500 мың тонна түйіршіктелген шойынның, 1,4 млн. тонна ыстық кесекшеленген темірдің және жылына 100 мың. тонна рельс өнімінің өндірісін игеру жоспарлануда. Күйдіргіш машинаның құрылысы жоғары сапалы темір рудалардың құйындарын өндіруге мүмкіндік береді.
Өңірдің ресурстық қоры негізінде өндірісті дамыту. Өңірдің ресурстық әлеуетінің өнеркәсіптік пайдалануы жер қойнауын, темір рудалы, бокситтердің, алтынның, молибденнің, никель-кобальттің, титанды-цирконийдің, хризотил-асбесттің, қоңыр көмірдің, көмір сутегінің кен орындарын пайдалануға шарттарды жасасу жолы арқылы іске асырылатын болады.
Жалпы таратылған пайдалы қазбаларға жер қойнауын пайдалану бойынша операцияларды жүргізуге 52 шарт іске асырылатын болады:
құрылыс және кірпіш шикізаты;
цемент шикізаты: әктас және цемент балшықтары.
Қолданыста бар шикізатты жаңғырту үшін мыналар іске асырылады:
Рудный қаласында цемент зауытының құрылысы;
кварц-каолин-полево қалақшалық шикізатты жаңғырту бойынша байыту фабрикасын салу, Денисов ауданы;
Қостанай қаласында асфальтті бетон зауытының құрылысы;
Городищен кен орнында кварц диориттерін ашық ұсақталған тастарға жаңғырту, Денисов ауданы.
Жаңғырту өнеркәсібін дамыту. Өңір пен республиканың тұтынуларын есептегенде, жаңғырту өнеркәсібі бірнеше перспективалық бағыттарда дамиды:
Ауыл шаруашылық машина жасау. Өңір үшін негізгі болып табылатын аграрлық кешенін тиімді дамуын қамтамасыз ету үшін ҮИИДМБ шеңберінде Қостанай қаласында ауылшаруашылығы техникасын шығару бойынша кәсіпорындардың құрылысы жоспарлануда.
Көліктік машина жасау. Облыстағы бұдан былай машина жасауды дамуы сол сияқты ҮИИДМБ жобаларының Қостанай қаласында жол-құрылыс техникасы мен автобустардың өндірісін іске қосу шеңберінде іске асырылатын болады. Облыс сол сияқты қорғаныс машина жасау саласында салалық маманданымның орталығы болады.
Аграрлық сектордың дамуы. Аталған бағыттың дамуы ауылшаруашылығы өнімдерінің әр түрлерін өндіруде республикалық озаттардың бірі болып табылатын өңір үшін басымды.
ҮИИДМБ сәйкес жемдеу алаңдарының, ет өңдейтін, диірмен және сүт кешендерінің, сүт тауарларының фермалары, құс фабрикасының құрылысы, құс етін қайта өңдейтін өндірістердің жетілдірілуі мен кеңейтілуі жоспарланған. Ауылшаруашылығы саласында 33,2 млрд. теңге сомасына 1 700 астам жұмыс орындарын құрумен 34 инвест жобалары іске асырылатын болады.
Кезеңмен 10,1 млрд. теңге сомасына 608 жұмыс орнын құрумен пайдалануға 11 жоба берілді, оның ішінде 3 мал шаруашылығында, 2 құс шаруашылығында, 6 өнімді жаңғыртуда.
Мал шаруашылығы саласында тұқымдас мал шаруашылығының 37 аттестацияланған субъектілердің әлеуетін күшейту негізінде тұқымдас мал шаруашылығын дамыту басымды болады. Тұқымдас жылқы шаруашылығы Қостанай тұқымдас жылқыларды көбейту жолы арқылы және оның негізінде бірегей тұқымдас сапаларына ие қазақтың салт тұқымдастарын шығару дамиды.
Ылғал сақтандырғыш технологиялар арқылы астық дақылдарының алаңдары 100% дейін кеңейтіледі, жер қорларын тарту есебінен егістіктердің алаңдары 173,5 мың. өседі. Ауыл шаруашылығы өнімін әртараптандыру басты міндет болады: астық дақылдарының егістік алаңдары 4100 мың га. қысқартылады, май дақылдарының егістіктері 4,9 рет арттырылады, көп жылдық ірі бұршақтардың, жер суландыру алаңдары 3,4 арттырылады, азық дақылдарының егістіктері 7 мың.га арттырылады.
Агроөнеркәсіп кешеннің ары қарай жетілдірілуі өңірқа аталған салада «озаттар» санында қалуға, сонымен қатар ауылдағы өзіндік жұмыс істейтіндердің санын қысқартуға және АӨК жұмысшыларының пайдасын арттыруға мүмкіндік береді.
Облыстың энергетикалық кешенінің дамуы қолданыстағы электр станцияларында жаңа қуаттарды ендіру арқылы оларды кеңейту, қалпына келтіру және жетілдіру іске асырылатын болады. Электр қуатының тапшылығын жабу, облыстағы экспорттық әлеуетін арттыру үшін, облыста жылу энергетикалық кешенін оның ішінде қуаттылығы 2000 МВт «Приозерный» базасының негізінде Торғайлық (Құшмұрын) ЖЭС құру мақсатқа сай. Облыстың көмір кен орындарында жалпы қуаттылығы жылына 119 млн тонна кесімдерді салуға болады, бұл жиынтық қуаттылығы 20 мың. МВт электростанциялардың жұмысын қамтамасыз етеді.
Облыстың оңтүстік өңірлері (Арқалық қаласы, Амангелді және Жангелді аудандары) желді электр станцияларын құру үшін үлкен желді энергетикалық әлеуетіне ие. Аталған өңірді электр қуатымен қамтамасыз ету үшін Арқалық қаласында қуаттылығы 10 МВт желді электр станциясының құрылысы мақсатқа сай.
Шағын және орта кәсіпкерлікті ынталандыру. Осы саладағы стратегиялық міндеттердің бірі болып ірі жүйе құрағыш кәсіпорындардың негізінде оларды маркетингтік, жабдықтау және басқа ілеспе функцияларға тарту жолымен кіші кәсіпорындарды құру табылады. Бұл өңірдің қолданыстағы ірі кәсіпорындардан қажетті мультипликативтік әсерін қамтамасыз етеді, кіші және орта кәсіпкерлікті күшейтіп, шығарыланатын өнімде қазақстандық қамтудың көрсеткіштерін арттыруға мүмкіндік береді.
Аутсорсинг негізінде қосалқы өндірістерді құру мүмкіндігі облыстың «ССТӨБ» АҚ, «Қостанай минералдары» АҚ, «Метал Трэйдинг» АҚ, «АгромашХолдинг» АҚ сияқты және тағы басқа, бірқатар ірі кәсіпорындарда бар. Қосалқы өндірістерді жүргізу жұмысшылардың ұстауына, цехтарды жөндеуге шығындарды төмендетуге мүмкіндік береді, бұл кәсіпорынмен өткізілетін өнімге бағасын төмендетуге әсерін тигізеді.
Алматы облысы
Экономикалық дамудың стратегиясы. Перспективалық маманданымның қалыптасқан жағдайын ескере келе, облыс ауылшаруашылығы өндірісін қарқындату және кластерлік тұрғысы негізінде оның өнімін терең жаңғырту бағдарымен республиканың ірі агро индустриялық базасы ретінде айқындалады. Алматы қаласының даму перспективаларын есептегенде өңір мегаполистің азық-түлік белдеуі және қарқынды агломерациялық өсудің аймағы ретіндегі рөлі күшейтіледі.
Өңірдің аграрлық мамандануын тереңдету. Облыстың жағымды табиғи-климаттық жағдайлары ауылшаруашылығы, өсімдік және мал шаруашылығы сияқты өндірісін дамытуға мүмкіндік береді. Осыған байланысты, облыста негізгі кәсіпорындардың айналасында агрокешендердің тоғыз бағыт бойынша дамуы көзделген.
Мал шаруашылығы. Кіші салалардың дамуының басымды ет, сүт, жүн өндірісі және құс шаруашылығының өндірісі болады.
Саланың перспективалық саласы болып биязы жүнді қой шаруашылығын дамыту және Шығыс Қазақстан және Жамбыл облыстарының жаңғырту кәсіпорындары үшін жүнді шығару табылады. Даму үшін жағымды жағдайлары бар аудандары Сарқанд, Ақсу, Көксу, Панфилов және Қаратал.
Ет кластері Алматы агломерациясын барлық өңірлерінде қалыптастырылатын болады. Шикізатпен қамтамасыз ету мақсатында, болашақта дамыған инфрақұрылымы бар осы заманғы жемдеу кешендерін 500 басқа Жамбыл өңірінде, Ақсу және Көксуда әрбіреуінде 2500 бас және 5000 ІҚМ Балқаш ауданында ашу жоспарлануда.
Сүт шаруашылығының кластерін «ҚазРосБройлер» ЖШС, «Аллель Агро» АҚ, «Бент және «Бесат ЖШС» ірі құс фабрикаларының негізінде дамыту ескерілген, ішкі нарықтағы құс етінің импортын 70% дейін орнын басу күтілуде. Сүт кластері «Райымбек Агро» ЖШС негізінде құрылатын болады, шикізаттың жеткізушісі Жамбыл, Іле, Талғар және Қарасай аудандарының шаруашылықтары. Болашақта Қарасай және Алакөл аудандарында осы заманғы сүт тауарларының фермаларын ашу жоспарлануда.
Балық шаруашылығын бұдан әрі дамыту үшін Балқаш ауданында «Отес Атил» балықты өңдеу зауытын, Еңбекшіқазақ ауданында тұтас қуаттылығы жылына 1400 тонна шикізатты жаңғыртудың тоған шаруашылығын, индустриялық бекіре балық шаруашылығы цехын салу ескерілуде.
Жүн кластерін дамытуда жүнді жаңғырту бойынша 2 кәсіпорын тартылған: Жамбыл ауданының «Қарғалы» АҚ және Райымбек ауданының «Текес Түбіт» СПК қуаттылығы жылына 3000 тонна. Талдықорған қаласында жүнді жаңғырту бойынша Талдықорган ПОШ» ЖШС қуаттылығы жылына 2000 тонна жаңғырту зауытын салу жоспарлануда.
Кооперация және ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілердің негізінде 5 бағыт бойынша дайындау орталықтарын құру жоспарлануда: соғым пункті, қаймағы айырылмаған сүтті жинау пункті, жеміс сақтау, машина-технологиялық станция және тамшылатып жер суландыру.
Өсімдік шаруашылығы. Перспективалық бағыт болып жүгері, қант қызылшасын, майлы дақтарды, темекі, азық дақылдарын, жеміс шаруашылығы және жүзім шаруашылығын өндіру табылады. Өңірдегі өнімділікті арттырудың ең перспективалық бағыты болып жер суландырылатын жерлерді және ылғалды және ресурсты сақтандырушы технологияларды кең пайдалану табылады. Бұл жағдайда облыстың егін шаруашылығын ауа райының жағдайларынан тәуелділігін қысқартып, жыл сайын тұрақты көрсеткіштерге жетуге болады.
Жеміс шаруашылығының кластері. Оның ядросын Еңбекшіқазақ ауданының «Голд Продукт» АҚ мен Талғар ауданының «Южный» ЖШС, Еңбекшіқазақ, Қарасай, Талғар, Панфилов және Ұйғыр аудандарының ауылшаруашылығы өнімінің жеткізушілері құрайды, Бақ шаруашылығы жандандырылуда, дайындау-өткізу базасы дамуда. Әлемдік нарықта алмалардың оның ішінде Апортты генетикалық таза түрлерін өткізу мүмкіндігі бар.
Жүгері кластері. «Жүгері астыққа» агрокешенін Еңбекшіқазақ және Панфилов аудандарында құру жоспарлануда. Қолданыстағы «АзияАгроФуд» ЖШС, «Жаркент крахмал сірне зауыты» және Еңбекшіқазақ ауданының жаңа «Шелек».
Қант кластері. «Қант кластері» агрокешені Алматы агломерациясының аймағында құрылатын болады, ядросы ретінде Іле ауданындағы Алматы Қанты, шикізат жеткізушілері – Алматы қаласының маңындағы аудандары, Солтүстік – Шығыс аймағында Көксу ауданының «локомотив – кәсіпорны» «Көксу Шекер» АҚ, Ескелді, Қаратал, Көксу аудандарының және Талдықорған қаласының жеткізушілері болады.
Шарап шаруашылығын ары қарай дамыту үшін облыста Еңбекшіқазақ, Қарасай, Панфилов, Іле, Талғар және Ұйғыр аудандарында жалпы қуаттылығы жылына 70 млн. литр 14 шарап зауыты бар. Шикізат және дайын өнімнің сапасын жақсарту жағдайында, өндірісті кеңейту мүмкіндіктері бар.
Халықты өз өндірген өніммен қамтамасыз ету мақсатында, Алматы қаласының маңында 31 жобаны іске асырумен азық-түлік белдеуін қалыптастыру жалғастырылатын болады, 2010 жылы 12 енгізіледі.
Азық-түлік өнеркәсібінің дамуы. Саланы дамыту бойынша негізгі бағыттар болып облыста өндірілетін ауылшаруашылығы шикізатын жаңғырту, және ет пен сүт өнімдерін, өсімдік майын, қант, ұн, шарап шаруашылығын, темекі өндірісін шығару болады. Соя, қызанақты, жүгері-крахмал сірнесін жаңғыртуға, лимон қышқылын, қоюланған және құрғақ сүтті, балық және ет консервілерін өндіру мүмкіндіктері бар.
Шаруашылық айналымына пайдалы қазбалардың кен орындарын тарту. Облыстағы тау өндіру өнеркәсібін дамыту перспективасы негізінен уран кен орындарының (Көлжат және Сұлошоқын) бар болуымен байланысты. Оның қорлары бойынша облыс республикада орынды алады.
Кен өндіру өнеркәсібін дамытудың басқа бір бағыты болып алтын кен орындары өнеркәсібі табылады. Алтын құрайтын кен орындарының қорлары бойынша облыс республикада 7 орынды алады. Ең перспективалы кен орындары болып Арқарлы және Көксай болып табылады, Бағыттас құрамдас бөлігі ретіндегі алтынның ірі қорлары Қосқұдық, Шынасылай қорғасын-мырыш кен орындарында, Қасқырмыс, Восток-I, Жіделі сым-порфирленген кен орындарында бар.
Болашақта облыста алтын кен орындарының негізінде алтынды өңдеу өнеркәсібін, сонымен қатар зергер өнеркәсібі сияқты жоғары шектерді ұйымдастыру мақсатқа сай.
Өңірде вольфрам кендері мен қалайының едәуір шикізат базасы бар. Ол Боғұты ірі кен орны және Қарағайлы-Ақтас қалайы-вольфрамды кешенді кен орны.
Қазіргі кезде Қазақстанда металдық қалайының өзіндік өндірісі жоқ, осы металға деген тұтыну импорт жеткізулері арқасында қанағаттандырылады. Қалайы мен оның негізіндегі қорытпалар импортының деңгейі жылына шамамен 1,2-1,3 мың тоннаны құрайды.
Осыған байланысты, елдегі жоғары сұранысты ескере келе, қалайыны өңдеу және жаңғыртуды бастау мүмкіндігін қарастырған жөн.
Құрылыс материалдар өнеркәсібінің дамуы. Бекітілген қорлары бар рудалық емес шикізат кен орындарын игеру үлесі 55% құрайды, геологтық барлау жұмыстары жүргізіліп жатқан перспективалық алаңдардың бекітілген қорларға деген арасалмақ саны шамамен 22%.
Облыста цемент және оның қоспаларын, қаптау тасының кен орындарының, (граниттер, габбро, әктас және фарфор тасы) минералдық тұздардың бай шикізат қорлары бар.
Жалпы тарлаған пайдалы қазбалардың едәуір әлеуетінің бар болуын, ыңғайлы көлік инфрақұрылымын және еңбек ресурстарының үлкен әлеуетін, сонымен қатар облыстың өзінде және Алматы қаласында, республиканың көршілес облыстарында құрылыс материалдарына деген сұранысты ескере келе, құрылыс материалдарының өндіріс көлемдерін қалпына келтіру мәселесін қарастыру қажет.
Жеңіл өнеркәсіпті жандандыру. Кеңес кезеңінде облыста жеңіл өнеркәсібінің жеткілікті дамыған саласы жұмыс істеді: 1985 жылы 10,6 млн.шаршы метр маталар, 16 млн.дана тоқыма бұйымы, өндірілді, салада 21 мыңнан астам жұмысқа тартылды. Алайда, 2008 жылға қарай маталардың өндірісі 127 рет 0,135 млн. шаршы метр дейін, тоқыма бұйымы 180 рет 0,089 млн. данаға қысқартылды.
Облыс халқының жоғары санын, сонымен қатар жеңіл өнеркәсібінің еңбек сіңіруін және еліміздегі саланың отандық өнімінің жоқ болуын ескере келе, жеңіл өнеркәсібін қалпына келтіру мәселесін қарастырған жөн. Қолдағы бар шикізат базасынан, өндірістік әлеуеті мен АӨК жүндік кластерді қалыптастырудан шыға, саланың перспективалық даму бағыттары: жүн маталарын өндіру, тоқыма өндірісін, тері өндірісін арттыру болып табылады.
Арнайы экономикалық және индустриялық өңірлерді қалыптастыру. Панфилов ауданында «Қорғас» ХШЫО құрылысы жүргізілуде. Өңір аумағында тек отандық қана емес, сондай-ақ кәсіпкерлікпен айналысатын шетелдік нысандар орналастырылатын «Қорғас – Шығыс қақпасы» шекара маңындағы сауда-экономикалық аймағы» АЭА-ын құру қарастырылды.
Бұдан басқа, Алакөл ауданында ірі көлік-логистикалық орталық ретінде «Достық» АЭА-ын құру жоспарланып отыр. АЭА аумағында жергілікті шикізат пен құрамдастарды пайдалану арқылы өнім шығару бойынша қосымша өндірістер ұйымдастырылатын болады.
Қапшағай қаласында «Арна» индустриялық аймағын құру Алматы қаласынан шығарылатын өнеркәсіптік кәсіпорындарды орналастыру сұрақтарын шешуге мүмкіндік береді. (ААМЗ, Киров атындағы зауыт, «Өндірістік электрліжабдықтар» ЖШС және басқа). Бұл жерде әр саладағы 150 кәсіпорынды орналастыру, соның ішінде құрылыс, жиҺаз индустриясы, кәбіл өнімін, пластмасса бұйымдарын, құрғақ құрылыс қоспаларын шығаратын зауыттар, ТБҚ және металл құрастырмаларын, минералдық плиталарды шығару бойынша кәсіпорындар жоспарланып отыр.
«Алматы Жиһаз» индустриялық аймағы аумағында жиһаз бөлшектерін шығару бойынша өндірістік корпустың 1-ші кезекті құрылысы, 22 кәсіпорынды, көлік-логистикалық орталықты орналастыруға арналған өндірістік корпустың 2-блогының құрылысы жоспарланып отыр.
«Талдықорған» индустриялық аймағының аумағында 15-ке жуық ауылшаруашылық өнімдерін жаңғырту кәсіпорындарын және ауыл шаруашылығына арналған механикаландыру құралдары өндірісін, құрылыс индустриясы және тоқыма өнеркәсібін орналастыру жоспарланып отыр.
Жаңартылатын энергия көздерін дамыту. Облыс энергияға тапшы болып табылады, облыс бойынша электр қуатына қажеттілік 50 пайызға меншікті энергия көздерімен жабылады.
Талдықорған қаласында қуаты 260 МВт ЖЭО құрылысының жобасын іске асыру өңірді электрмен жабдықтау проблемасын жартылай шешу арқылы отын ресурсын пайдалану тиімділігін көтеруге мүмкіндік береді, облыс орталығын электрмен жабдықтауды және жылумен жабдықтау сенімділігін қамтамасыз етеді, сондай-ақ жаңа жұмыс орындарын құрады.
Облыстың энергиямен қамтамасыздығын көтеру үшін, Мойнақ СЭС және Балқаш ЖЭС құрылысынан басқа, шағын СЭС құрылысы қажет. Болашақта жиынтық қуаты 306,7 МВт болатын 23 шағын СЭС құрылысы қарастырылып отыр.
Облыстың балама энергетикасын дамытудың болашақтағы басқа бағыты болып жел энергетикасы табылады. Болашақта Шелек жел дәлізі және Жоңғар қақпасында қуаттылығы 5-тен 300 МВт дейінгі жел электрстанцияларының құрылысы тиімді.
Туризмді дамыту. Облыстың туристік әлеуеті айтарлықтай табиғи-рекреациялық ресурстардың болуымен сипатталады. Облыста «Алтын-Емел», «Көлсай көлдері», «Іле Алатауы» және «Шарын», Алматы және Алакөл қорықтары мемлекеттік ұлттық табиғи парктері орналасқан. Барлық табиғи-қорықтық қорының нысандарында, мемлекеттік ұлттық табиғи парктерінде рекреациялық және экологиялық туризмді дамыту бойынша жұмыстар жүргізілуде.
Алматы облысы емделу және демалысқа тек ішкі сұранысты ғана емес, шетелдік туристерді тартуға арналған айтарлықтай табиғи-климаттық әлеуетке ие. Аталған өнімді тарату үшін сәйкес инфрақұрылым – әртүрлі мамандандырылған және қызмет деңгейлі шипажайлар және курорттар қажет.
Облыста туризмнің төмендегі бағыттарын келешекте дамыту қажет:
Жамбыл, Талғар аудандарында мәдени-танымдық туризмді;
экологиялық – Еңбекшіқазақ, Қарасай, Кербұлақ, Ұйғыр, Райымбек, Балқаш аудандарында, Текелі қаласы;
емдеу-сауықтыру – Ақсу, Алакөл, Панфилов аудандарында, Қапшағай қаласы.
Бұдан басқа, облыста ірі турнирлер мен олимпиялық ойындарды өткізуге арналған ойын бизнесі орталығын, туристік және спорттық-көңіл көтеру орталықтарын, «Жаңа Іле» шоу-бизнесі орталығын құру жобасы бар. Аталған жобаны іске асыру 120 мыңға жуық адамды жұмыспен қамтиды.
Алайда, нашар туристік инфрақұрылым, туристік нысандарға жолдың нашар жағдайы, сервистік қызметтің төмен деңгейі және кәсіпқой кадрлардың жоқтығы республика экономикасында облыс мамандандырылуының стратегиялық бағыты болып табылатын туризмнің дамуына кедергі жасайды. Осыған байланысты, Бірлік – Алмалық – Рысқұлов – Қазстрой - Ақ-бұлақ 0-20,3 км автомобиль жолының құрылысын, «Үшарал – Достық» 0-184 шақырым автожолын жаңарту, «Алматы - Өскемен» 118-259 шақырым автожолын қаржыландыру мүмкіндігін қарастыру қажет.
Батыс Қазақстан облысы
Экономикалық дамыту стратегиясы. Қалыптасқан мамандандыру есебімен және өңірдің профильді салаларының келешегі үшін өңір табиғи газ және газ конденсатын, сондай-ақ АПК және бәсекеге қабілетті өңдеуші өнеркәсіп сегменттерін дамытудың жетекші орталықтарының бірі болып қала бермек.
Өнеркәсіп. Облыс өнеркәсібі соңғы 20 жылда өз құрылымын – 1990 жылғы дамыған өңдеуші өнеркәсіпті өңірден (85,4% өнеркәсіптік өндіріс құрылымында) басымдылықты кен өндіруші өнеркәсіпке, соның ішінде мұнай-газды өңірге дейін айтарлықтай өзгертті. Мұндай жағдайдың екі түрлі жағы бар. Бір жағынан алғанда, мұнай-газ өндіру өнеркәсібінің қарқынды дамуы өңірдің дамуына қуат береді және өзге де өндірістің дамуына негіз жасайды, екінші жағынан бір саланы шектен тыс басымдылығы облыс экономикасына моношикізатты сипат береді және базалық саладағы құлдырау жағдайында оны әлсіз етеді. Озат мұнай-газ саласының экономикалық өсуін қолдау. Облыс көмірқышқыл шикізаты қорына өте бай, осыған байланысты болашақта облыстың көмірқышқыл шикізатын өндірудің және табиғи газды жаңғыртудың ірі орталығы ретіндегі рөлі сақталады. 2020 жылға Қарашығанақ кен орнында газ өндіру көлемі 2,3 есеге өседі, бұл ретте республикалық ауқымда газ өндіру 2020 жылға облыс үлесі 34,4% құрайтын болады. Озат салалардың экономиканың басқа да салалары мен әлеуметтік өмірге индустриялық және инновациялық импульстерін тиімді трансляциялау, оның рөлін жергілікті тауарлар мен қызметтерді тұтынудағы ролін көтеру, халықты жұмыспен қамту сұрағы облыстың шешуші тапсырмасы болып табылады.
Мультипликативтік нәтижеге жету. Қосылған құны жоғары өндірістерді ынталандыру, қосалқы, қызмет көрсетуші және жаңғыртушы шағын және орташа кәсіпорындар блогын қалыптастыру, сондай-ақ қызмет көрсетуші және қосалқы кәсіпорындар күштерін біріктіру есебінен жүйе жасаушы компаниялар айналасында кластерлер қалыптастыру облыс үшін маңызды тапсырма болып табылады.
Облыста мұнай-газ секторын дамытудан және оның ішкі экономиканың қабысқан салаларына әсерінен болатын мультипликативтік нәтиже төмендегі жағдайларда көрінеді:
жетекші мұнай-газ секторын дамыту есебінен экономиканы модернизациялау және өңірдің шикізатты емес секторын дамытудан;
қолда бар инфрақұрылым негізінде «Мұнай-газ машиналарын жасау» кластерін құру есебінен машина жасауды дамыту;
құрылған газ өңдеу зауытында тауар газды жаңғырту арқылы іле тұтынушылар мен кәсіпорындарға жеткізу.
Өндірілген көмірқышқыл шикізаттан алғашқы қайтаөзгерімді дамыту. Жетекші әлемдік сарапшылардың есептеулері бойынша, жыл сайын сығымдалған газға сұраныс ұлғайып отырады, жуық арадағы 10 жылда 25%-ға және 2020 жылы 4 трлн. м3 жетеді. Бұл ретте негізгі тұтынушы-елдерде (Еуроодақ) оның өнідіріс айтарлықтай төмендейді. Осыған байланысты, облыста республика қажеттілігін қамтамасыз етіп, сондай-ақ экспорттау үшін сығымдалған газ өндірісін ұйымдастыру мүмкіндігін қарастыру қажет. Өткізу нарығын әртараптандыру мақсатында Қарашығанақ кен орнында газөңдейтін зауыт құрылысы мүмкіндігін қарастыру қажет.
Өндірілген көмірқышқыл шикізаттан жоғары қайтаөзгерімді дамыту. Облыстағы өндірілетін көмірқышқыл шикізатты кешенді игеру үшін қосарлама өндіру өнімдерін игеру тиімді. Өнеркәсіп үшін болашақта мәні бар, құрамында өнеркәсіптік аумақта бром, йод, хлорлы натрий, хлорлы кальций, басқа да тұздар және сирек элементтер кездесетін мұнай кен орындарының пласт суларын пайдалану сұрағын қарастыру тиімді.
Қарашығанақ газ кен орындары базасында метанол, полипропилен, метионин, формальдегидті шайыр, метил-трет-бутилді эфир, жоғарыоктанды жанармай және дизель отыны өндірісі енетін газхимиялық кешенінің құрылысы қарастырылған.
Сондай-ақ, «Қазақстандық минералдық ресурстар» тау кен компаниясы» ЖШС-мен Үшбас және Герес кен орындары базасында «МАФ/ДАФ минералдық тыңайтқыштары өндірісі» жобасын іске асыру бойынша жұмыстар жүргізілуде. Бұнымен қатар, қазіргі уақытта «БатысКалий» ЖШС калий минералдық тыңайтқыштарын өндіру бойынша жоба іске асырылады. Жобаның қуаттылығы – жылына 1000 мың. тонна калий тыңайтқышын шығарылады.
Мұнайдың қайта өзгерім өнімі болып жол битумы өндірісін ұйымдастыру болып табылады. (еліміздің жылдық қажеттілігі 1 млн.тоннаға жуықты құрайды). Жол битумынан басқа битумнен айталық, рубероид өндірісі, шатыр материалдары және басқаларды өндіруді ұйымдастыру мүмкіндігін қарастыру қажет.
Газды тиянақты жаңғырту жолымен азот тыңайтқышы өндірісі газ өндіру саласын дамытудың келешектегі бағыты болып табылады.
Машина жасау және металлды өңдеуді жаңғырту және дамыту. Облыс дәстүрлі түрде еліміздің жоғары дамыған машина жасау орталығы болып табылады. 1985 жылы саланың облыстағы өнеркәсіп саласындағы үлесі 30,4%-ға ие болған, 2009 жылы 1,7%-ға дейін қысқарып, саладағы персонал саны 25,1 мың.адамнан (1985 жылы) 4,1 мың адамға дейін (2009 жылы) азайды.
Бұған қарамастан, облыстың қолда бар машина жасау кешені бірқатар шешуші бағыттар бойынша саланың дамуы үшін айтарлықтай әлеуетке ие.
Еліміздің батыс аймағындағы мұнай-газ өнеркәсібінің дамуымен байланысты қазіргі нарық жағдайы есебімен, бұрынғы әскери бұйымдарын өндірген «Металлист» зауыты мұнай-газ кешеніне арналған жабдықтарды дайындауға бағдарланған.
Бұрынғы қорғаныс кәсіпорындарының азаматтық мақсаттағы өнімдерді шығаруға бағдарланғандығы облыстың индустриялық дамуының маңызды бағыты болып табылады: тез жүретін және патрульдік катерлер, 500 тоннаға дейін су сиятын кемелер.
Металлды өңдеу саласында «ҚазҚұбырӨнеркәсіп» ЖШС базасында обсадты және сорғылы-сығымдағыш құбырларды шығаруды, ал «СПП «Металл бұйымдары» ЖШС базасында – металлқұрылымдарын ыстық мырыштау бойынша қызметтерді көрсетуді дамыту маңызды.
Құрылыс материалдары өнеркәсібін дамыту. Облыста құрылыс материалдарының игерілген және пайдалануға дайын кен орындары базасында келесі өндірістерді ұйымдастыру және/немесе қайта жаңғырту мүмкіндігі бар:
Облыстың Тасқала және Теректі аудандарында орналасқан цемент шикізаты кен орындары базасында цемент зауытының құрылысы (шикізат қоры шамамен 200 млн. тонна);
Зеленовский және Теректі аудандарында орналасқан керамзит сазбалшықты Погодаевский кен орны базасында бетонға арналған (керамзит) жеңіл толтырғаш дайындау бойынша жаңа өндірісті қайта жаңғырту және құру;
Зеленовский ауданында орналасқан кварц құмды Цыгановский кен орны базасында шыны өндірісін ұйымдастыру;
Теректі ауданында орналасқан, қыш шикізаты кен орны Федоровский-2 базасында керамикалық тақтайша бұйымдарын дайындауға арналған қыш өндірісін ұйымдастыру (тақтайша және басқа);
сазбалшықты материалдан керамдор (жасанды қиыршықтас) шығару бойынша жаңа өндіріс құру;
№ 102 және 96 кен орындарының гипс үйіндісін пайдалану (шикізат қоры шамамен 15 млн. м3 Акжайық ауданында гипстен жасалған бұйымдарды шығару бойынша өндірісті ұйымдастыру үшін (алебастр, гипсокартон, құрғақ қоспалар және басқалар.).
АӨК-ні дамыту. Аграрлық сектордың табиғи-ресурстық әлеуеті ішкі сауда нарығын негізгі тамақтану өнімдерімен қамтамасыз етудің тұрақтылығын және толықтығын қамтамасыз етуге, сондай-ақ астықтың, ұнның, макарон өнімдерінің және ет өнімдерінің артығын облыстан тысқары таратуға мүмкіндік береді. Осы уақытта ерте шыққан көкөністер, жеміс-жидектер, құс еті және сүт өнімдері жеткіліксіз өндіріледі.
Мал шаруашылығы. Ауыл шаруашылығының негізгі саласы болып мал шаруашылығы табылады, оның үлесіне 2009 жылы 63% тиді. Соңғы 20 жылда мал басының қысқаруына және өндірістің төмендеуіне қарамастан, орасан жем қажеттілігінің болуы (жайылым алаңы 10 млн. га жетеді) ет малының, қоймалын, табын аттарын дамытуға арналған мүмкіндік туындатып отыр.
Облыста қазақтың ақ бас мүйізді ірі мал тұқымын, ет-сүт бағытты кушум тұқымды аттарды, еділбай тұқымды етті-майлы қойларды өсіру өте тиімді. Импорталмастыру мақсатында ет бағытты құс фабрикасын, шошқа өсіру кешенін, сүт-тауарлы фермалардың құрылысы жоспарланып отыр.
Ет және сүт өнімі өндірісі көлемін ұлғайту ет өңдеу кешені мен суық қасапханаларды, сүт өнімі өндірісі бойынша және шикізат базасын дамытудың технологиялық желілерінің құрылысы бойынша инвестициялық жобаларды іске асыру жолымен қол жеткізуге болады.
Өсімдік өсіру. Өсімдік өсіру саласында дәнді дақылдар өндірісі маңызды бағыт болып табылады. Дәнді дақылдарды егу алаңдарын кеңейту өңірдің құрғақшылық жағдайымен шектелген. Қолда бар егін егу алаңдары (600 мың га) жайлы жылдары 700 мың.тоннаға дейін астық алуға мүмкіндік береді, бұл облыстың екіжылдық қажеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Тұрақты даму мақсатында өсімдік өсіру әртараптандырылуын егістік жерлері құрылымын ұлғайту жағына дәнді дақылдар, майлы және мал азығы үлесін ұлғайту, ресурсүнемдеуші агротехниканы, тамшылатып суару, ғылыми-негізделген себуайналымын енгізуді, элиталы тұқым шаруашылығына қолдау көрсетуді іске асыру және осының негізінде өнімділікке қол жеткізу қамтамасыз ету қажет. Ірі диірмен кешенін, өсімдік майының өндірісі бойынша зауытты енгізу дәнді дақылдар мен май дақылдарын өңдеуден өткізу көлемінің өсімін қамтамасыз етеді. Ішкі нарықтың қажеттілігін толық қанағаттандыру үшін, көкөніс шаруашылығында ірі тауарлы өндірісті өсіру және ерте пісетін көкөністерді өндіруге арналған жылу шаруашылығын ұйымдастыру есебінен картоп егуді және көкөніс егуді дамыту қажет.
Өсімдік шаруашылығындағы ең аз дамыған салалардың бірі болып бақша шаруашылығы қалып отыр, жеміс шаруашылығы өнімдерімен ішкі нарықтың қажеттілігін қамтамасыз ету үшін бақшаларды жаңғыртудың стратегиялық маңызы бар.
Туризмді дамыту. Перспективада 2020 жылға дейін туристік-рекреациялық саласы инфрақұрылымды бәсекеге қабілетті кәсіпорындарды дамытуға бағытталған ішкі және сыртқы инвестиялардың жоғары деңгейге жетуі есебінен және жаңа нысандар құрылысы, ілеспе сервис саласында халықты жұмыспен қамтуға мүмкіндік туғызады (қонақ үйлер, мотельдер, кемпингтер, автожөндеу қосындары, жылдам тамақтану және тұрмыстық қызметтер кәсіпорындары).
Облыстың экологиялық проблемаларын шешу. Өңірдің бірден-бір ірі экологиялық мәселесін шешу – Орал өзеніндегі жағдайды сауықтыру үшін Оралдың Ресей аймағындағы бөлігін және оның Қазақстан Республикасымен келісілмеген жерлерін Сакмара, Орь, Кумак және басқа да негізгі тармақтарын ары қарай реттеуге жол бермеу (су қоймаларының құрылысы және су құрылғыларын қайта монтаждау), Оралды тараптармен келісілген тазарту бойынша жұмыстарды орындау (бұл жұмысты өзеннің басынан бастау қажет).
Межеленген кезеңде Ириклин су қоймасынан санитарлық өткізімдерді ұлғайту мақсатында 1996 жылғы 20 маусымда Шекара маңдық су нысандарын бірігіп пайдалану және қорғау жөніндегі Хаттама ережелерін қарастыру, сондай-ақ сулылық ұлғайту және өзеннің гидрологиялық режимін жақсарту бойынша барлық жұмыстар кешенін өткізуге бөлінген қолда бар қаражатқа кең өкілеттікті бірлескен Қор құру ұсынылады.
Шалқар өзенінің деңгейін ұстап тұру үшін 50,1 шақырымға созылған Барбастау-Шалқар каналын жаңғырту және оның 30 шақырымға созылған гидротехникалық құрылғыларына жөндеу жүргізу қажет.
Ақтөбе облысы
Экономикалық даму стратегиясы. Келешекте облыс аса бәсекеге қабілетті мамандандырылған басымдықты салаларды (құрылыс индустриясы, химиялық өнеркәсіп, медициналық техника өндірісі, ауылшаруашылық өнімін өңдеу) дамытушы өндірісті қарқынды өңдеуші, көмірсутекті және минералдық шикізатты өндіретін әртараптандырылған ірі орталық болып тұғыры болмақшы.
Өнеркәсіп. Өнеркәсіптік кешен облысты дамытушы күш ретінде қала бермек, бұл ретте өңірдің индустриялық реңі: мұнай өндіруші өнеркәсіптер, қара металлургия және машина жасау сияқты базалық салалардың қарқынды дамытумен анықталады.
Өнеркәсіптік экономикалық рөлі және оның әлеуеті еңбек ресурстарын әрекеттестіруде өсе бермек. 2020 жылға облыстың экономикалық қызметтің барлық салалары бойынша инвестициялар көлемі шамамен 2 трлн. теңгеге жетеді және 27 мыңнан астам жұмыс орындары құрылатын болады. Бұл ретте инвестициялардың үштен екі бөлігі 13,5 мың жұмыс орнын құру арқылы өңдеуші өнеркәсіптерге бағытталатын болады. Бұл облыс экономикасының шикізат бағытынан соңғы өнімді жаңғырту және шығаруға біртіндеп ауысатындығын көрсетеді.
Ғылыми-инновациялық инфрақұрылымды дамыту, инновациялық қызметке өңірдің нарықты бәсекеге қабілетті әлеуетке ие, өңірдің ғылыми ұйымдары мен кәсіпорындарын тарту экономиканың жоғарытехнологиялық шикізатты емес секторын қалыптастыру үшін алғышарттар құрады.
Озат мұнай-газ саласында экономикалық өсімді қолдау. 2020 жылы облыстағы мұнай өндіру 7,9 млн. тоннаға өседі және құрайды, газ өндіру айтарлықтай өседі және – 7,8 млрд. м3 құрайтын болады, яғни Жаңажол, Әлібекмола, Ақжар, Ақжар-Шығыс, Урихтау сияқты кен орындарын кеңейту және пайдалануға енгізу есебінен 2 есеге өсетін болады.
Экономика мен әлеуметтік өмірдің басқа да салаларына, оның рөлін жергілікті тауарлар мен қызметтерді тұтынуында, халықты жұмыспен қамтуда көтеруде, озық салалардың индустриялық және инновациялық импульстерін тиімді трансляциялау сұрағы облыстың келешектегі маңызды мәселесі болып табылады.
Мультипликативтік нәтижені іске асыру. Ішкі экономиканың қосарланған салаларына оны ұлттық қайта жандандыру үрдісіне белсенді енгізумен базалық салаларды дамытудан мультипликативтік нәтижені іске асыру маңызды тапсырма болып табылады.
«Ақтөбе» индустриялық технопаркі қазақстандық үлесті ұлғайту бойынша өңірдің Бағдарлама дайындалды, «СНПС-Ақтөбемұнайгаз» АҚ, «ТНК «Қазхром» АҚ және «Ақтөбе мыс компаниясы» ЖШС зерттеулер жүргізілді.
Бұл ретте облыста ілеспе өндірістерді дамытуда ірі компаниялардың ролін күшейту болжамдалып отыр:
«СНПС-Ақтөбемұнайгаз» АҚ-да – кастик содасын, хлорлы газды, тұз қышқылы, синтетикалық каучук өндірісі;
«Қазхром» ТҰК» АҚ-да – тұз қышқылының, синтетикалық каучуктың, фасонды профильдің, ферроқорытпа пештерге, вулканды резеңкеге арналған электродты масса өндірісі;
«Ақтөбе мыс компаниясы» ЖШС – әктас өндірісі.
Тау кен өндірісі өнеркәсібін дамыту. Өңірдің айтарлықтай көмірсутекті қорынан басқа, айталық хром кендері (100% еліміздің қоры), мыс (6,1%), никель (28%), титан (69%) сияқты әлемдік деңгейде қатты пайдалы қазбалар кен орындарына ие болып отыр.
Осыған байланысты, «Юбилейное» кен орындарында хром кенін, алтын рудасын ары қарай өндіруді және жаңғыртуді дамыту, «Актөбе мыс компаниясы» ЖШС мыс қорыту зауытын, 2630 жұмыс орнын құру арқылы іске қосу қажет, жылына 10 мың. тонна никель штейнін өндіретін никель штейні өндірісі бойынша зауыт құрылысы қажет.
Өнеркәсіптің басқа салаларын дамытуды қамтамасыз ететін, ілеспе қайтаөзгерімді металлургиялық өндірістерді дамыту. Хром рудасын жаңғыртудің негізгі бағыты болып хромиттер өндірісі, болатты легирлеуге арналған әртүрлі қоспалар, хром балқымалары өндірісі болуы тиіс. «Қазхром» ТҰК» АҚ ҮИИД МБ шеңберінде 2014 жылға дейін инновациялық технологияларды пайдалану арқылы жылына 440 мың тоннаға дейін жоғарыкөмірқышқылды феррохром өндірісін ұлғайту бойынша жобаны іске асыру қарастырылуда, бұл сондай-ақ қосымша 500 жаңа жұмыс орнын ашуға мүмкіндік туғызады.
2012 жылдан бастап «SBS Steel» ЖШС (700 жұмыс орнын құру арқылы), «Актөбе мыс компаниясы» ЖШС мыс зауыты (2630 жұмыс орны), никель штейні өндірісі бойынша «Батамшы никель зауыты» ЖШС (300 жұмыс орны), «Койтас» тау кен компаниясы» ЖШС никель-кобальт кен никель-кобальт кенін жаңғырту бойынша зауыты (325 жұмыс орны) сияқты жаңа өндірістер және зауыт құрылысын дамыту жоспарланып отыр.
Химиялық және медициналық өнеркәсіпті жаңғырту. Облыста 1985 жылы жылына 100 мың тоннаға жететін минералдық тыңайтқыштар өндірісі жақсы дамыған еді. Қазіргі уақытта өндіріс толығымен жабылған, 4 мың адамға жуық жұмыс орны жабылды.
Өңірде минералдық тыңайтқыштарды өндірісін жаңартуға арналған фосфориттің айтарлықтай қоры жинақталған – Шиелісай кен орны, шикізаттың баланстық қоры 700 млн. тоннаға жуық.
Осыған байланысты, облыс экономикасын әртараптандыру мақсатында, қолда бар өндірістік әлеуетті пайдалана отырып, сондай-ақ бай шикізат базасын ескере отырып, химиялық өнеркәсіпті жаңғырту мүмкіндігін қарастыру қажет. Облыста Шиелісай кен орны базасында Мұғалжар ауданында («Темір Сервис ЛТД» ЖШС) фосфоритті тыңайтқыштарды шығару бойынша өндірісті ұйымдастыру жоспарланып отыр. Жилян кен орнының калий содасының өндірісін игерумен калий тыңайтқышы өндірісі жылына 250 мың тоннаға жеткізуге болады. Облыста аммониттің, құрамында тротилі бар шашка, эмульсиялы жарылғыш заттар өндірісін ұйымдастыруға арналған барлық мүмкіндіктер бар.
Медициналық және фармацевтикалық салаларда Ақтөбе қаласындағы «Ақтөберентген» медициналық зауытын жаңғыртумен байланысты және 16 атаулы дәрілік препараттарды игерумен дәрілік заттар өндірісі бойынша зауыт құрылысын дамытумен байланысты болады («СВС-Фармация» ЖШС).
Машина жасауды жаңғырту және дамыту. Облыс дәстүрлі түрде республиканың машина жасау орталығы деп саналады. 1985 жылы облыстың өнеркәсіп құрылымындағы саланың үлесі 18,5%, 2009 жылы 1,4% дейін қысқартылды. Саладағы персонал саны айтарлықтай қысқартылды – 18,4 мың адамнан (1985 жылы) 3 мың адамға (2009 жылы). Бұған қарамастан, өңірде саланың айтарлықтай өндірістік әлеуеті сақталында, машина жасау үлесіне өңдеуші өнеркәсіп өндірісі көлемінен 13,7% келеді.
Әртүрлі салалар түрлері үшін мұнай-газ машина жасау және аспап жасау саланы дамытудың келешектегі бағыттары болып табылады. Бұрғылау қағы мен қалдықтарды жаңғырту бойынша жабдықтарды қайта шығару "Актөбе мұнай жабдықтары зауыты" АҚ жорамалданып отыр. «Ақтөбе металқұрылымдары зауыты» ЖШС-де сыйымдылығы 10 мың куб.м.-ге дейін резервуарды шығару бойынша цех іске қосылмақшы.
Басқа бағыттар бойынша мына жобалар іске асырылмақшы:
«ТрейдИнтерКом» ЖШС электртехникалық жабдықтар өндірісі бойынша зауыттың құрылысы;
«Газтехкұрылыс» ЖШС көпфункциялы жер қыртысын өңдейтін моделді агрегаттарын құрастыру өндірісін құру;
«Ақтөбе жеңіл металл бұйымдары зауыты» ЖШС Ақтөбе жеңіл металқұрылымдары зауытының өндірістік қуаттылығын кеңейту;
«Көктас Ақтөбе» ЖШС табақ айна зауыты;
«Авиажөндеу зауыты 406 ГА» АҚ әуе техникасына техникалық қызмет көрсету және жөндеу бойынша орталық.
Құрылыс материалдары өнеркәсібін дамыту. Облыста жалпыға таныс пайдалы қазбалар қорына негізделе отырып, құрылыс материалдары өндірісін дамытуды қолға алу қажет. Өнімнің негізгі түрі болып ұсақталған тас кесек өндірісі, жылу оқшаулау материалдары өндірісі болмақ. Облыста жалпы қоры 500 млн. тоннаға жететін Байғанин және Алға аудандарында карбонатты және сазбалшық шикізатының кен орындарына бағытталған. Осыған байланысты, өңірде цемент өндірісі және оның өнімдерін (құрғақ құрылыс қоспалары, темір-бетон құрылымдары және басқалар) өндіру тиімді.
Мұғалжар кен орындарындағы кварц кен орындары негізінде шыны өндірісін ұйымдастыру тиімді, Берчогур кен орны базасында құрылыс тастары (диабазалар) – қиыршық тас және басқалары, Ақжар кен орындарында кірпіш сазы кен орынан – қабырға материалдары.
Осы салада бірқатар ірі жобалар іске асырылмақшы:
2 «ИҚК» ұйымдастыру (Индустриялық құрылыс комбинаты) Ақтөбе қаласында 250 мың. кв. метр тұрғын үй жылына, Ақтөбе қаласында клинкерлі-цементті терминал құрылысы, қиыршық тас өндірісі бойынша үш зауыт, Хромтау қаласында сазбалшық өңдейтін кәсіпорын;
керамикалық бұйымдар өндірісі бойынша зауыт құрылысы (кірпіштер, блоктар, жапсырма тақтайшалар), шыныны өндірістік өңдеу, энергия үнемдеуші және қауіпсіз шыныпакеттер өндірісі, вибропрестелген бұйымдар, шыныпластик құбырлар (3-ші кезек).
Облыста жүнді алғашқы өңдеу бойынша Ақтөбе фабрикасында жылуоқшаулау плитасын шығару, сантехника бұйымдары өндірісі, табақ шынысы өндірісін ұйымдастыру жоспарланып отыр.
АӨК дамыту. Салада мал шаруашылығы дамыған, оның өндірісі жылдан жылға өсіп келеді, ал өсімдік шаруашылығының өнім көлемі табиғи-климаттық жағдайларға байланысты дағдарыста тұр, өйткені облыс аудандары кезеңді құрғақшылық және жылдық жауын-шашын аз мөлшерде түсетін қатерлі егін шаруашылығы аумағында орналасқан.
Мал шаруашылығы. Облыста мал шаруашылығын дамыту үшін орасан әлеуетке ие, қойларды, аттарды түйелерді өсіру бойынша, бұл ретте қолда бар жайылымдар толық пайдаланылмайды. Облыстың көптеген табиғи-климаттық өңірлерінде мал шаруашылығы негізгі және айтарлықтай кепілдемелі ауыл шаруашылығының саласы болып қалып отыр, бұл ретте жартылай шөл далалы және шөлдала өңірлерінде қой шаруашылығын дамыту тиімді: қазақтың құйрықты қылшық жүнді және цигай тұқымды қойлары.
Экологиялық таза жылқы еті мен қымызды өндірудің аса қол жетімді және экономикалық тиімді өндіріс тәсілі болып жылқы шаруашылығы табылады. Аттарды табынмен бағу кейбір технологиялық шектеулермен ұстау облыстың барлық өңірлерінде тәжірибеге алынған, әсіресе оңтүстік аудандарда, бұл жерлерде айтарлықтай жайылымдар бар.
Өңірдің қажеттілігі есебімен ет, сүт және жүн өндірісін ұлғайту мақсатында облыста 7 қой шаруашылығы кешенін, 11 сүт-тауарлы фермасын, 6 ет өндірісі бойынша мал шаруашылығы фермасын, 21 жылқы еті мен қымыз өндірісі бойынша 21 ат фермасын, 13 түйе сүті мен шұбат өндірісі бойынша фермасын, сондай-ақ қой еті өндірісі бойынша сою қосыны бар 20 жемдеу алаңшасы және сою цехтары бар 16 ІММ жемдеу алаңшасын ұйымдастыру жоспарланып отыр.
Мал шаруашылығындағы ұсақ тауарлылық жағдайына қарамастан және саланың қолда бар әлеуетін тиімді пайдалану мақсатында, ірі және орташа мал шаруашылығы кешендері желілерін құру үшін мемлекеттің үлестік қатысуымен ауылшарқалыптастырулар ұйымдастыру қажет. Келешекте облыс мал шаруашылығының сырт жайылымы және оны өнеркәсіптік негізге ауыстыру есебінен ет (қой еті, жылқы еті) экспорттаушысы бола алады.
Өсімдік шаруашылығы. Ішкі нарықтың өсімдік шаруашылығы өнімдерінің негізгі түрлері бойынша өзін-өзі қамтамасыздандыруына жетуі үшін құрылымдық және технологиялық диверсификацияны іске асыру қажет, егістік алаңдарының негізгі бөлігін мал шаруашылығының күннен-күнге артып келе жатқан қажеттілігін қамтамасыз етуге бағыттау қажет.
Басымдықты ауылшаруашылығы түрлерінің (бидай) егістік алаңдары негізінен, дала аймағында орналастырылатын болады: Әйтекеби, Қарғалы, Мартук, Хромтау аудандарында және Қобда ауданының солтүстік жағында.
Өңірде дәнді дақылдардан басқа көкөністер мен бақша, сондай-ақ картоп өндірісін ұлғайтқан тиімді. Ауыл шаруашылығы өндірісі көлемін ұлғайту саланы әртараптандыру есебінен, егін шаруашылығын көтеру, өндіріске қазіргі заманғы ылғалүнемдеуші технологияларды енгізу, кеңінен химияландыру және механикаландыру, жаңа және қазір қолданбайтын суландыратын жерлерді айналымға енгізу есебінен іске асырылмақшы.
Павлодар облысы
Экономикалық даму стратегиясы. Қолға алынған Қазақстанның қарқынды индустриялық-инновациялық дамуы бағыты есебімен өңірдің еліміздің ірі әртараптандырылған өнеркәсіптік орталығы ретіндегі ролі мен мәні келешекте де өсе түседі. Өңірдің маңызды тапсырмасы болып индустриялық кешенді технологиялық қайта жетілдіру болып табылады, өйткені облыс өнеркәсібі шикізат өндіруші, энергия ауқымды, сондай-ақ төмен технологиялы, техникалық және экологиялық қауіпсіз болып қалып отыр.
Экспортты құрамдасты дамыту арқылы электр энергетиканы дамыту. Облыс Қазақстан аймағының көпшілік бөлігіне негізгі электр қуатын жеткізуші болып отыр, оның үлесіне республикалық көлемнің 42,9% тиеді.
Электр қуатын дамытудың келешегі облыстағы Екібастұздың энергетикалық көмірінің орасан зор қорының болуымен байланысты, оның базасында белгіленген жиынтық қуаттылығы 6500 МВт құрайтын 7 электр станциясы жұмыс істеп тұр. Облыстың айтарлықтай отын-знергетикалық кешенінің басымдылығы болып (ЖЭК), көмір кен орындарының электр станцияларының қасында орналасқандығында, бұл көлік шығындарын, бұдан электр қуатының өзіндік құнын айтарлықтай төмендетеді.
Келешекте облыстың барлық ЖЭК энергоблоктарын жаңғырту барысында жылына 60 млрд.кВтч деңгейінде электр қуатын өндіруді ұйымдастыру мүмкіндігі туындайды. (қазіргі уақытта Қазақстанның барлық электр станцияларымен жылына шамамен 80 млрд.кВтч).
Өңірдің ЖЭК жоғары табыстаушы және транзитті әлеуетке ие және өндірілетін қуатты барлық бағыттарға тасымалдауға ие. Энергетикалық әлеуетті дамыту үшін Екібастұз-Ақсу энергия торабының қуатын қайта жаңғырту және жаңғырту қажет. Мұндай жұмыс қазіргі уақытта жүргізіліп жатыр: ҮИИДМБ шеңберінде Екібастұз МАЭС-1,2 кеңейту және қайта жаңғырту бойынша жоба іске асырылуда, сондай-ақ Ақсу МАЭС-ндегі №2 энергоблокты қалпына келтірілуде. Бұл шаралар энерготораптың қазіргі қуатын 1000 МВт жоғары асыруына және қосымша 500 жұмыс орнын құруға мүмкіндік береді.
Металлургиядағы жоғары қайта өзгерімдерді дамыту. Металл өңдеудегі негізгі басымды бағыттардың бірі болып алюминий өндірісі және одан жасалатын бұйымдар табылады. Бұған арналған база болып келесі факторлар жатады:
үлкен көлемді арзан электр қуатына қол жетімділік;
өндірістік әлеуеттің болуы – өңірде сазбалшық өндіретін «Қазақстан Алюминийі» АҚ жұмыс істейді;
қол жетімді арақашықтықта айтарлықтай шикізат қорының болуы – бокситтердің барлық кен орындары Қостанай облысының үш ауданында жинақталған: Батыс Торғай, Шығыс Торғай, Орталық Торғай баланстық қоры - 370,5 млн. тонна.
Машина жасау саласын жаңғырту. Машина жасау, әсіресе ауыл шаруашылық, әрқашан облыстың жетекші саласының бірі болатын. 1985 жылы өңірде 55 мың. трактор, 8,9 мың. бульдозер шығарылған. Қазіргі уақытта трактор өндірісі жылына 40 данаға дейін қысқартылды, ал бульдозерлер өндірісі мүлдем жабылды. Салада 29,2 мың. Адам қысқартылды. Бұған қарамастан, өңірде өндірісті жандандыру үшін жағдайлар қалды: өндірістік әлеует, инфрақұрылым.
Істеп тұрған және тоқтап тұрған кәсіпорындарды қайта жаңғырту және қайта құру машина жасау кәсіпорындарын дамытудың бір бағыты болып табылады.
Құрылыс материалдары өнеркәсібін дамыту. Павлодар облысында Баянауыл, Ақсу аудандарында - карбонатты және сазбалшықты шикізат кен орындарының қатары шоғырланған (шикізат қоры шамамен 500 млн. тонна). Осыған байланысты, өңірдегі энергия артықтығы және сумен қамтамасыздандырылуы есебімен өңірдің ғана қажеттілігі үшін емес, жақын жатқан облыстарға, экспортқа да цемент өндірісін және цементтен жасалған өнімдерді шығару тиімді.
Саланың тиімді дамуы үшін жабдықтар алуға инвестиция салу қажет. Кәсіпорындардың қолда бар өндірістік қуаты технологиялық желілердің моральді және физикалық жағынан тозғандығынан толық пайдаланылмайды. Салада негізгі құралдардың ең жоғары көрсеткіштерінің бірі – 90% жекелеген кәсіпорындарда көрсетіледі.
Шикізат пен өндірістік қуаттылықтың болуы, облыстағы құрылыс-монтаждау жұмыстары көлемінің ұлғаю ағымы саланың дамуына жайлы жағдайлар туғызады.
Ірі жүйе құрушы кәсіпорындардың мультипликативтік нәтижені іске асыруы. Шағын және орташа кәсіпорындардың ірі жүйе құрушы компаниялар үшін жаңа өндірістерді құруы және облыс аумағындағы іске асырылатын инвестициялық жобалардағы қазақстандық үлесті күшейту маңызды мәселе болып табылады. Қазіргі уақытта облыста осыған ұқсас тәжірибе бар: «Қазақмыс» корпорациясы қажеттілігі үшін импорт алмастырғыш өнімдерді игеру басталды (мысалы, «Қазэнергокабель» АҚ алюминий созба сым өндірісінің жобасы іске асырылды). Облыс кәсіпорындарында «Қазақстан Темір Жолы» ҰК» АҚ компаниясы қажеттілігі үшін өнімдерді игеру жалғасуда. 2010 жылы «Таман» ЖШС Екібастұз қаласында жүк вагондарын құрастыру бойынша алғашқы өндірістік кешен іске қосылды. 2012 жылдан бастап кәсіпорын жылына 2500 вагон жобалық қуатына шығады. «KSP Steel» ЖШС-і үшін рельс-балка өндірісінің жобасы іске асыру барысында тұр. «Проммашкомплект» ЖШС стрелка бағыттары, жөндеу жиынтығы және айқастырма шығаруды ұйымдастыру бойынша жұмыстар басталды.
АӨК әлеуетін қалпын келтіруге жағдайлар жасау. Қазіргі уақытта облыстың ЖӨӨ ауыл шаруашылығының үлесі азын-аулақ болып келеді (2009 жылы - 5,9% 1991 жылы салыстырғанда 22,6%), бірақ та өңірдің шикізат базасы және ауылшаруашылық өнімдерін жаңғырту бойынша өндірістік қуаттылығы жақсы.
Салыстырмалы жылдары ауыл шаруашылық өнімдері өндірісінің көлемі (күнбағысты, корпоты және көкөністі қоспағанда) өткен жүзжылдықтың 90-шы жылдары АӨК қайта құру кезеңінде бірден егістік жерлер алаңдарын қысқарту және ауыл шаруашылық мал басын төмендету себебінен төмендетілген болатын. Ауыл халқының қалалық жерлерге ағымы болды, ауыл шаруашылығында білікті кадрлардың жетіспеушілігі туындады, бұл агротехнологиялық талаптардың қадағалануына кері әсерін тигізді.
Бірақ, АӨК дамыту әлеуеті тұрақты жағымды қарқынмен расталады. Осыған байланысты, дәнді дақылдарды, картоп, көкөніс және бақша өнімдерінің егістік алаңдарын кеңейтуге, әр түрлі ылғал үнемдеуші технологиялар және көкөніс сақтайтын орындардың инфрақұрылымын нығайтуға көңіл аудару қажет.
Облыстың тайпалық шаруашылығының әлеуетін, дамып келе жатқан жасанды тұқымдандыру технологиясын ескере отырып, ауыл шаруашылығы малдарының тайпалық басының шекті бас салмағын көбейту, сондай-ақ ет пен сүтті қайта өңдеп шығару көлемін ұлғайту мүмкіндігі бар.
Оңтүстік Қазақстан облысы
Экономикалық даму стратегиясы. Табиғи-климаттық жағдайлар, демографиялық және еңбек жағдайы есебімен, қолда бар ресурстық алғышарттар және қалыптасқан экономикалық мамандандырылуға байланысты және азықтық, жеміс-көкөніс, мақта-мата өнеркәсібі өнімінің өркендеуші орталығы ретінде облыс келешектегі кезеңде ірі аграрлық өңір ретіндегі өзінің ролін сақтап қалады. Облыс сондай-ақ фармацевтика саласында, мұнай өңдеу және тау кен өндіру, сондай-ақ қажылық туризмның жетекші орталығы ретінде жетекші позициясын сақтап қалады.
Өнеркәсібі. Облыс соңғы 25 жылда өнеркәсіптегі бұрынғы позициясын жоғалтып алды, соған қарамастан бүкіл әлеуетін агроөнеркәсіптік кешенде сақтап қалды. Бірақта өңірді энергия қуатымен қамтамасыз ету сұрағын шешу барысында өңір халқы санының жоғарылығын ескере отырып, еңбегі көлемді өндірістерді дамыту мүмкіндіктері сақталған.
Уран өндіру және жаңғырту. Облыстағы тау кен өнеркәсібін дамыту келешегі, негізінен, уран кен орындарының болуымен байланысты. Аталған шикізат түрінің қоры бойынша облыс республикамызда 1-ші орынға ие болады (жалпы республикалық көлемнің 57,7%). Номиналды түрде облыстағы уранның баланстық қоры 470 мың тоннаны құрайды. Уранның аса көп кездесетін жерлеріне Мойынқұм, Мыңкұдық, Инкай жатады.
Түсті металдарды өндіру және өндіріс көлемін ұлғайту. Қатты пайдалы қазбаларды өндіру және жаңғыртуды дамытудың негізгі бағыттары болып қорғасын, тазартылған алтын, күміс өндірісі болады.
Егер 1985 жылы түсті металлургия саласы облыстың өнеркәсіптік құрылымында 16,5% алса, 2008 жылы оның үлесі 1,2%-ға дейін қысқарды, яғни 13 есеге азайды. Саладағы қатыстырылған адам саны айтарлықтай 11 мың. адамнан 2,5 мың адамға азайды.
Осыған байланысты, облыстағы өндірілетін өнеркәсіптік көлемді көтеру үшін, сондай-ақ қатыстырылғанар санын жаңғырту үшін түсті металдарды өндіру және өндірісі көлемін ұлғайту мүмкіндігін қарастыру қажет.
Тау кен өндірісін дамытудың келешектегі бағыты болып алтын рудасы өнеркәсібі болып табылады. Құрамында алтыны бар руда қоры бойынша облыс республикамызда 7-ші орынды алады. Алтынның жалпы қоры 9 тоннаға бағаланады. Аса көп кездесетін кен орындары Келіншектау (3 т.), Шован (2,5 т.), Жолбарысты (1,9 т.).
Болашақта өңірде алтынның кен орындары негізінде алтын өндіруші өнеркәсіптерді, сондай-ақ жоғары қатар өзгерімдерді, айталық зергерлік өнеркәсіпті ұйымдастыру қажет.
Қорғасын өндіру және жаңғырту Верхнее-Кумыстинское (18 мың.тонна), Миргалимсай (10 мың тонна, бұл ретте мемлекеттік теңгерімге қосылмаған қор 800 мың.тоннаны құрайды) кен орындарында іске асырған тиімді.
Құрылыс материалдары өндірісі. Өңірде құрылыс материалдарын шығаратын өнеркәсіп жеткілікті түрде жақсы дамыған, рудалық емес шикізат және жалпыға мәлім пайдалы қазбалар, айталық құмды-қиыршық тасты қоспалар, саз топырақ, бентонитті балшық, әктес, гипс, минералдық пигменттер, кварц құм және басқалар негізінде жұмыс істейді.
Соңғы 25 жылда өңірде құрылыс материалдарының түр жиыны мен көлемі айтарлықтай қысқарды, құрылыс материалдары өнеркәсібінің саны қысқартылды – 12,7 мың адамнан 1985 жылы 2,4 мың адам 2009 жылы қысқарды.
Осыған байланысты, сондай-ақ облыстың үнемі құрылыс материалдарына қажеттілігі есебімен саладағы құрылыс материалдары мен қатыстырылғандар санын көтеріп, жаңғырту мүмкіндігін қарастыру қажет.
Металлды өңдеу және машина жасау саласын жаңғырту. Совет одағы кезінде жеткілікті түрде дамыған машина жасау және металлды өңдеу саласы жұмыс жасап тұрды, 100% республикалық өндіріс ұсталық-престеу жабдықтары, күштік ажыратқыштар, автомобиль доңғалақтары істеп тұрды.
Қазіргі уақытта саладағы өндіріс көлемі айтарлықтай қысқарды және саладағы жұмыскерлердің саны 27,4 мың адамнан 1985 жылы 2,9 мың адамға дейін 2009 жылы қысқарды.
Осыған байланысты, облыс экономикасы құрылымын әртараптандыру мақсатында машина жасау және металлды өңдеу саласын жаңғырту мүмкіндігін қарастыру қажет. Бұл ретте маңызды бағыт мұнай-газ машиналары мен жабдықтарын, тау-металлургиялық кешендерді, электр және электронды жабдықтарды жандандыру және дамытуға арналған жағдайлар жасау болып табылады.
Саланың жоғары еңбек сыйымдылығын ескере отырып, сонымен бiрге Солтүстiк-оңтүстік сызығы есебiнен өлкенiң энергия қамтамасыз еткендiгiн жоғарылатудың мүмкiндiгi, сонымен бiрге Балқаш ЖЭС құрылысы, металлды өңдеу және машина жасау өндірісін дамыту тиімді болады.
Химиялық өнеркәсіп. Жамбыл және оңтүстiк қазақстан облыстарының аумақ орналасқан Қаратау хауызының фосфорит кендерiнiң тыңайған жерлерiнде облыстың химия өнеркәсiбiнiң перспективалы дамытуы негiзделген. Қазақстан фосфат шикiзатының қорларына арналған 90% барлық дүниелiк фосфат қор ие болатын ондаған елдерлерде кiредi.
Осыған байлансты, фосфориттер қоры есебімен, өңірдегі химиялық өнеркәсіпті дамыта отырып, бұнымен облыс халқын жұмыспен қамту және оның ЖӨӨ көтеру арқылы мүмкіндігін қарастыру қажет.
Мұнай химия өнеркәсібін дамыту перспективасы тікелей облыстағы жұмыс істеп тұрған мұнай өңдеуші зауытпен байлансты. Саланың тиімділігін көтеру бағыты мұнайды түбегейлі жаңғырту, сондай-ақ пластмасса, резеңке және одан жасалған бұйымдар өндірісі болып табылады.
Бірқатар жобаларды іске асыру есебінен химиялық өнімдер өндірісін ұлғайту күтіледі:
«Қазақстандық минералдық ресурстар» МК» ЖШС үшін Үшбас және Герес кен орындары базасында моноаммоний және диаммонийфосфат өндірісі.Жобаны енгізумен байланысты жылына 1 млн. тонна азотты-фосфорлы тыңайтқыштар шығару жоспарланып отыр;
Шымкент қаласындағы «Химфарм» АҚ зауытын жаңғырту, оның қуаттылығын 4 млн.дана инфузиялық ерітінді, GMP стандарттарына сәйкес 300 млн.дана ампулаға жеткізу арқылы жаңғырту;
«Агрофос-Юг» ЖШС фосфордың өндiрiсiнiң техногендi қалдықтарынан фосфоры бар тыңайтқыштарының өндiрiсiнiң ұйымы. Өндiрiстiң жобалық қуаты - жылына 30 мың тонна.
Агрокәсіптік кешен. Аграрлық сектор осы өлкенiң экономика салаларының негізгі саласының бiрi болып табылады. Облыстың табиғи-климаттық жағдайлары әр түрлi аграрлық өндiрiстi ұйымдастыруға мүмкiндiк туғызады. Ұзақ вегетациялайтын мерзiм ішінде едәуiр бөлiк жер жайылымдарына бiр жыл iшiнде қазiргi технологиялардың қолдануы арқылы өнiмді екi рет алуға мүмкiндiк бередi. Ұзаққа созылмайтын қыс, ептеген аязы жылу сүйгiш өсiмдiктердiң түрлерiн, жүзiм және мақтаны қоса өсiруге мүмкiндiк бередi. Жемiстер, көкөнiстер, бақша өсiмдiктерiнiң жоғары өндiрiс көлемдерi және жүзiм тамақ өнеркәсiбiнiң әр түрлi салаларын жетiлдiрiп, сонымен бiрге Қазақстанның басқа өлкелерiнде жаңа жемiстер және көкөнiстердi жеткізуге мүмкiндiк бередi. Мал жайылымдарының қолдануының мүмкiндiктерi бұл жыл бойы жем базасы өлкенiң мал шаруашылығының дамытуына мүмкiндiк туғызады.
Облыстың ауыл шаруашылықтарында негiзгi перспективалы бағыт мақта-талшық бойынша экспорттық әлеуеттің өндiрiс және дамытуы болып табылады. Бұдан басқа, басым бағыттар жеңiл және тамақ өнеркәсiбiнiң салалары үшiн азықтар және шикiзатқа облыстың қажеттiгiнiң қамтамасыз етуi болып табылады.
Мал шаруашылығы. Өлкенiң мал шаруашылығының дамытулары өте перспективалы бағыттары болып мыналар табылады:
сүтті-етті мал өсіру (тау - далалық және суарылатын өңірлердегі);
қой шаруашылығы - облыстың барлық аумағы арналған;
каракул өсiру шаруашылығы - облыстың шөл аудандарында.
Мал шаруашылығының қарқынды дамуы мультипликациялық әсерді туындатады және тері, жүн, ет және сүт, әсіресе жаңғырту саласында шағын бизнестің дамуына алып келеді.
Өсiмдiк шаруашылығы. Соңғы 25 жылдарға облыс суармалы топырақтардың ауданын сақтап үлкейттi. Саланың жұмыс жасауы тиiмдiлiгін көтеру үшін топырақ құнарлылығының қалпына келтiруi және суармалы топырақтардың тиiмдiлiгiнiң жоғарылатуы бойынша шаралар өткiзу қажет. Облыстың ауыл шаруашылықтары жүйелiк мәселе суарылатын судың тапшылығы болып табылады. Бұл мәселенiң жалғыз шешiмi - суарудың тиiмдiлiгiн жоғарылату, су сақтайтын технологияларды енгізу.
Облыстың өсiмдiк шаруашылығында қозаның өсiруi, бағалы дәрi мәдениеттер, жемiстер, ерте көкөнiстер және бақша, сонымен бiрге күрiш өсiру шаруашылығы және жүзiм шаруашылығының дамытуын перспективалық іске асыру қажет.
Қоза және ерте көкөнiс-бақша өсiмдiгi облыстың оңтүстiгінде перспективалық жетiлдiру қажет: Мақтаарал, Сарыағаш, Шардара аудандарында.
Өсiмдiк шаруашылығының дамытуда мультипликация эффект алуы үшiн мақта-шикiзатты өңдеудiң бiткен циклi бар шағын кәсiпорындарды құруға ерекше көңiл бөлуге керек.
Тамақ өнеркәсiбi. Сала дамуының басым бағыттары, ауылшаруашылық өнiмдерін өңдеуге бағытталған, жергiлiктi шикiзат қорларын өңдейтін жұмыс iстейтiн кәсiпорындар болып табылады. Әр түрлi құрамдардың шырындарының көкөнiстi консервiлеу, шарап жасау, жасауы, джем, повидло, сублим өнiмi, бала қоректенуiнiң өнiмдерi қызметтердің өте перспективалы түрлері табылады.
Гидроэнергетиканың дамыту. Облыс қолдану тапшылығын азайтатын су энергия қорларының түбегейлi қорларына ие.
Облыстың қолданылатын су энергия қорлары (100 мвт) Шардара СЭС көрсетілген. Әлеуетті су энергия қорлары 10,7 млрд.квтч, олардың iшiнен техникалық рұқсатталғаны 2,8 миллиард квтч құрайды. Бар әлеуетiк жүзiнде қолданылмайды.
Облыс аумағында өткен жүзжылдардағы 60-шы жылдары салынған 8 СЭС жалпы жиынтық қуаттылығы 2,52 мвт, өндірімі 12,6 млн. квтч қазіргі уақытта тастап кеткен күйде қалған, СЭС ғимараттары және жабдықтың барлық жабдықтарын толық қалпына келтiрiп алмастыру қажет.
СЭС қалпына келтiрулер және қалпына келтiруден басқа облыста жаңа шағын СЭС және СЭС жапсырмалардың құрылысы мүмкiндiгі қажет. Облыстар өзендерде жалпы жиынтық қуаттылығы 420,9 МВт жылдық өндірімі 1,8 млрд.квтч болатын шағын СЭС орналастыру мүмкіндігі бар, айталық Сайрамсу, Ақсу, Ұғым, Майданталдың өзендерiнде.
Жеңiл өнеркәсiптi қалпына келтiру және дамыту.
Жеңіл өнеркәсіпті жаңғырту және дамыту. Облыс дәстүрлі түрде жеңiл өнеркәсiптiң орталықтардың бiрi болып есептелдi. Алайда, сала соңғы 25 жылдарға, өлкедегi өз позицияларын айтарлықтай жоғалтты: 23,8% 1985 жылда төмендедiден 2,8%-ға дейiн 2009 жылы төмендеді, өнеркәсiптiң құрылымындағы оның еншiсi, бос емес салалардағы саны 22, 6 мың адамнан 8 мың адамға дейiн 3 есе қысқартты.
1985 облыстық жылдарда кәсiпорынмен материалдардың 22 млн.дана тоқыма, 208 жұп аяқ киім, 7,7 млн шаршы метр тоқыма емес материал өндiрiлді. Бұл өнiмнiң өндiрiсi осы уақытта толық тоқтаған.
Осыған байланысты, облыстың өндiрiстiк әлеуеті қолдана отырып, саланың қалпына келтiруi оның еңбекартықшылығын пайдалана отырып жаңғырту қажет. Саланың дамытулары өте перспективалы бағыттармен киiмнiң тiгуi, аяқ киiмнiң өндiрiсiнiң ұйымы және терi галантерея бұйымдары, тоқыма өндiрiсiнiң дамытуы, мақта-мата матаның жасаулары болып табылады.
ЕЭА аумағында басқа салаларда да, ауыл шаруашылығында да және отандық тоқыма өнеркәсiптiң қалыптасуы қазiргi жеңiл өнеркәсiптi жасау шеңберiнде жапсарлас өндiрiстердiң дамытуы, экономиканың салаларының дамуына мүмкiндiк туғызады. Осылай, жеңiл өнеркәсiпте 2014 жылға дейiн мерзiмiне 1539 жаңа жұмыс орындарының жасауы жоспарланған.
Туристiк-рекреация кешенiнiң дамуы. Белсендi демалыс, рекреация және курорт-санатори емдеудiң түрлi түрлерiнiң дамытуы үшiн табиғи-климаттық жағдайлар туындатылған. Бұдан басқа, облыс мәдениеттi - таңырлық туризмды жетiлдiруге мүмкiндiк берген археологиялық, тарихи және мәдени ескерткiштерге бай.
Осыған байланысты, курорт - сауықтыру да, таңырлық та, өлкеде туризмнің ұйымдастыру тиімді:
мәдениеттi - танытушылық – Түркістан қаласында Х.А.Яссауи, ежелгi Ескi қаланың орны кесене орналастырған, ескі қала Отырар және олардың шартарап орналасқан археологиялық және тарихи ескерткiштер;
жоғарылап Талас Алатауы тауларында және күкiртсутек көздерде болатын Каржантаудың табиғи әлеуетінің негiзiнде курорт-санаторийі емдеу сонымен бiрге Ақжардың Көлiнде емдiк балшықтың үлкен қорларына ие.
Шығыс Қазақстан облысы
Экономикалық даму стратегиясы. Облыстың экономикалық дамытуды негiзгi басымдылық жолымен толығырақ олардың кешендi өңдеуi, тау кен өндiру кешенiнiң жаңғыртуы, машина жасаудың қамтамасыз етуi, бар шикiзат қорларының қолдануы, жеңiл, азық-түлiк және ағаш өңдейтiн өнеркәсiп, құрылыс өндiрiсi және энергетика, жоғары технологиялы және қолдануға дайындықтың биiк дәрежесi бар, бәсекеге түсе алатын өнiм түрлерiнiң шығарылымға бағытпен өнеркәсiптiк өндiрiстiң активизациясы болып табылады. Перспективада осының барлығы өлкенiң рөлiн күшейтедi бұл металлургия, динамикалық дамыған өңделетiн өнеркәсiптiң саласындағы ең iрi олжаның ортасы және түстi металлдардың терең өңдеуi, өңдеу және технологиялардың тәжiрибесі зор.
Өнеркәсiп. Облыс және перспективада iрi, орташа және өнеркәсiптiң түгелдей дерлiк төменгi салаларының шағын кәсiпорындарын елестеткен құнсызданатын экономикасы бар Қазақстанның өнеркәсiптiк - дамыған өлкелерiнің бірі болып қалады.
Өлкенiң шикiзат әлеуетінің пайдалануына тартуды дәреженiң жоғарылатуы. Өлкенiң негізгі байлығы негiзгi металлдармен қатар полиметалл кендерiнiң қорларының көлемi бойынша болуы түбегейлi қорғасынмен, цинкпен және мыспен, асыл қосымша болады - алтын және күмiс, сирек және сирек кездесетiн металлдар - тағы басқалар сүрменi, сынап, кадмий, вольфрам, висмут, белдер, индий, теллур болып табылады.
Полиметалл кендерiнен басқа, өлкенiң жер қойнауы тағы басқалар қалайының, тантал, титан, никел, кобальт, молибден болады. Цементтiң өндiрiсi, кiрпiш үшiн тас және қоңыр көмiр, минералдық шикiзаттың түбегейлi қорлары болады, іздеушілермен мұнайдың және газдың қоры табылған.
Сонымен бiрге, өлкенiң минералдық-шикiзат кешенiнiң ағымдағы күйлерi объективтi шындықты тау-геологиялық шарттардың нашарлауы минералдық шикiзаттың қорлары орнын толтыруды шарты күрделейтiн жыл сайын байланысты болып табылады. Өлкенiң минералдық - шикiзат кешенiнiң перспективалы қор базасының дамытуы масштаб iздестiру және қолданыстағы қорлардың өсудi мақсаты бар мемлекетiнiң қатысуы бар iздестiру - бағалау жұмыстарының өткiзуi талап етедi, жер пайдаланушылар өйткенi iздестiру және перспективаға iздестiру-бағалау геологиялық барлау жұмыстарының өткiзуiнде әрдайым қызықтырған.
«Қазақмыс» корпорациясы» ЖШС жоспар бұл өзi ел ТМД аумағындағы бұл саласының iрi кәсiпорын болатын кеннiң тонналары 60 шақты миллион олжа бойынша қуаттың Ақтоғай және Айдарлы мыс туған жерлерiнiң өңдеуi бойынша Ақтоғай ГОГ-iнiң құрылысы қазмырыштың ЖШС өнеркәсiптiк алаңға Риддердегі жұмысы басталған.
Экологиялық жылы шырайда технологиялардың қағиданы сақтауымен түстi металлургияны технологиялық деңгейдiң жоғарылатуы. Сирек кездесетiн туған жерлерiнiң бар болуы еншiсiне облыстың 55% өнеркәсiптiк әлеуеті дәл келетiн түрлi түстi металлургияның төңiрегiдегiн дамыту алдын ала анықтады. Биiк еншiнi шығарылатын өнiмдердi номенклатурада қорғасын, цинк, алтын, күмiс, титан, магнилерде орналасады.
Саланың жүйе жасаушы кәсiпорындары қазiргi техникамен, проценттi дерлiк экспорттық хабарланғандықты шығарылған өнiм беруге мүмкiндiк берген кадр мамандандырылған технологиялармен жабдықталған. Бұл кәсiпорындардың басты мiндеттерi жаңа инновациялық және қосылған құнның үлкеюiнiң мақсаты бар бәсекеге түсе алатын өндiрiстерiнiң жасауы болып қалыптасады.
Қазмырыш ЖШС мыс қорытатын және жаңа қазiргi экологиялық таза технологияның негiзiнде егденiң катод медиоларының 70 мың тонналарының қуатты электролиздi зауыты Өскеменi қаласында құрылысы бойынша жобасының iске асыруын апарады.
Шикiзаттың өңдеуiн дәреженiң жоғарылатулары өте перспективалы бағыт титаннан титан кесектерi және балқымаларының өндiрiсi бойынша зауыттың Өтмек АҚ құрылыс биiк қосылған құны бар өнiмнiң өндiрiсiнiң толық интеграцияланған циклiнiң облыстың аумағында жасауға мүмкiндiк беретiн кеуек болып табылады. Бұдан басқа, Өтмек АҚ шикiзатқа меншiктi мұқтаждықтардың толық қамтамасыз етуi үшiн титан шикiзатының жергiлiктi туған жерлерiнiң өлкесiнде игеру бойынша жұмысты басқарады.
Осы секторды дамыту дегенмен жылдамдатылған индустрияландыруына ауаның ластануы, топырақтар, сәттi емес әлеуметтiк-демографиялық көрсеткiштер нашарлауға бәрiбiр келтiруге болмай қалмайтын сулар және тағы басқаларды кiшiрейтуге мүмкiндiк беретiн экологиялық таза технологиялардың енгiзуiмен мiндеттi түрде жарысуы керек.
Машина жасауды әлеует және металл өңдеудi күшейту. Саланың кәсiпорындары электротехникалық өнiмдi, әр түрлi түрлендiрулердi тұрмыстық электр қозғағыштары және үрлегiштер, кабелдiк өнiмдi, дәнекерлегiш электродтар тағы басқалар мұнай кәсiпшiлiк, тау және металлургиялық жабдық, жеңiл автомобильлер және автобустар, доңғалақты тракторлар, конденсаторларды шығарады.
Осы саласын дамыту Өсекмен қаласына құрамдауыштардың өндiрiсi бойынша толық циклданың автозауытының 2015 жылына және технопарктiң құрылысы өндiрiсi бойынша және бақылау кабел күш беретiн цехтарының дамытуы қалай мұндай жобаларының iске асыруын түсiнедi, Востокмашзавод өндiрiс қуаттарының жаңғыртуы, арматуралық зауыттың шығарылған өнiмiнiң номенклатурасының кеңейтуi, АҚ құрыштан жасалған вагон құюын өндiрiске шойын құю цехының қалпына келтiруiн. Шаралар, жоспарлаған осы салада, теңге 85 201 миллион сомадағы инвестиция баура және 5200 жаңа жұмыс орындарын жасайды.
Құрылыс материалдарының төменгi саласының дамытуы. Карбонат және сазды шикiзаттың туған жерi, бетонтовых, керамзит, кiрпiш саздар, құрылыс тасы төңiрегiнде жұмылдырған.
Құрылыс қолданылатын өнiмдер дәл қазiр өндiрiспен 300 шамасында өнеркәсiптiк кәсiпорындармен шұғылданады. Республика бойынша цементтiң өндiрiсiндегi облыстың еншiсiн 55,4% құрайды, силикат және күйiндi кiрпiштерiн өндiрiсте – 22,7%.
Құрылыс материалдарының өнеркәсiптерiнде өндiрiс қуаттарының шапшаң моралдiқ және физикалық қартаюы созылады, осыған байланысты, олар тиiстi жаңғыртулар талап етедi.
Құрылыс материалдарының өнеркәсiбiнiң дамытулары дәл қазiр шеңберiнде егденiң цементтiң тонналары 1 миллион қуатпен «қурап қалған әдiске» бойынша цемент зауытының құрылысы бойынша жобаның iске асыруын төңiрегiнде апарады.
Негiзгi тiреу бәсекеге лайық өнiмнiң өндiрiсiнiң қамтамасыз етуi үшiн Нимэкс-кездеме ЖШС уақытша iркiлген кәсiпорынның қызметiнiң қалпына келтiруiне, сонымен бiрге кәсiпорындарда технологиялық жабдықты жаңарту iстеледi. Иiрiлген жiптi өндiрiс және әр түрлi мақсаттың кездемелерi, өңдеу жеңiл өнеркәсiптер бастаушы бағыттармен жүндеген болады, трикотаж және шұлық-мұрын бұйымдар тiгiн бұйымдарының байпақ басу аяқ киiм, әр түрлi түрлердiң киiзiнiң өндiрiсi, шығарылымы және өндiрiс.
Қой, ешкi және шошқа терiлерiнен былғары өндірісі бойынша, облыстың республикалық көрсеткіштерде 100% иеленіп отырғанын ескере отырып, қосымша 403 жұмыс орындарының ашылуымен «СКМК» ЖШС былғары өндірісін қайта құру және жаңашаландыру жоспарланып отыр.
Ағаш өңдеу саласын дамыту. Сала орман дайындаушылармен бекітілген орман шикізатының барлық көлемін жаңғырту үшін жеткілікті өндірістік әлеуетке ие.
2002 жылдан бастап орман ресурстарының шикізат қоры тиімсіз қолданылып келеді, ағаш өңдеу өнеркәсiбінің өндірістік қуаттары жартылай, шамамен 20-40 % жүктелген. 1990 жылға дейін орман өнеркәсібі кешенінің ЖАӨ үлесі 4,7% жеткен болса, қазіргі уақытта бұл көрсеткіш небары 0,2% құрап отыр.
Қылқан жапырақты ағаштың дайындалуына мораторий жарияланғанына қарамастан, облыс өңірдің ағаш өңдеу өнеркәсібінің өндірістік кәсіпорындарын шикізатпен қамтамасыз ету, бәсекеге қабілетті өнім шығару және тақта өндірісін шикізатпен толыққанды қамтамасыз ету үшін жеткілікті орман ресурстарына ие.
АӨК әлеуетін қалпына келтіру және дамыту. Облыс мал шаруашылығын дамыту, дәнді және дәнді-бұршақ дақылдар, көкөнiс өнiмдері мен күнбағыс өсіру және оларды өңдеудің айтарлықтай әлеуетіне ие.
Бүгінгі таңда облыс сүтті және еттi сиыр шаруашылығы, биязы жүндi және қылшық жүнді қой шаруашылығы, шошқа шаруашылығы, жылқы шаруашылығы, құс шаруашылығы, марал шаруашылығы мен бұғы шаруашылығы, ара шаруашылығы мен түйе шаруашылығын дамытуға баса көңіл бөле алады. Марал шаруашылығы мен бұғы шаруашылығын дамыту, маралдың мүйіздерінен өнім өндіру бойынша – республикадағы монополист болып табылады.
Азық қорын дамыту мал шаруашылығын дамыту ісінде қажеттi элемент болуы мүмкін. Қосымша асыл тұқымды және тұқым шаруашылықтарының құрылуы, құс фабрикалары, iрi мал шаруашылық және жылыжай кешендері, жаңғырту объектілері мен көкөнiс қоймаларының құрылысына ерекше көңіл бөлінетін болады.
Азық-түлік өнеркәсiбiн дамыту. Бүгінгі таңда, салада негізінен шағын кәсiпорындар басым. Бұл шағын саланы дамытудың негiзгi бағыттарын жаңғырту кәсіпорындарын жаңашаландыру және қалпына келтiру, өндiрiс үдерісінің толық автоматтандырылуымен, оларды қазіргі технологиялық тоназытқыш жабдықтарымен құралдандыру құрап отыр.
Қуаттарды бiртiндеп арттыру, технологиялық үдерісті күрделендіру және өнім сапасын арттыру өңірдің күнбағыс майы, сүт, ет, қосалқы өнімдер, ет консервiлерi, тоқаш-нан және макарон бұйымдарының өндірісіндегі мамандануын нығайтуға, ауыл шаруашылық және өңдеу саласы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға мүмкіндік береді.
Энергия үнемдеуші және ядролық технологиялар саласында гидроэнергетика мен ғылымды қажет ететін өндірістерді дамыту. Облыс электр қуатымен қамтылу жағынан тапшылыққа ие, ал бұл өңірдің индустриялық даму болашағының есепке алынуымен тежеуші фактор болып табылады.
Гидроэнергетика дамуының болашақ бағыттарын Громотуха өзеніндегі қуаты 27,6 МВт құрайтын Үлбі СЭС сияқты қолданыстағы СЭС қалпына келтіру, Ертіс өзеніндегі қуаты 68 МВт құрайтын Бұлақ СЭС, жиынтық электр қуаты 109 МВт құрайтын Күршім және Аблакетка өзендеріндегі СЭС сарқырамасы, сондай-ақ Шемонаиха ауданының Үбі өзеніндегі қуаты 400 МВт құрайтын СЭС сарқырамасының құрылысы құрап отыр.
Облыстың бәсекеге қабілетті мамандануларының бірі атом энергетикасы үшін жанармай өндірісі мен ядролық зерттеулер болып табылады. Дамудың мұндай болашақ бағыты өңірдің қолданыстағы өндірістік және ғылыми әлеуетіне, сондай-ақ қолда бар шикізат қорына негізделген. Бериллий алудың толық өндірістік тізбегіне ие әлемдегі екі кәсіпорынның бірі, ТМД аумағында тантал өндірісімен айналысатын жалғыз зауыт – «ҮМЗ» АҚ бәсекеге қабілетті жоғары әлеуетке ие.
«Ядролық технологиялар паркі» салалық технопаркі (Курчатов қ.) радий-226 және актиний-225 радиоизотоптарының жоғары технологиялық және ғылымды қажет ететін өндірісін құрудың бастамашысы болып табылады.
Туристiк-рекреациялық әлеуетті дамыту. Облыс айрықша туристік әлеуетке ие. Туризмнің әлдеқайда болашақ бағыттарының бірі экотуризм болып табылады. Облыс аумағында жоғары рекреациялық әлеуетке ие бірнеше ірі өңірлер мен объектілер орналасқан: Батыс-Алтай, Марқакөл қорықтары, «Рахман кілттері» қорығы, Жайсаң көлі, Алакөл және Сасықкөл, сондай-ақ Бұқтырма су қоймасын қоса алғанда ірі көлемді су қоймалары (ауданы 5502 ш.км). Кен және Оңтүстiк Алтай таулары белсендi демалыс, тау туризмі және шипажайлық емдеудің (марал мүйізінің өнімдерімен емдеу, радонмен емдеу, шипалы балшықпен емдеу) алуан түрлерiн ұйымдастыру үшiн бай рекреациялық әлеуетке ие.
Маңғыстау облысы
Экономикалық даму стратегиясы. Облыстың Қазақстанның экономикалық дамуының «көшбасшыларының» бірі ретіндегі рөлі алдағы он жылдық мерзiмде мұнай-газ саласының дамуы, соның ішінде Каспий теңізінің айлағындағы теңіз өндірісінің дамуына байланысты сақталмақ. Сонымен қатар, негізгі тірек көмірсутек шикізатын терең жаңғырту саласын дамыту және өнеркәсіптің қосымша және қызмет көрсету салаларын құру бағытында облыс экономикасы құрылымының әлсіз әртараптандырылуын жоюға қоймақ.
Облыстың мұнай-газ өндiру секторын ары қарай дамыту. Елдiң мұнай-газ кешенінің озық даму болашағының сақталуымен, өңірдің шешуші міндеті КТҚС көмірсутек ресурстарын кешенді игеру және өндірісті тұрақтандыру, рационалды және қауіпсіз игеру үшiн жағымды жағдай жасау болып табылады.
Облыстағы мұнай мен газ өндірісінің көлемін тұрақтандыру және арттыру мұнай шығару жоспарларын іске асыру есесiнен, бұрғылаудан ұңғыма енгізу немесе дамытылып жатқан кен орындарында әрекетсіз ұңғымаларды енгізу есесінен, сондай-ақ Каспий теңізінде жаңа кен орындарын дамыту арқылы іске асырылмақ, соның iшiнде:
мұнай мен газ қорларын толықтырудың жаңа көздерін іздестіру;
әлемдік конъюнктураның даму шарттарының ескерілуімен, минералдық шикізаттық қорды геологиялық-экономикалық қайта бағалау;
мұнай мен газды шығарудың экологиялық таза технологияларын енгiзу.
Өңір дамуының маңызды бағыты дамытылатын кен орындарындағы табиғи газ шығару деңгейін сақтау және жеделдету болып табылады. Сондай-ақ, бұл бағытта қазіргі кезде сақтауда тұрған жаңа газ кен орындарын дамытуға енгізу, бекітілген өнеркәсіптік газ жарылысы қаупі бар алаңдарда барлау жұмыстарын қайта бастау мәселесі өзекті болып отыр.
Тау кен өнеркәсібінің мультипликативті әсерін іске асыру және облыс экономикасын әртараптандыру. Қосымша құны жоғары өндірістердің дамуын ынталандыру, ірі жобалардағы жергілікті қатысуды күшейту және аутсорсинг арқылы кіші және орта кәсіпорындардың қосымша, қызмет көрсету және жаңғырту блоктарын қалыптастыру, сондай-ақ қызмет көрсетуші және қосымша кәсіпорындардың күш біріктіруі арқылы ірі жүйе қалыптастырушы компаниялардың айналасында кластер құру маңызды міндет болып табылады.
Шикiзатты өңдеу. Бұл бағыттың бiрiншi стратегиялық міндетін экономиканың экспорттық әлеуетін арттыруға бағытталған өндiрiлетiн шикiзатты терең жаңғыртуды дамыту болып табылады.
Осыған орай, «Қазмұнайгаз» компаниясы Ақтау пластмасса зауытының негізінде жол таушайыры өндiрiсімен айналысатын зауыт құрылысын бастады.
«КаспийАзот» ЖШС аммиак пен карбимидтің жобалық өндірістік қуаты жылына сәйкесінше 1550 және 2500 мың тоннаны құрайтын жаңа аммиак-карбамид кешенінің құрылысы бойынша «озық» жобаны іске асыруды бастап кетті. Өндірілетін өнімнің 50% экспортқа шығару жоспарланып отыр.
Мұнай-газ кешеніне қызмет көрсететін өндірістерді дамыту. Екiншi стратегиялық міндет – мұнай-газ секторына қызмет көрсетуші сервистік өндiрiстерді дамыту болып табылады. Мұнай-газ саласы облыс экономикасының басым бағыттарының бірі болғандықтан, өңдеу секторын дамыту, ең алдымен, ауыр машина жасау және металл өңдеудi дамытуға бағытталуы тиіс.
«Ақтау болат құю зауыты» ЖШС жылдық дайындау қуаты 600 мың тоннаны құрайтын екінші электрболат қорыту кешенінің құрылысы жоспарланып отыр. Бүгінгі таңда кәсіпорында 707 жұмысшы қызмет етеді, олардың барлығы дерлік облыс тұрғындары болып табылады. Жаңа өндірісті іске асыру кезінде 600 жаңа жұмыс орындары ашылады, ал бұл өз кезегінде, халықты жұмыспен қамту деңгейінің артуына алып келмек.
Машина жасау саласының әлдеқайда басым жобаларына: мұнай-газ, құрастыру және құрамдаушы машина жасау (қосалқы бөлшектер, шағын станциялар, қайта жабдықтау және тағы басқа), ауыр машиналар мен жабдықтар үшін түйіндер мен шағын жүйелер өндірісін дамыту, энергия және су үнемдеу құрал-жабдықтарының өндірісі жатады.
Металл өңдеу саласында теңіз мұнай операцияларын жүргізу үшін қажетті металл конструкциялардың негізгі өндірушілері болып «Keppel Kazakhstan» ЖШС және «ЕРСАЙ Каспиан Контрактор» ЖШС жүйеқалыптастырушы кәсіпорындар саналады. Бұл компаниялардың алдағы өндірістік қызметінің дамуы Солтүстік-Каспий жобасының 2-ші кезеңін іске асыру мерзіміне байланысты.
Экспорттық бағыттылығы жоғары технологиялық өндірістерді дамыту маңызды болашағы зор бағыт болып табылады.
Мұндай өндiрiстерді орналастыру «Ақтау теңіз порты» ЕЭА аумағында іске асырылады. ЕЭА аумағында жоғары қысымды шыны пластик құбырлар, жоғары сапалы майлау майлары, фармацевтикалық дәрі-дәрмектер өндірісі және тағы басқа өндірісі бойынша қазіргі жоғары технологиялық кәсіпорындардың құрылыс жобаларын іске асыру жоспарланып отыр.
Теңiз операцияларын қолдау инфрақұрылымын дамыту. КТҚС инфрақұрылымын дамыту мұнай операцияларын қолдаудың инфрақұрылым объектілерін қалыптастыруды көздейді.
Каспий маңы аймағының инфрақұрылымын құру КТҚС мұнай операциялары үшін оның дамуының кешенді жоспарын құрастыру мен бекітуді қарастырады, атап айтқанда:
мұнай мен газ кен орындарын жабдықтау, Түпқараған және КТҚС орталық секторында мұнай-газ ұңғымаларын бұрғылау және платформалар мен аралдар құрылысы;
Баутино және Құрық порттары, сондай-ақ Сартас шығанағындағы кеме аялдамаларында жағалаулық қолдау жүйесін кезең бойынша құру;
тасымалдаудың экспорттық бағыттарын жетілдіру және жаңа бағыттарды таңдау, жер бетiндегi коммуникациялар, соның iшiнде темiр және автокөлік жолдарын дамыту, техникалық флотты дамыту;
ірі тоннажды жүктер аялдамасы үшін Ақтау, Баутино және Құрық порттарын дамыту;
отандық машина жасау зауыттарында арнайы балқыту құралдарын шығару және жөндеу өндiрiстерін құру.
Баутино қойнауында орналасқан Баутино жүк ауданын дамыту, сондай-ақ теңiздiң толқуынан жан-жағынан қорғалған Бозашы (Сартас шығанағы) түбегінің солтүстiк-батысындағы өзге жағалаулық аумақтарды дамыту қарастырылған, ал бұл өз кезегінде гидротехникалық құрылымдардың құрылысын арзандатып, жеңілдетеді. Барлық қажеттi қызметтерді көрсетуге мүмкiндiк беретiн, сондай-ақ Түпқараған ауданының негізгі шикізаттық аумақтарынан құрылыс материалдарының тікелей жеткізілуін қамтамасыз ететін Қазақстандағы екiншi теңiз портын құру жоспарланып отыр (Таушық ауылының маңындағы Аташ кен орны және тағы басқа).
Сартас шығанағының жағалаулық инфрақұрылымын дамыту Түпқараған және Маңғыстау аудандарының шикiзат аумақтарынан құрылыс материалдарын жеткізу уақыты мен қашықтығын қысқарту және теңiздегi операцияларға қолдау көрсету қорларын кеңейту мақсатында айлақтар құрылысы мен жер бетiндегi коммуникацияларды дамыту арқылы іске асырылады (Таушық ауылы, Шетпе ауылы). Сартас шығанағын бұдан әрі дамытудың негізгі міндеттерінің бірі Форт-Шевченко-Шетпе қ. автожолын қалпына келтiру болып табылады.
Теңiз операцияларына қолдау көрсету және теңіз өндірісін дамыту қажеттілігіне бағдарлалған өндiрiстердi дамыту. Төмендегідей жобалардың iске асырылуы жалғастырылады:
Баутино ауылындағы шағын кемелерді жөндеу зауытының құрылысы;
металл құрылыстары зауытына арналған өндiрiстiк алаң құрылысы;
металл құрылыстары зауытын салу;
Түпқараған ауданының Ақшұқыр ауылында теңіз металл құрылыстарының өндiрiсi бойынша өнеркәсiптiк кешеннiң құрылысы;
«Самұрық-Қазына» қорымен бірлесе отырып, Каспий аймағының мұнай-газ саласына толығымен қызмет көрсететін ірі сервистік-технологиялық орталыққа айналатын, Каспий энергетикалық хабын құру жобасын іске асыру жұмысы басталды.
Мұнай-газ секторы үшiн кадрлар даярлау. Мұнай-газ секторында да, басқа салаларда да халықтың жұмыспен қамтылуын арттыру мүмкiндiктерi, жергiлiктi жұмыс күшінің сапасы жұмыс берушiлердiң талаптарына сәйкес келген жағдайда ғана iске асырылады. Сол себепті, облыстық оқу орындары, сондай-ақ елдiң басқа өңірлері мен шетелдегі білім беру ұйымдарының әлеуетін пайдалану арқылы, жергiлiктi мамандарды жаңа өндірістердегі жұмыс үшін даярлау – басым міндетке айналмақ.
Мұнай-газ саласындағы 16 мамандық бойынша кадрларға деген сұраныс Атырау, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Маңғыстау, Қызылорда, Оңтүстiк Қазақстан облыстарының ЖОО мен 18 техникалық және кәсіби білім беру орындарында даярлау шеңберінде қанағаттандырылатын болады. Атырау қаласында 700 оқушыға арналған мұнай-газ саласы үшiн кадрларды даярлау және қайта даярлау бойынша Өңіраралық орталық ашылады.
Техникалық мамандықтар бойынша мамандарының даярлануына Ш.Есенов атындағы Каспий мемлекеттiк технологиялар және инжиниринг университетінің алдағы дамуы мүмкіндік бермек. Магдебург қаласының (Германия) Өнеркәсiптiк өндiрiсті ұйымдастыру және автоматтандыру институтымен халықаралық ынтымақтастық орнату және университеттiң негізінде «Орта Азия елдерi үшiн инжиниринг орталығын» құру туралы келісімге қол жеткізді.
Минералдық пайдалы қазбалар қорының негізінде өндірісті дамыту мүмкіндіктері. Облыс аумағында қоңыр көмір қорлары, баррит-целестин кендері, таушайырлы құмдақтар бар. Алуан түрлі пайдалы қазбалардың кен орындары ашылған: фосфориттер, аз тұзы, құрылыс тасы. Өткір сода мен хлор өндiрiсiнде қолдануға жарамды үш ірі тұз кен орындары белгілі. Қоңыр темір кендері, мыс шоғырлары бар.
Облыс құрылыс материалдары индустриясы қуатты минералдық-шикізат қорына ие. Қазіргі уақытта дамытылуға тартылған кен орындарының көпшілігі негізгі тасымал жолдарының бойында орналасқан.
Тау кен өнеркәсiбiнiң өзге салаларын дамытудың негiзгi міндеті жаңа салалардың дамытылуын қоса алғанда, өңірдің өңдеу өнеркәсібінің салаларында импорталмастырудың негізіне айнала алатын пайдалы қазбалардың кен орындарын тиімді пайдалану болып табылады.
Бұл саланың басым бағыттары мынадай:
құрылыс индустриясындағы өз өнімдеріне деген сұранысты қамтамасыз ету мақсатында жалпы пайдалы қазбалар мен гранит қоспаларының кен орындарын ары қарай дамыту, соның iшiнде шикiзатты терең өңдеу:
құрылыс өнеркәсiбi үшiн – Киров «Беке» кен орны, бекітілген қоры шамамен 60 млн. тонна (Қарақия ауданы);
химия, мұнай-газ өндiру салалары үшiн – Маңғыстау ауданының Ауырташ, Үнгөзі, Үшқұйық кен орындарында стронцийлік минералдандыру (целестин және целестин-барит кендерi);
бұрғылама ерiтiндiлер өндiрiсі үшiн – (Түпқараған, Маңғыстау аудандарында) қоңыр көмiр кен орындары;
Түпқараған және Қарақия аударында ас тұзын шығару (ірі кен орындар – Бұлақ, Қошқар ата, Қарақия);
пайдалы қазбалардың ашылған қорларын өнеркәсiптiк өңдеуге тарту мүмкiндiктерiн қарастыру, соның ішінде инфрақұрылымға қосымша шығындардың жұмсалуын есептей келе, кен орындарының болашақ тиімділігін, металлургия саласы, транзиттік әлеуеті мен тағы басқа жоспарланған дамуын есептей келе, жобалардың экономикалық тиімділіктерін анықтау.
Балық аулау саласының әлеуетін қалпына келтiру. Балық аулау саласын дамытудың негiзгi міндеті балық шаруашылығын қалпына келтiру және өңірлік балық кластерiн қалыптастыру үшiн алғышарттар құру.
Бұл міндетті іске асыру мыналардан тұрады:
Форт-Шевченко қаласының балық өңдеу өндірісін қалпына келтіру, Форт-Шевченко, Ақтау, Кендерлі аймағы сияқты болашағы зор балық аулау өңірлеріндегі айлақтарды қалпына келтіру және жаңа айлақтардың құрылысын бастау;
Кендерлі аймағы – болашағы зор жағалау аумақтарында балық аулау және балық өңдеу өндірістерін дамыту (Фетисово ауылына дейінгі жағалау аумақтарын тарту арқылы);
облыстағы балық шаруашылығының дамытылған инфрақұрылымын құру, балық қабылдау орындарын ұйымдастыру, қажетті техникамен жабдықтау (тоңазыту құрылғылары), балық сату ісін жүргізу үшін облыс аумағында және одан тыс жерлерде сауда нүктелерін кеңейту;
облыс аумағында жаңғырту өндірістерін құру, соның ішінде балықты бірінші реттік және терең жаңғырту, облыста балық өнімінің ірі өндірушілерін қалыптастыру;
балық шаруашылығының ғылыми-инновациялық инфрақұрылымын дамыту, соның ішінде Маңғыстау облысының балық шаруашылығының ғылыми-өндірістік орталығының қызметін ары қарай дамыту.
Аграрлық сектор. Облыс экономикасының аграрлық секторы негізінен қой, жылқы және түйе өсірумен жайылымдық мал шаруашылығына негізделген, онда өңірлік мал шаруашылығының дәстүрлi саласы – қаракөл қой шаруашылығын дамытуды жалғастыру көзделіп отыр; қаракөл шикізатын жаңғырту қуаттарын дамыту, қой шаруашылығындағы мал басының өсуi мен өнiмдiлiктi тұрақтандыру, жергілікті жылқы мен түйе тұқымдарының өнімді сапаларын арттыру, жаңғырту өндірістерінің жүйесін кеңейту, шұбат, қымыз бен жылқы етінің ұлттық өнімдерінің сапасын арттыруға мүмкіндік беретін сою және өнімді сақтау технологияларын реттеу.
Қойларды жасанды ұрықтандыру жұмыстарын қалпына келтіру, асыл тұқымды өнiмдердiң барлық ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілер үшін қолжетімді болуын қамтамасыз ету, соның ішінде республикалық бюджет есебінен сатылатын асыл тұқымды төлдің өзіндік құнын 50% дейін арзандату арқылы қой қорасының сапалық құрамын жақсарту қарастырылады.
Көкөнiстердiң өсірілуіне мамандандырылған өсiмдiк шаруашылығы бұрынғыдай қалалар мен ірі елдімекендердің маңындағы шектеулі сумен қамтамасыз етiлген аумақтарда дамиды. Өсiмдiк шаруашылығын дамытудың стратегиялық бағыты – жылыжай шаруашылықтарын ұйымдастыру болып табылады. Тиiмдi басқару құралдарының қолданылуын есепке алып, iшкi нарыққа балғын өнімдерді жыл бойы жеткізіп тұруды баптап қана қоймай, республиканың басқа батыс аудандары үшін ірі өсімдік шаруашылығы базасына (көкөнiс-бақша дақылдары мен гүлдер) айналуға болады.
Туристiк кешенді дамыту. Экономиканың әртараптандырылуы мен жаңа жұмыс орындарының ашылуына ықпал ететін облыстың бәсекеге қабілетті артықшылығы – туризмнің дамытылуы болып табылады.
Қазақстанның барлық туристтiк көңіл бөлерлік орындарының үштен бір бөлігінен астамы Маңғыстау облысында орналасқан. Облыстың Каспий теңізінің жағасында тиімді географиялық орналасуы негiзгi туристтiк ағындарды қалыптастыратын мемлекеттерге жақындығын қамтамасыз етедi.
Астана қаласы
Экономикалық даму стратегиясы. Болашақта қала Қазақстанның ірі экономикалық және басқарушылық орталығы, барлық шектес облыстардың экономикалық белсенділігін өзіне қаратқан және елдің өзге аумақтары үшін қозғаушы күшке айналатын көшбасшы-қала ретiнде қарастырылады.
Астананың шешуші міндеті – қаланың инновациялық-индустриялық бағыттылығындағы нақты экономикасының бәсекеге қабілетті секторларын қалыптастырудың негiзде тұрақты және ұзақ мерзімді даму көздерін қамтамасыз ету болып табылады. Тек осындай нарықтық негiзде қаланың мемлекеттiк-әкiмшiлiк қана емес, елдің алдыңғы қатарлы экономикалық орталығы ретіндегі қарқынды және өзiн өзі қамтамасыз ете алатындай дамуы мүмкiн.
Қаланың инвестициялық және құрылыс белсендiлiгiнiң алдағы болашақта күтілетін төмендеуі қаланың болашақ экономикалық өсімінің негiзі мен қала халқын жұмыспен қамту көзіне айнала алатын, орын басушы даму факторларын іздеу және қалыптастыру міндетінің өзектілігін арттыра түседі.
Өнеркәсiп.
Инновациялық және ғылымды қажет ететін салаларды дамыту. Астана iрi бiлiм беру және ғылыми әлеуетке ие (барлық көрсеткiштер бойынша Алматыдан кейiн 2-шi орын), осыған байланысты, онда ғылымды қажет ететінін салалар мен инновациялық өнім өндірісін дамытудың барлық алғышарттары бар.
Қаланың болашақ дамуының шешуі аспектісі өнеркәсіптің инновациялық секторының дамуы, инновациялық белсенді кәсіпорындар санының артуы, инновациялық инфрақұрылымның дамуын көздейтін экономиканың инновациялық дамуына бағытталу болмақ: технопарктер, инновациялық орталықтар, венчурлік қорлар, инновациялық тезбектің іске асырылуына бағытталған өндірістік-технологиялық кластерлер түрінде өнеркәсіп ұйымдары, ғылым, кіші бизнес арасындағы өзара ықпалдастықтың жаңа түрлерін қалыптастыру.
ЕЭА аумағында орналасқан қызметтің белсендетілуі инновациялық саясатты жүргізудің маңызды құралына айналмақ. Қала экономикасының болашақ бағыты IT-технологиялар мен энергетика саласындағы зерттеулер бойынша жүргізілетін қызмет болып табылады.
Бұл бағыт дамуының негізін техникалық университеттiң негізіндегі зерттеу зертханалары мен технопарктері бар жаңа ғылыми орталық болады. Үздік отандық және шетелдік оқытушылар тәлім беретін халықаралық деңгейдегі жаңа университеттiң құрылуы елдiң инженерлiк және ғылыми-техникалық зиялы элитасының қалыптасуына ықпал етеді.
Қала экономикасының болашақ инновациялық даму бағыты «KazSat» байланыс және хабар таратудың серіктік жүйесінің құрылуы, ғарыш құрылғыларының құрастыру-сынақтан өткізу кешенi және Жердi қашықтықтан барлап байқаудың ғарыштық жүйесінің құрылуы болып табылады.
Қаладағы биотехнологиялар кластерінің дамуы. Қаланың биотехнологиялар саласындағы зерттеулерінің біршама әлеуеті бар. Осылайша, 2005 жылы қалада «Қазақстан Республикасының ұлттық биотехнологиялар орталығы» РМК ашылды.
Қолда бар әлеуеттің негізінде бұл шағын салада iргелi және қолданбалы зерттеулердiң өткiзілуiн ұйымдастырудың болашағы зор, соның iшiнде ресурс үнемдеуші, экологиялық таза және қалдықсыз технологияларды құру. Сонымен қатар, ауыл шаруашылығы, денсаулық сақтау, қоршаған ортаны қорғау, азық-түлiк және жаңғырту өнеркәсiбінің қажеттіліктері үшiн отандық технологиялардың іске асырылуымен және шетел технологияларының айналымға енгізілуімен ғылымды қажет ететін өндірістерді құру мүмкіндігі бар. Тағы бiр маңызды бағыттардың бірі ғылыми кадрларды даярлау және саланың ғылыми қызметкерлерiнің бiлiктiлiгiн арттыру болып табылады.
Қаланың жоғары сапалы дәрiгерлiк қызметтердiң жабдықтаушысы ретінде дамуы. Қалада республикалық деңгейдегі медициналық мекемелердің құрылысы белсенді жүрiп жатыр. Кадрлармен қамтамасыз ету және Астанада көрсетілетін медициналық қызметтердің сапасына қатысты мәселелер бұл объектілерді медицина саласындағы үздік брендтерді өкілдеуші әлемнiң ірі емханаларының басшылығына тапсыру арқылы шешілетін болады.
Бұл медициналық мекемелердiң айтарлықтай ғылыми және тәжірибелік әлеуетіне сүйене отырып, қаланы республика мен қала халқы үшін ғана емес, шетел мемлекеттерінің тұрғындары үшін ерекше және жоғары сапалы медициналық қызметтердiң жабдықтаушысы ретінде орнын анықтаудың болашағы зор.
«Астана – Жаңа қала» ЕЭА индустриялық дамуын жеделдету. Инвесторларды тарту және бәсекеге қабілетті жаңа өндiрiстерді дамыту мақсатында, қалада «Астана – Жаңа қала» ЕЭА қызмет етеді. ЕЭА артықшылықтарының бірі салық және кеден жеңiлдiктерін көздейтін ерекше құқықтық тәртiптiң болуы болып табылады.
ЕЭА аумағында қаланың болашақ кластерлерін дамыту жобалары іске асырылуда: құрылыс материалдары, тамақ өнеркәсiбi, медициналық және ғылыми технологиялар. ЕЭА өнеркәсiптiк өндiрiстi әртараптандыру және қазiргi индустриялық өндiрiстердi құрудың негiзгi құралы ретінде қолдануға болады.
Туристiк әлеует пен қызмет көрсету саласын дамыту. Қаланың туристiк әлеуетінің дамуына сәулет өнерінің әлемдік өкілдерімен жобаланған бiрнеше iрi объектілердің құрылысы ықпал етеді.
Астана дамуының тағы бір бағыты – қаланы Ақмола облысының қорықтарына сапар шегуді бастау нүктесі ретінде қарастыру болып табылады (Щучинск-Боровое шипажайы, Қорғалжын дала қорығы, Ерейментау қорықшасы).
Қаланың туристiк әлеуетін дамыту үшін қаладағы қызмет көрсету сапасын арттыру, инфрақұрылымды дамыту, қонақжай қала ретінде жас астананың бейнесін қалыптастыру қажет.
Қарағанды облысы
Экономикалық даму стратегиясы. Облыс Қазақстанның ерекше минералдық-шикізаттық аймағы болып табылады, оның аумағында республиканың марганец қорының 100%, жездің 36%, вольфрамның 80%, молибденнің 64%, қорғасынның 54%, көмірдің 40% шоғырланған (оның iшiнде, коксталатын көмiр қоры 100%).
Бұл алғышарттардың барлығы тау кен-металлургия және көмір шығару өндірістерінің көп шоғырлануымен, өнеркәсіптің қайта өңдеу секторларының үлкен инновациялық даму әлеуеті бар елдің ірі әртараптандырылған индустриялық орталығы ретінде облыс рөлінің сақталуы мен бұдан әрі дамуына жағымды ықпал етеді.
Өнеркәсiп. Өңірдің индустриялық жүйесін дамыту дәстүрлi өндiрiстердiң қалпына келтірілуіне, сондай-ақ қолданыстағы кәсiпорындарды жаңғырту, жаңа жоғары өнімді кәсіпорындар, прогрессивті және бірегей технологиялары бар салаларды құру, отандық ғылыми әзірлемелерге селективтік қолдау көрсетуге бағытталмақ. ҮИИД МБ іске асырылуы облыстың барлық негізгі салаларындағы индустриялық әлеуетті жандандыруға негізделеді.
ТМК-ны жаңғырту және оны жаңа бөліністерге көшіру. Кен қорына бай, өндірісті әлеуеті бар, дамыған көмір өнеркәсібі мен көмірдің бай қорларына ие, сондай-ақ Екібастұз-Ақсу энергетикалық түйініне жақын орналасқан ауданда қосымша құны жоғары энергия мен металлды қажет ететін өндірістерді ұйымдастырудың болашағы зор.
Металлургияны дамыту қосымша құны әлдеқайда жоғары өнімдердің өндірісіне, шикізатты пайдалану кешенділігінің арттырылуы мен өндіріс қалдықтарын қайта өңдеу, өндіріс үдерістерін экологияландыру мен ақпараттандыруға бағдарланады. Қара және түстi металлургияны дамыту принциптерінің біріне орта және кіші кәсіпорындарды қоса алғанда, өнімнің тік әртараптандырылуы мен алдағы шектерді іске асыру айналмақ. Мұндай жолмен негізгі сала өспелi және бәсең кластерлік құрылымдардың дамуына ықпал етеді, сонымен қатар, негізгі, қосалқы және қызмет көрсету өндірістері үшін жергілікті өнімдерді сатып алу нәтижесiнде, сәйкесінше қосымша құн тізбегі бойынша металл өңдеу кәсіпорындары мен өңірдің ірі корпорацияларының түпкі өнімдеріндегі қазақстандық құрамның үлесін арттыруға ықпал етеді.
ТМК шикізат қорының ұштас дамуы. Өңірдің ТМК шикізат қоры болып табылатын тау кен өнеркәсібінде негiзгi күш сұранысы жоғары пайдалы қазбалар бойынша геологиялық барлау жұмыстарын ұйымдастыруға, қолданыстағы кәсіпорындарда өндіру және қайта өңдеу көлемін арттыруға, жаңа өндірістер мен өнім түрлерін құруға бағытталады.
Машина жасау мен металл өңдеу әлеуетін қалпына келтіру. Өндiрiстiк әлеуеттің сақталуын, сондай-ақ саланың негізгі тұтынушыларын (тау кен және металлургия кәсіпорындары) есепке ала отырып, бастапқы міндет болып өндіріс көлемін қалпына келтіру және салада жұмыспен қамтылғандар санын арттыру табылады. Сонымен қатар, бұл саланың жетекші кәсіпорындары бірегей құрал-жабдыққа және қажетті өндірістік алаңдарға ие.
Облыста түстi және сирек кездесетін жер металлургиясына, кремний өнеркәсібі мен машина жасау саласының шикізаттық әлеуетіне сүйене отырып, кен өнеркәсібінің қажеттіліктері үшін алуан түрлі құрал-жабдықтардың өндірісін ұйымдастырудың перспективасы зор (тау-шахта және мұнай-газ шығару жабдықтары, жер үсті, әуе және су көлiгі құралдары, олардың бөлiктерi мен қажеттіліктері, машиналар, жабдықтар мен тетіктер; электр техника жабдықтары; ғарыш саласына арналған жабдықтар).
Құрылыс материалдары саласы үшiн құрал-жабдықтар өндiрiсi; электр жабдықтар, электрондық және оптикалық жабдықтар, көлiк құралдары мен жабдықтар өндірісі, сондай-ақ мультисалалық мақсаттағы өнімдер өндірісі бойынша бірқатар жобалардың іске асырылуы жоспарланып отыр.
Қолданыстағы мыс өндірісі электр қозғалтқыштар, электр жабдықтар, басқару жүйелері, компьютерлер мен тағы басқа өндірісіне серпін беруіне қабілетті. Металл өңдеу саласын дамытудың тағы бір маңызды бағыты - құрылыс арматурасы, рельстер, әр түрлi диаметрлі және әр түрлі мақсаттағы құбырлар, түсті металлургия – жезден жасалған сымдар мен тағы басқа сияқты республика үшін өмірлік маңызы бар өнім түрлерінің өндірісін кеңейту болып табылады.
Химия және фармацевтика өнеркәсібі. Өңірде облыс кәсіпорындары мен халқының химия және фармацевтика өнімдерге (оның ішінде онымен сабақтас резеңке мен пластмассадан жасалған өнімдер) деген ішкі нарықтың тәуекелділігін ескере отырып, саланы аса жоғары техникалық-технологиялық деңгейге, инфрақұрылымы мен өз шикізат базасы дамыған деңгейге шығаруға ықпал ететін үлкен әлеуеті бар.
Химия өнеркәсібін дамытудың біршама перспективалы бағыттары жіңішке органикалық синтез бен полимерлер, тұрмыстық және өнеркәсіп химиясы, экохимия, резеңке техникалық және пластмасса бұйымдарын өндіру болып табылады. Малеин ангидридін, полиэфир смоласын дамыту, пластмасса бұйымдарын, түпнұсқа дәрі құралдарын өндіруді дамыту облыстың ғана емес, сонымен қатар Қазақстанның өнеркәсібінің көптеген салалары үшін мультипликативті тиімді болып келеді.
Құрылыс материалдары өнеркәсібін дамыту. Өңір құрылыс материалдарының өнеркәсібі үшін едәуір шикізат базасына, білікті кадрларға және ғылыми жұмыстарға ие.
Осыған байланысты өңірде керамикалық материалдар өндірісі үшін қажет воллостикалық концентрат, тауарлы бетон мен асфальт бетонын өндірісі үшін, куб тәрізді фракциялық қиыршық тас және құм өндірісі үшін цемент және одан жасалған бұйымдар, темір бетон конструкциялары, қыш, керамикалық қабырға панельдерін, керамикалық отқа төзімді бұйымдарды дамыту перспективасы бар. Бұл тұрғын үй және өнеркәсіп құрылысында жергілікті материалдар мен конструкциялар үлесін арттыруға мүмкіндік береді. Мыналардың мейілінше перспективасы бар: техногендік қалдықтарды қайта өңдеу, жергілікті шикізаттан металл емес минералды өнімдер өндіру, жол құрылысына арналған материалдар өндіру.
Көмір өнеркәсібі. Облыстағы үлкен көмір қорларын және қалыптасқан ғылыми даму әлеуетін есепке алғанда көмір өнеркәсібінде көмір мен көмір химия терең қайта өңдеу бағытында мультипликативті тиімділікке ие технологиялық өндірістерді құру бойынша жобаларды іске асыру жоғары өзектілікке ие болады.
Бұдан басқа Қарағанды бассейнінің көмір қабаттарында метан, көміртек газы, күкірт сутегі, ауыр көмірсутегі бар. Метан қорлары перспективалы болып табылады, оның көлемі 3-5 млрд куб.м деп бағаланады, осыған байланысты мыналар өзекті болып табылады:
Көмір қабаттарында метанды барлауға дейінгі, есептеу әдістемесін әзірлеу және метан қорларын бағалау бойынша ғылыми және геологиялық барлау жұмыстарын жүргізу;
Дәстүрлі емес экологиялық таза энергия тасығышы, химия өнеркәсібіне арналған шикізат, мотор отыны мен тұрмыстық газ ретінде пайдалану мақсатында көмір метанын қайта өңдеу технологияларын құру;
Метанды өндіріп алуды және қайта өңдеуді өнеркәсіптік игеру.
Ғылыми және инновациялық әлеуетті жандандыру. Облыс мейілінше инновациялық белсенді өңір бола отырып, үлкен ғылыми және кадрлық және білім беру әлеуетіне ие. Сондай-ақ инновацияны қолдау үшін дамыған инфрақұрылымға ие.
Өңірдің барлық мүдделі құрылымдарының күштерін біріктіру: «Қарағанды» өңірлік корпорациясы, «Технопарк UniScienTech» ЖШС, «Металлургия-Металл өңдеу» индустриялық паркі – бизнес жобаларды іске асу мерзімін жылдамдатады, шағын және орта бизнес өнеркәсібінің инновациондық белсенділігін арттырады, өнеркәсіптік өңірде инновацияны ұстауға және арттыруға жүйелі тәсілді қамтамасыз етеді.
Ауыл шаруашылығы кешенін дамыту. Өңір жоғары сапалы астық, картоп, ет пен құс етін дәстүрлі түрде өндіруші болып есептеледі. Келесі өнім түрлері арқылы: бидай, картоп, қызылша, томат, қияр, мал еті мен жұмыртқа өнімдері арқылы облыс халқы ішкіөңірлік толық қамтамасыз етілген. Облыста 6219 ауыл шаруашылығы құралымдары, олардың ішінде 77-сі ірі және орташа болып табылады.
Ірі өңірлік кәсіпорындарды қолдауда, қосалқы шаруашылықты құруда, өнімдердің қайта өңдеу дәрежесін көтеруде, перспективада шаруашылықты қатайтуда және механикалық жаңа өңдеу тұрғысынан осы шаруашылық секторының бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсаты ең негізгі қарқынды өсу кезеңі болып табылады.
Мал шаруашылығы. Облыс мал шаруашылығында мал еті, сүт, жұмыртқа мен жүн өндіруге мамандануда. Бүкіл мал түрлерінің басы өңірде өткен 25 жыл ішінде елеулі түрде жалпы азайды, сонымен қатар өндірісте тұтастай сүт өнімдері де айтарлықтай азайды.
Мал шаруашылығының бұрынғы әлеуетін қайта жаңғыртудың алғышарты қайта туғызуды тудыратын негіз болып өңірдің 80% жері ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер жайылымдарынан тұрады. Күнделікті етпен ет өнімдеріне деген сұранысты ескере отырып, әсіресе қой мен ІҚМ жалпы қайта құру мақсаты туындайды. Мал шаруашылығы өнімдерін өңдеуде ет комбинаттарын жаңғырту жоспарланып отыр. Құс шаруашылығы қалпына келтіруге құс фабрикаларын қайта құру және бройлерлік фабрикаларын салу жобасы ықпал етеді.
Мал дәрігерлік мамандарының жетіспеуі айқын сезіліп отыр – облыста 244 ветеринарлық бос орны мамандарының қажеттілігіне орай 72 бірлігінде немесе 30% ғана «қартаю» үрдісі байқалуда (мамандардың 30% зейнеткерлік жасында). Бұл мәселелерді шешу мүмкіндігі мал дәрігерлері мамандарына әлеуметтік жеңілдіктер жасай отырып және ауылда жұмысқа деген қызығушылықты арттыратын жағдайлармен қамтамасыз ету болып табылады.
Өсімдік шаруашылығы. Өсімдік шаруашылығында деген өндірістік мүмкіншілік, табиғи ауа райы және басқа да ауылшаруашылығы дәстүрлердің әсерлі және рентабельді жағдайлар түрі бұл өңірде сақталған. Астықтың 1,5 есе өсуді қамтамасыз ететін (жалпы астықтың 2009 жылы 28%-ға) кезеңге сәйкес технологиямен өсімдіктерді өсіру, сондай-ақ ылғал сақтаушы технологияны қолдану арқылы ауылшаруашылықтың дәрежесін көтеру негізгі мақсат болып табылады.
Астықтың тұқымдар қорын жақсарту негізгі міндет болып табылады. Картоп астықтарын 40 – 45%-ке көтеруге байланысты Абай ауданында тұқым шаруашылығы мен тұқымдастыру бойынша инновациялық жобаларды іске асыру жоспарланып отыр. Облыстың континентальді климаты жағдайында жеміс-жидектермен жыл айналымы бойынша қамтамасыз ету үшін жылы жылыжайлардың салынуы үлкен қызмет атқарады.
Экологиялық мәселелерді шешу. Қауіпті табиғи және техногенді аномалиялық жағдайларды уақытында алдын ала сақтану мақсатында жұмылдырылған қызметті іске асыру, станционарлық бақылау қызмет жүйелерін ұзарту керек, сондай-ақ «Казгидромет» РМК қызметін жаңа технологиямен қамтамасыз ету қажет.
Атырау облысы
Экономикалық даму стратегиясы. Алдағы 10 – 15 жыл өнеркәсіптің шикізат саласының экспортқа бағдарланған және бірінші кезекте мұнай-газ өндіру республиканың экономикалық дамуының «локомотиві» болып табылады. 2020 жылға дейін көмірсутек шикізатын, химия өнеркәсібін, дамыған құрылыс индустриясы мен балық өнеркәсібін өңдеу және қайта өңдеудің қалыптасқан мамандануы мен оның перспективасын ескере отырып, Атырау облысы осыған байланысты ықпалды мұнай мен газ өндіруді одан әрі арттырудың өрістетуді серпінді дамушы орталығы болып табылады.
Өнеркәсіп. Мұнайға деген ұзақ мерзімді сұраныс еліміздегі экономикалық өсімнің негізгі «қозғалтқышы» болып таяудағы онжылдықта мұнай-газ өнеркәсібі болуына байланысты сақталатын болады. Осыған байланысты, өңірдің республика дамуының локомотиві ретіндегі рөлі сақталады және артады. Өңірдің перспективада негізгі міндеті жетекші салаларды дамытудың индустриалдық және инновациялық импульстарының экономиканың және әлеуметтік өмірдің негізгі салаларына тиімді трансляциялануын, жергілікті тауарлар мен қызметтерді тұтынуда рөлін арттыру, халықтың жұмыспен қамтылу мәселесі болып табылады.
Көшбасшы мұнай-газ саласының экономикалық өсімін қолдау. Осыған байланысты өндіріп алуды кешенді игеру және тұрақтандыру, КСКМ көмірсутек ресурстарын тиімді және қауіпсіз игеру үшін жағдай жасау басты міндет болып табылады.
2020 жылға қарай облыста мұнай өңдеу 60 млн.т. құрайды, бұл 2009 жылмен салыстырғанда 2,3 есе артық, газ өңдеу – 30 млрд. текше м және 3,3 есе өседі. Қашаған, Кайран, Ақтоты, Қаламқас-теңізінде Аджип ККО-ның іске қосылуына және ТБҚ-да жаңа қуатты өндіріске жіберу Атырау кен орындарын мұнай өндірілімі көлемі есебінен ұлғайту жорамалданып отыр.
2020 жылға қарай саланың технологиялық деңгейін тұрақты арттырудағы дамуына байланысты мұнай-газ саласындағы мамандар саны 17,8 мың адамды құрауы мүмкін екенін ескере отырып, бұл деген 8,7 мың адамға көбейеді.
Мультипликативтік әсердің іске асуы. Қосымша және біріккен қызмет көрсетуді жоғарлататын кәсіпорындардың арқасында ірі айналым түрлерінен құралған жүйе құрайтын компанияларды, сондай-ақ аутсорсинг арқылы шағын және орташа кәсіпорындар блоктарында аса жоғары құнмен қызмет көрсететін шағын және орта кәсіпорындардың қайта өңдеу блоктарын қалыптастыру, сондай-ақ қызмет көрсететін және көмекші кәспорындарды күшейтетін біріктіру есебінен ірі жүйе құрамдаушы төңірегіне кластерлерді қалыптастыру, өндіріс дамуын ынталандыру ең маңызды міндет болып табылады. Бұл мұнай-газ секторын дамытудан аласындағы дамудан ішкі экономика саласына жаңасуына байланысты оның ұлттық ұдайы өндіру процесін оны белсенді енгізе отырып, кең көлемде мультипликативтік тиімділікке қол жеткізуге мүмкіндік береді.
3000-нан аса газ химиялық кешен шикізаттан құралған өнімдер атауларынан тұратын: полиэтилен және полипропилен, «Ұлттық ықпалдастырылған мұнай-химия технопаркі» АЭА шеңберінде шағын және орташа бизнес кәсіпорындарының топтарын құру жоспарлап отыр. Қаптар мен арқандар және басқада өнімдерді – дайын өнім ретінде шығару жұмыстары облыста полиэтиленді талшықтарын шығару фабрикасының ашылуға байланысты мәселелерді іске асыру басталып кетті. 600-ге жуық жаңа жұмыс орнын құрайтын өндірістің туындауы Мақат ауданында орналасады. Әйелдердің жұмыспен қамтылуына артықшылық беріледі. Қазіргі таңда сыртқа жіберіліп жатқан – полиэтилен мен полипропилен өңірдегі шикізат база өндіріс құрылысының пайда болуы экономикалық жаңа өндірісті іске асырудың алғы шарты болып табылады.
Жаңа жұмыс орындарын құра отырып, қайта өңдеу және жаңғырту. ҰӨА, МӨА бірге алғашқы қайта өңдеу өнімдерінің терең қайта өңдеу өнімдерінде технологияны қолдану қатынасында мұнай-химия өнімдерінің жоғары қосылған бағамен базаны жүзеге асыру, көмірқышқыл шикізатын терең өңдеу жөніндегі мұнай химия өндірісін құру.
Осыған байланысты мынадай инвестициялық жобалардың іске асырылуы көзделіп отыр:
800 жаңа жұмыс орнын құра отырып (Атырау облысы) Теңіз кен орнының көмірқышқыл газын қайта өңдеуді көздейтін ықпалдастырылған газохимиялық кешен мұнай химиясы базалық өндірісінің жылына қуаты 1,3 млн.тонна мұнай-химия өнімін алу;
749-дан астам жаңа жұмыс орнымен қамтамасыз ететін хош иістендірілген көмірқышқыл өндірісінің (бензолдан – 133 мың тн/жылына, параксилолдан – 496 мың тн/жылына) ҰӨА Атыраудағы кешен құрылысының салынуы.
Химиялық реагенттерді шығару бойынша қуаты 4,7 тонна жуық Атырау қаласының мұнай өнеркәсібіне арналған зауыт салу туралы мәселе пысықталуда.
«Теңізшевройл» ЖШС күкіртті қайта өңдеу қуаттарын кеңейтуді жоспарлап отыр. Күніне газдан ажыратылған күкірт – 2600 тонна, 1265 тонна ұнтақталған күкірт өндіру жөнінде қосымша қуаттар 30 жаңа жұмыс орнын құру жоспарланып отыр.
2014 жылға дейін үдемелі индустриялық-инновациондық даму шеңберінде салалық бағдарламаларын және мұнай-химия саласында ірі көлемді жобаларды іске асыруды бағалау бойынша, оның ішінде «Ұлттық ықпалдастырылған мұнай-химиясы технопаркі» АЭА 25 000 астам жұмыс орнын құру көзделуде.
Қайта өңдеу секторында және инфрақұрылым саласында шағын бизнесті дамыту. Ірі кәсіпорындармен қатар қосылған құнмен өнеркәсіптік және тұтынушылық мақсатқа арналған (құбыр пленка, ыдыс, басқа да тұрмыстық бұйымдар мен өндірістік бөлшектер) базалық мұнай-химия өнімдерін қосымша қайта өңдеу саласында және инновациялық өнімдерді шығаруда шағын және орташа бизнес кәсіпорындарын салу көзделіп отыр.
Ықпалдастырылған газ химиялық кешенінің инфрақұрылымды объектілерін салу (11 объект) шағын және орта бизнестің мұнай химия кәсіпорындары орналасқан, «Ұлттық индустриялық мұнай химия технопаркі» Атырау облысы арнайы экономикалық аймағында іске асырылатын болады.
Жалпы жеке меншік бастамасын дамытуда көліктік және инженерлік объектілер, инфрақұрылым объектілерін дамытуға мемлекеттің қатысуы қосымша импульс береді.
Құрғақ жүктің жүк айналымы кеңестік кезеңде жылына 2 млн. тоннадан асатын Атырау қаласындағы Орал өзенінің порты мемлекеттің қолдауымен жеке инвестиция есебінен қарқынды үлесімен қайта өнделуде.
Облыстағы индустриялық кәсіпорындарды дамыту жолындағы бағыттар (салалар) мүмкіншілігі:
мұнай химиясы саласының дамуын жеделдету;
балық саласының дамуы кезенінің басталуы (балықты өңдеу бойынша тауарлы және бекіреөңдеу фермаларын салу, оның дайын өнімін сыртқа шығару мен қайта өңдеу);
ауылшаруашылық кешендерді жеке салалар бойынша динамикалық дамыту;
жаңа энергетика – баламалы отын көзін өндіріске шығарғанда белсенділік жұмсау (қатты биоотындық өндіріс; шикізат – қамыс, шөп, тұрмыстық қалдықтар және басқалар);
еліміздің мұнай-газ жобаларына кіретін қазақстандық үлесті арттыру бойынша басқада экономикалық секторларды дамыту.
Жоғарғыда көрсетілген бағыттар шетелге тауар шығару жоспарлары бар бағыт болып есептеледі. Ықпалдастырылған трансферттер немесе меншікті бюджетке ұзақмерзімді несие - қаржының негізгі көзі болып табылады.
Қазақстандық мемлекеттік сатып алуға деген ұғымды көтеру. Мұнай компанияларында міндетті түрде қазақстандық сатып алуға деген ұғымды дамытумен оның деңгейін қайта көтеру тиіс. Осы мақсатпен ұлттық мұнай-газ саласындағы компаниялар жаңа өндірістің құралуына белсенділік көрсете отырып, жаңа құрылған өндірістер тікелей сатып алуға қатыса отырып, қазақстандық ұғым үлесін және шикізаттарды жаңғырту деңгейінің ұлғаюын немесе отандық кәсіпорындардың ұзақмерзімді өнімдерді сатып алу кепілділігін қамтамасыз етеді.
Сондай-ақ, келісімшарттарда игере алмаған пайдаланушының міндетіне жаңғыртуды ұйымдастыру мен өндірісті алып жүру және отандық тауарлар, қызметтер мен жұмыстарды сатып алуды қамтамасыз ету жолдары енгізілуді көздеп отыр. Отандық тауар өндірушілердің сатып алуы мен шикізатті қайта өңдеуге бағытталған жолдарды жақсартуда ірі жекеменшік жүйе етіп құрылған кәсіпорындармен меморандумдар жасалынады.
Айтылған мақсаттар өндірістің қуатын көтеруге және дамытуға байланысты өңірдің кәсіпорындарының қолдауымен немесе соларға жұмыс жасайтын жұмыскерлердің кобеюіне себепші болады. Тауарлармен қызмет көрсету және жұмыстарды сатып алуда олардың келешектегі құның анықтауда кеңес беруші тетіктер мен біріккен белсенділік көрсететін мүмкіншілігі көп ірі кәсіпорындарды (шетелдік кәсіпорындарды қоса алғанда) дамыту жобасында міндетті түрде қайта жасау тиіс.
Мұнай-газ саласына кадрларды дайындай туралы. Мұнай-газ саласындағы 16 маман түрі бойынша кадрлар сұраныстар жоғарғы оқу мекемелерінде қайта дайындаумен қатар Атырау, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Маңғыстау, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан облыстарындағы 18 техникалық және кәсіптік білім беретін оқу мекемелері арқылы толықтырылып, іске аспақшы. Атырау қаласында 700 адамға арналған оқытушы орындар мұнай-газ салалары бойынша мамандарды өңіраралық орталықтарда қайта даярлау мен даярлау өткізеді.
Мұнай-газ саласындағы кәсіпорындағы жұмыс орындарының деңгейін көтеру мен меншікті мамандардың білімділік және техникалық деңгейін көтеруді бұл мақсаттар ықпалын тигізеді.
Минералдық пайдалы кендер базасында өндірісті дамыту мүмкіншілігі. Ауданда бұрынғы кезде әртүрлі өндіріс орындары жұмыс жасағаның жерлерде керемет кең шикізат құрылысы мен минералдық тұздың кең орын қоры кездеседі. Аудандағы жоғары инвестициялық және белсенді құрылыстың көрсетшағын маңызды қарқынға ие бола отырып, осы пайдалы кендерді қайта өңдеу мен өндіруді іске асыруды туғызады.
130-ға жуық жаңа жұмыс орынды қамтитын, өндірісте қуаты 100 мың тонна техникалық және азықтық тұзды өндіретін меншікті шикізат көзінде зауыт соғу жоспарланып отыр. «ТҰЗ» ЖШС-гі базасында жұмыс жасап тұрған өндірісте техникалық және ас тұзды қайта жаңарту жолдарымен қорлардың көмегімен ұлғайту жоспарланып отыр.
Атырау қаласында қуаты 600 мың тонна болатын клинкерлік-цемент терминалы (КЦТ) құрылысы жоспарланып отыр. Жақын келешекте Үндер ауданында Үндер қарағайлы кең орнының тұрғысында цементтік зауыттың салынуы жылына шамамен қуаты 400 мың тонна беретін, келесі жылдарда жылына қуаты 1,1 млн. тонна беруге ұлғаятын, Сондай-ақ КНАУФ компаниясының құрылыс материалдар шығаратын зауыттың ашылуы жоспарланып отыр.
30 - 40 жұмыс орнына көбейетін, металпластикалық құбырлардың 2000 тонна қуатына өсетін Атыраулық полиэтилендік құбыр зауытын ұлғайту жұмыстары жүргізіліп жатыр. 100 жуық жұмыс орнын қамтитын құбыр жүргізетін арматура өндірісі бойынша зауыттын соғылуы жүріп жатыр.
Машина жасау саласының жаңғыруы. 157 жуық жаңа орынды қамтитын «Мұнай-газ машина жасауға» жататын газқұрбыларының қондырғылары мен жабдықтарын жөндеу мен сервистік қызмет көрсету бойынша зауыты «Машина жасау мен металды өңдеу» саласында өсіп жатқан сұраныстарды қамти отырып салынады.
Жоспар санағымен 150 адамды қамтитын, металды жалға беру бойынша өндіріс қуаты 30 мың тоннаны құрайтын металлургиялық комбинат келешекте көрсетіліп отырғандай метал құрылысына деген сұранысқа байланысты жұмыс жасайды.
Балық саласының әлеуітін қалпына келтiруi. Соңғы 20 жылдарға балықшылық және балық өнеркәсiбi салалары бойынша өндiрiс көлемдерiнiң маңызды қысқартуында болды: егер кеңес мерзiмге балықтың 61 шамамен мың тонналары төңiрегiнде тапса, онда дәл қазiр – жинағы 21 мың тонналар, салаларда 10 мың адам жасаса, бүгiнгi деңгейде 3, 6 мың адамға жұмыспен қамтылу шұғылданған. Облыста 1990 жылы балық өнiмі тамақ өнеркәсiбiнiң ортақ көлемiнен төңiрегiнде 70% құрады.
Балықтың өңдеуi мен өндiрудің көлемдерiнiң үлкеюi бұл саланың дамуы мен анық келешегі мол бағыттары болып табылады. Осыған байланысты, тауарлық-шоқыр фермасында 18 жұмыс орындарын қамтитын, жаңа шоқыр балық өсiретiн зауытының іске асыруда, қуатты 30 миллион егде жылына беретін, және де Атырау шоқыр балық өсiретiн зауытының қуатты 12 миллионға дейiн егденібері үшін үлкейтіп, қалпына келтiру жоспарланып отыр.
Ауылшаруашылық саласы. Табиғи-климаттық шарттарының қолайсыздықтарына және де су тапшылығына байланысты ауыл шаруашылығы және өсiмдiк шаруашылығына бұл өңірде түбегейлi дамуына жол бермеді.
Түйе малы болып табылатын «қазақ бактрианы» және адай тұқымдас жылқысы, қара түсті қаракөл қойлар түрі – мал шаруашылығының негiзгi түрлері болып табылады, жетекшi сала болып бұл секторда (облыстың еншісіне республикадағы мал шаруашылығында түйенің - 19, 9% осында) мал шаруашылығы мал сандары мен түріне қарай өңірдің мамандандырумен сәйкес дамиды. Мал өрістері – мал шаруашылығының дамуына, әсіресе түйе шаруашылығы мен жылқы шаруашылығына деген маңызды ресурстарды стратегиялық әсерлі пайдаланып және де қайта өндіруге негізгі ықылас осыған бөлінеді. Асыл тұқымды жақсарту арқылы бәсекеге түсе алатын жолды жоғарылатуға түбегейлi рөл беріледі.
Қалалармен ірі ауылдардағы су тапқыштығының шектеулігіне байланысты, өсімдік шаруашылығында, оның ішінде жеміс-жидекті өсіру бұрынғыдай қиын жағдайда қала береді. Жылужай шаруашылығы мен жеміс-жидек сақтау қоймаларын соғу жоспарланып отыр.
Алматы қаласы
Экономикалық даму стратегиясы. Алматы қаласы экономикалық және зияткерлік әлеуеті жағынан, әртүрлі жағымды әсерлер күшіне байланысты елімізде өзінің аумағы жағынан ерекше бөлігі болып саналады. Урбандалған және агломерациондық сипаттамасы жағынан басқа елдер қалаларымен салыстыра отырып, оны ерекшелінген өңір деп қарауға болады.
Тап сол қасиет Алматы келешегінің әлеуетін анықтай отырып және кәсiпкерлiктi сәтті жүргiзуге, тіршілік еті мен адамдардың демалысы үшiн, орнықты инновациялық дамытуды қолайлы қала болып, алдыңғы технологиялар, қолайлы әлеуметтiк және экологиялық ортасы бар дамыған инфрақұрылымдарды орнын анықтауға, болашаққа деген мүмкiндiк бередi. Қаланың келешекке деген басты мiндеттерi болып, қаланың орнықты әлеуметтiк-экономикалық өсуiн қамтамасыз ету, оның өндiрiстiк әлеуетін сақтау және инновациялық-индустриялық жаңғыртуы индустриядан кейiнгi мегаполис ретiнде болып табылады – ең iрi және де динамикалық дамыған агломерация орталығы болып табылады.
Өнеркәсіп. Жағдайлардың өзгеруіне, түрленуіне қарамастан Алматы Қазақстанның мамандандырылған өнеркәсiптiк инженерлiк-техникалық және ғылыми қызыметшiсiнiң түбегейлi еншiсi, дамыған өндiрiстiк және көлiк инфрақұрылым, сыйымды тұтынушы нарығының онында үлкен индустриялық потенциалмен, мерзiмдi бар болуымен бұрынғыша ие болады.
Экономиканың қазіргі жағдайына байланысты, қазіргі дағдарыс кезінде түскен салмақты төмендетуде, биiк жұмыссыздығының есепке алуымен қатар, өнеркәсіпті қала өңірлік экономика арасынан банк саласында, жылжымалы мүлік саласында құрылыс салалары арқылы жаңа жұмыс орындары осы салалар арқылы ашылып, жұмыссыздықты төмендету әлеуеті бар.
Жұмыс жасап тұрған өндіріс әлеуетін қолдау. Ең алдымен дәстүрлi салалар және қарқынды өсіп келе жатқан, серпіні дұрыс келе жатқан өндiрiстердiң сақтауы туралы сөз болады: азық-түлiк өнiмдерiнiң өндiрiсi, жиhаздың баспа және полиграфиялық қызмет, өндiрiсi, фармацевтикалық өнiмнiң өндiрiсi, тұрғынның қажеттiк қамтамасыз ететiн қызметтердiң басқа түрлерi.
«Бизнестің жол картасы – 2020» атты бағдарламада қарастырылған, өнеркәсіптік кәсіпорындарды мемлекеттік қолдау және негізгі жаңа тетікті туындау шаралары болып табылады.
Өнеркәсіптік өңірлерді жаңарту. Қалалық топырақтардың тапшылығымен байланысты, әсіресе орталық қаланың бiр бөлiктерiнде, өзектi мiндеттердiң бiрi әсiресе өндiрiстердiң бiркелкi мамандандырылған сегменттерi бойынша қазiргi кәсiпорындардың аумақтарының реттiлеу және жаңғыртуы олардың топтау болады. Бұған бiр уақытта жаңа экологиялық таза және шусыз өндiрiстердiң ескi өндiрiстерiнiң орнын басуында болады. Өндiрiстердiң бiр бөлiгi қала маңы немесе қаланың жаңа индустриялық өңірлерінде көтерiп шығарылады.
Өнеркәсiптiк кәсiпорындарды жұмыстан тыс шығару. Жаңа Алатау ауданының құрылуы қаланың жаңа жолмен – индустриялық өңірдің дамуының бастамасы болды. Бұл өңірге ары қарай дамытуда экологиялық талаптармен шектелген, қосымша аумақтың жоқтығымен шектелген, жеткiлiксiз инфрақұрылыммен қамтамасыз етілмеген кәсiпорындар және де тағы басқа факторлармен бойынша кәсіпорындар көшiріледі: машина жасау және металл өңдеу, азық-түлiк, жеңiл, фармацевтикалық, химия, жиhаз өнеркәсiбiнiң кәсiпорындары.
Алатай ауданында машина жасауды бастау «АЭМЗ» ЖШС, «Мұнайаспап» АҚ, «Ремдортехника» АҚ компанияларының өндірісіне ауыстыру мен ұлғайту арқылы дамытуға жоспарланып отыр.
Жаңа индустриялық аймақты дамыту. Қаланың келешекте қарқынды экономикалық өсуiне жаңа пайда болған Алатау ауданындағы индустриялық өңір 350 – 400 га индустриялық өңірдің инфрақұрылым жабдықтарымен қамтамасыз ету (электр –, су –, жылумен жабдықтау, сонымен қатар көлiк коммуникациялары) индустриялық өңірге инвестициялардың бөлiндiлерiнiң құйылуы үшiн қуатты қызықтырумен болып тұратын мемлекет қаржысының арқасында қамтамасыз етедi.
Индустриялық өңір химия, машина жасау және жиhаз өнеркәсiбiнiң кәсiпорынын таратып салып қоюға жоспарланатын батыс алаңын және жеңiл, азық-түлiк және фармацевтикалық өнеркәсiптiң кәсiпорындарының онында орналастырылуы бар солтүстiк алаңынан тұрады.
Индустриялық өңірдегі барлық жинақталған өндірістің саны 76 өнеркәсiптер және коммуналдық кәсiпорындар, олардың iшiнен тамақ өнеркәсiбiнде есептегенде – 20, жеңiл өнеркәсiп – 18, жиhаз өнеркәсiбi – 14, машина жасау – 13, фармацевтикалық – 7 өнеркәсiп кәсіпорындары кіргізіліп, іске қосылады.
Жоғары технологиялы өндiрiстерді жасауда, индустриялық өңірді дамытуыда, міндетті түрде бiлiм беретiн мекемелердiң қолдауымен, жұмыскердерді және де орташа техникалық мамандарды қайта даярлаудан өткізу қажет болады.
Қала сұранысына байланысты жаңа өндірісті құру. Ең алдымен, жаңа өндiрiстердiң дамуымен қатар, өсіп келе жатқан динамикалық дамып келе жатқан мегаполистке деген сұранысқа байланысты, тамақ өнеркәсiбiнде, машина жасау кешенi, құрылыс материалдарының өндiрiсiнде және фармацевтикалық өнеркәсiптерді дамытуды ескерiледi.
Тамақ өнеркәсібі өңірде ең дамыған сала болып есептеледі. Оның ары қарай дамытуы импорт алмастыру үшiн керек және сөзсiз қолдану қазiргi жоғарғы технологиялар ойлайтын өнiмнiң экспорты өңдеудi биiк дәрежемен өндiрiстерiнiң жасауы және азық-түлiк концентраттары болуы мүмкiн. Алматы қаласының азық-түлiк белдiгiнiң өнiмiнiң сапалы өңдеуiне байланысты азық-түлiк өнеркәсiптiк саласының ары қарай дамуын қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi. Бұдан басқа, қаланың тамақ өнеркәсiптерi ішіндегі өте көкейкестi болып буып-түйетiн өнiм өндiрiсі бойынша кәсiпорын ұйымы болып табылады.
Инновациялық өнiмнiң шығарылымы бойынша бiрнеше кәсiпорындардың құрылысы машина жасау кешенiнде перспективалық: бөлшектер және тетiктердiң құрал жасау, электротехникалық жабдық және (өнеркәсiптiк және тұрмыстық тағайындау) бұйым, өндiрiсi, электроника.
Қалада тәжiрибе-өнеркәсiптiк үлгiлердiң жасауында қолданылатын жабдық, шығарылатын өнiмнiң сапалы мiнездемелерiнiң жақсартуы, техникалық жәрдемдесу бойынша қызметте болатын құрал жасау бойынша салалық конструкторлық бюроның жасауы жоспарланады.
Жаңа жұмыс орындарының жасауының қажеттiктерi есепке алумен қатар биiк қосылған кеден одағына Қазақстанның кiруi шарттарында өте көкейкестi құнмен iрi автомобиль жинайтын өндiрiстiң жасауы автокөлiктерге баждар және бағалардың болжалатын өсуi жоспарланады, сонымен бiрге индустриялық өңірде нақтылы преференциялардың есепке алуымен шектеледі. Орталық қаланың бiр бөлiктерi қаныққан адамдармен «маятниктi мигранттарының» қаспағының дәрежесiнiң iрi кәсiпорынының жасауы, қала iшiндегi жолаушы ағындарды ұтымды жолдармен қамтамасыз етуге, осы ауданда кiшiрейтуге мүмкiндiк бередi.
Құрылыс материалдарының өнеркәсiбiнiң дамытуы құрылыс есебiнен цемент терминалы және астында аумақтың 5 га-сы апарған индустриялық құрылыстың комбинаты қамтамасыз етуi керек.
Фармацевтикалық өнеркәсiптiң дамытуы «Алматы фармацевтикалық фабрикасы Нобел» АҚ қатты дәрiлердi шығарылым бойынша қосымша өндiрiстердiң жасауы және бар өндiрiстiң жаңғыртуымен жолымен қамтамасыз ете отырып, сонымен бiрге «BIRUNI-FARM» ЖШС –не гемодиализы үшiн қойылтылған ерiтiндiлердi өндiрiстi іске асыру жолдары жасалады.
Ғылыми-инновациялық орталық ретінде қаланы дамытуы. Алматы өзi қуатты зияткерлiк-ғылыми базасын республикада алады: ұйымдардың 229 шақты ғылыми зерттеулерiнде бұл жерде болады, тағы басқалар ядролық дәрiгерлiктiң төңiрегiдегi, ғарыштық технологиялардың дамытуының iргелi зерттеулерi, өте жаңа программалық қамтамасыз ету, қор сақтаушы технологиялардың дамытулары жүргiзiледi.
Қаладағы ғылымның дамытуының негiзгi басым бағыттары ядролық ғылым, биомедициналық ғылым және технология сияқты мұндай салалар болып табылады; табиғи қорлардың зерттеудiң төңiрегiдегi зерттеулерi; ауылшаруашылық ғылым және технология; тағы басқалар айналадағы ортаны қорғау. Саясаттың шеңберiнде ортақ ғылыми-техникалығымен 8-i Алматы қаласына орналастырған ұлттық ғылыми орталықтардың ары қарай дамытуы сонымен бiрге 3-уі (республика бойынша барлығы - 5) Алматыларға болатын ұлттық ғылыми лабораториялар есептейдi.
Қалалар ғылыми-инновация дамытуды негiздi «Alatau IT City» ақпараттық технологиялардың бақтарын құрайды, Алматы технологиялық паргi және екi өңірлік технопарктер, әл-Фараби атындағы КазҰУ, Қ.Сатпаев атындағы МПУ: жоғары оқу орындарының аумағындағы орналасқан.
Алматы қаласында келешекте әртүрлi деңгейде және технопарктердiң желiсi бiрiгiп құрай алған, ауқымдың технопарктерiнiң көптеген жүйелері жасалынуы мүмкін. Алматы программалаудың төңiрегiндегi мамандары маңызды кадрлық әлеуеті болатындығынан, экспорт бағдарлалған программалық өнiмдердiң өндiрiсi бойынша iрi фирмалардың өсуiнiң өңірлері сияқты инфопарковтың құрастыруын әлеуетқала барып тұр.
Қала іске асырылатын перспективалы инновациялық бағыттармен қанның препараттарының өндiрiсi бойынша жаңа дәрiгерлiк препараттардың жасауы, зауыттың құрылысы бойынша жобалар болып табылады. Ерекше iлтипаттар онкология ауруларын емдеу үшiн рұқсатсыз Нормогеннiң препараттың аналогтарын әлемiнде жасауды жобаға лайық болады.
Перспективалы жобалардың бiрi бiрiншi позитрон әдiстiң енгiзу жұмыс iстейтiн ядролық дәрiгерлiктiң орталығының республикасында жасау және биофизиктер сонымен бiрге болады - адамның диагностика және ауыр ауруларды қатардың емдеуi үшiн эмиссиялық томография. Жобалар бiр өте төңкерiс дәл қазiр жоғары таза кремнидiң өндiрiсi болып табылады - барлық қазiргi микроэлектрониканың негiзгi материалы. Этанолдың өндiрiсiнiң жобасы бойынша маңызды жұмыс нәтижелерiнде болады.
Қаланың дамытуы бұл қаржы орталығы. Алматы қаласына негiзгi қаржы институттары және ел ресурстары жұмылдырған, екiншi деңгейдегi банктiң алдағы кеңселерi және жинақтаушы зейнетақы қорылар, сақтандыру компанияларының ҚР Қазақстандық қор биржасы, АҚБ, көпшiлiктерi жұмыс iстейдi. халықаралық қаржы институттарының қатарының (тағы басқалар Бүкiләлемдiк банк, халықаралық валюталық қор, Еуропалық комиссия) өңірлік өкiлдiктерiнiң Алматы қаласына дислокация осы ұйымдардың қаржы қорларына рұқсаттың алуы үшiн алғышарттарды құрады.
Екi өте келешегі мол нарықтармен - Ресей және Қытаймен тiкелей жақындықтағы қаласының орналасуына байланысты қалада орналасқан шетелдiк қаржы серiктестiктерi бiрден үш нарықтың өз қызметiмен қамтуға мүмкiндiк бередi - қазақстандық, ресейлiк және қытай.
Алматы қолайлы жағдайлардың жанында мұнай, мыс, қалайы, қорғасын, цинк, алтынға тауарлық активтер, шарттардың халықаралық биржалық саудасының орталығының FOREX (Гонконг, Токио, Сингапур) Азия және (Франкфурт, Лондон) Еуропаның оңтүстiк-шығысы биржалардың арасындағы уақытша Көпiрдiң рөл сөйлеушi дүниелiк валюталық нарығының орталықтардың бiрлерi бола алады. Алыс перспективада – уранды биржалық сауданың дүниелiк орталығы және сирек кездесетiн металлдармен жұмыс жасау кіреді.
Сонымен бiрге, әлем және өлкедегi ортақ қаржылай-экономикалық ахуалдың өзгерiсi қаржы белсендiлiгiнiң iшкi орталығы қалай оның орнын анықтауы үлкен дәрежеде жақын жылдарда ойлайтын ретiнде халықаралық қаржы орталығының қаласының дамытуын болашақ үшiн қолайсыз зардаптар алады.
Қаланың дамытуы бұл туристтiк және спорт орталығы. Табанда тау массив, Алматы қаланың табиғи-климаттық шарттарының әр түрлiлiгi орналастырылулар қайталанбаушылыққа байланысты сауықтыру және спорт туризмының дамыту себепшi болатын қуатты туристтiк-рекреация әлеуетін алады.
Әлеует және қарқын өсуi қаладағы туризмның дамытулары өте перспективалы бағыттармен көздiң нүктесiмен спорт сипатының кiретiн туризмi және рекреация сипатының iшкi туризмi, сонымен бiрге Қазақстанның орталық ретiнде ойын кәсiпкерлiгiнiң Қапшағай қала дамытуға қатысты туризмды көрiнедi.
Туристiк топтардың дамытулары дәл қазiргі шеңберде Медеу және Шымбұлақтың кешендердiң жаңғыртуының жобасын іске асырылады.
Туризмның дамытулары үшiн қала, iлулi жолдардың жүйенiң дамытуы және тау бұзаулаулар, тау шаңғы базалары және турбазалардың желiсi, халықаралық стандарт сәйкес келетiн бұзаулауларды құрылыс шартараптарындағы Iленiң арғы жағы Алатаудың солтүстiк баурайының игеруiн iске асыру перспективалы.
Тау шаңғысымен айналысуға болатын шипажайлар, биiк таулы шипажай аймағы болып – «Шымбұлақ» – жеке алғанда дамытуы перспективалық - сервис объекттерi тағы басқалар қонақ үйлердiң құрылысы, кемпинг, арқан жолдар, паркингтер керек. Басқа перспективалы тау шаңғы курорты, Түргендегi жоба болып табылады.
Шағын бизнесті дамыту. Кәсiпкерлiк үшiн Алматы қаласы тартымдылық күш, тауарлар және қызметтердiң нарықтарының биiк ашықтығының квалификациялы жұмыскерi, көлiк байланыстары және өлке және әлемнiң ең iрi қалалары бар телекоммуникацияларының дамушылығы, кәсiпкерлiк ауа райының қолайлылығының бар болуымен шартталған, биiк тұрмыс сапасы, тiл ашықтығы, ұлтаралық және аралық конфессиялық толеранттық туралы шаралар қолданылған.
Шағын кәсiпкерлiктi белсендiлiк өседi және қала маңындағы өңірдің қорларының қолдануының негiзi және қанаттас қалаларға тұтынушы нарығының жиынтық сыйымдылығы және Алматы агломерациясының дамытуын шара бойынша кәсiпкерлiктiң әртараптандырылуының үлкеюiне келтiрген.
Алматы агломерациясының кешендi дамытуы. Айқындылықпен поляризациялалған дамытуды тұжырымдаманың негiзiнде урбанизацияның процесстерiнiң қарқынды дамытуы ең iрi орталығымен Алматы дамитын көп мәндi мегаполис болатын қалалық агломерацияның Қазақстанында құрастыруға келтiредi.
Агломерациялардың дамытуын жоспарлауға айрықша қарағанда өзара байланысты өңірлік бiлiмдер, қаланың әлеуметтiк-экономикалық және қала құрылыс дамытуы және оның агломерациялық ортасының жинақтылық және үйлесiмдiгi ғана емес, мұндай бiрiктiрудi биiк синергетикалық әсер де қамтамасыз етуге мүмкiндiк беретiн жаңа жол керек.
3. Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтiк қызмет түрлерiнiң қол жетімдігін қамтамасыз ету тетiктерiн енгiзу
3.1. Әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары
Әлеуметтік басым міндеттер демографиялық және көші-қон процесстерінің теріс серпінін жеңумен, адами капиталдың құлдырауымен, әлеуметтік қызмет көрсету сапасының, әсіресе ауылдық жерлерде сапасының жақсаруымен, Экология проблемаларының шешуімен байланысты болуы тиіс.
1. Кедейшілікті қысқарту. Өңдеу өнеркәсiбі өнiмiнiң өндiрiс көлемiн арттыру және агроөнеркәсiп кешенiнің қарқының жылдамдату өңірлерде өзіне-өзі жұмыс істейтін аламдар санын азайтуға мүмкiндiк бередi, оның жоғары пайызы кедейлікті қалыптастыру факторларының бiрi болып табылады. Ауыл тұрғындарын орналастыруды оңтайландыру жолымен депрессиялық елді-мекендерді біртіндеп қысқарту табысы төмен ауыл тұрғындарының үлесін төмендетуге мүмкiндiк бередi.
Тұрғылықты халқы артық елді мекендерден қалаларға көші-қон ағымының жалғасуы кедейшіліктің төмендеу факторы болып қалады, бұл табысты төмендетеді. Бұдан басқа белсенді жұмыспен қамту нысандарын пайдалану, кәсіби даярлауға және қайта даярлауға жолдау, қосалқы шаруашылықты шағын несиелеу есебінен дамыту кедейлікті төмендетудің белсенді шаралары болып табылады.
Төмен ауыл тұрғындарынының үлесін кедейшілiктiң төмендетулерi фактормен қалады және мол тұрғынның ауылшаруашылық жерiден жай жүретiн ауылшаруашылық тұрғындардың еншiсiн төмендететiн қалаға жалғасып жатқан миграциялы қайтуы. Кедейшілiктiң төмендетулерi белсендi шаралармен сонымен бiрге бос еместiктiң белсендi формаларының қолдануы, кәсiби әзiрлiктi және қайта даярлауды, көмекшi шаруашылықтың дамытуына бағыт майда несиелеу есебiнен болып табылады, балалары бар қиын тiршiлiк ахуал болатын жанұялардың жағдайының жақсартуы болып табылады.
2. Халықты жұмыс орындарымен қамтамасыз ету мен бос емес орындарды қысқартуы. Шетелдiк еңбек күшiнiң қолдануының тыйым немесе шектеуiне жұмыс берушiлерге талаптарының қаталдандыруы жергiлiктi мамандардың бос еместiгiнiң жоғарылатуындағы позитивтi рөлдердi ойнай алар ма едi. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 19 маусымдағы № 836 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасына шетел жұмыс күшін тартуға жұмыс берушілерге рұқсат берудің квотасын, шарттарын және ретін анықтау Ережелеріне өзгерістер мен толықтыруларды енгізу және қазақстандық азаматтардың штат санына қатысты нақты пайыздық көріністе шетел жұмысшыларын тарту.
Босатылатын қызметкерлердiң (белсендi формалар) бос еместiгiнiң мониторинг және талдауға, жұмысқа орналастыруға және қамтамасыз етуi бойынша жұмысты жалғастыруға керек. Жұмысқа орналастыру бойынша шаралармен болып табылады: басқа мамандықтар бойынша босатылған қызметкерлердiң кәсiптiк оқыту және қайта үйретуi, бос жұмыс орындарының беруi, бос орындардың жәрмеңкелерге араласуы, ашу есебiнен жаңа өндiрiстердiң жаңа жұмыс орындары және жұмыс iстейтiн кәсiпорындардың кеңейтуiн жасау. Жаңадан көрiнген мамандар үшiн тұрғын-үйдiң беруi, бiржолғы жәрдемақының төлеуi ауылшаруашылық жерге мамандардың тартуы үшiн шарттардың жасауы сонымен бiрге жолымен есептейдi.
Өзіне-өзі жұмыс істейтін халық санын төмендету мақсатында өзіне-өзін жұмыс істейтін халық табысын заңдастыру, өзіне-өзі жұмыс істейтін азаматтардың жұмыс орындарына қызығушылығын мақсатында заңнама ретке келтіру қажет. Бұл мақсатта олардың білім деңгейін және жұмыс орындары құрылатын ұйымдары деңгейін есепке ала отырып, өзіне-өзі жұмыс істейтін адамдарға мониторинг жасау, өзіне-өзі жұмыс істейтін халықтың білім деңгейіне сәйкес жаңа кәсіпорындар ашуға бастама жасау керек.
Халықтың жұмыспен қамтылу дәрежесін көтеру мақсатында:
біліктілігі жоқ шетелдiк еңбек күшiн тартуды жоққа шығаратын, ішкі еңбек рыногын қорғауға бағытталған тетіктерді құрастыратын жосу заңнамасын жетілдіру, сонымен қатар, кәсiби мамандар даярлауға және қайта даярлауға ерекше көңіл бөлу жөнінде, шетелдiк мамандардың орнын қазақстандық кадрлардың басуы жөнінде саясат өткiзу;
қосымша жұмыс орындарын жасау негізінде, қызметшiлерді, сонымен қатар, жұмыссыздарды үйрету бағдарламасын iске асыру негізінде халықты жұмыспен өнімді қамтамасыздандыру шараларын қарастыратын жұмыс берушілерді экономикалық тұрғыдан ынталандыру;
халықтың жұмыспен қамтылуына жәрдемдесу мемлекеттiк бағдарламалар спектрiн кеңейту (ең алдымен оралмандар үшiн) және де қайтадан оқытылатын азаматтың шығынын үлкейту;
өңірлік және салалық еңбек нарығының қажеттiлiктерiн есепке ала отырып, жұмыссыздарды кәсіби даярлау мен қайта даярлау икемді жүйесін құру, меншiктi iс ұйымдастыру мақсатымен материалдық көмек беру арқылы жұмыссыз азаматтардың, әсіресе, ауылдық жер тұрғындарының кәсiпкерлiк ынтасын арттыруға жәрдемдесу;
кәсiби бiлiм беру саласындағы қаржыландырудың жаңа тетiктерiн жасау, мысалы ваучерлер жүйесiн енгiзу. Нәтижесінде, кәсіби-техникалық мектептер мен жеке орталықтар бәсекелестiкке кiредi. Бұл кәсiби мамандар даярлау қызметінiң сапасын көтереді және жұмыссыздарға оқу мекемесін таңдау құқығымен қамтамасыз етеді;
жұмыспен қамтамасыздандыру дәрежесі төмен қалалар мен облыс аудандарына жұмысшы күшін тарту негiзде жұмыс пен тұрмысқа қолайлы жағдайларды қамтамасыз ету: арендалық коммуналдық тұрғын-үй базасын құрастыру, ал ЖОО түлектері үшiн әлеуметтiк жеңiлдiктер пакетін құрастыру қажет.
3. Облыс тұрғындарының денсаулығын жақсарту және оларды арзан және сапалы медицинамен қамтамасыздандыру. Өлiм-жiтiм және ауру-сырқаулардың биiк көрсеткiштерiнiң бар болуы, ең алдымен, туберкулез және онкология ауруларының ерте кезеңдерiндегі профилактикасы, сонымен қатар, бала туатын жастағы әйелдерге, екiқабат әйелдерге және жас аналарға сапалы дәрiгерлiк көмектi дамыту сияқты арзан, сапалы дәрiгерлiк қызметтi дамыту стратегиялық тапсырма ретінде талап етеді.
Перинаталдық медицинаны ары қарай дамыту қажет, акушерлiк - гинекологиялық және педиатрлық қызметтердiң өзара әрекеттесудi жақсарту керек, перинаталь дәрiгерлiгiнiң ары қарай дамытуы, жаңа нәрестелерді өмірге әкелуде көмектесу және балалық шақты жасау ұйымдастықтарын қазiргi емдеу-диагностикалық аппаратурамен жабдықталуын тоқтатпау, дәрiлермен қамтамасыз етудi жақсарту, кадрлар даярлау жүйесін жетiлдiру және де неонаталды технологияларды белсендi енгiзу қажет.
Қатерлi жаңа өскіндерден ауру-сырқау дәрежесінің төмендеуіне тұрғындардың жүйелi жоспарлы тексеруден өтуі, сонымен бiрге, онкодиспансерлер ашу және олардың қазiргi кезеңгі жабдықтармен қамтамасыздандырылуы өз ықпалын тигiзе алады. Негiзгi әлеуметтiк маңызды ауруларды, яғни жүрек-тамыр ауруларын, жарақаттарды (жол апаттары және өндiрiстiк жарақаттары, күйiктер), онкопатологияларды, туберкулездi, ЖИТС, психиатриялық ауруларды, эндокрин ауруларын (диабет) диагностикалау, емдеу және реабилитациялау әдістері қажет.
Тұқым қуалайтын және жүре пайда болған ауруларды ерте кезеңде анықтауға, оларды дер кезінде емдеуге, аурудың қайталауына, мүгедекшілікке және өлімге әкелетін қиын жағдайлардың дамуын тоқтатуға мүмкiндiк беретiн физиологиялық жас ерекшеліктеріне және Бүкіләлемдік денсаулық сақтау мекемесінің ұсыныстарына негізделген мақсатты топқа (балаларға, жасөспiрiмдерге, балиғаттық жастағы әйелдерге, қатерлі аурулар тобына) арналған Ұлттық скрининг бағдарламасы кешенiн өңдеу және енгiзу;
Халыққа медициналық қызмет көрсетудің сапасын арттыру үшін келесі шаралар кешенін іске асыру қажет:
ескі және эксплуатацияға жарамсыз медициналық мекемелердің орнына жаңа мекемелер құру, медицина ұйымдарының техникамен жабдықталуын минималдық нормативке жеткізу, денсаулық сақтау ұйымдарын медицина мамандарымен қамтамасыздандыру;
қорытынды нәтижеге байланысты медицина мамандарының еңбекақысын төлеудің жаңа жолдарын табу;
өткiзiліп жатқан реформаға сәйкес халық тығыздығына, санына және ауылдық жерлердің алыстағылығына байланысты қазiргi бар алғашқы медициналық-санитарлық көмек беру ұйымын ары қарай қайта ұйымдастыру.
Мүмкіндіктері шектелген адамдар үшін арнайы әлеуметті қызмет көрсетудің сапасын арттыру стратегиясының негізінде мүгедектерді медициналық реабилитациялау моделінен жарымжандардың мұқтаждықтарына бағытталған әлеуметтік реабилитациялау моделінен ауыстыру жолы қарастырылған.
4. Білім беру саласында әлеуметтік инфрақұрылымды жаңғырту. Аталған саладағы даму негізінен білім беру мекемелерін салу, ұлғайту, қайта құру арқылы, мектептке дейінгі білім беру мекемелерінің балама модельдерін жасау арқылы оқу орындары тапшылығы және мектепке дейінгі білім беру мәселесін шешімге пайымдалады.
Жоба қуаты өсімінің және балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқумен қамтудың жоғары қарқыны елдің барлық өңірлеріне тән. Балаларды мектепке дейінгі ұйымдармен қамтудың ең төмен деңгейі Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Алматы, Жамбыл облыстарында және Алматы қаласында сақталады.
Үш ауысымда оқуды, авария жағдайындағы мектептерді қысқарту үрдісін және оқу-тәрбиелеу үшін ұйымдастыру сапасын арттыру үшін мектептер желісі кеңейтіледі. Оқу үдерісінің ауысымдылығын азайту және оқу-тәрбиелiк процессін ұйымдастыру сапасын жоғарылату үшiн мектептер саны үлкейеді. Мектептердiң материалдық-техникалық базасын күшейту жұмыстары жалғастырылады.
Аз қамтылған мектептер проблемалары бір-біріне жақын орналасқан бірнеше аз қамтылған мектептерді бірыңғай кеңістікке біріктіретін «тiрек мектептер» (ресурс орталықтары) құру жолымен шешіледі. Оқушыларды жеткізуді қамтамасыз ету мүмкін емес ресурс орталығы мен магнит мектептер арасындағы қашықтық 18-ден 102 км-ге дейін болады.
10 және одан астам оқушылар контингенті бар барлық аз жабдықталған мектептер жаңа үлгідегі компьютерлермен және кең жолақты Интернетке қол жетімділікпен қамтамасыз етіледі. Техникалық және кәсіби білім беру жүйесін дамытуға ерекше назар аудару қажет.
Болжанатын кезеңде техникалық және кәсіби білім беру ұйымдарының саны 2009 жылғы 882 бірліктен 2020 жылға қарай 941 бірлікке дейін артады. Тж/еКБ ұйымдары санының өсімі 41 кәсіби лицей, оның ішінде 23 жоқ ауданда салу есебінен іске асырылады.
5. Кадрлар тапшылығын жеңу және жастардың жұмыспен қамтылуы қамтамасыз ету. Педагогикалық кадрларға деген қажеттiлік кадрларды бекiтудің қолда бар тетіктерін қолданып, ЖОО-ның жас мамандарының келу есебінен шешілетін болады. Сондай-ақ ЖОО бiлiм беру мен өндiрiс аралығындағы кедергіні жою үшiн, оқу орындарының түлектерін ұзақ мерзімді жастар практикасына жіберген мақсатқа сай болады. Индустриалдық әлеуеті үлкен өңірлер үшін өңірлердің өнеркәсіптік дамушы секторларына мамандар беруші ретінде Тж/еКБ-ны тиімді дамыту үлкен мәнге ие.
Еңбек нарығындағы жұмыс күшіне деген қажеттілікті келісуден және кәсіби білім берудің қолданыстағы жүйесі шеңберінде оның даярлығын талдаудан бастау қажет. Облыстың артық жұмыс күші бар аудандардан жекелеген мамандықтар бойынша кадрлар жетіспеушілігі бар аудандарға еңбек ресурстарының көшіқонын қолдау табы бір бағытқа айналуы тиіс.
Жастар жұмыссыздығын төмендету мақсатында ЖОО жүйесінде жұмыссыздықтан сақтандыру элементі ретінде жұмыс кәсіптерін (ЖОО мамандығына жақын) игеруді ұйымдастыру қажет, бұл түлектің еңбек нарығындағы бәсекеге қабілеттілігін арттырады.
Еңбек нарығының қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін Тж/еКБ ұйымдары мен ЖОО келесі ап отыр:
1. Кадрларға деген болжамды қажеттілікті анықтау.
Жергілікті атқарушы органдармен, Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігімен бірлесіп әр жоба бойынша жергілікті білікті кадрлармен қамтылуын және өңірлердегі еңбек ресурстарын мамандықтар мен кәсіптер қарына деген болжамды қажеттілікті, қосымша сұранысты белгілей отырып анықтау.
2. Жұмыс берушілерді саланың мамандықтары бойынша біліктілік шеңберлерін, кәсіби стандарттарды әзірлеуге тарту.
3. Техникалық және кәсіби, жоғары білімнің, білім беру бағдарламаларының және басқалардың мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттарын әзірлеуге жұмыс берушілерді тарту.
4. Тж/еКБ оқу орындарының түлектеріне тәжірибелер базасын ұсыну және жұмыспен қамтамасыз ету шараларын ескеру.
5. Тж/еКБ дамыту және кадрларды даярлау бойынша салалық кеңестер құру.
6. Жұмыс берушілерді Тж/еКБ оқу орындарының материалдық-техникалық базасын нығайтуға тарту.
7. Тж/еКБ оқу орындары түлектерінің біліктілігін сертификациялаудың тәуелсіз жүйесін енгізу.
8. Тж/еКБ оқу орындарында оқыту үшін өндірістен мамандар тарту.
9. Кәсіпорындарда тәжірибеден өту үшін Тж/еКБ өндірістік оқыту шеберлерін және оқытушыларын тарту.
Кәсіп және дайындық деңгейі әр түрлі мамандарға қажеттілікті бағалау елдің экономика, басқару және әлеуметтік саласының қажеттіліктеріне сәйкес мамандарды даярлауға мемлекеттік реттеу және ынталандыру тетіктерін әзірлеуге арналған еңбек нарығына мониторинг, талдау және болжау жүйесі негізінде іске асырылады.
Көшіқон ағымының азаю қажеттіліктерін және облыс шеңберінде оның тұйықталуын есепке алғанда, даму перспективасы бар өндiрiстiк және әлеуметтiк АЕМ инфрақұрылымдар, сонымен қатар, қала мағындағы аумақтарды дамыту сұрақтары маңызды мәнге ие болады.

3.2. Экономикалық дамудың әртүрлi сипаттамалары бар аумақтардағы мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтiк қызметтердiң қол жетімділігін қамтамасыз ету тетіктері.
Республика экономикасының нарық принциптеріне өтуіне байланысты орналастыру жүйесінің өзгеруі соңғы 20 жылда халыққа мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтiк қызмет көрсетуіне қол жетімділік деңгейiнiң төмендеу себептерінің бірі болып табылады. Қандай да бір аумақтағы мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтiк қызмет түрлерiнiң қол жетімділігін қамтамасыз ету тетіктерінің қандай да бір мәселесін шешу үшін оларды мынадай белгiлері бойынша бағалау керек:
1) көші-қон ағымдардың сипаты (оң, терiс, бейтарап);
2)тұтынушыға есептелген әлеуметтік инфрақұрылымның қамтамасыз етілуі;
3) бюджет саласындағы жалақы деңгейі аталған аумақтағы тұтынушы себетінің құнымен, сондай-ақ бәсекелес салаларда жалақы деңгейімен салыстырғанда.
Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтiк қызмет түрлерiнiң қол жетімділігі тұғысынан, проблемасыз аумақ деп: а) тұрақты тұрғылықты халық саны; б) әлеуметтiк инфрақұрылыммен қамтылудың оңтайлы деңгейi; в) бюджет саласындағы тұтынушы себетінің құнымен, сондай-ақ оның өзге салаларға қарағанда бәсекеге қабілеттілігімен сипатталатын аумақ болып есептеледі.
Мынадай сипатқа ие келесі екі тобы:
1. Азайып жатқан халық санымен, әлеуметтiк инфрақұрылымның артық (жеткіліксіз) болуымен, бюджет саласындағы жалақының тұтынушы себеті құнына сәйкес келмеуімен және оның экономиканың өзге салаларына бәсекеге қабілетсіздігімен;
2. Халық санының өсімімен, әлеуметтік инфрақұрылымның жеткіліксіздігімен, бюджет саласындағы жалақының тұтынушы себеті құнына сәйкес келмеуімен және оның экономиканың өзге салаларына бәсекеге қабілетсіздігімен сипатталатын аумақтар мейілінше проблемалық болып есептеледі.
Жоғарылаған халық санымен, әлеуметтiк инфрақұрылымның жетімсізділігімен, экономиканың басқа салаларына қарағанда бюджет саласындағы тұтынушы кәрзеңкесi құнының және бәсекелестігінің еңбекақыға сәйкес келуін сипатталатын болып есептеледі.
Проблемалы аумақтардағы мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтiк қызмет түрлерiнiң қол жетімділігін қамтамасыз етудің негізгі шарты болып бюджет саладағы жұмыскерлердің еңбекақысын кем дегенде тұтынушы қоржын құнына сәйкес келетін дәрежеге дейін, мұрат негізінде – экономиканың басқа салаларына орташа дәрежеге дейін көтеру болып саналатыны анық. Бұл мәселенің шешімі мемлекеттік мекемелердегі мемлекеттік емес жұмыскерлердің еңбекақысын төлеу жүйесіне өзгерістер енгізуді талап етеді. Әсіресе, тұтынушы қоржыны құнын биiк сипаттайтын және экономикалық салалардағы еңбекақыны биiк деңгейде төлейтін аумақтардың бiр қатары үшiн жоғарылататын коэффициенттерін енгізу жөнінде.
Материалдық қызығушылықпен қатар, бiлiм беру саласында және денсаулық сақтау саласында жұмыс істейтін қызметкерлердің, әлеуметтiк қызметкерлердiң қоғамдық мәртебесiн жоғарылату керек. Бұл мәселенi шешу үшiн арнайы PR-компаниясын ашу керек.
Әрине, егер бюджет жүйесі оңтайландырылмаса, бюджет саласындағы қызметкерлердің еңбекақысын көтеру әлеуметтiк саладағы бюджет шығындарының жалпылама өсуіне әкеліп соғады. Шындығында да, мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтiк қызмет түрлерiнiң халық саны аз жерлерге жетімділігі (бiрiншi топқа жататын) мәселесін шешу дәстүрлi әдiспен шешу мiндеттi емес, яғни қазiргi нашар жасақталған мекемелердiң қызметкерлерiнiң толық штатымен комплектеу арқылы, және, әсiресе, халық саны аз аумақтардағы жаңа нашар жасақталған мекемелердiң құрылысы арқылы. Бұл шаралар өте қымбат бағаланады. Бұл мақсатқа мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтiк қызмет көрсетуде талғаулы әдiстерді қолдану арқылы жетуге болады.
Денсаулық сақтау қызметін көрсету. Денсаулық сақтау қызметін халық саны аз аумақтарда көрсетудің негізгі формасы болып «отбасылық - дәрiгерлiк амбулаториялар» (ОДА) саналады. Онда 3-8 жапсарлас мамандықтар («жалпы/отбасылық тәжiрибе дәрiгерлері») бойынша негізгі диагностикалық және емдік дағдыларға ие мамандар және барлық жастағы тұрғындарға дәрiгерлiк қызмет көрсететiн мамандар жұмыс істейді.
Мұндай амбулаторияларды қандай да бір аумақта құру үшін, тіршілікті (және қайта құрылған) ОДА қазiргi диагностикалық жабдықтармен қамтамасыз етудегі шығындарды және пациенттерді iрiлеу медициналық мекемелерге жеткізудегі шығындарды есепке алып талдау жасау қажет.
Сонымен бiрге мамандарды шұғыл шақыру кезінде немесе ауылшаруашылық жердегi ауруларды шұғыл тасымалдау кезінде санитарлық авиация үшiн жабдықталған тiк ұшақ алаңдардың болғанын есептеуге алу керек.
Күрделi және сирек патологияларды емдеу көп профилдi облыстық ауруханалары және клиника-диагностикалық орталықтары (КДЦ ) бар облыстық мәні бар қалаларда, сонымен бiрге Астана және Алматы қалаларында жүргiзiлу керек. Профилдi мамандардың консультациясын алуға мүмкiндiк беретiн емханалар және ОДА желісіне қатысты теледәрiгерлiк технологиялар көмегiмен КДЦ құру халыққа алғашқы амбулаториялық-поликлиникалық көмектiң қол жетімділігі пен сапасын арттыру мәселесін шешуге мүмкiндiк бередi. Тиiстi медициналық мекемелер түкпiрлерден соның iшiнде әкелiнген емделушiлер қызмет көрсетуi керек.
Дәрiгерлiк жәрдемнің жетімділігі мен оның тиiмдiлiгiн жоғарылату мәселелерiн кешендi шешу үшiн, көңілді тұрғындарды профилактикалық байқау мен ауруды ерте дәрежесінде анықтауға бөлу керек. Ол үшiн, барлық жерде құрылыс салу мен тұрақты диагностикалық орталықтарды жабдықтау мен мамандармен қамтамасыздандырудың орнына, жылжымалы диагностикалық лабораторияларды жабдықтап, сонымен бiрге тұрғындарды профилактикалық байқау мақсаттарындағы дәрiгерлердiң шығатын (көшпелі) бригадаларын құру жеткілікті.
Білім беру саласында қызмет көрсету. Халық саны аз (ауыл) аумақтарындағы мектепке дейінгі және ортақ мектеп бiлiм беру қызметінің қол жетімділігін қамтамасыздандыру қазiргi немесе жаңа бiлiм беру мекемелерiнiң құрылысын мiндеттi түрде салу керек емес. Мектепке дейінгі балабақшалық мекемелерде қызметтерді біржағына тәрбиелеу қызметі және қамтамасыз ету қызметі, екінші жағынан мектепке дейінгі бiлiм беру қызметі деп бөлу, бұл қызметтердiң беру формасының бөлiнуi үшiн кеңiстiкті де, уақытты да негiз ретінде алады.
Мектептiк мекемелердегi бағалы орындарының қамтамасыз етілуіне қысқа мерзімді топтардағы бюджеттiк мекемелердегi (орта бiлiм беру мектептерi, кiтапханалар, клубтар, тағы басқа) бос уақыттағы (сонымен қатар, демалыс күндердегі сабақ беру) мектепке дейінгі білім беруді ұйымдастыру.
Халық саны аз аумақтардағы білім беру қызметінің қол жетімділігі мен сапасын арттыруға оқушыларды мектепке арнайы автобустармен алып келудің альтернативасы ретінде, бірнеше кішкентай мектеп-филиалдары бар үлкен мектептік базалардың дамуын есепке алу мүмкін.
Мұндай мектеп желiлерi шеңберiнде аз уақытта қарқынды үйрету үшiн нашар жабдықталған мектептерге мұғалімдер бригадасының және бөлек мұғалімдердің «вахталық әдіспен» шығуын ұйымдастыруға болады.
Сонымен қатар, халық саны аз аумақтарда дистанционды білім беруді дамыту керек. Оны телекоммуникациялық технологиялар көмегімен (интернет желісі, теледидар) арқылы іске асыруға болады. Білім алудың сапасы мен үй жұмысын «тьютор» қашықтықтан немесе сол жерге бару арқылы жүргізеді.
Мектеп-филиалда үнемi жұмыс iстейтiн оқытушы, отбасылық дәрiгерге тәрiздi бiрнеше пәндерді меңгеру қажет, бірақ бастысы, орындағы сырттай оқу процессін ұйымдастырудың әдiстемесiн меңгерсiн және оқушының қолдауын заттың қашықтықтан зерттеуiнде іске асырылсын, тапсырмалардың орындауын түзулылыққа қадағалау. Сонымен бiрге, мектептердiң заттық-техникалық қамтамасыз етуiн жоғарылату керек, соның iшiнде негiздi мектептердiң желiсiнiң жабдықтауы лабораториялық жабдықпен қажеттi бiлiмнiң алуы үшiн керек.
Қандай да бір жолды таңдау қызмет тиiмдiлiгiн салыстыру негізінде жасалу керек.
Халық саны өсіп жатқан аумақтарда мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызмет көрсетудің қол жетімділік мәселесін шешу жолдары республикалық бюджеттiк әлеуметтiк салаларды дамыту бағдарламалары шеңберiнде іске асырылу керек.
Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтерді ұсынудың көлемі және оларға қажеттілікті болжау.
Мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтерге тең қолжетімділікті қамтамасыз ету халық санындағы өзгерістерді, оның демографиялық құрылымын, кіріспен қамтамасыз етілуін, көшірудегі өзгерістердің үрдісін, көші-қон және тағы басқа уақытылы байқап отыру қажеттілігін болжайды. Халықтың белсенділігінің артуына, оның жас құрылымының, үй шаруашылығының өлшемдерінің өзгеруіне байланысты, дәстүрлі өмір сүру және әлеуметтік қызметтерге деген қажеттілік, сондай-ақ ол қызметтерді көрсетудің түрлі формаларының экономикалық тиімділігі өзгереді.
Осындай жағдайлардағы әлеуметтік саясатты жоспарлау тұрғындар құрамы туралы, оның кіріспен қамтамасыз етілуі, жас құрамы және тағы басқа толық факттерді пайдалануды талап етеді, бұл ретте аталған факттер толық аумақтық (картографиялық) жағынан қамтылуы қажет, өйткені сол немесе басқа қызметтерді ұсынудың оңтайлы формасын таңдау тұрғындар және қызмет пайдаланушылар үшін қызмет жеткізушілердің қашықтық қолжетімділігіне байланысты.
Әлеуметтік саясатты қазіргі заман жағдайында жоспарлау халықтың демографиялық құрылымы және оның санының ауылдық жерлер бөлінісінде факттерін пайдалануды қажет етеді. Сәйкесінше, республикалық деңгейде мұндай есепке алуды ұйымдастыру қажеттілігі бірыңғай әдіснамалық жағынан келу және осындай есепке алудың фактілерін мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік және өзге қызметтердің барлық түрлерін ұсынуды жоспарлау үшін республикалық, сондай-ақ жергілікті деңгейдегі бюджеттік бағдарламалардың әкімшілеріне ұсыну негізінде пайда болады. Стратегиялық (ұзақ мерзімді) жоспарлау демографиялық үрдістерді талдауға баса назар аудару қажеттілігіне әкеп соғады (қалыптасқан демографиялық құрылымға талдау жүргізуден айырмашылығы). Демографиялық өзгерістер объективті факторлармен қатар (халықтың жыныстық-жастық құрылымы, ұзақ мерзімді көші-қон үрдістер), сыртқы сипаттағы ықпалдарға (макроэкономикалық өзгерістер, сыртқы саяси факторлар), сондай-ақ басқару факторларына (көшіру саясаты, мемлекеттің демографиялық саясаты және тағы басқа) байланысты. Осыған байланысты, уақыт кеңістігінде көрінетін оңтайлы әлеуметтік саясатты қалыптастыру сұратылған бюджеттік шектеулерге жауап береді, бұл ретте тек демографиялық болжамдарды құру ғана емес, сонымен бірге көпнұсқалы даму сценарийін жасау қажет.
Мақсатты топтар санына (қызметтерді алушылар) болжам жасаудан басқа мақсатты топтардың қызметтерге деген үлестік қажеттілігін болжау (жоспарлау) қажет. Заң бойынша мектеп жасындағы балаларға берілетін мектеп білімінен айырмашылығы, көптеген әлеуметтік қызметтер үшін үлестік (мысалы, 100 000 адамға) қажеттілік халықтың әл-ауқаты және қоғам құндылықтары деңгейінде анықталатын ауыспалы өлшем болып есептеледі. Оған мыналар жатады: әке-шешенің қарауынан қалған балаларды асырау, қарт және мүгедек адамдарды әлеуметтік қарау бойынша, мәдениет және дене шынықтыру саласындағы қызметтер және тағы басқа.
Халыққа заң жүзінде бекітілген кепілдіктерді іске асырудың тиімділігін арттыру үшін мемлекеттік шығыстарды мемлекеттік мекемелер шегінде жоспарлаудан бас тартып, атқарылатын құзырет және іске асыратын функциялар мен қызметтер шегінде шығыстарды жоспарлауға көшу керек.
Аумақтардың экономикалық өрлеуін көтермелейтін бюджетаралық қатынастардың жаңа тетігін және ел тұрғындарына бекітілген сапаның бюджеттік қызметтерінің кепілденген жиынтығын қаржыландырудың жетімді деңгейін қамтамасыз ету.
1. Экономикалық өрлеу көшбасшылары - өңірлерге бюджеттік ресурстардың басым түрде келуін қамтамасыз ететін салықтарды жергілікті бюджетке бекіту.
Қазіргі уақытта жергілікті бюджеттерге аумақ бойынша тең дәрежеде бөлінген салық базалардың салықтары есепке алынады. Нәтижесінде бюджетаралық түзетуден кейінгі кезеңде жергілікті бюджеттің бюджет кірісінің әр адамға шаққандағы әртараптандырылуын азайтудың ең көп деңгейіне жетеді. Өңірлік саясат сипаты экономикалық тең келтіруден көтерілу полюсінің дамуына өзгерген кезде өңірлердің кіріс базаларының тәуелділігін олардың экономикасының жағдайынан бекіту міндеті туындайды.
Бюджеттік кірістерді экономикалық дамудың деңгейіне байланыстырудың ең тиімді тәсілі корпоративтік кіріс салығын белгіленген үлестер бойынша жергілікті бюджетке бекіту болып табылады. Қазіргі уақытта осы салық бойынша түсімдер республикалық бюджетке аударылады (мұнай секторы ұйымдарының түсімдерінен басқа), ол көбінесе экономикалық өсім жылдамдығымен байланысты.
Алайда, еліміздің ірі салық төлеушілерінің көбінің қаржылық нәтижесі әзірше баға жасаудың сыртқы әсеріне байланысты болып отырғандықтан, осындай шара уақытша болып отыр. Мұндай жағдайларда бюджеттік кірістерді экономикалық белсенділік деңгейінен тәуелділігін белгілеу міндетіне бюджеттік тәркілеуден бас тарту арқылы қол жеткізуге болады, өз кезегінде ол Экономикалық өрлеу локомотивтері - өңірлерге бюджеттік ресурстардың әр адамға әртараптандырылуын қамтамасыз етеді.
2. Белгіленген сапа стандартының қызметтерін ұсынуға жететін жергілікті бюджеттердің бюджеттік қамтамасыз етілуінің кепілдігін қамтамасыз етуге бағытталған жалпы сипаттағы трансферттерді бөлу әдістемесін жетілдіру.
Полярлық даму стратегиясын таңдау кезінде жалпы сипаттағы бюджетаралық трансферттерді бөлу тетігін қарастыру қажет. Бұл тетік бекітілген стандарттар және оның сапасы деңгейінде мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтерді ұсыну үшін қаржылық ресурстардың жетуін қамтамасыз ету қажет және бір мезгілде экономикалық өсу локомотивтеріне – өңірлерге өзінің басып оза өсу басымдылығын инженерлік және әлеуметтік инфрақұрылымын дамыту үшін пайдалануға, сондай-ақ өмір сүру сапасын және белгіленген стандарттардың мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтер сапасын арттыруға мүмкіндік беру қажет.
Осы мақсаттарда, жан басына шаққандағы бюджеттік қамтамасыз етілуінің жоғары деңгейі бар өңірлерден бюджеттік тәркілеу тәжірибесінен алшақтаған мақсатқа сай. Сонымен қатар, бюджеттік субвенциялар белгіленген стандарттардың мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтерін ұсыну үшін қаржыландыру жетіспейтін өңірлерге жолдануы қажет.
Бюджетаралық теңестіретін трансферттерді бөлудің осы моделдің іске асыру үшін ең аз бюджеттік себеттің жан басына шаққандағы құнын халыққа кепілдендірілген қызметтер тізбесіне және стандарттың белгіленген өлшемдеріне сәйкес бағалау керек. Бюджеттік себеттің ең аз құнын әлеуетті тұтынушылар санына және мақсатты топты жекелеген қызмет түрлерімен қамту дәрежесіне есептеу өңірдің «ең аз бюджетінің» өлшемін береді. Өңірдің бюджеттік субвенциясының өлшемі оның бюджеттік қамтамасыз етілуін «ең аз бюджет мөлшері» деңгейіне жеткізуге дейін жетуі керек.
Жергілікті органдар мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтерді ұсыну стандарттарының ең аз дәрежесін арттыруға құқылы және жоғары сапалы қызметтер ұсынуды қаржыландыруды «ең аз бюджетті» орындағаннан кейін олардың өкіміндегі қаражат есебінен жүргізуі қажет. Жергілікті органдар «ең аз бюджетті» орындағаннан кейін олардың өкіміндегі қаражатты әлеуметтік сектордың күрделі қажеттіліктеріне жұмсауға құқылы және мекемелердің әлеуметтік саладағы қосымша мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік және басқа қызметтерді көрсеткені үшін төлем ақы енгізуге құқылы.
3. Жергілікті деңгейде мемлекеттік инфрақұрылымды дамытуға инвестиция салу тетігін жетілдіру.
Өңірлік даму сценарийі өзгерген кезде мемлекеттік инвестицияларды бюджеттік бағдарлама, сондай-ақ бюджеттік даму бағдарламалары шеңберінде аумақтық бөлу проблемасы маңызды болып саналады.
Өңірлік дамуды полярлау бюджеттік бағдарлама, сондай-ақ бюджеттік даму бағдарламалары шеңберінде жүргізілетін мемлекеттік инвестициялардың көп мөлшерін болжайтын республикалық әлеуметтік салалар дамуының стратегиясын әзірлеуді қажет етеді. Бұл ретте осы бағдарламалардың мазмұны әр өңірде бағыттары бойынша, инвестиция көлемі бойынша әртүрлі болады.
Әлеуметтік салаларды дамытуға бағытталған бағдарламаларды тиімді іске асыру үшін қажетті ресурстарды республикалық бюджетте шоғырландыру қажет және бекітілген басымдықтарға сәйкес аумақтық бөліністе әлеуметтік салаларды дамытудың республикалық бюджеттік бағдарламасы шеңберінде бөлу қажет. Сонымен бірге, жергілікті деңгейде әлеуметтік дамуға қосымша инвестициялар ағымдағы бюджеттік бағдарламалар шеңберінде «ең аз бюджетті» орындағаннан кейін жергілікті атқарушы органдардың өкіміндегі қаражат есебінен күрделі шығыстар арқылы жүргізілуі тиіс.

4. Салалар мен инфрақұрылымдардың стратегиялық даму бағыттары (салалық схемалар, инфрақұрылым объектілерінің схемалары).
4.1. Салалардың даму схемасы.
Мұнай-газ өндіру өнеркәсібі.
Саланың рөлі, жоспарланған көлемі. Мұнай-газ өндірісі қазіргі уақытта еліміздің базалық экономика саласы болып қала береді (Қазақстанның мұнай қоры 13 млрд.тонна көлемінде болжанып отыр).
Мұнай саласының даму ерекшелігі республика бойынша мұнай өндіру көлемін арттыру болып қалады. Бұл Каспий теңізі қайраңында орналасқан жаңа ірі кен орындарының іске қосылуымен байланысты. Жалпы Қазақстан бойынша мұнай өндіру, газ конденсатын қосқанда 2010 жылы 163,5 млн. т құрайды және 2009 жылмен салыстырғанда 2,1 есеге өседі (Болжамды схеманың 33-қосымшасында көрсетілген).
2020 жылы шикі газ өндіру 110,1 млрд.м3 құрайды және 2009 жылмен салыстырғанда 3,06 есеге өседі, соның ішінде Теңіз кен орны бойынша – 2,6, есе, Қарашығанақ – 2,3 есе. Солтүстік-Каспий кен орындарында газ өндіру көлемі 2020 жылы 34,0 млрд.м3 құрайды.
Саланың өңірлік даму аспектілері.
Мұнай өндіру. 2020 жылы өндіру көлемінің өсімі: Ақтөбе облысы бойынша – жылына 8,6 млн. тонна (мұнай және газ конденсаты); Атырау облысында Солтүстік Каспий жобасының теңіз кен орындарында қосқанда 121,9 млн.тонна. Атырау облысында мұнай өндіру көлемінің тез өсуі болжанып отырған уақытқа ТШО-да жаңа қуаттылығының іске қосылуы және Қашаған, Қайран, Ақтоты, Қаламқас-теңіз кен орындарында Аджип ККО іске қосылуы есебінен қол жеткізіледі. Қашағанды игерудің тәжірибелік-өндірісін аяқтау Атырау облысында жылына мұнайды өндіруді 22 млн.т. арттыруға мүмкіндік береді.
Атырау және Астрахан (Ресей) шекарасында орналасқан Имашев кен орнын әзірлеу келешегі.
Батыс Қазақстан облысы бойынша мұнай өндіру, газ конденсатын қосқанда Қарашығанақтағы өндірістің азаюы есебінен 2020 жылы 2009 жылмен салыстырғанда 9,5 %-ға азаюы мүмкін.
Маңғыстау облысы бойынша 2020 жылға газды конденсатты қосқанда мұнай шығару 18,3 млн. т құрауы мүмкін немесе шығару көлемінің төмендеуі 2009 жылға 1,0%-ды құрайды. Облыста мұнай шығаруды дамыту Каспий теңізінің қазақстандық секторындағы кен орнын меңгерумен байланысты болмақ.
Қызылорда облысында мұнай шығару көлемі газды конденсатты қосқанда мұнай кен орындары қорының азаюына байланысты төмендейді және 2009 жылғы 11,2 млн т-ға қарағанда 2020 жылға 4,3 млн. т. құрауы мүмкін. Географиялық жағынан қарағанда елдің территориясы әлсіз зерттелгенімен, оның барлық өңірлерінде мұнай мен газды іздеуге қолайлы аудандар бар. Бұл Шу – Сарысу, Торғай, Төменгі Іле, Алакөл мен Зайсан шұңқырлары, Павлодарлық Ертіс маңайы және тағы басқа.
Газ шығару. 2020 жылға газ шығарудың республикалық көлемінде Ақтөбе облысының үлесі - 7,1%, Атыраудың үлесі – 51,9%, Батыс Қазақстанның үлесі – 34,4%, Маңғыстаудың үлесі – 4,4%, Қызылорданың үлесі – 1,9%, Жамбылдың үлесі – 0,3%-ды құрайды. (қараңыз 34 кестеге қосымша).
Кен өндіру деңгейіне:
«Теңізшевройл» бойынша: 2009 - 2014 жылдары - қолда бар қуатты өндірушілердің және жұмысқа жаңадан енгізілген шикі газды (ШГА) жер қыртысына және екінші деңгейлі зауытына (ЕДЗ) кері айдау бойынша қуаттылық есебінен, 2014-2020 жылдары - өндіру бойынша жаңадан енгізілетін өндірістік қуаттардың есебінен;
«Қарашығанақ Петролеум Оперейтинг» бойынша: 2009 – 2020 жылдары – Қарашығанақ кен орнын дамытудың 3-ші фазасы бойынша көзделген енгізілетін өндіруші қуаттардың есебінен;
Солтүстік Каспий жобасы бойынша: 2014 (өндірудің басталуы) - 2015 жылдары – Қашаған, Ақтоты және Қайран кен орындарын тәжірибелік-өнеркәсіптік әзірлеу кезеңінің өндіруші қуаттарын пайдалануға енгізу есебінен қол жеткізіледі. Бастапқы кезеңде 1800 - 7000 млн. куб. м. өндіру көлеміне болжас жасалып отыр.
2020 жылы - кен орнын толық ауқымда игерудің екінші және үшінші кезеңдерінде өндіру бойынша енгізілетін өндірістік қуаттардың есебінен қол жеткізіледі.
2020 жылы Ақтөбе облысында 2009 жылмен салыстырғанда газ өндіру көлемі 2,2 есе көбейеді деп болжануда. Болашақта облыста 40 млрд.м3 бос газ қоры бар Ұрықтау кен орнын әзірлеу қажет. Осы кен орнында 2020 жылы облыстық көлемнен 2 млрд. м3 немесе 25,7% көлемде газ өндіру жоспарланып отыр.
2020 жылы Маңғыстау облысында газ өндіру көлемі 2009 жылғы деңгеймен 1,6 есе көбейеді. Болашақта облыстың негізгі мұнай-газ өндіруші кәсіпорындары ретінде «Өзенмұнай-газ» ӨФ, «Маңғыстау мұнай-газ» АҚ, «Толқынмұнай-газ» АҚ және басқалары қалады. Көмірсутегін өндіру көлемі Өзен кен орнының өндірістік инфрақұрылымын қайта жаңғыртқаннан кейін өседі. Болашақта облыстың жұмыс істейтін кен орындарында (Шығыс Өзен және басқалары) көмірсутекті өндіру көлемі азаяды деп болжам жасалуда.
Қызылорда облысының кен орындарында газ өндіру көлемі болашақта запастың сарқылуына байланысты аз ғана өседі деп болжануда. Болашақта «ҚазТрансГаз» АҚ Амангелді кен орындары тобын барлау жұмыстарын жалғастырмақ.
Көмір өнеркәсібі
Саланың рөлі. Қарастырылып отырған кезеңде көмір өнеркәсібінің рөлі тұрақты өсетін болады. Көмір жылу, электр энергиясы өндірісінде - 78 % -ға көп тұтынылатын болады, 2020 жылы көмір бұрынғысынша елдің электр энергетикасының қызметін қамтамасыз етуде негізгі көз болып қалады. Ел экономикасында көмірдің жалпы тұтынылуы 2 есеге өседі.
Болжамдық көлемдер. Энергетика қажеттіліктерін қамтамасыз ету қажеттігін есепке алғанда көмір өндірудің болжамдық көлемдері 2009 ж 86,2 млн.тоннадан 2020 ж 158,4 млн. тоннаға көбейеді, коксталатын көмірге қажеттілік 17.0 млн.т құрайды (Болжамды схемаға 35-қосымшада көрсетілген).
2020 жылға дейінгі кезеңде көмір өндірудің дамуы Шұбаркөл, Майкүбі, Борлы, Қаражыра кен орындарының негізінде Қарағанды және Павлодар облыстарында жалғастырылады.
Саланың дамуына негізгі үлесін Павлодар облысының келесі кәсіпорындары қосады: «Богатырь Аксес Көмір» ЖШС (жалпы республикалық өндірудің 34,7%), «Восточный» кескіні, «Еуразиялық энергетикалық корпорация» АҚ (14,1%), «Шұбаркөл Көмір» АҚ (7,5%), «Майкүбі-Вест» (8,2%, соның ішінде лигнит өндірудің жалпы республикалық көлемінің 97%); Қарағанды облысы бойынша: «Миттал Теміртау» КӨ АҚ (10,7%), және КӨ «Борлы» ЖШС «Қазақмыс» (5,5%); Шығыс Қазақстан облысында «Қаражыра LTD» ЖШС (4,4%). Оларға елдегі көмір өндірудің 84,1% келетін болады.
Энергетикалық және кокстанатын көмір экспорты 22-30 млн. тонна деңгейінде болуы мүмкін. (негізгі бағыт Ресей). Ферробалқыту өндірісі үшін Ресейден әкелінетін көмір импорты шамамен 250-300 мың тоннаны құрауы мүмкін.
Сала дамуының өңірлік аспектілері. 2020 жылғы дейін негізгі көмір өндіруші өңірлер Солтүстік және Орталық Қазақстан болып (республикалық өнімнің 93,7%), сонымен қатар Шығыс Қазақстан (4,9%) қала береді. Ішкі нарық қажеттілігі негізінен келесі кен орындарында өндіру көлемінің өсуі есебінен қамтамасыз етілетін болады: 2020 жылғы дейін Екібастұз көмірі – жылына 83 млн.тонна (экспортқа өнім беру 28,7 млн тонна), Шұбаркөл – 16 млн.тонна, Майкүбі (Балқаш ОЭС құрылысына көзделген көмірмен қамтамасыз ету) – 11,0 млн. тонна, Қаражыра – жылына 7,0 млн.тонна.
Өндіру. 2020 жылға қарай Қарағанды облысының аумағында көмірдің 38% жер асты әдісімен өндіріледі, бұл негізінен коксталатын көмір. 2020 жылға қарай облыс бойынша жылына 47 млн.тонна көмір өндірілетін болады. Бассейндердің техникалық мүмкіндіктері: Қарағанды – 2020 жылға қарай көмір өндіру – жылына 19 млн.тонна, оның ішінде коксталатын көмірлер – 16,5 млн. тонна, борлы – 2020 жылға қарай – жылына 7,5 млн. тонна, Қүшоқы – 2020 жылға қарай жылына 1,2-1,3 млн.тоннаны, Шұбаркөл – 2020 жылға қарай – жылына 16 млн. тоннаны құрайды.
Павлодар облысында кескіндер бойынша көмір өндірудің жылдық көлемін келесі деңгейге жеткізу қарастырылуда: «Богатырь» - 40 млн.тонна, «Северный» - 18 млн. тонна, «Восточный» - 22 млн.тонна, Майкүбі – жылына 11 млн.тонна, Екібастұз («Ангренсор» ЖШС) – жылына 8 млн тонна.
«Қаражыра» Шығыс Қазақстан облысындағы пективалы кен орны болып табылады, 2020 жылға қарай көмір өндіру жылына 6,7 млн. тоннаны құрайды.
Көмір саласын дамытудың 2020 жылға дейінгі жоспарына сәйкес торғай көмір бассейнін игеру көзделіп отыр. 2010 – 2013 жылдары жер астын газдандыру әдісімен Торғай бассейнінің Чернигов кен-орнын әзірлеу жобасын іске асыру жоспарланып отыр.
Жер асты газификациялау әдісімен қоңыр көмірді өндіру және және мүмкін болатын 20% шығын болған жағдайда да 5,6 млрд. тонна көмір белсенді газификацияланған болуы мүмкін деп саналады. Осы көлемнен 1 320 млрд.м3 табиғи газ алмастырғышын алуға болады. Республикада энергетикалық ресурстарды дамыту мен орнын толтыру, сонымен қатар олардың технологиялық қайта өндіру көп жағдайда көмір кен орындарын кешенді игерумен байланысты.
Жалпы алғанда энергетикалық көмірдің ресурстары жылу электростанцияларының, өзге де экономика мен коммуналдық сектордың көмірді тұтынатын салаларының қажеттіліктерін толық көлемде қамтамасыз ететін болады.
Тау кен-металлургиялық кешен.
Саланың рөлі. Тау кен-металлургиялық сала 2020 жылға дейін де бұрынғыдай ел өнеркәсібінің барынша қарқынды дамитын секторы, Қазақстан экономикасының маңызды құрамдас бөлігі болып қала береді.
Сала дамуының басым бағыттары. ТМК ағымдағы жағдайынан шыға отырып, саланың бұдан әрі дамуы бірнеше бағыттар бойынша жүргізіледі - бұл:
жаңа инновациялық технологияларды енгізу және меңгеру есебінен экспорттық өнімнің жаңа түрлерін, негізінен жолай кездесетін сирек және сирек жер металдарын, сондай-ақ өзге түсті металдарды алып, шикізат өңдеудің кешенділігін арттыру;
жаңғыртуға жаңа кен орындарын, баланстан тыс рудалар мен техногенді минералдық жаңа құрылымдарды өңдеуге тарту;
кейіннен сыртқы нарыққа бағдарлай отырып, ішкі нарық қажеттіліктері үшін металл өнімдері мен бұйымдарын шығаруға бағытталған соңғы қайта қорыту санын өсіру жөніндегі өндірістер құру.
Соңғы қайта қорытулар құру мен жұмыс істеп тұрған өндірістерді дамыту ТМК басты секторларының бірі болуы тиіс. Бұл жағдайда ішкі металл пайдалануды арттырудың болашағы металдар мен металл өнімдерінің ішкі рыногын дамытуды, ТМК негізгі қорларын жаңартуды белсенді мемлекеттік ынталандырумен, экономиканың метал қолданатын салаларындағы өндіріс пен инвестициялардың өсуімен толық байланысты.
ТМК ағымдағы жағдайына талдау жасау нәтижесінде қосымша құн тізбегін дамытудың ең болашағы бар бағыттары мыналар бола алады: профильдер, шыбықтар, сым, фольга, ұнтақ және тағы басқа,сияқты метал алюминийден жасалған бұйымдар шығару, жез шыбықтар мен профильдер, түтіктер мен фитингтер, жез фольга, титан қоспалар және титан жаймалар шығару, метал никельдер, метал кобальт және оның қосындыларын, аффинирленген қымбат металдар – алтын, күміс алу, үлкен және шағын диаметрлі болат құбырлар, құрылыс мақсаттарына арналған сортты жаймалар мен темір жол рельстерін алу, сапалы өндірістік, құралдарға арналған болат өндіру және тағы басқа, дөңгелек сыңарларын жаймалау жөніндегі өндірістер құру, техногендік қалдықтарды қайта өңдеп, мысалу.
2015 жылға дейінгі кезеңде өндіріс көлемдерінің жыл сайынғы өсімі 2,5%-дан 3,2% дейін құрайды, ал 2020 – 2030 жылдарда бұл көрсеткіш 4%-5%-ға тең болады. 2015 жылға дейінгі кезеңде өсудің аздығы алдағы уақытта ТМК кәсіпорындары негізгі қорларының кететінімен және олардың күштерінің қайта жарақтануымен түсіндіріледі (11-кесте).

11-кесте. Қазақстан Республикасы тау кен – металлургия өнеркәсібі өнімдерінің өндірілу көлемінің болжамдары

мың тонна

№	Өнім атауы	2008 факт	2009 факт	2010 бағалау	болжау
					2014	2015	2020
1	Тазартылған жез	398,4	368,1	400	470	470	500
2	Мырыш	365,6	328,8	370	388	410	430
3	Қорғасын	105,8	87,88	106	205	210	230
4	Темір қорытындысы	1590	1469	1500	2000	2000	2100
5	Болат	4243	4147	4500	6500	6792	8150,4
6	Шойын	3105	2939	3000	5000	5225	6400
7	Тегіс жаймалау	2826	2980	3000	4000	4200	5145

Саланың дамуының өңірлік аспектілері. Алдағы кезеңде металлургиялық өнеркәсіп өнімдерінің негізгі түрлерін өндіруді оқшаулау төмендегідей күтіледі:
шойын, болат, тазартылған жезді және күмісті тегіс жаймалау – Қарағанды облысында;
өңделмеген қорғасын мен мырыш – Шығыс және Оңтүстік Қазақстанда;
алюминий – Павлодар облысында;
темір қорытпасы – Павлодар және Ақтөбе облыстарында;
аффинажды алтын – ШҚО мен Қарағанды облысында;
құймалар – Қостанай облысында.
Күтіліп отырған әлемдік экономика көтерілуі келешекте қара және түсті металлургияның негізгі өнімдерін өндіру көлемін өсіруді мүмкіндігін арттырады. Осы мақсатпен жаңа кен орындарын меңгеру, кедей және қалпына түспеген емес минералдық қорларды, сонымен қатар техногенді және қайталама қалдықтарды өңдеуге қосу есебінен минералдық-шикізат базасын дамыту қажет. Бұл бағытты іске асыру үшін геологиялық барлауды кеңейту және шикізатты кешенді өңдеуді жаңа тиімді әдістерін әзірлеу қажет.
Машина жасау.
Саланың рөлі. Перспективада машина жасау саласының жетекші рөлі өнеркәсіп орындарында механизациялау деңгейін арттыру және республика экономикасының салаларында еңбек өнімділігін көтеруде. Қазақстан машина жасауын өнеркәсіптің көп салалы секторына дамыту дамытуды алдын ала технологиялық болжау (форсайт) аппаратын меңгеруді талап етеді. Технологиялық алдын ала болжау нәтижелері барынша қысқа мерзімде саланың тұрақты дамуын қамтамасыз етуге қабілетті тар және нақты басымдықтарды, жарып өту нүктелері мен бағыттарын бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Қорғаныс кешеніне жататын немесе бұрын жатқан машина жасау кәсіпорындарына ерекше роль беріледі. Жұмыс істеп тұрған қорғаныс кәсіпорындарында өндірісті, ғылыми-техникалық және кадрлық әлеует сақталған. Қорғаныс кәсіпорындары шығаратын барлық өнімнің жалпы балансында эспорттың үлесі 60%-ды құрайды.
Машина жасау кешенін дамыту шағын бизнестің қалыптасуына ықпал етеді. Оларға жабдықтардың әр түрлерін жөндеу, техникалық қызмет көрсету, қызмет көрсету, жаңғырту, монтаждау жатады.
Саланың басым бағыттары. Алдағы кезеңде машина жасаудағы негізгі басымдылықтар ретінде мұнай-газ, көлік, ауылшаруашылығы, тау кен-металлургиялық, электрондық және электротехникалық машина жасауды қарастыру қажет.
Машина жасаудың өзге салаларында өткізу кепілдігі жоғары, ішкі және сыртқы нарықтарда бәсекеге қабілетті жоғары технологиялы, техникалық жағынан қазіргі заманғы өнімдердің жекелеген жобаларын басымдыққа жатқызылуы мүмкін тұтыну тауарларын терең өңдеу мен өндіруге арналған стандартты емес және стандартталмаған жабдықтар және тағы басқа).
2020 жылы сала тауар өнімдерінің көлемі 2009 жылмен салыстырғанда 3,5 есе өсетіні болжануда (Болжамды схемаға 36-қосымшада көрсетілген).
Саланың болашақ дамуының өңірлік аспектілері. Қазақстанның батысында мұнай-газ саласының қарқынды дамуына байланысты өнімнің жаңа түрлерін шығаруды меңгеріп, ұтқыр стендтер негізінде қызмет көрсетуді дамытып, Ақтөбе облысы «Ақтөбе мұнай жабықтарының зауыты» АҚ базасында мұнай-газ машина жасауы дамиды. «Ақтөберентген» АҚ өз технологиялық базасында жаңа буын рентген аппараттарын, медициналық бағыттағы бұйымдарды шығаруды жолға қояды.
Батыс Қазақстан облысында «Батыс Қазақстан машина жасау зауыты» АҚ мұнай-газ жабдықтарын жоғары технологияларды өндіруді меңгеру жөніндегі «Газкомпрессорлық және газтурбиналық жабдықтарды шығару» жобасын іске асырады. Мұнда республика бойынша мұнай-газ жабдықтарын шығаратын 8 өндіруші зауытты қосып, мұнай-газ машина жасауы кластерін дамытуға болады.
Кеме жасау саласында барлық өндірістік күш пен өзіндік тәжірибесі бар «Зенит» Орал зауыты» АҚ су сыйымдылығы 500 тоннаға дейін арнайы теңіз кемелері мен баржалар шығаруға қабілетті.
Перспективада Павлодар облысында ауыл шаруашылығы машина жасауында бәсекеге қабілетті өнімдер – ауылшаруашылық техникасының детальдары, түйіндері, қосалқы бөлшектері, қосалқы жинақтарын – шығару жолға қойылады. Электротехникалық машина жасау мен құрал жасауда – кабелт өнімдерін шығару. Машина жасаудың өзге бөліктерінде жүк көтеруші және сауда жасау жабдықтарын, жүк вагондарын, темір жол дөңгелектерін бағандық ауыстыру, өңдеу.
Ақмола облысының машина жасау саласының дамуы болашақта автомобиль техникасын өндіруді оқшаулап, көтергіш крандарды, егін себу техникасын ауыл шаруашылығы кәсіпорындарына арналған комбайндар мен агрегаттарды жинау, подшипниктердің жаңа түрлерін шығарып автомобиль жасауды дамытуға негізделеді.
Шығыс Қазақстан облысында металлургиялық өндірістердің облыс пен өзге өңірлердің машина жасау саласы кәсіпорындарымен бір мезгілде кооперацияланып, кейіннен қайта бөлініске ауысқан жағдайда шексіз ресурстар бар.
Сонымен қатар тау кен-шахталық жабдықтарды, соның ішінде осыған ұқсас техниканы белгілі әлемдік өндірушілермен бірігіп, ауыл шаруашылық техникасын шығаруды ұйымдастыру үшін нақты мүмкіндіктер мен жағдайлар бар. Семей қаласында шағын класты қала және қалааралық автобустар шығару жоспарлануда. Өскеменде жаңа маркалы және моделді жеңіл машиналар шығаруды көбейту жоспарлануда, шойын құю цехын болат вагон құю өндірісіне қайта құру жүргізіліп жатыр.
Солтүстік Қазақстан облысы машина жасау кәсіпорындарын Қазақстанның «Мұнай-газ машина жасау» кластеріне қосу өңірлік машина жасау саласының дамуына қосымша түрткі болар еді. Машина жасауды дамыту жаңа өнім түрлерін: мұнай-газ жабдықтарының жаңа түрлері, соның ішінде мұнай өндіретін кәсіпорындарға арналған арнайы техника, сонымен қатар мұнай-газ жабдықтарына арналған түрлі құралдар, жинақ құрайтын бұйымдар мен қосалқы бөлшектерді меңгеру және шығаруды кеңейтумен қамтамасыз етіледі. Темір жол саласы үшін бұрын меңгерілген жабдықтар мен қосалқы бөлшектерді шығаруды кеңейту, сонымен қатар жабдықтар мен қосалқы бөлшектердің жаңа түрлерін меңгеру қарастырылған.
«ПЗТМ» АҚ жаңа технологияларды қолдана отырып, жоғары жүк көтерудің бұрғылау жабдықтарын өндіруді дамытуды жалғастырады, мұнай-газ кешеніне арналған жаңа өнім түрлерін игереді.
«Мұнаймаш» АҚ мұнай-газ өндірісіне арналған өнімдерді шығару мен меңгеруді жалғастырады. «Киров ат. Зауыт» АҚ «Ижев радиозаводы» АҚ-мен бірлесіп (Ижевск қ.) көлік саласына арналған жоғары технологиялық өнімдердің жаңа түрлерін: локомотивтік кешенді қауіпсіздік құрылғыларын жыл сайын өз бөлігін арттыра түсіп меңгереді.
«Қазмұнайгазмаш» АҚ «Корвет» ААҚ-мен (Қорған қ.) бірлесіп, өнім ассортиментін кеңейте отырып, мұнай мен газ тасымалдауға арналған жабдықтар шығаруды жалғастырады.
«ЗИКСТО» АҚ бункерлі хоппер-вагонның жаңа моделі - перспективалы мамандандырылған платформа (контейнер тасушы) әзірлеп, оны өндіріске енгізуге дайындауда.
Қостанай облысында «Агромашхолдинг» АҚ ауыл шаруашылығы техникасын сату мен қызмет көрсету бойынша сауда-қызмет көрсету орталықтарын жаңғырту мен кеңейтуді жүргізуде.
Алматы облысында машина жасау саласын дамытудың стратегиялық бағыттары:
жұмыс істеп тұрған өндірістерді қайта құру және модернизациялау, сонымен қатар Алматы қ. машина жасау күштерінің бірқатарының (АЗТМ АҚ) облыс аумағына шығарылуын есепке ала отырып, жаңа күштер енгізу;
жаңа технологияларды енгізу негізінде экспортқа бағытталған өнімдер шығару жөніндегі жобаларды, соның ішінде АЗТМ АҚ, «Алаколь Плант» ЖШС, «Қайнар АКБ» ЖШС, «Кабель зауыты» ЖШС, «АСПМК-519» ЖШС кәсіпорындары тобының, "Азия - Электрик» АҚ-ның базасында дайындау болып табылады.
Болашақта машина жасау саласындағы трансұлттық өндірістерді орналастырудың негізгі аймағы негізгі темір жол мен автомобиль магистральдарындағы түйіндер – Құлжа тракты мен Қапшағай тас жолы болмақ.
Жамбыл облысында мұнай-газ және көлік саласы үшін машиналар мен жабдықтар өндіру, сонымен қатар құрылыс машиналарының өнеркәсібі дамитын болады.
Атырау облысында газтурбиналық құрылғылар мен жабдықтарды жөндеу мен қызмет көрсету жөніндегі зауыт құрылысы жүргізілуде.
Оңтүстік Қазақстан облысы – электротехникалық жабдықтар, құрылыс техникасы (экскаваторлар), машина жабдықтары, қосалқы бөлшектер, резина және ауыл шаруашылығы техникасы.
Саланы қолдау іс-шаралары. Ішкі және сыртқы нарық қажеттіліктерін қамтамасыз етуге бағытталған бәсекеге қабілетті және экспортқа бағдарланған өндірістер ұйымдастыру, сонымен қатар инновациялық жобалар енгізу мен машина жасаудың қосымша салаларында жоғары технологиялық өндірістер құру мақсатында келесі тетіктерді бұдан әрі дамыту қажет:
Қазақстан Республикасы машина жасау кәсіпорындарына қаржылық-несиелік және инвестициялық қолдау көрсету;
машина жасауды дамытуды ғылыми, ғылыми-техникалық және технологиялық қамтамасыз ету;
машина жасау саласын инновациялық қолдау;
машина жасау инфрақұрылымын дамыту;
лизинг пен франчайзингті меңгеру және дамыту;
машина жасаудың жекелеген қосымша салаларында кластерлер қалыптастыру;
машина жасау кәсіпорындарының бірлескен байланыстарын дамыту;
тиісті шетелдік өндірістермен бірігу.
Өз өнімінің бәсекеге қабілеттілігін және оның ішкі және сыртқы нарықта тұрақты сатылуын қамтамасыз ете алатын кәсіпорындар мен өндірістерді, сонымен қатар машина жасауға арналған шикізат пен материалдар шығаратын кәсіпорындарды мемлекеттік қолдау 2020 жылға қарай қойылған мақсатқа жету үшін барлық жағдайларды жасауға мүмкіндік береді.
Мұнай-газ өңдеу өнеркәсібі.
Саланың рөлі. Мұнай-газ өңдеу өнеркәсібі экономиканың тұрақты дамуы мен елдің ұлттық қауіпсіздігінің артуын қамтамасыз ету үшін стратегиялық маңызды сала болып қала береді. Қазақстанның мұнай-газ өңдеу өндірістік қуаттарын сәтті дамытуды қамтамасыз етуге қабілетті артықшылықтары бар. Олардың негізгілері – мұнай және газ шикізат ресурстарының жеткіліктілігі,елдегі МӨЗ мен ГӨЗ жаңғырту мен жабдықтау.
Саланы дамытудың негізгі бағыттары. 2020 жылға дейінгі перспективада сала мұнай өңдеудегі жаңғыртылған өндірістік қуаттар мен қысымдалған газ өндірісі бойынша өндірістік қуаттарды жаңғырту мен салу есебінен мұнайөнімдері мен қысымдалған газ өндіру көлемін арттырады.
Мұнай өңдеу зауыттарында мұнай өңдеу.
2020 жылға қарай елде мұнай өңдеу көлемі 2009 жылмен салыстырғанда 1,5 есе, бензин өндіру көлемі 2,7 есе, керосин – 2,8 есе, газойлдер – 1,6 есе өседі. Отын ретіндегі мазут өндіру көлемі – 4,7 есе төмендейді. 2020 жылға қарай мұнай өңдеудің республикалық көлеміндегі АМӨЗ үлесі 28,9%, ПМХЗ - 39,9%, ПКОП – 31,6% деңгейінде болады деген болжам бар. 2020 жылға қарай бензин өндірудің республикалық көлеміндегі АМӨЗ үлесі 21,6%, ПМХЗ, ПКОП – 38,5%, керосин - 35,9%; 18,4%; 45,7%, газойлдер - 25,9%; 44,4%; 29,7%, отын ретіндегі мазут сәйкесінше 24,6%; 37,8%; 37,6% деңгейінде болады деген болжам бар (Болжамды схемаға 37-қосымшада көрсетілген).
2020 жылға қарай АМӨЗ-де мұнай өңдеу көлемін 2009 жылмен салыстырғанда 1,4 есе арттыру болжанып отыр. Бензин өндіру 2,9 есе, керосин – 7,8 есе, газойлдер – 1,3 есе көбейіп, отын ретіндегі мазут шығару 9,5 есе азаяды. Өңделген мұнай көлеміне ашық түсті мұнай өнімдерінің шығысы 62,6%, ал қою түсті – 3,0% болады. 2014 жылға қарай АМӨЗ-де ашық түсті мұнай өнімдерін өндіру көлемін арттыратын мұнайды терең өңдеу жөніндегі кешен салынады.
2020 жылға қарай ПМХЗ-де мұнай өңдеу көлемін 2009 жылмен салыстырғанда 1,9 есе арттыру болжанып отыр. Бензин өндіру 2,3 есе, керосин – 2,6 есе, газойлдер – 2,1 есе көбейеді. Отын ретіндегі мазут шығару 3,1 есе азаяды. Өңделген мұнай көлеміне ашық түсті мұнай өнімдерінің шығысы 74,9%, ал қою түсті – 3,4% болады. Бес жыл ішінде зауыт қуаты сағатына 20 мың куб метр сутегін шығару жөніндегі, пропилен және изомеризация жөніндегі құрылғыларды пайдалануға береді. Изомеризация құрылғыларының арқасында шығарылатын мұнай өнімдері халықаралық стандарттарға сәйкес болады. ПМХЗ жаңғырту нәтижесінде қуаттылығы жылына 7,5 млн. тонна мұнайды құрайды. Толық қосылған жағдайда зауытта мұнай өңдеу тереңдігі 87% құрауы мүмкін. Мұнда ашық түсті мұнай өнімдері өндірісінің республикалық көлемінің 40% астамы шығарылатын болады.
2020 жылға қарай ПКОП-та мұнай өңдеу көлемін 2009 жылмен салыстырғанда 1,4 есе арттыру болжанып отыр. Бензин өндіру 3 есе, керосин – 1,9 есе, газойлдер – 1,3 есе көбейеді. Отын ретіндегі мазут шығару 2,5 есе азаяды. Өңделген мұнай көлеміне ашық түсті мұнай өнімдерінің шығысы 81,8%, ал қою түсті – 4,2%, мұнай өңдеудің болжамды тереңдігі 88,9% болады. ПКОП қазіргі өндірісті түбірімен жаңғырту және жаңа технологиялық құрылымдар орнатуды жспарлауда, бұл шығарылатын өнім сапасын ЕВРО-3 талаптарына дейін жақсартып, АИ-80 маркалы құрамында октаны аз бензин мен құны төмен өнімдерді шығаруды тоқтатып, жаңа өнімдер, соның ішінде полипропилен мен күкір элементтерін шығаруды меңгеруге, ашық түсті мұнай өнімдерін шығару көлемін арттыруға және зиянды қалдықтар көлемін азайтуға мүмкіндік береді.
Газ өңдеуші зауыттарда газ өңдеу.
Газ саласын бұдан әрі дамыту жолай өндірілетін газдың өнеркәсіптік көлемдерінің күннен кенге арта түсуінің керінісінде газ өңдеуші қуаттардың дамуымен байланысты. Бұл жерде тауарлық құрғақ газ шығару көлемін арттыру есебінен максималды экономикалық пайда алу мен газды барынша толық жою есебінен қоршаған ортаға жүктемені азайту сияқты екі міндет қатарынан шешіледі. Осы мақсаттарда жұмыс істеп тұрған газ өңдеуші зауыттарды, сонымен қатар магистралды газқұбырларына тауарлық құрғақ газ беру мақсатында кен орындарында өндірілетін газды кешенді дайындау жөніндегі құрылғыларды кеңейту және жаңаларын салу жөніндегі жобаларды іске асыру қарастырылуда.
2020 жылға қарай 55,0 млрд.м3/г. көлемінде немесе 2009 жылмен салыстырғанда 2,9 есе артық газ өңдеу, 6,5 млн. тонн/ г қысымдалған газ шығару болжануда.
Жаңажол газ өңдеу зауытын кеңейту. 2010 жылы үшінші кезектегі құрылыс аяқталғаннан кейін зауыт қуаты 5,19 млрд. м3 газ өңдеуді қамтамасыз етеді. Терең өңделген жаңа тауарлар түрлерін – қысымдалған газ (474 мың тонна), түйіршіктелген күкірт (182 мың тонна), 1 млн. тонна газ конденсаты мен 221 мың тонна жеңіл мұнай – шығару мүмкіндігі пайда болады. Үшінші ЖГӨЗ есебінен жолай кездесетін газды толық өңдеу мен жою, зиянды қалдықтарды шығаруды азайту мен мұнай өндірілетін аудандарда экологияны жақсарту, өнім сапасын арттыру, Ақтөбе облысы өнеркәсібі мен халқының арзан газға қажеттіліктерін қамтамасыз ету, өнімді әлемдік нарыққа шығару міндеттері шешіледі.
Табиғи газды қысымдау жөніндегі жобалар. «КаzTransGas LNG» АҚ ұсынған «Ранка-Хилш эффектін» пайдаланып газды фракциялар бойынша бөлудің жаңа технологиясы бойынша Ақтөбе облысында табиғи газды қысымдау өндірісін көтеру жобасы болашағы бар жоба болып табылады. Жобаны іске асыру жылына 3,4 млрд. м3 көлемде өнідіріп, 56 мың тонна қысымдалған газды қосымша өндіріп, жаңажол газының сапасын стандарттар талаптарына дейін жеткізуге, газдағы күкірт қосындыларының қалдық мөлшерін азайтуға мүмкіндік береді.
Теңіз ГӨЗ қуатын кеңейту. 2020 жылға дейін «Теңізшевройл» СП жолай кездесетін газ өндіру көлемін 22,9 млрд.м3 жеткізеді. Қашаған ГӨЗ құрылысы. Каспий мүйісінде Қашаған кен орнын меңгеруді жүргізетін «Аджип ККО» 2014 жылдан бастап көмірсутектерін өндіруді бастауды жоспарлап отыр. 2020 жылға қарай жыл сайын Қашаған ГӨЗ-де 13 млрд. м3 көлемінде жолай кездесетін газ өңдеу және 2100 тонна қысымдалған газ шығару қарастырылуда.
Газ өңдеу бойынша жаңа құрылғылар салу. Шағын және орта мұнай-газ кен орындарын қарқынды игеру жүргізілуіне байланысты «СП Жайықмұнай» АҚ, БасАыс Қазақстан облысындағы Теплов-Токарев кенорнында, «Торғай Петролеум» АҚ-та (Қызылорда облысы) және тағы басқа өндірілетін жолай кездесетін газды кешенді дайындау жөніндегі құрылыс жоспарлануда. 2020 жылға қарай жолай кездесетін газды өңдеу жөніндегі ГКДҚ-ның жобалау қуаты 2009 жылмен салыстырғанда 3,2 есе, жылына қысымдалған газ шығару қуаты 5,4 есе өседі.
Саланы дамытудың өңірлік аспектілері.
Мұнайды өңдеу. 2020 жылға дейін мұнайды өңдеу қуаттарын аймақтарға бөлу бүгінгі оқшаулаумен салыстырғанда өзгеріссіз қалады. Негізгі өндірістік қуаттар Атырау, Павлодар және Оңтүстік Қазақстан облыстарында жинақталады.
Газ өңдеу.
Алдағы 10 жылдық кезеңге елдің газ өңдеуші өндіріс қуаттары Қазақстанның газды өңірлерін – Ақтөбе, Атырау, Маңғыстау – облыстарында жинақталады. Бұл облыстардың үлесіне саланың өндіретін барлық өнімінің 93% артығы тиесілі болады.
Құрылыс материалдарын шығару.
Саланың рөлі. Саланың негізгі рөлі болашаққа сақталады. Ірі жобалар іске асырылуына байланысты болжам жасалып отырған кезеңде құрылыс саласын мердігерлік жұмыстардың, құрылыс материалдарына сандық және сапалық сұраныстың өсуі күтіп тұр.
Осыған байланысты салада жұмыс істеп тұрған өндірістерді жаңғырту және ішкі сұранысты қамтамасыз етуге және экспорттық мүмкіндіктерді кеңейтуге бағытталған жаңа өндірістер салу іске асырылатын болады.
Саланың басым бағыттары. Цемент саласын дамыту келесі өзара толықтыратын бағыттар бойынша іске асырылатын болады: жұмыс істеп тұрған цемент өндірісін «дымқыл»-дан «құрғақ әдіске» көшіру, жаңа цемент зауыттарын салу кезінде алғы қатардағы энергия үнемдеуші өндіру қуаты жоғары технологияларды қолдану, республиканың цемент зауыттары орналасқан жерден шалғай жатқан аудандарында терминалдар желісін құру. 2020 жылға қарай цементке сұраныс көлемдері 12,5 млн.т, өндіріс 9,5 млн т құрайды.
Цемент саласын үдетудің басым бағыты клинкерлік-цементтік терминалдар желісін ұйымдастыру болып табылады.
Керамика өндірісінде керамикалық қабырға материалдарын (кірпіш, блоктар, плиткалар) өндірісін жолға қою қажет. Саланың жергілікті шикізатпен (балшық, ерітінділер, бояғыштар, қаптамалар) қамтамасыз етілмеу проблемасын шешу үшін байытылған балшық, байытылған дала шпаты концентрат, бояғыштар мен глазурь өндіретін ұйымдарға мемлекеттік қолдау көрсету қажет. Керамика өнеркәсібінің минералдық-шикізаттық базасы 29 бетониттік балшық кен орындарынан тұрады (қоры 1 млрд.тоннадан асады).
Сала дамуының өңірлік аспектілері. Жақын болашақта «құрғақ» әдіспен цемент шығару ШҚО мен Қарағанды облысында жолға қойылады. 2014 жылға қарай 4 қазіргі уақытта жұмыс істеп тұрған және 4 жаңа кәсіпорында (Ақмола, ШҚО, Жамбыл, Қарағанды, ОҚО облыстарында ) цемент шығару жылына 13,5 тоннаға дейін жеткізіледі. Маңғыстау, Ақтөбе, БҚО, Павлодар және Алматы облыстарында жалпы өндірістік қуаты 2,1 млн. тонна клинкерлік-цементтік терминалдар ұйымдастырылуы тиіс.
2010 – 2011 жылдары Ақмола облысында керамикалық кірпіш шығаратын 2 зауыттың, Ақтөбе облысында керамикалық кірпіш шығаратын 2 зауыттың құрылысын аяқтау жоспарлануда.
Ақтөбе облысында шыныпластикалық трубаларды шығару жөніндегі зауыттың үшінші кезегін және Шығыс Қазақстан облысында полиэтилен трубалар шығаратын цехты іске қосу жоспарлануда.
2020 жылға дейін келесі өндірістер ұйымдастырылуы тиіс: Қызылорда және Ақтөбе облыстарында шыны; санфаянс, еден жапқыштар, пластик, қасбет материалдарын, ішкі әрлеу, лак бояу материалдарын және тағы басқа.
Ең қажетті 10 құрылыс мамандығына қажеттілік ЖОО-да және Тж/еКБ 139 оқу орнында мамандар дайындау есебінен қанағаттандырылады. Жамбыл, Шығыс Қазақстан, Қарағанды облыстарының оқу орындарында құрылыс индустриясы үшін жаңа құрылыс мамандықтары ашылады.

12-кесте. 2020 жылға дейін Қазақстан Республикасында құрылыс материалдарының негізгі түрлерін шығарудың болжамдық көлемдері

Атауы	2008 факт	2009 бағалау	болжам
			2010	2011	2012	2013	2014	2015	2020
Цемент, млн. т	5,2	6,6	7,97	9,35	10,7	12,1	13,5	13,2	17,8
Темірбетон конструкциялар, мың т	2713	3636,3	3010,0	3599,8	4189,5	4779,3	5369,0	5287,9	6923,4
Жылу оқшаулағын плиталар, мың м3	208,3	286,2	400,0	727,5	1055,0	1382,5	1710,0	2462,5	3645,5
Керамикалық өнім, мың шаршы метр	473,0	135,0	5 300,0	7 556,5	9 813,0	12 069	14 326	16 194	27 199
Лак бояу өнімі, мың т		20,7	25,0	31,2	37,5	43,7	50,0	59,5	96,7

Химия және мұнай химиясы өнеркәсібі
Саланың рөлі. Саланың ел экономикасындағы рөлінің аздығына қарамастан, материалдардың жаңа түрлерін өндретіндіктен, көптеген кәсіпорындардың қалдықтарын жоюға мүмкіндік беретіндіктен, ауыл шаруашылығын үдете дамытуға ықпал ететіндіктен экономиканың барлық салаларында ғылыми-техникалық деңгейді арттыруда маңызды роль атқаруына байланысты болашақта химиялық және мұнай химиясы өнеркәсіп экономиканың базалық салаларының тізіміне кіруі тиіс. Сондықтан да химиялық өнеркәсіп қарқынды дамуы тиіс. Ол елдің халық шаруашылығының басқа салаларында өндіру мен тұтынудың ілгерілеген нарықтық құрылымын қалыптастыруға зор ықпалын тигізуі тиіс.
2014 жылға қарай химиялық өнеркәсіп өнімдерінің көлемі 2009 жылмен салыстырғанда 2 есе, 2020 жылға қарай 2,44 есе өсті (13-кесте).

13-кесте. Қазақстан Республикасының химия өнеркәсібіндегі шығарылған өнімнің көлемі

млрд. теңге

	2008 факт	2009 факт	2010 бағалау	Болжам
				2011	2012	2013	2014	2015	2020
Химиялық өндіріс	110,6	84,6	101,8	118,7	135,7	152,7	205,6	282,0	364,3
Соның ішінде өнім:
Химиялық	110,3	84,6	101,4	118,4	135,3	152,2	169,1	186,0	208,4
Мұнай химиясы	0,3	0,25	0,3	0,4	0,4	0,5	0,4	1,0	156,0

Отандық химиялық өнеркәсіп өніміне ішкі қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін 2010-2014 жылдары Ақмола облысында (Степногор қаласы) өндірістік қуаты жылына 180,0 мың тонна күкірт қышқылын құрайтын күкірт қышқыл зауыты салынады және Павлодар облысында (Павлодар қаласы) мембраналық әдіспен жылына 30,0 мың тонна каустикалық сода, 27,0 мың тонна сұйық хлор, 44,0 мың тонна тұз қышқылын, 7,0 мың тонна натрий гипохлоридін өндіретін хлор мен каустикалық сода өндіру ұйымдастырылды. Жамбыл облысында тау кен байыту фабрикасы мен күкірт қышқыл зауытын, Оңтүстік Қазақстан облысында минералдық тыңайтқыштар шығару зауытын салу жобалары іске асырылатын болады.
2009 жылы «Kazakhstan Petrochemical Industries» (KPI) ЖШС өндірістік қуаты жылына 1,3 млн. тонна біріктірілген газхимиялық кешенінің құрылысы жөніндегі жобаны тікелей іске асыру кезеңіне көшті. Кешенде шикізат ретінде жылында 7 млрд. м3 көлемдегі Теңіз кен орнының газы қолданылатын болады. Құрылыс орнында «Ұлттық мұнай химиясының ықпалдастырылған технопаркі» АЭА құрылды.
Қарастырылып отырған кезеңде келесі нәтижелерді күтуге болады:
Қазақстан көмірсутек шикізатын терең өңдейтін және базалық және жоғары қосымша құны бар мұнай химиясы өнімдер өндіретін әлемдік деңгейдегі мұнай химиясы өндірісін пайдалануға беру;
Мұнай химиясы өндірістердің қызметін қамтамасыз ету үшін қазіргі заманғы инфрақұрылым салу;
Отандық нарықты (2014 жылдан кейін) және экспорттық шығарылымдарды бәсекеге қабілетті мұнай химиясы өнімдерімен, соның ішінде полиэтилен, полипропилен және олардан жасалған өнімдер, сонымен қатар өнеркәсіптік және басқа тұтынушылық бағыттағы қосымша құны жоғары мұнай химиясы өніммен толтыру;
Саланы дамытудың өңірлік аспектілері. Ел химиялық өнеркәсібі салаларының болашақта орналасуы әр түрлі, соның ішінде аса маңызды роль атқармайтын шикізаттық, энергетикалық, су, тұтынушылық, еңбек, экологиялық, инфрақұрылымдық факторлардың ықпалында.
Минералдық тыңайтқыш шығару.
Минералдық тыңайтқыштар шығаруда азот өнеркәсібі жетекші орынға ие. Азотты тыңайтқыштарды өндірудегі басты шикізат табиғи газ болып табылады. Осыған байланысты азотты тыңайтқыштар шығару Батыс Қазақстанда, Маңғыстау облысында шоғырландырылатын болады.
Минералдық фосфорлы тыңайтқыштарды шығару елдің оңтүстігінде – Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облыстарында – шоғырландырылады осы облыстарда оқшауланған фосфориттер қорларын пайдаланып).
Күкірт қышқылын шығару
Өндірістің ерекшелігі дайын өнімнің тасымалдауға жатпайтындығы болып табылады, бұл күкірт қышқылын өндіруді тұтынушы орналасқан жерге бағдарлайды. Осыған байланысты күкірт қышқылын шығару негізгі тұтынушыларға жағын жерлерде (металлургия, уран өндірісі) – Ақмола, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстарында – шоғырландырылады.
Каустикалық сода өндірісі. Каустикалық сода өндіруді орналастырудың анықтаушы факторлары шикізаттық және энергетикалық болып табылады. Осыған байланысты каустикалық сода өндіру энергия артылып отыратын Павлодар облысында, өте бай тұз кен орындарының негізінде дамытылады.
Калий тыңайтқыштарының өндірісі
Орналстырудың жетекші факторы шикізат болып табылады. Осыған байланысты калий тыңайтқыштарын өндіруді Ақтөбе облысындағы калий тұздары кен орындарында орналастыру маңызды.
Мұнай мен газдың жоғары бөлінісінің өнімдері. Мұнай химиясы өнеркәсіптің аталған қосымша саласын дамыту үшін шикізат көздеріне – мұнай мен газға – жақындық басым рөл атқарады. Жол битумдарын, пластикалық массаларды, хош иісті көмірсутектерін, полиэтиленді, полипропиленді өндіру елдің мұнай-газ аймағында – Маңғыстау және Атырау облыстарында – шоғырландырылады.
Фармацевтикалық өнеркәсіп
Саланың рөлі. Саланың ішкі нарықты отандық өндірістің дәрілік заттарымен қамтамасыз етудегі рөлі болашақта өсе түседі. Инвестициялық жобаларды іске асыру отандық өндірісті 600 атауға дейін (1200-ден) кеңейту міндетін шешуге мүмкіндік береді, бұл табиғи болмыстағы дәрілер ассортиментінің 50% қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. 575 жаңа жұмыс орны ашылады. 2020 жылға қарай фармацевтикалық өнім өндірісінің көлемі 2009 жылмен салыстырғанда 3,8 есеге өседі (14-кесте).

14-кесте. Қазақстан Республикасының фармацевтикалық өнеркәсібіндегі өндіріс көлемінің болжамы

млн. теңге

Көрсеткіштер	2009 факт	2010 бағалау	Болжам
			2011	2012	2013	2014	2015	2020
Фармацевтикалық өнім өндірісінің көлемі	14904	13000	14000	25000	30000	36000	38000	48000

Саланың басым бағыттары. Болашақта елдің фармацевтикалық индустриясының басым бағыттары: биотехнологиялық препараттар, эндокриндік-ферменттік және жануар тектес арнайы шикізаттан жасалған дәрілер, өсімдік шикізатынан жасалған субстанциялар мен дайын дәрілік препараттар, органикалық емес және минералдық шикізаттан жасалған субстанциялар мен дайын дәрілік препараттар шығару болады.
Биотехнологиялық препараттар өндірісі бойынша кәсіпорындарда бифидумбактерин, колибактерин, лактобактерин, бификол, профезим, иммозимаз және тағы басқа шығару ойластырылуда. Өсімдік шикізатынан жасалған субстанциялар мен дайын дәрілік препараттар дәрілік заттар номенклатурасын 2-3 есе өсіріп қана қоймай, шикізат пен субстанциялар экспортынан дайын дәрілік заттар экспортына көшуді қамтамасыз етеді.
Қазақстанда тұз бен түрлі минералдық шикізаттардың (циалит, бишофит, гипс, бор, смекти және тағы басқа) кен орындарының және оларды өңдеу жөніндегі кәсіпорындардың болуы органикалық емес және минералдық шикізаттардан субстанциялар мен дәрілік заттар өндіруді сәтті дамытуға мүмкіндік береді.
Саланың болашақта дамуының өңірлік аспектілері. Жоғарыда аталған бағыттарды іске асыру үшін бірқатар инвестициялық жобаларды іске асыру қажет.
«Астана қаласындағы фармацевтикалық фабрика құрылысы» жобасы шеңберінде халықаралық GMP (Good Manufacturing Practice) стандарттарына сай келетін жаңа өндірістік қуаттар енгізіледі.Өндірістік қуаты жылына 500 млн. таблетканы (таблетка, драже, капсула) құрайды, дәрілік заттар ассортименті- 45 атау. Мұндай өндірісті ұйымдастыру 2016 жылға қарай (бұған қоса Шымкент қаласындағы өндірісті кеңейту) Қазақстан фармацевтикалық нарық үлесінің 20% астамын және жергілікті өндіріс үлесінің 77% астамын игеруге мүмкіндік береді. GMP стандартын енгізу «Химфарм» АҚ-қа жақын шетелдерге өнім шығаруға, Орта Азия аймағына бағдарланған халықаралық компаниялардың өндірістік тапсырыстарын іске асыруға мүмкіндік береді.
«Ромат» фармацевтикалық компаниясы» ЖШС фармацевтикалық және медициналық өнім өндіру бойынша 3 жобаны іске асырады:
медициналық препараттар зауытын (Семей қаласы) қайта жаңғырту жобасы вакциналар, сарысу, антибиотиктер, ферментті препараттар, инфузиялық ерітінділер, галено тасушы және гематоген шығаруды қарастырады;
Павлодар қаласында халықаралық стандарттар бойынша химиялық субстанциялар шығару жөніндегі жаңа фармацевтикалық зауыттың құрылысы. Өнім шығару көлемі 100 млн. АҚШ долларын құрайды.
Павлодар қаласындағы медициналық зауытты жаңғырту. Өзі бұзылатын және өзі блокқа қойылатын шприцтер өндірісі ұйымдастырылды.
GMP стандарттары бойынша Алматы облысының Іле ауданында қатты дәрілік нысандарды шығаратын өндірістік қуаты жылына 1 млрд. таблетка; 100 млн капсула. 20 млн сашеттерді құрайтын жаңа зауыт құрылысын іске асыру жоспарлануда.
«Ромат» фармацевтикалық компаниясы» ЖШС фармацевтикалық және медициналық өнім өндіру жөніндегі 3 жобаны іске асырады:
медициналық препараттар зауытын (Семей қаласы) қайта жаңғырту жобасы вакциналар, сарысу, антибиотиктер, ферментті препараттар, инфузиялық ерітінділер, галено тасушы және гематоген шығаруды қарастырады;
Павлодар қаласында халықаралық стандарттар бойынша химиялық субстанциялар шығару жөніндегі жаңа фармацевтикалық зауыттың құрылысы. Өнім шығару көлемі 100 млн АҚШ долларын құрайды.
Павлодар қаласындағы медициналық зауытты жаңғырту. Өзі бұзылатын және өзі блокқа қойылатын шприцтер өндірісі ұйымдастырылды.
Алматы облысында «Global New Life» ЖШС дәрілік құралдарды шығаратын зауыт құрылысын жоспарлауда.
Маңғыстау облысында «Медикал Фарм «Ча-Кур» ЖШС 2010 жылы сұйық дәрілік нысандар мен медициналық бағыттағы бұйымдар шығаратын фармацевтикалық кешенді іске қосуды жоспарлауда.
«Нобел» Алматы Фармацевтикалық Фабрикасы» АҚ Алматы қаласында қатты дәрілік құралдарды шығаратын өндірісті кеңейту мен жаңғыртуды жоспарлауда.
Жеңіл өнеркәсіп
Саланың рөлі. Перспективада жеңіл өнеркәсіптің экономикалық, әсіресе әлеуметтік рөлі сақталады. әлеуметтік тиімдігін күшейте отырып, сала өнімін әртараптандыруды және бәсекеге қабілеттілігін арттыруды қамтамасыз ету, шикізатты өңдеу, қосымша құны жоғары өнім шығару және оны сыртқы нарыққа шығару жоспарымен жеңіл өнеркәсіп өніміне ішкі нарық қажеттіліктерін қамтамасыз ету қажет. Жеңіл өнеркәсіп технологиялық жағынан көбінесе аграрлық сектормен байланысты болғандықтан, оның дамуы ауыл шаруашылық өндірісінің маңызды бағыттарының қалпына келуі мен дамуына ықпалын тигізеді.
Саланың басым бағыттары, Саланың дамуының негізгі бағыттары текстиль, тігін, тері және аяқ киім өнеркәсібінде жергілікті шикізатты (мақта, жүн, тері) өңдеу өндірістері болып табылады.
2020 жылға қарай отандық өнеркәсіптік кәсіпорындардың өндіріс көлемін арттыру жоспарлануда, бұл өз кезегінде ішкі нарықтың шикізатты өңдеу, жоғары қосымша құны бар өнім өндіру есебінен жеңіл өнеркәсіп өнімдеріне ішкі нарық қажеттіліктерін арттырады. Сала өнімі өндірісінің облыстар бөлігіндегі болжамдық көлемдері Болжамдық схемаға 38-қосымшада көрсетілген.
Текстиль және тігін өндірісінде:
- жуылған жүн (қойдың) шығару 13500 тоннаға жеткізілсін, жүн және трикотаж жіп өндіру 4298,0 тоннаға дейін, жүннен жасалған мата өндірісі 5,0 мың метрге дейін көбейтілсін;
- мақтадан жасалған және трикотаж жіп шығару 63,9 мың тоннаға, ворс және махер мата шығару 197500 мың кв. Метрге жеткізілсін;
- тігін бұйымдарын өндіру 7500 данаға, қалың трикотаж киімдер – 7500 данаға, арнайы мақсаттағы киім – 500 мың данаға дейін, шұлық өнімдері 5 млн сыңарға, дайын текстиль бұйымдары 13,7 млн.данаға, кілемдер мен кілем бұйымдары 536,0 мың шаршы метрге жеткізілсін.
Тері және теріден жасалған бұйымдар өнідірісінде:
- теріден былғары жасау 11, 6 мың, сырты тері аяқ киім 2012,0 мың сыңарға жеткізілсін.
Сала дамуының өңірлік аспектілері. Болашақта саланы дамыту мақсатында республика өңірлерінде келесі жобалар іске асырылады:
Шығыс Қазақстан облысында – тері өндірісін «Семей тері-жүн комбинаты» ЖШС-на қайта жаңарту мен жаңғырту;
Оңтүстік Қазақстан облысында «Оңтүстік» АЭА (АО «Ютекс-KZ») аумағында қазіргі заманғы текстиль өндірісін ұйымдастыру, гигроскопиялық мақта мен целлюлоза шығару («Хлопкопром-Целлюлоза» ЖШС), мақта-мата тарақтық және кардтық жіп шығаруды ұйымдастыру («Oxy Textile» ЖШС);
Бұған қоса, келесі жобаларды қарастыру мен іске асыру жоспарлануда: Алматы облысында - жүн өңдеудің толық технологиялық циклын ұйымдастыру үшін кәсіпкерлік желі (кластер) құру («Қуат» фабрикасы» ЖШС); Оңтүстік Қазақстан облысында (Шымкент қаласы) – жіп өндіру және дайын өнім шығару.
Агроөнеркәсіп кешені
Саланың перспективалары. 2020 жылға дейін өсімдік шаруашылығы саласын дамытудың негізгі болашағы бар бағыттары ретінде саланы үдемелі аграрлық-индустриялық әртараптандыру, өндіріске қазіргі заманғы ылғалресурстарын үнемдеуші технологиялар енгізу, саланы кеңінен химиялау, айналымға жаңа және қазіргі уақытта қолданылмайтын жерлерді тарту белгіленді.
Өндірілетін өсімдік шаруашылығы өнімін сату кепілдігін қамтамасыз ету және шетел нарығында отандық бидай экспорттаушыларының болуын кеңейту үшін бидай экспортына арналған көлік логистикасын дамыту жөніндегі жобаны іске асыру жалғастырылады.
Мал шаруашылығында негізгі күш саланы өнеркәсіптік негізге көшіру тәсілімен ауылшаруашылық құрылымдарында өнім өндіру көлемін арттыру, асыл тұқымды мал шаруашылығы базасын дамыту, ғылыми негізде ірі ауқымды селекцияны іске асыру арқылы малдың генетикалық әлеуетін арттыру.
Отандық ветеринарлық-санитарлық ережелерді, сонымен қатар жануарлар денсаулығын қамтамасыз ету принциптерін халықаралық нормаларға сәйкестендіру үрдісін аяқтау ойластырылуда.
Ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу саласындағы стратегия өндірісті техникалық және технологиялық қайта жарақтандыруға, халықаралық сапа стандарттарына көшуге, тауар өндірушілерді өңдеушілермен біріктіруге және азық-түлік кластерлерін құруға және осы негізде шығарылатын өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бұдан әрі арттыруға бағытталатын болады.
Арнайы бағдарламаларды іске асыру, көлік-логистикалық тауар өткізгіш жүйе құру жолымен ел ішінде өңделген өнімдерді сатудың тұрақты нарықтарын құру қажет.
Жоғарыда көрсетілген іс-шаралардан басқа алда ішкі нарықты Кеден одағының шарттарына бейімдеу жұмысы тұр. Негізінен бұл азық-түлік өнімдерінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету, атап айтқанда техникалық регламенттер әзірлеу және олардың орындалуын қатаң бақылау мәселелеріне қатысты.
Балық шаруашылығы сулар мен учаскелерін пайдаланушыларға ұзақ мерзімге бекітіп беру жолымен дамыту қарастырылуда, бұл бекітілген сулар мен учаскелерде балық шаруашылығын дамытуға жеке қаржы мен инвестициялар тарту жұмысын жоспарлы түрде жүргізуге мүмкіндік береді.
Ұзақ мерзімді кезеңде балық ресурстарын бұдан әрі жаңғырту жұмыстарын жүргізу, балық ресурстарын мемлекеттік есепке алуды, КТҚС биологиялық ресурстарының жай-күйін бағалау бойынша кешенді теңіз зерттеулерін, мелиорациялық және басқа да жұмыстар жүргізу.
Өңірлердің белгілі мамандануын, сонымен қатар нақты өңірге тән АӨК салаларының басым бағыттарын дамытуға қолда бар ресурстар мен қаржының нақты шоғырлануының болмауын ескере отырып, өңдеу кәсіпорындарын, ауыл шаруашылығы өнімдерін шығарушыларды, инфрақұрылымды, ғылым мен кадрларды біріктіруді қарастыратын өңірлік агрокешендерді әзірлеу қарастырылды.
Басым секторлар бойынша болашақ кезеңге шебер-жоспарларды іске асыру қарастырылуда. Шебер-жоспарлар халықтың тұтыну қажеттілігіне және сыртқы сауда нарығына сәйкес өнімнің қажетті түрлері мен оны өндіру көлемі жөнінде нақты бағдарды анықтауға мүмкіндік береді. Олар кәсіпкерлерге инвестициялық жоспарларды іске асыру кезінде өзінше жол картасының қызметін атқарады.
Көрсетілген іс-шараларды сәтті іске асыру, сонымен қатар агрокешендер өндірістерінің өзара қатынасының жолға қойылуы агроөнеркәсіп кешенін дамудың сапалы жаңа деңгейіне көтеруге, ішкі азық-түлік нарығының тұрақтылығын бекітуге және саланың экспорттық бағдарын күшейтуге мүмкіндік береді, қорытындысында бұл әр өңірдің ауыл тұрғындарының әл-ауқатына қолайлы ықпал етеді.
2020 жылға дейінгі АӨК салалары өнімінің өндірісінің Болжамды схемаға 39-41-қосымшада берілген.
Ғарыш саласы
Сала рөлі. Елдің негізгі стратегиялық және бағдарламалық құжаттарына сәйкес экономика мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын жаңа толыққанды ғарыш саласын құру міндеті қойылған.
Ғарыш қызметі өнімі мен қызметтерінің Қазақстан ЖІӨ құрылымында 2005 ж 0,164 %-дан 2020 ж 0,7 % дейін өсуі мүмкін.
2014 жылға қарай республикада ғарыш қызметінің жалпы айналымы шамамен 150 млн. АҚШ долларын, 2017 жылға қарай – 480 млн.АҚШ долларын, 2020 жылға қарай шамамен 900 млн. АҚШ долларын құрайды.Бір мезгілде ғарыш қызметі саласында жоғары технологиялы кәсіпорындар құрылады, атап айтқанда 2020 жылы 30 кәсіпорын құру ойластырылуда.
Ғарыш қызметі өнімдері мен қызметтерін сатудан түсетін экспорттық әлеуетті арттыру 2020 жылға дейін жылына 350-400 млн. АҚШ доллары немесе барлығы 2-2,4 млрд. АҚШ долларын құрайды, соның ішінде:
шетелдік ғарыш аппараттарын ұшырудан – жылына 160-180 млн.АҚШ доллары;
Ғарыш аппараттары мен ғарыш техникасының түрлі элементтерін сатудан – жылына 120-130 млн. АҚШ доллары;
Жерді қашықтықтан зонттау деректерін – жылына 50-60 млн. АҚШ доллары.
Ғарыш жобаларын іске асырудан жалпы экономикалық тиімділігі жылына 1 млрд. АҚШ долларына дейін жетуі мүмкін.
Соның ішінде, «KazSat» ұлттық байланыс жүйесін пайдалану есебінен халықаралық байланыс операторларынан спутниктік каналдарды жалға алу шығындары 1,5 – есе қысқарады. Бұл жағдайда 2020 жылға дейінгі жалпы экономикалық тиімділік 100-ден 200 млн. АҚШ долларын құрайды.
Дәлдігі жоғары спутниктік навигация жүйесін құру:
қозғалыс бағыттарын оңтайландыру есебінен жылына 2,3 млн. АҚШ долларын немесе 2020 жылға дейін 16,1 млн. АҚШ долларын үнемдеу арқылы көлік құралдары жұмысының тиімділігін арттыруды;
жылына 9,4 млн. АҚШ долларын немесе 2020 жылға дейін 65 млн. АҚШ доллары сомасына қала көлігін барынша тиімді бақылау және басқару нәтижесінде мемлекеттік органдар мен жеке сектордың жұмыс тиімділігін арттыруды;
2020 жылға дейін 55 млн. АҚШ доллары сомасына кемелерді бақылау үшін орнықтыру жүйелерін пайдалану жолымен теңіздегі браконьерлік қызметтен мемлекеттің шығындарын азайтуды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Болжам жасау мен бағалаудың ғарыштық жүйесін құру мен пайдалану кен орындары қорларын нақты болжау және минералдық-шикізаттық ресурстарға баға беру дәлдігін арттыруға және жер қойнауын пайдаланушылармен келісім-шарттар жасаған кезде мемлекеттің шығындарын болдырмауға мүмкіндік береді.
Ғарыш мониторингінің ұлттық жүйесін дамыту техногенді және табиғи сипаттағы төтенше жағдайлардан болатын шығынды жылына 6-10 млн. АҚШ долларына немесе 2020 жылға дейін 60-100 млн. АҚШ долларына қысқартуға мүмкіндік береді.
ЖҚЗ ғарыш жүйесін құру шетелдік компаниялардан жер кадастрын және жылжымайтын мүлік кадастрын құру үшін ғарыш түсірілімдерін 150 млн. АҚШ доллары сомасына сатып алудан бас тартуға мүмкіндік береді. Жылына 8 млн. АҚШ доллары немесе 2020 жылға дейін 100 млн. АҚШ доллары сомасына мұнай-газ кен орындарының ғарыш мониторингі жүйесін енгізу есебінен мұнай-газ саласын бақылаудың және мониторингінің тиімділігін арттырады.
Экономиканың, ғылымның салаларында, халық қауіпсіздігін қамтамасыз ету, ұлттық қауіпсіздікті бекіту және қорғаныс салаларында ғарыш жүйелері мен технологияларын пайдаланумен байланысты түрлі салаларда жұмыс істейтін мамандардың жалпы саны 2020 жылға қарай шамамен алғанда 80 мыңдай адамды құрауы мүмкін.
Саланың басым бағыттары:
ғылыми-технологиялық бағыттағы ғарыш жүйесін құру;
ғарыш аппараттарын өндірудің жобалау-конструкторлық және технологиялық базасын құру, бұл ҒТ ЖСК, ҒА АКТБ жер үсті инфрақұрылымының объектілерін салуды, сонымен қатар құрудың экономикалық маңыздылығын қарастырады. Ғарыш технологияларының ұлттық зертханасын, ғарыш аппараттары үшін құрамдас бөліктерін шығаратын кәсіпорындар мамандарының біліктілігін арттыру жөніндегі оқу орталығын, космонавтика мен әлеуметтік инфрақұрылым объектілерінің мұражайын құру;
Қазақстан аумағында жер қыртысының жер үсті-ғарыштық геодинамикалық және геофизикалық мониторинг жүйесін құру;
Ғарыш ауа-райы мониторингі мен болжауының қазақстандық көп деңгейлі жүйесін құру;
Ғарыш мониторингінің ұлттық жүйесін (ҒМҰЖ) дамыту, бұл ҒМҰЖ базалық инфрақұрылымын дамытуды, ҒМҰЖ тақырыптық (салалық) қосымша жүйелерін құруды қарастырады;
Қазақстан Республикасы жоғары спутниктік навигация жүйесінің (ЖСНЖ) жер үсті инфрақұрылымын құру;
Жақын және алыс шетелдің - тиісті оқу орындары мен ғылыми орталықтарында ғарыш қызметінің инженерлік-техникалық және ғылыми кадрларын дайындау, біліктіліктерін арттыру;
Ғарыш саласының келісім-шарттық-құқықтық және нормативтік құқықтық базасын құру.
Сала дамуының өңірлік аспектілері. «Байқоңыр» кешенінің ғылыми-техникалық, өндірістік және коммерциялық әлеуеті дамытылады және оның негізінде жылдық айналымы шамамен 900 млн. АҚШ доллары болатын ғарыш кластері құрылады.
Ғарыш бағдарламаларын іске асырудың маңызды мәселелерінің бірі Астана қаласында қосымша құны жоғары өнімдер шығаратын жоғары технологиялық кәсіпорындар құру, ғарыш қызметінің ең технологиялы салаларында инженер-техник және жоғары білікті жұмысшылар үшін 8000-дай қосымша жұмыс орындарын құру болады.
Нәтижелер. Ғарыш жобаларын сәтті іске асырған жағдайда:
2014 жылға қарай ғарыш технологияларына (ҒТ) тапсырыс беру технологиялары меңгеріледі, ҒТ құру мен пайдалану мәселелері бойынша ғарыш технологияларының трансферті мен мамандарды оқыту іске асырылады;
2017 жылға қарай отандық кәсіпорындарда ҒТ шығару және оларды қолдану технологиялары меңгеріледі;
2020 жылға қарай шығарылған ҒА, РКТ және қызметтердің әлемдік деңгейіне қол жеткізіледі, Қазақстан ғарыш қызметтерінің әлемдік нарығында өз орнына ие болады.
Туристік сала
Саланың рөлі. Ұсынылған жобаларды іске асырудан мемлекет тура және жанама пайда табады.
Жобаны іске асырудан келетін тура табыстарға жататындар:
- ішкі туризм бойынша 800 адамға және шығыс туризмі бойынша қосымша 2 млн дейін адамға туристік қызметтер көлемін арттыру шеңберінде елдің экспорттық әлеуетінің өсуіне ықпал ету;
Қызмет көрсету және туризмге шектес салаларда 100 мың орынға дейін жаңа қосымша жұмыс орындарын ашу;
Туристік қызметтен табыс көлемін 12% арттыру.
Жанама пайдаға туризм саласымен қатар жүретін кәдесый өндірісі мен қолөнердің дамуына байланысты өңдеу саласындағы шағын кәсіпкерлік, сонымен қатар жол бойы инфрақұрылымының дамуы сияқты салаларды дамыту жатады «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» көлік дәлізі өтетін облыстарда жалпы алғанда 4,6 млн. адам тұрады. Аталған адамдардың көпшілігі туристік орталық тар мен жол бойын инфрақұрылымы объектілерін құру өніндегі ұсынылған жобаларға қатысып, өзінің өмір сапасын көтере алады.
Сапалы қызмет көрсетуді ұйымдастыру үшін автомагистраль бойында төмендегі санаттарға сәйкес келетін жол бойын инфрақұрылымының 75 объектісін салу ұсынылады:
әр 600 км сайын «А» санатты 8 туристік кешен;
әр 200 км сайын «В» санатты 8 туристік жол бойы кешені;
әр 80 км сайын «С» санатты 24 қысқа мерзімді көмек көрсету пункті;
әр 40 км сайын «Д» санатты 35 техникалық қызмет көрсету станциясы.
Негізгі байланыстырушы буын жоғары жылдамдықты автомагистраль бойында жоспарланған туристік орталықтар мен кешендер болады, ал жолаушылар ағыны жол бойын инфрақұрылымының барлық объектілерінің бірігуін қамтамасыз етеді және Қазақстанның ұлттық туристік кластерінің базалық құрамдас бөлігі болады.
Жоспарланған жобаларды тиісті іске асырған жағдайда олар мемлекеттік экономика, жұмыспен қамту және әлеуметтік әл-ауқат бөлігінде тура да, жанама да артықшылықтарға ие болады. Аталған жобалардың артықшылықтарына:
елдің қазіргі және күтілетін табысына шетелдік көздерден табысты туризм индустриясынан үлес, оның ішінде өңірлер мен облыс бюджеттеріне табыстар;
өңірлік отандық туризмді дамыту, сонымен қатар халықаралық туризм құру;
өңірлік экономика деңгейін көтеру, тікелей туристік пункттер мен шектес аудандарда экономикалық қызметті күшейту;
туризм индустриясында және онымен байланысты көңіл көтеру, бос уақытты өткізу және қызмет көрсету индустриясы салаларында қосымша жұмыс орындарын құру, өңірлердің жергілікті тұрғындарын еңбекпен қамту;
туризм индустриясы мен қосалқы қызметтер саласында шағын және орта бизнестің дамуына мүмкіндіктер жасау, жаңа экономикалық қызметті қолдау үшін ұмытылған әлеуметтік инфрақұрылымды жаңғырту;
Саланың басым бағыттары. Алдағы 5 жылға туристік қызметтің негізгі мақсаты туризм индустриясының бәсекеге қабілеттілігін және Қазақстанның туристік бағыттағы тартымдылығын арттыру. 2015 жылға қарай туристік қызмет саласында қызмет көрсететін ұйымдардың жиынтық табысы 2008 жылмен салыстырғанда 12% кем болмайды деп күтілуде (15-кесте).

15-кесте 2020 жылға дейін туристік саланы дамытудың болжамдық көрсеткіштері

Нысаналы индикатор: Туристік қызмет саласында қызмет көрсететін ұйымдардың жиынтық табысын 2020 жылы 2008 жылғы деңгейден кем дегенде 30 % арттыру.	%	2009	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2020
		22,5	33,3	44,7	77,5	99,5	112,0	114,5	330,0
	млн. теңге	82,9	668,0	669,0	770,4	771,5	774,0	775,5	885,4

Саланы болашақта дамытудың өңірлік аспектілері. Туристік қызмет негізгі рекреациялық өңірлерге, республиканың көлік-коммуникациялық инфрақұрылымы дамыған мәдени-тарихи және іскерлік орталықтарына жақын құрылады. Туризм саласындағы ірі жобалар – Шымбұлақ курортын (Алматы қаласы) дамыту, «Бурабай» туристік-көңіл көтеру кешенін салу (Ақмола облысы) болып табылады. Болашағы бар жобаларға Алматы облысында Жаңа Іле халықаралық туристік орталығын салу және Маңғыстау облысында «Кендерлі» халықаралық курортын салу жатады.

16-кесте. Жобалар бойынша жұмыс орындарының саны

Жоба	Іске асыру кезеңі	Еңбекпен қамтылатындар саны 2007-2015 жылдары	Еңбекпен қамтылатындар саны 2015-2020 жылдары
«Жаңа Іле» туристік орталығы	2011-2020	1 000 – 1 500	20 000
«Бурабай» курортын дамыту	2009-2021	-	3 000
«Кендерли» курортын дамыту	2007-2015	15 000	-
Медеу-Шымбұлақ	2007-2011	500	500
Қорытынды		~17 000	~23 500

ВИЭ, атом өнеркәсібі
Жел энергиясы әлеуетін пайдалану. Қайта жаңғыртылатын энергия көздерінің ең болашағы бар және дамып келе жатқан түрі электр энергиясы болып табылады.
Жел электр станцияларын орнатудың болжамды аудандарына Астана қаласы, Ақмола облысы, Алматы облысының Жоңғар қақпасы және Шелек дәлізі жатады. Бірінші кезеңде алынатын электр энергиясының қуаты 50-11МВт-ты құрауы мүмкін. 2015 жылға қарай бекітілген өндірістік қуаты 125 МВт 400 млн. Квт сағат энергия өндіретін желқұрылғыларының құрылысы жоспарлануда.
Қазақстан ЭС электроэнергиясының теңгерімінде шағын СЭС мен ЖЭС 2015 жылдың деңгейінде небары 100 млн.КВТ сағат орын алса, 2020 жылдың деңгейінде бұл көрсеткіш 300 кВт сағатқа жетеді.
ЖЭС беретін электр энергиясының құны инвестицияларды қайтаруды есепке алғанда шамамен кВт сағат - 8-12 теңге болуы мүмкін және электр энергиясына тарифтер көтерілуі нәтижесінде электр энергиясы нарығында бәсекеге қабілетті бола алады. Сондықтан ЖЭ өзге түрлері сияқты электр энергиясын дамытуға инвестициялар тарту үшін ЖЭ пайдалануды экономикалық ынталандыру жөніндегі іс-шаралар бекітілген тиісті заңнама қабылдануы қажет.
Қол жетімділігі және іске асыру мүмкіндігі жағынан Оңтүстік Қазақстандағы Жоңғар қақпасы, Батыс Қазақстандағы Мұғалжар таулары мен Маңғыстау аудандарының артықшылығы көп. Электр желілерінің жақындығы, жел маусымының электр энергиясы қажеттілігімен өзара сәйкес келуі, сонымен қатар электр энергиясына сұраныстың жергілікті нарқы осы аудандарда жел энергиясын пайдалануды тартымды етіп көрсетеді.
Жел энергетикасын дамытудағы өзекті міндет жел қозғалтқыштары мен ЖЭС құрамды бөліктерін көптеп шығару болып табылады. Болжамды болашақта жел электрэнергиясы дамыған жағдайда әлемде ЖЭС салуға жеке капитал құюлар біршама қысқартылады ЖЭС-тің толық зауыттық дайындықтағы отандық өндірісі капитал құю мен оның салдары ретінде ЖЭС-та электр энергиясын өндіру құнын біршама арзандатуға мүмкіндік берер еді. Қарағандыдағы жел двигателдерін шығаратын зауытта ЖЭ шығару және сервистік қызмет көрсету бойынша басты кәсіпорын құруға болар еді.
Күн энергиясы. Гелиожүйелер. Елдің оңтүстік өңірлерінде күн энергиясының әлеуеті сағатына 2500-3000 күн сағаттарына дейін жетеді. Аспан ашық болған жағдайда горизанталды жазыққа күннің жиынтық энергиясы 2000-1600 кВт сағат/ шаршы метр шегінде болады.
Қазақстанда күн энергиясы барлық жерлерде: Алматы, Жамбыл, Қызылорда, Атырау, Маңғыстау және Оңтүстік Қазақстан облыстарында жылу беруге және ыстық сумен қамтамасыз етуге қолданыла алады, қалған облыстарда күн энергиясын жылу бермейтін мезгілде ыстық сумен қамтамасыз етуге қолдануға болады.
Қуаттылығы 10 кВт жабдықты шағын қалалар мен ауылдардағы жеке үй иелері, сондай-ақ шағын ғана бизнесі бар жеке кәсіпкерлер қолдана алады.
Атом саласы. Қазақстанда атом саласын 2020 жылға дейін дамытудың объективті алғышарттары:
атом өнеркәсібін әрі қарай дамыту;
атом энергетикасын құру.
Бұл ретте саланың келесі міндеттері мен іске асырылуының тетіктері бар:
1. Атом өнеркәсібін дамыту.
1.1. Уранды барлау мен өндіру:
1.2. Ядролық отын циклының тік бағытта ықпалдастырылған кешенін құру:
ядролық отын циклының (ЯОЦ) перспективалы өнеркәсіптік технологияларын енгізу;
жаңа өндірістерді ұйымдастыру, оның ішінде ядерлік техника материалдарын, отынның перспективалы түрлерінен отын таблеткаларын, Қазақстандағы атом энергетикасының қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін батыс дизайндегі твэлдер мен жылу бөлу жиынтықтарын (ЖБЖ) шығару.
2. Атом энергетикасын құру
2.1. Қазақстан аумағында АЭС орналастыру мен салу
2.2. Атом саласында қолданбалы ғылымды зерттеу:
қолданбалы зерттеулерге арналған атом саласының эксперименталдық базасын жетілдіру;
атом саласында қолданбалы ғылыми зерттеулерді өткізу.
Экономика салаларының даму перспективалары электр энергиясы, көлік және сумен қамтамасыз ету инфрақұрылымындағы ағымдағы және перспективалы қажеттіліктерді қамтамасыз етуге тікелей бағытталған.
Отандық кәсіпорындардың тұрақты қызметі мен дамуы үшін инженерлік-көлік инфрақұрылымының даму перспективаларымен бірге салалық бағдарламалардың тығыз өзара байланысы қажет.
Салалық схемалар Болжамды схемаға 89 – 100-қосымшаларда көрсетілген.

4.2. Инфрақұрылым объектілерін дамыту схемасы
Көліктік-коммуникациялық инфрақұрылым.
2020 жылға қарай Қазақстан экономикасы 2009 жылмен салыстырғанда нақты үш есеге өседі. Ел экономикасының негізгі салаларының жедел дамуы көлік инфрақұрылымының құрамдас бөліктерінің тиімділігінің артуы мен бірігуінің негізінде дамитын көліктің барлық түрлерімен тасымалдау көлемінің артуына әкеледі.
Нәтижесінде шикізаттық емес сектордың өзіндік құнының құрылымында көліктік шығындардың үлесі кем дегенде 15%-ға қысқарады.
Болашақ орналастыру принциптері. Көлік-коммуникациялық инфрақұрылым объектілерін болашақта орналастыру мен дамыту келесі принциптерге сүйенетін болады:
қоршаған ортаны сақтау (қоршаған ортаның жалпы бүлінуіндегі көліктің үлесін азайту);
экономикалық өсу (экономиканың жүк сыйымдылығын төмендету, мемлекет көзқарасы бойынша көлік салаларының өтімділігін арттыру);
халықтың әлеуметтік әл-ауқаты (көліктік және коммуникациялық дискриминацияны толығымен жою);
геосаяси әсер (елдің транзиттік жағдайының пайдасын барынша толық пайдалану және желінің жекелеген учаскелері қатардан шыққан жағдайда төтенше жағдайлар болу мүмкіндігін азайту).
Жаңа көлік дәліздерін жобалауға қойылатын қазіргі заманғы талаптар орын ауыстыру жылдамдығын күшейтуге мүмкіндік береді және бір өңірден небары шалғай өңірлерге тасылатын ішкі транзиттік жүктерді қиыстыру және оңтайландыру мүмкіндіктерін кеңейтеді. 2020 жылға дейін Қазақстан көлігі дамуының негізгі көрсеткіштері Болжамды схемаға 42-қосымшада берілген.
Темір жол көлігі. Көліктің бұл түрі болашақта да ел ішінде, сондай-ақ оның аумағынан тысқары жерлерде жүк тасымалдауды қамтамасыз етудегі жетекші рөлін сақтап қалады.
Басымдылыққа қолданыстағы темір жолдарды дамыту және өнеркәсіптік және өңірлік орталықтарды өзара байланыстыратын және ҚР аумағы арқылы өтетін халықаралық транзиттік дәліздердің бөлігі болып табылатын жаңа жолдар салу жатады.
2014 жылға дейін:
Қорғас – Жетіген учаскесін салу (2009 – 2012 жылдар), іске асырылуы Қытаймен темір жол байланысының екінші шекаралық пунктін ашуға мүмкіндік береді. Ақтайдан Қытайға дейінгі арақашықтық 500 км-ге қысқарады;
Өзен – Түрікменстанмен мемлекеттік шекара учаскесін салу (2009 – 2011 жылдар); қазіргі магистральдармен салыстырғанда жолды 600 км-ден астамға қысқартады;
Халықаралық көлік дәліздерін дамыту шараларымен қоса, темір жол көлік желісін өңірлік дамыту, сонымен қатар ішкі темір жол дәліздерін оңтайландыру мен дамыту басымдылыққа ие болады. 2020 жылға қарай 1441 км жаңа темір жол желілерін салу жоспарлануда. Электрофикацияланған темір жол үлесі барлық ұзындықтың кем дегенде 40% құрайды.
Бұдан басқа, инфрақұрылым объектілері негізгі қорларын кезең-кезеңмен жаңарту және қолданыстағы темір жол желілерін қауіпсіздік пен қозғалыс жылдамдығының әлемдік стандарттарына сәйкес келтіру ойластырылуда.
Жоспарланып отырған іс-шаралар Қазақстан аумағы бойынша жүктерді тасымалдау көлемін 2009 жылмен салыстырғанда 247,7 млн. Тоннадан 2020 жылға қарай 289 млн. тоннаға дейін және жүк айналымын 2009 ж 197,3 млрд. Ткм-нан 2020 ж 244 млрд.ткм-ға жеткізуге мүмкіндік береді. Қазақстан аумағы бойынша транзиттік тасымалдау көлемі 2 еседен астамға көбейеді. Темір жол көлігі негізгі активтерінің тозуы 2010 жылмен салыстырғанда 40% дейін төмендетіледі. Экспорттық өнімнің өзіндік құнындағы темір жол көлігімен тасымалдау үлесі 20%-ға төмендетіледі. Жүк және жолаушылар тасымалы саласында әр оператордың нарықтағы үлесі кем дегенде 7% болатын 5 немесе одан да да көп тәуелсіз операторлар қызмет атқарады.
2020 жылға дейін жүк айналымының өсуі тасымалдау процесін жетілдіру, сонымен қатар темір жол учаскелерінің өткізу қабілеттіліктерін арттыру есебінен қамтамасыз етіледі. Дамудың ерекше маңызды шарты темір жолмен жүк қозғалысының орташа жылдамдығын қазіргі тәулігіне 300 км-ден тәулігіне 400 км-ге және одан жоғарыға жеткізу (ҚХР-да бұл көрсеткіш тәулігіне 800 км-ні құрайды).
Дамудың негізгі шарты темір жолмен жүктер қозғалысының орташа жылдамдығын қазіргі тәулігіне 300 км-ден тәулігіне 400 км-ге арттыру (ҚХР-да бұл көрсеткіш 800 км-ні құрайды).
Жоспарланып отырған жолдың жоғарғы құрылымын жаңғырту мен жаңарту, диагностикалаудың жасанды құрылғылары мен құралдарын жаңғырту және қорғау құралдарын жаңарту нәтижесінде
жүк поездарының жылдамдығы 52 км/сағ дейін 22%;
жолаушылар поездарының жылдамдығы 87 км/сағ дейін 82%;
локомотивтердің өндірімділігін 15%;
вагондардың өндірімділігін 30% көтеру жоспарлануда.
Автомобиль жол көлігі
Елді автомобилизациялау деңгейінің өсіп келе жатқанын ескерсек, қала ішілік және қала аралық қатынаста маңызы арта беретін автомобиль көлігі ел көлік кешенінің маңызды құрамды бөлігінің бірі болып қала береді. Интермодалдық жүйелердің дамуымен, азия өңірлерінің ұзақ көлік бағыттарында контрейлерлік тасымалдаулардың ұйымдастырылуымен транзиттік тауар ағымына қызмет көрсетуде пайдалану перспективасы кеңейе түсуде.
Транзиттік тасымалдаулар көлемін өсірудің нақты резерві Кедендік одақтың, кейіннен Бірыңғай көлік кеңестігінің құрылуына байланысты Орта Азия елдеріне Украина, Белоруссия, Кавказ елдері мен Европа елдерінен әкелінетін жүктерді қазақстандық желіге ауыстыру болып табылады.
Сала алдында тұрған негізгі міндет – жолдардың техникалық параметрлерін қауіпсіздіктің, салмақ жүктемесінің, қарқынды қозғалыстың бүгінгі күнгі стандарттарына жеткізу және ұстап тұру болып табылады. Бұған қоса, елдің жол желісін толықтыру үшін шектес мемлекеттерге баратын жолдарда кейбір байланыстырушы учаскелер салу қажет: (Бейнеу – Ақжігіт - Нөкіс, Қызылорда – Үшқұдық – Бұқара, Ақтау – Бекдаш – Түркменбашы, Ұзынағаш – Быстровка (Кемин), сонымен қатар Ресейге шығатын бірқатар жолдар.
Қолдағы бар ресурстарды жұмылдыру қажет автомобиль жолы саласының басым бағыттары төмендегідей анықталды:
осыдан бұрынғы кезеңде басталған объектілердің құрылысын аяқтау және оңалту;
жүктемесі жоғары бағыттардағы облысаралық және өңіраралық көлік байланыстарын қамтамасыз ететін бұзылған учаскелерді қайта қалпына келтіру және күрделі жөндеу;
апатты жағдайдағы көпірлерді қалпына келтіру;
болашағы бар және транзитті бағыттардағы жекелеген жол учаскелерінің құрылысы;
алдын алу профилактикалық жөндеу жұмыстарының, сонымен қатар жолдарды қыста ұстау жұмысының көлемін арттыру;
Автомобиль жолдардың европа және азия жүйелеріне біріктірілген 6 негізгі халықаралық транзиттік дәліздерді қалпына келтіруді аяқтау қажет. Олар:
барлығы бірігіп «Батыс Европа – Батыс Қытай» автомобиль жолының қазақстандық бөлігін құрайтын Ташкент – Шымкент – Тараз – Алматы – Қорғас және Шымкент – Қызылорда – Ақтөбе – Орал – Самара;
Алматы – Қарағанды – Астана – Петропавл;
Астрахан – Атырау – Ақтау – Түрікменстан шекарасы;
Омск – Павлодар – Семей – Майқапшағай;
Астана – Қостанай – Челябинск – Екатеринбург;
Келешекте Қазақстан аумағы арқылы өтетін транзиттік бұдан әрі өсетінін ескеріп, аралық тарифті, жеткізу жылдамдығын, жүктердің сақталуын, ақпараттық қолдауды және шекара және кеден қызметтері тарапынан әкімшілік тосқауылдардың болмауын қамтамасыз ететін транзиттік дәліздердің кешенді дамыту қажет.
Ішкі және сырттан келетін туризмді және кластерлік бастамаларды дамыту мақсатында өңірлік автомобильдік қатынастар дамытылады. Қазақстан Республикасының тарихи, мәдени және табиғи туристік объектілеріне жетуді қамтамасыз ететін жалпы қолданыстағы жылдамдыққа арналған жолдарды қайта қалпына келтіру мен салу ойластырылуда. Олар:
Щучье – Бурабай курорттық аймағына апаратын жол;
Таскескен – Бахты (Қытай Халық Республикасының шекарасы);
Алматы – Өскемен;
Үшарал – Достық;
Қызылорда – Жезқазған – Павлодар – Россия шекарасы;
Жезқазған – Петропавл – Ресей Федерациясының шекарасы;
Бейнеу – Ақжігіт – Өзбекстан шекарасы.
2010-2014 жылдар арасындағы кезеңде республикалық маңызы бар 7912 км жол салу мен қайта қалпына келтіру және 9951 км жолды жөндеу жоспарлануда. 632 км автомобиль жолының күрделі жөндеу, 9319 км автожолды орташа жөндеу жоспарлануда. Сонымен қатар жергілікті автожолдар желісінің 12 485 км-ні жөндеу-қалпына келтіруді жүргізу ойластырылуда. Барлығы 2010-2020 жылдарда республикалық маңызы бар 16,0 км, оның ішінде 1,6 мың км автожолдар салынады және қайта қалпына келтіріледі.
Бұл шаралар ел арқылы автомобильмен жүк тасымалдаудың көлемін 2009 ж 1,69 млрд. тоннадан 2020 жылға қарай 2213,8 млн. тоннаға дейін өсіруге, жүк айналымын 2009 ж 66,3 млрд. ткм-нан 2020 ж 101,9 млрд. ткм-ға дейін арттыруға мүмкіндік береді.
2020 жылға қарай республикада көліктің барлық түрлері барлық көлік кешенінің жоғары тиімділігін қамтамасыз ете отырып, бір-бірін толықтыратын жүк тасымалдау мен жолаушылар тасымалының ерекше жүйесі құрылуы тиіс. Көлік түрлерінің арасындағы технологиялық қарым-қатынасты Қазақстанның ірі қалаларын байланыстыратын және сыртқы нарыққа шығуды қамтамасыз ететін маңызды көлік жолдарының түйіскен жерлерінде пайда болатын көлік-логистикалық орталықтар (КЛО) қамтамасыз ететін болады.
КЛО құру «Батыс-Шығыс» және «Солтүстік-Оңтүстік» бағыттары бойынша келесі тіреу нүктелерін дамыту жолымен іске асырылатын болады:
«Шығыс қақпа» («Достық» станциясы, Достық-Ақтоғай жолының учаскесі, «Қорғас» ХШЫО, Сарыөзек-Қорғас жолының учаскесі, Алматы, Семей қаласындағы Аэропорттарының жүккөлік әлеуеті.
«Батыс қақпа» - Ақтөбе, Орал, Ақтау қалаларында КЛО құру Атырау және Ақтау қалалары аэропорттарын, Ақтау портын қайта қалпына келтіру, Құрық және Баутино пункттерінде порттық инфрақұрылым салу.
«Орталық торап» Астана қаласында. Астана қаласындағы КЛО құрамына индустриялық парк аумағындағы «А» класты 3 КЛО кіреді.
«Солтүстік қақпа» Петропавл қаласында КЛО құру Қорган (РФ) – Петропавл (ҚР) шекаралық ынтымақтастығының халықаралық орталығы шеңберінде «құрғақ порт» құру ойластырылуда.
«Оңтүстік қақпа» (Алматы, Шымкент қалаларында КЛО құру) Алматы және Шымкент қалаларында қазіргі заманғы ақпараттық жүйелер мен технологиялар қолданылған халықаралық стандарттарға сәйкес терминалдық парк тапшылығы мәселесін шешуге мүмкіндік береді.
Жергілікті мәндегі автомобиль жолдарын дамыту саласында жергілікті атқарушы органдар жергілікті мәндегі автомобиль жолдарының техникалық жағдайына тұрақты түрде түгендеу жүргізу және оның қорытындылары бойынша қаржы заңнамасына сәйкес бірінші кезекте қалпына келтірілуі тиіс жолдың басым учаскелерін анықтау қажет.
Әуе көлігі.
Азаматтық авиация саласында әуе көлігін көлік процесінің қатысушыларына өзара қарым-қатынаста жүк және халық тасымалдау процесінде көлік түрлерін араластыру бойынша кең мүмкіндіктер беру бөлігінде темір жол және автомобиль бағыттарымен біріктіру мәселесі басым бағыт болады.
Көлік процентерінің тиімділігін арттыру шараларының бірі ретінде халықаралық және ішкі транзиттік дәліздерге жақын өңірлерде орналасқан, қолайлы географиялық жағдайдағы көлік ауыстыру және жүкті басқа көлікке тиеудің ірі түйіндік тразиттік мультимодалдық тасымалдаулардың хаб-аэропорттар құрылады.
Ірі түйіндік хабтарға Астана, Алматы, Атырау және Ақтөбе қалаларының аэропорттары қайта құрылады. Олар халықаралық стандарттар бойынша сервистің кең тізімі беріле отырып, қайта жабдықталады, бұл оларға көлік процесі қатысушыларының транзиттік тасымалдауларын оңтайландыруда негізгі роль атқарады.
2020 жылға жоспарланған Қазақстан аумағы бойынша жүктерді транзиттік тасымалдау көлемін 2009 жылы 22,0 мың тоннадан 2020ж 30,6 мың тоннаға жеткізу республика әуе паркін жаңарту мәселесіне басымдылық береді.
Баламалы көлік қатынасы жоқ орталықтан жалғай жатқан аумақтарға қызмет көрсету мақсатында жергілікті аэродромдар желісі құрылады, соның ішінде оларды салу, ұшу-қону жолақтары мен аэродромдық алаңдарды қалпына келтіру және жыл бойы жеңіл әуе кемелері мен тікұшақтарды қабылдау-жіберу үшін оларды ұстау жатады.
2010 жылы Ақтау қаласында халықаралық жолаушылар терминалы салынады және аэропортта ұшу-қондыру жолағы қалпына келтіріледі, 2014 жылға қарай Қызылорда (2010 жылы), Көкшетау (2011 жылы), Семей, Қостанай (2012 жылы), Петропавл, Алматы (2010 жылы), Атырау (2012 жылы), Шымкент (2012 жылы), Талдықорған (2013 жылы), Орал (2013 жылы), Астана, Өскемен (2013 жылы) қалаларындағы 12 аэропортта жолаушылар және жүк терминалдары қайта құрылып, Кендерлі жаңа халықаралық аэропортының құрылысы басталады. 2020 жылға қарай республиканың 15 әуежайы ИКАО санатына сәйкес келетін болады, оның 4-і «хаб» - халықаралық әуежайлар.
Су көлігі.
Су көлігі саласын дамытудың басым бағыттары порттық және қызмет көрсету инфрақұрылымын дамыту, сауда флотын қалыптастыру, кадр әлеуетін дамыту және кеме жүру қауіпсіздігі болып қала береді.
Су көлігін дамыту және тиімді пайдалану кеме жүргізу үшін жасалатын жағдайларға тікелей тәуелді. Шульба шлюзі мен Орал-Каспий каналын пайдалануға беру Ертіс өзенінің қазақстандық бөлігінің барлық бойында жүктерді кедергісіз тасымалдауға және Солтүстік Каспийде жүк тасымалдауды қамтамасыз етуге мүмкіндік берді. 2014 жылға қарай Шульба шлюзін бұдан әрі жаңғырту және Өскемен, Бұқтырма шлюздерін жабдықтау жоспарлануда.
Ақтау портының өзінің жобалық қуатына жетуіне байланысты, солтүстік бағытта Ақтау портын кеңейту бойынша іс-шаралар өткізіледі. Негізінен мол пайдалануға енгізіліп, 2010 жылдың соңына дейін толқын бұзғышының құрылысы аяқталады. Жоба шеңберінде қорғаныс су техникалық құрылыстарды салу аяқталып, сонымен қатар акваторияда судың түбін тереңдету жұмыстары өткізіледі.
КТҚС белсенді түрде игеру теңіз операцияларына қолдау көрсету базасы және мұнай-газ компанияларының жүктері үшін аялдама ретінде пайдаланып келе жатқан Баутино және Құрық порттарының өндірістік инфрақұрылымын теңіз терминалдарының операторларымен бұдан әрі дамытылуы көзделуде. Құрық портында ірі кеме жасау-кеме жөндеу зауытын салу жоспарланып отыр. Сонымен қатар «Кеппел Қазақстан» компаниясының металл құрылыстары зауытының өндірістік алаңдарын кеңейту және металл құрылыстарының жаңа үш зауытын салу жоспарланып отыр.
Осы жобаларды іске асыру кезінде қазақстандық кеме иеленушілердің кемелерді жөндеу мен салудағы 40% қажеттіліктері қанағаттандырылады.
А.Бекович-Черкасск бұғазында (Құрық порты) және Урал – Каспий бассейніндегі (Атырау порты) кемелердің қозғалысын басқару жүйесін құру, Ақтау порты кемелерінің қозғалысын басқару жүйесін жетілдіру және кемелердің қозғалысын басқарудың локальды жүйелерін құру жоспарланып отыр.
Болжамдық мәліметтерге сәйкес, жоғарыда аталған іс-шараларды орындау 2012 жылға таман өзен көлігімен тасымалдау көлемін жылына 1,2 млн.тонна жүкке дейін, ал республиканың теңіз порттарындағы жүктердің тасымалын 2020 жылға қарай 13,2 млн.тоннаға жеткізеді.
Құбыр көлігі
Республиканың оңтүстік аудандарының газға деген сұранысын тұрақты түрде қамтамасыз ету, импорттық газға деген тәуелділіктен арылу және елдің энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету, сондай-ақ қазақстандық мұнай-газ шикізатының Еуропа мен Азиядағы тұтынушыларға тиімді тасымалдануын қамтамасыз ету – алдағы онжылдықта құбыр көлігінің даму басымдықтарына айналады.
Мұнай құбырларының 2020 жылға дейін даму болашағы.
Құбырлық көліктің дамуы мұнайды өндіру көлемі мен инвестицияларға тікелей байланысты болады. Теңіз және Қарашығанақ кен орындарында тұрақты өсіп отырған өндірілген мұнай көлемін экспорттау үшін екі тармақтағы жалпы өткізу қабілеті 67 млн. тоннаны, соның ішінде жоғарыда аталған кен орындарынан жылына - 50 млн. тонна, құрайтын Атырау-Новороссийск құбырының екінші тармағын салу ұсынылады. Каспий құбыр консорциумы (КҚК) өткізу қабілетін 28 млн тоннадан 67 млн тоннаға дейін көбею жобасын қарастырады.
Мұнайды Каспий теңізі кен орындарынан экспорттау үшін ұзындығы 1400 шақырымды құрайтын, өткізу қабілеті жылына 50 млн тоннаны құрайтын Ескене – Құрық – Баку құбырын салу көзделіп отыр. Қашаған мұнайы Баку – Тбилиси – Жейхан құбыры арқылы Жерорта теңізі жағалауына жеткізілетін болады. Құрықтан тартылған құбыр Парсы шығанағына дейін, одан Иранның Каспий теңізінің оңтүстік жағалауындағы және Тегеран ауданындағы мұнайөңдеу зауыттарына дейін тармақталып салынуы мүмкін. Елдің каспий мұнайын қытай нарығына жеткізу үшін болашақта салынып жатқан Кеңқияқ – Арал – Құмкөл мұнай құбырын, Құмкөл – Атасудың істегі тармағын, Павлодар – Шымкент мұнай құбырын, реверсті орындау арқылы істегі Кеңқияқ – Атырау мұнай құбырларын және Атасу – Алашонькоуды қосу арқылы Қазақстан – Қытай трансұлттық мұнай құбыры желісі құрылуы мүмкін.
Газ құбырларының 2020 жылға дейінгі даму бағыттары
Республиканың тұтынушыларын газбен қамтамасыз етуді дамыту және өзіндік газ ресурстарын жеткізуде энергетикалық тәуелсіздікті қамтамасыз ету бойынша міндеттер байланыстырушы және жалғастырушы газ құбырларын салу арқылы ішкі магистральдық газ құбырларының желісін әрі қарай дамыту қажеттілігін тудырады. Нәтижесінде газдың республика ішінде жүру мүмкіндігіне қол жеткізу үшін газ жүйесінің технологиялық тұтастығы қамтамасыз етілуі тиіс.
Энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және сыртқы жеткізілімдерден тәуелсіздікті азайту үшін, сонымен қатар магистральды газ құбырлары бойынша тасылатын газ көлемін пайдалану мүмкіндігін тудыру үшін «Бейнеу – Бозой – Ақбұлақ» магистральды газ құбырын салу мәселесі талқылануда.
Жобаны екі кезекте іске асыру қарастырылады:
2009-2011 жылдар: Бейнеу ауылынан Ақбұлақ ауылына дейін магистральды құбырды, (жылына 5 млрд текше метр өткізу қабілетін қамтамасыз ету үшін), «Бозой» газ жерасты қоймасы ауданында қосымша компрессорлық станцияны салу;
2012-2014 жылдар: газ құбырының өнімділігін жылына 10 млрд текше метрге дейін көбейтумен қоса үш сызықтық компрессорлық станцияны салу.
«Бейнеу – Бозой – Ақбұлақ» магистральды газ құбырының 1 кезектегі құрылысы аяқталған жағдайда, ол бойынша жылына 10-12 млрд текше метр газға дейін тасуға болады. Егер Қазақстанның оңтүстік аудандарының газға қажеттілігі шамамен жылына 6,5 млрд текше метрді, ал бәсекелес өзбек газын тасу көлемі жылына 3 млрд текше метрді құраса, «Бейнеу-Бозой-Ақбұлақ» магистральды газ құбыры бойынша тасу жылына 5-6 млрд текше метрді құрайды, соның ішінде жылына 2-2,5 млрд текше метр экспортпен Қытайға жеткізілуі мүмкін.
Каспий маңын газ құбыры. Каспий маңы газ құбырының Қазақстандық бөлігін «Бекдаш» КС-нан (Түрікменстан) «Александров Гай» КС-на дейін (Ресей) параллельді әрекет етуші «Орта Азия – Орталық» магистралдық газ құбырынан Түркіменстанның шекарасынан (Окарем-Бейнеу 527,4 шаршы метрлік магистралдық газ құбыры) құру ұсынылып отыр. Газ құбырының Қазақстандық бөлігінің ұзындығы – 1216,6 км.
Табиғи газды тасымалдау бойынша экспорттық маршруттарды әзірлеу және іске асыру айтарлықтай қаржы салымдарын талап етеді. Осыған байланысты Ресей, Қазақстан, Өзбекстан мен Түркіменстанның қатысуымен тек газдың айтарлықтай көлемін халықаралық нарыққа шығаруын ғана бақылап қоймай, сондай-ақ, халықаралық газ нарығындағы құн саясатына да әсер ете алатын халықаралық газ альянсын құру қажет.
Алматы қаласын есепке ала отырып, оңтүстік өңірдің облыстары үшін батыс өңірдің ресурстары есебінен жеткізулердің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін «Бейнеу – Шымкент» магистралды газ құбыры стратегиялық маңызға ие болатын болады Аталған облыстардың аумақтарын газдандыру өңірлік бағдарламаларын іске асыру кезінде саны 2 млн. адамды қамтитын халық газбен қосымша қамтамасыз етіледі Ұзындығы 600 шаршы метр қашықтықты алып жатқан Астана қаласына қарай Қостанай облысындағы «Қарталы-Рудный» газ құбырына Тобыл қаласының аймағында қоса отырып магистралды газ құбырын салу елді газдандырудың перспективті бағыттарының бірі болып табылады. Сонымен қатар, егер Атбасар поселкесінің маңында құрылыс тармақтандырылса, Астана қаласын, сондай-ақ, Көкшетау қаласына газ жібере отырып Ақмола облысының курорттық аймағын да газдандыру мүмкіндігі туындайды.
Осылайша, газ өндіруші және газ тұтынушы өңірлерді біріктіретін перспективті жобаларды есепке алатын қолданыстағы жүйе осы деңгейде ақ бастапқыда көрші елдермен іс жүзінде байқалған SWOP газ кестесін пайдаланумен өзіндік ресурстар есебінен елдің ішкі қажеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Бұдан басқа, «Қазақстан – Қытай» магистралдық газ құбырының құрылысы аяқталысымен Қазақстан газды экспорттаудың баламалы бағыттарын таңдау мүмкіндігіне ие болады.
Телекоммуникация және байланыс.
Республиканың телекоммуникациялық саласының өсуі көбінесе телекоммуникациялар нарығының дамуындағы жалпы әлемдік үрдістерге, Қазақстанның телекоммуникация саласының бұдан әрі ықпалдастырудың жетістігі мен икемділігіне, телекоммуникациялардың жалпы әлемдік инфрақұрылымына және жаңа салалық технологияларды енгізу жылдамдығына тәуелді. Осыған байланысты, телекоммуникациялар қызметі нарығының дамуындағы келесі бағыттар дамитын болады:
жылжымалы байланыстың, спутниктік және кәбілдік теледидардың белсенді түрде дамуы;
дәстүрлі желілерден жаңа үрдістегі желілер шешімдерінің негізінде дамуға көшу;
телекоммуникациялық және ақпараттық технологиялардың конвергенциясы.
Саланың техникалық дамуы төмендегілерге бағдарланатын болады: ақпараттандыру барысын қолдау үшін сандық көліктік ортаны құру; қазіргі телекоммуникациялық инфрақұрылымды дамыту және оның басқа мемлекеттердің инфрақұрылымымен ұлттық экономиканы көтерудің, қоғамның іскерлік және зерделік белсенділігін арттырудың, халықаралық қоғамдастықта еліміздің беделін нығайтудың маңызды факторы ретінде интеграциялануы.
Ауыл байланысын телефондандырудың қазіргі деңгейін есепке алсақ, ауылды одан әрі дәстүрлі әдіспен телефондандыру бойынша жұмыстар жалғасатын болады.
Болжау мерзімінде Интернет жүйесіне жалпы қол жеткізуді, қазақстандық контентті дамыту болжануда. Бұл бірқатар мемлекеттік және әлеуметтік міндеттерді («электрондық үкіметті», «мектептерді интернеттендіруді» қалыптастыру) іске асыру қажеттілігімен, сондай-ақ, нарықтың дамуында жаңа талпыныс беру мақсатында түсіндіріледі.
Электрондық қызметтерді және «электрондық үкіметті» дамыту шеңберінде бизнес пен халықтың қажеттіліктерін, мемлекеттік органдардың жұмысын жеңілдету және тиімді етуді қамтамасыз ету мақсатында:
Кедендік одақ шеңберінде ақпаратпен алмасу үшін «электрондық үкіметтің» мақсатты сәулеті және инфокоммуникациялық инфрақұрылымы жасалатын болады;
жаңа электрондық қызметтер әзірленетін болады, соның ішінде, әлеуметтік көмек, денсаулық сақтау секторында, көлік және коммуникациялар мен ауыл шаруашылығы секторында;
электрондық лицензиялау, электрондық нотариат және электрондық сатып алулардың ақпараттық жүйелері енгізілетін болады.
Интернет жүйесіндегі қазақстандық сегментті дамыту шеңберінде сұраныстарды қамтамасыз ету мақсатында қазақстандық контентте ұлттық интернет ресурстар, сондай-ақ, жаңалық, мультимедиялық, әлеуметтік жүйелер құрылатын болады.
Отандық өнім болып табылатын жоғары технологиялық құралдарды және микроэлектрониканы дамыту шеңберінде ішкі сұранысты қамтамасыз ету және сыртқы нарықтарға біртіндеп шығу мақсатында инновациялық ақпараттық жүйені және Алматы қаласындағы «Алатау» ақпараттық технологиялар паркі» АЭА қорындағы өнімдерді әзірлейтін және пайдаланатын халықаралық компаниялардың құрал-жабдықтарын құрастыру және оған техникалық қызмет көрсету бойынша кәсіпорындарды құру жоспарлануда.
Инфокоммуникация саласындағы білімді дамыту шеңберінде саладағы техникалық және кәсіби деңгейдегі білікті мамандар қажеттілігін қамтамасыз ету мақсатында Халықаралық ақпараттық технологиялар институтын дамыту қамтамасыз етілетін болады және инфокоммуникациялық мамандықтар бойынша үш кәсіби-техникалық оқу орындары құрылатын болады.
Ауылдық жерде телекоммуникациялық жүйені дамыту саласында келесілерді орындау қажет:
оның жетілдірілуі бойынша шараларды жалғастырып, барлық ауылдық елді мекендерді стационарлық және ұялы байланыспен қамтамасыз ету;
телефонизация тығыздығын 100 адамға 9,0 нөмірге дейін жеткізу;
елдің шекара маңы аумақтарын мемлекеттік теле-радио хабарландырумен 100% қамтылуын қамтамасыз ету.
Аталған іс-шаралар 2020 жылдары:
мультимедиялық қызметтерді ұсынуға бағытталған жаңа жоғары жылдамдықтағы оптикалық және желісіз технологияларға базаланатын телекоммуникациялар инфрақұрылымын қалыптастыруға;
халық үшін инфокоммуникациялық технологиялар саласында қызметтерге қол жеткізудің 100 пайыздық деңгейін қамтамасыз етуге;
халықтың компьютерлік сауаттылық деңгейін 60% дейін арттыру.
Телекоммуникациялар саласы жоғары технологиялық салалардың бірі болып табылады, осыған байланысты, негізінен саланың дамуы байланыс операторлары тұтынушыларға жоғары сапалы жаңа қызметтердің түрлерін ұсынуға, телекоммуникациялар жүйелерін ұстауға кететін шығындарды төмендетуге мүмкіндік беретін жаңа технологияларды енгізу есебінен іске асырылады. Бұған спутниктің желілер жүйесін құру да сәйкес келеді, ол «KAZSAT» спутниктері арқылы жұмыс істейтін болады.
Негізгі проблемаларды талдау барысында 2020 жылдарға дейін өңірлердің көліктік инфрақұрылымын дамытудың мынадай негізгі басымдықтары анықталды:
1. автомобиль жолдарының сапасын арттыру және жол маңындағы инфрақұрылымдарды дамыту;
2. автомобильдік жолаушылар тасымалын қамтуды, сапа, қолжетімділік және қауіпсіздікті арттыру;
3. темір жол- жолаушылар, жүк тасымалдауларды дамыту;
4. өңірлік және шағын авиацияны дамыту.
Автомобиль жолдарының сапасын арттыру және жол маңындағы инфрақұрылымдарды дамыту:
құрылыс, қайта құрылыс жүргізу, жөндеу жұмыстары және автомобиль жолдарын ұстау бойынша жыл сайынғы жұмыстар көлемінің артуы.
әлеуметтік факторды есепке ала отырып, ағымдағы және болжанған көлік ағымдарының белсенділігін қанағаттандыру үшін автомобиль жолдарының желілелерін тиімді оптимизациялау;
автомобиль жолдарын салу, қайта құрылыс жүргізу, жөндеу жұмыстары мен оны ұстау кезінде жаңа технологиялар мен материалдарды енгізу;
магистралды автомобиль жолдарында қазіргі заманғы жол маңындағы инфрақұрылымды дамыту;
автомобильдік жолаушылар тасымалын қамтуды, сапа, қолжетімділік және қауіпсіздікті арттыру (100% халық орналасқан пункттер автобус хабарламаларымен қамтылуы керек):
автокөлік құралдарын жаңарту, жеке сектор үшін шарттар жасау және ынталандыру жолымен автокөліктік кәсіпорындардың материалдық-техникалық және жөндеу жүргізу қорларын жақсарту;
қамтуды кеңейту және маршруттық желілердің тұрақтылығын арттыру;
жолаушылар мен жүк жіберушілердің алдында ұсынылатын қызметтердің сапасына және қауіпсіздігіне тасымалдаушының жауапкершілігін арттыру.
Темір жол жолаушылар тасымалын және темір жол жүк тасымалдарының сәйкесті инфрақұрылымын дамыту:
қала сыртындағы, ішкі облыстық және облысаралық жолаушылар тасымалын дамыту және облыстар аумағында орналасқан вокзалдарды тиімді пайдалану;
темір жол көлік қызметтеріне артып келе жатқан сұранысты тиімді қанағаттандыру үшін темір жол инфрақұрылымына қолдау көрсету және жаңашаландыру (Болжамды схемаға 44-қосымшада көрсетілген).
Өңірлік және шағын авиацияны дамыту:
аэропорттық инфрақұрылымды жаңашаландыру, әуе жолдарының паркін жаңарту;
шағын авиацияны дамыту;
Дамудың өңірлік аспектілері
Ақмола облысы: Көкшетау қаласындағы жолаушылар көлік торабын қалыптастыру және дамыту жалғасатын болады (әуе-автомобильдік, темір жол-көліктік), бұл Щучье-Бурабай курорттық аймағының қарқынды дамуымен түсіндіріледі. Өңірлік маңызы бар перспективті жүк көлік тораптарының қатарына Степногор (темір жол) қаласын да жатқызуға болады. Облыста 2020 жылға дейін 903,0 шаршы метрлік автомобиль жолдары салынатын болады және қайта құрастырылады.
Ақтөбе облысы: облыста 2020 жылға дейін 2005 шаршы метрлік автомобиль жолдары салынатын және қайта құрастырылатын болады, Ақтөбе қаласында жалпы алаңы 16,65 мың шаршы метр.көліктік-логистикалық орталық енгізіледі.
Алматы облысы: Облыста 2020 жылға дейін 2201 шаршы метрлік автомобиль жолдары салынатын және қайта құрастырылатын болады, 800,6 шаршы метр темір жол күрделі жөндеуден өтеді. Өңір арқылы өтетін көлік маршруттарын, сондай-ақ, шекара маңындағы сауда орталықтарының инфрақұрылымдарын дамыту жалғасатын болады.
Алматы қаласы: 2020 жылға дейін қаланың көліктік жол желілерін дамытуға төмендегілер арқылы қол жеткізуге болады:
қазіргі бар көшелік жол тораптарын ұзарту;
жаңа магистральдарды қосымша жүргізу және олардағы қозғалысты кәдімгі реттеу режимінде ұйымдастыру;
қала ішінде және сыртта жаңа көліктік жартылай сақиналарды және олардың дублерлерін салу;
белгіленген трассалар бойынша үзіліссіз қозғалыс магистральдарын ұйымдастыру және түйіндер салу.
Темір жол инфрақұрылымының саласында – барлық Шу, Алматы темір жол торабын қоса отырып учаскенің бірыңғай, түпкілікті қамтитын жол салу.
Астана қаласы: Бірнеше жедел және кедергісіз «сақиналы жол» бойынша қалада негізгі көліктің қозғалысын ұйымдастыру қажет, бұл автомобиль жолын пайдаланушыларға жететін жеріне бірнеше маршруттармен баруына мүмкіндік береді.
Сондай-ақ, қаладағы кептелістерді азайту мен автомобиль қозғалысын жақсы үйлестіру үшін автопарктер жүйесі мен көлік ағындарын басқару бойынша бірыңғай жүйелерді (орталықтарды) құру қажет.
Атырау облысы: Инфрақұрылымдық кешенде келесі жұмыстарды іске асыру жоспарлануда:
«РФ шекарасы (Астраханға) – Атырау» автомобиль жолына қайта құрылыс жүргізу.
«Ақтөбе – Атырау» автомобиль жолына қайта құрылыс жүргізу;
транзиттік тас жолдардың жол бойы инфрақұрылымын салу;
ұзындығы 103 шаршы метр жергілікті пайдалануға арналған жолдарға қайта құрылыс жүргізу бір көлік нысандарын дамыту.
Ықпалдастырылған газ химиялық кешенді салумен байланысты және кешеннің жұмысын қамтамасыз ету мақсатында оған іргелес подъездік жолдар (темір жол, автожол) және іріктеу темір жол станциясы салынатын болады.
Жалпы облыс бойынша 2020 жылға дейін 735,4 км темір жол күрделі жөндеуден өтеді.
Шығыс Қазақстан облысы: облыста 2020 жылға дейін 459,6 км темір жол желілері күрделі жөндеуден өтеді. Әуе көлігінде аэропорттық инфрақұрылымды модернизациялау, әуе жолдарының паркін жаңарту қарастырылуда.
Жамбыл облысы: облыс үшін автомобиль жолдарын халықаралық стандарттардың талаптарына сәйкестендіре отырып автожол инфрақұрылымын дамыту көкейкесті мәселе, бұл жол жабындарының үстіңгі қабаттарын қарқынды түрде жоғалтуын тоқтатуға мүмкіндік береді. Облыста 2020 жылға дейін 539,5 км темір жол линиялары күрделі жөндеуден өтеді.
Батыс Қазақстан облысы: Облыстағы көлік саласының негізгі міндеттеріне автомобиль жолдарының негізгі параметрлерін және оларға жасанды құрылғыларды нормативтік жағдайға дейін жеткізу және облыстың халық қоныстанған пунктерімен тұрақты көлік байланысын қамтамасыз ету жатады. Облыста 2020 жылға дейін 539,5 км темір жол желілері күрделі жөндеуден өтеді.
Қарағанды облысы: Облыстағы көлік инфрақұрылымын дамытудың негізгі преспективті бағыттарының біріне өңірдің темір жол желісін кеңейту жатады. Әсіресе, ГМК өнімдерін темір жол көлігімен қысқа мерзімде жеткізуді қамтамасыз ету үшін Жезқазған – Сексеуілдік – Шалқар – Бейнеу темір жол тармақтарын салу преспективті болып отыр, бұл облыстың ірі кәсіпорындары үшін Каспий көлінің порттарына қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Облыста 2020 жылға дейін 827,7 км темір жол күрделі жөндеуден өтеді.
Қостанай облысы: Темір жол инфрақұрылымы саласында. Железорудный және Тобыл бекеттерін Тобыл-Арқа телімінің өткізу қабілетін арттыру үшін дамыту қажет, бұл Арқа-Әйтеке би жаңа телімі бойынша поездарды үздіксіз өткізуге, сонымен қатар Тобыл тораптарының жол өткізуші айырықтарының дамуына, Железорудная бекеттерге үш қабылдау-жіберу жолдарынан тұратын қосымша саябақтар құрылысының, Шолақсай, Тереңсай, Қызылсай бөлек орындары бойынша үшінші қабылдау-жіберу жолдарының құрылысының дамуына, сонымен бірге Железорудная-Қостанай телімдерінің электрификациясына мүмкіндік тудырады. Облыста 2020 жылға дейін 411,2 км темір жол күрделі жөндеуден өтеді:
Авиация инфрақұрылым саласында. Аэродром инфрақұрылымына және Қостанай қ. әуежайына қайта жаңғырту және жаңарту жұмыстарын жүргізу қажет, бұл қазіргі заман әуе кемелерінің барлық түрлерін қабылдауға және қызмет көрсетуге, әуе кемелеріне, жүктерге, жолаушыларға қызмет көрсету бойынша әуежайдың өткізу қабілетін арттыруға мүмкіндік тудырады.
Көлік жолдарының инфрақұрылымы саласында. «Астана – Қостанай – Челябинск» республикалық маңызы бар автожолдарын қайта жаңғыртуды 29 км. қашықтықтағы «Қостанай қаласының айналымы» телімін қайта жаңғыртумен бірге, 209 км. қашықтықтағы облыстық және аудандық автомобиль жолдарын қайта жаңғырту жұмыстарын, 128,6 км. қашықтықтағы жолдарды күрделі жөндеу жұмыстарын, 1036 км. жолдарына орташа жөндеу жұмыстарын іске асыру қажет.
Қызылорда облысы: әлеуетті қолданыстағы стратегиялық тапсырма ретінде облыс аумағы арқылы өтетін, автомобиль және темір жол желілерін, тасымалдау инфрақұрылымдарын дамыту болып саналады. 2010 жылға дейін облыста 578,6 км темір жолдары желілеріне күрделі жөндеу жұмыстары іске асырылады.
Маңғыстау облысы: барлық жүк ағындарының бағыттарын есепке ала отыра, көлік инфрақұрылымын дамыту, инженерлік коммуникациялардың бар болуы, «Бейнеу» шекаралас ынтымақтастығының Халықаралық орталығын, сонымен бірге Бейнеу а. көліктік-логистикалық орталығын және Тажен а. еркін шекаралас сауда аймағын құру мақсатқа сай.
«Жезқазған - Бейнеу» темір жол телімінің құрылысы орталық және Батыс Қазақстанды тікелей хабарламамен қамтамасыз етуге, орташа 600 км. Ақтау кемежайына шығуды қысқартуға мүмкіндік тудырады.
Жалпы облыс бойынша 2020 жылға дейін 603,2 км. темір жолдары күрделі жөндеуге ұшырайтын болады.
Павлодар облысы: 2020 жылға дейін облыста 804 км. автомобиль жолдары қайта жаңғыртылады және құрылады, Ертіс, Железинский, Успенский және Щербактинский аудандарының жолдарының шегіндегі жол маңындағы қызмет көрсету объектілерін құру қажет, 928,6 км темір жолдары күрделі жөндеуге ұшырайтын болады.
Солтүстік Қазақстан облысы: ТОО «Inter Logic» жүк терминалы базасында Петропавл қаласында транзиттік-көліктік бағытын қуатының үш есеге дейін арттыра отыра, одан әрі дамыту қарастырылған. 2020 жылға дейін облыста 368,7 км темір жолдары күрделі жөндеуге ұшырайтын болады.
Оңтүстік Қазақстан облысы: облыстың экономикасын дамыту үшін жол желілерін қазіргі заманғы стандарттарға сәйкес келтіруге және тасымалдау қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажет. Осы мақсатқа жету үшін келесі тапсырмаларды шешу қажет:
желілерді дамыту және облыстың барлық автомобиль жолдарының техникалық жағдайларын және олардың құрылыстарын жақсарту;
автомобиль жол телімдеріне, оларға қайта жаңғыртудан және жөндеуден кейін, жөндеу аралық мерзімдерін сақтау.
2020 жылға дейін облыста 651,5 км темір жолдары күрделі жөндеуге ұшырайтын болады.
Электроэнергетикалық инфрақұрылым
Еліміздің электр энергетикасының даму болашағы экономика салалары мен дамуға бағытталған шикізаттың қалдықтарын әртараптандыру жолымен, энергетикалық тәуелсіздікпен, экологиялық қауіпсіздікпен қамтамасыз ету, жанармай-энергетикалық ресурстарын қолдану тиімділігін арттыру мен еліміздің экономикасын энергиямен жабдықтау жолына ауыстыру үшін қажетті жағдайлар жасау жолымен еліміздің тұрақты даму шарттарынан шыға отыра анықталған.
Қажетті шараларды қабылдамай-ақ, барлық электр стансаларының электр энергиясын өндірімдерінің ауқымы 82-92 млрд.кВтс мөлшерімен шектелетіндігі күтілуде. Экономиканың барлық салаларын қарқынды дамуымен, республикада 2009 жылы 77,96 млрд. кВтс-нан 2020 жылы 124 млрд. кВтс дейін электр қуатын пайдаланудың 2010 – 2015 жылыжылы. – 4,5%, 2016 – 2020 жылы – 3,1% кезеңдерінде ортажылдық өсу қарқынымен тұрақты өсу үрдісі күтіледі (Болжамды схемаға 45-қосымша).
2020 жылы ел өзінің энергоқуаты есебінен меншікті қолданыстарын толығымен жаба алады – 2020 жылы 124,5 млрд. кВт.с. көлемінде электр энергиясын қолдану барысында өндірім 127,2 млрд. кВт.с. құрайтын болады.
Электр қуатын пайдалану құрылымында өнеркәсіптің үлесі 2020 жылы 58,8%, коммуналдық-тұрмыстық қолдану 16,6%.
Қазақстан Республикасы экономикасының салалары бойынша электр қуатын пайдаланудың болжамды құрылымының бағасы Болжамды схемаға 46-қосымшада келтірілген.
Электр энергетика саласының дамуының келесі негізгі бағыттары:
қолданыстағы электр станцияларының құрылғыларын қайта жаңғырту және техникалық қайта жарақтау;
жаңа заманғы құрылығыларды уақытылы енгізу жолымен жобалау деңгейінде электр стансаларының қуатын ұстау;
қолданыстағы электр станцияларында жаңа қуаттарды енгізу;
қуатты шығарушы құрылымдарды жақсарту, арнайы шектік және резервтік қуаттарды құру үшін жаңа электр станцияларының, оның ішінде газ турбиналық және гидроэлектр станцияларының құрылысы;
ВИЭ (ГЭС, желдеткіш электр станциялары) экономикалық тұрғыдан бәсекеге қабілетті электр энергиясының жүктеліміне аса кеңінен тарту;
Энергия шаруашылығын одан әрі дамыту. Еліміздің ЕЭС электр желілерінің схемасы көршілес мемлекеттердің электржүйелерімен тең тәртіпте жұмысты іске асыра алатын жеткілікті икемділікті иеленуі қажет, сонымен қатар электр станцияларының жүктелімдері мен дамуының өрлеу жағдайларын, қуат ағындарының бағыттарының өзгерістерін есепке ала отыра, кезеңдік дамуы мен құрылыс жасау мүмкіндігін қамтамасыз ету тиіс.
2020 жылы дейінгі кезеңде 4878,75 МВт мөлшерінде, оның ішінде іс әрекеттегі электр станцияларының (1556 МВт) және жаңа объектілер құрылысының кеңеюі есебінен жаңа қуаттарды енгізу қарастырылуда.
2020 жылы саябақтық ресурсқа қол жеткізген, жалпы бекітілген құрылғының қуаты 56%-ға дейін артады.
Электрмен жабдықтауды перспективалық қажеттілік пен сенімділікті қамтамасыз ету үшін, саябақтық ресурсты ұзарту үшін, қолда бар қуатты арттыру және 2020 жылы кезеңге дейін электрэнергиясын өндіру үшін 5680 МВт көлемде іс әрекеттегі электр станцияларының құрылғыларын техникалық қайта жабдықтауды орындау қажет.
Солтүстік энергетикалық өңір жанармай ресурстарымен және дамыған энергетикамен қамтамасыз ету бойынша аса қолайлы. Солтүстік өңірде аса ірі инвестициялық жобаларды іске асыру электр энергиясын қолданудың табиғи өрлеуіне әкеледі. Осылайша, 2010жылы электр энергиясын пайдаланудың сараптама бағасы бойынша 63,0 млрд. кВтс, 2020 жылы – 71,0 млрд. кВтс (Болжамды схемаға 47-қосымша) құрады. Электр энергия өндірісінің ауқымының өрлеуімен ( 2015 жылы – 75,05 млрд. кВтс, 2020 жылы – 83,5 млрд. кВтс) электр энергиясының артықтығы 8,92 млрд. кВтс-нан 2009 жылы 12,5 млрд. кВт 2020 жылы-ға арта түседі.
Солтүстік энергетикалық өңірді сенімді энергиямен жабдықталуын қамтамасыз ету үшін, «Солтүстік-Оңтүстік» транзиті бойынша Оңтүстік Қазақстанға электр энергияны жіберу, Ресейге шығару үшін, сонымен қатар «Солтүстік Қазақстан-Ақтөбе облысы» электрді тапсыру желісі бойынша Ақтөбе облысына қуатты жіберу үшін, қолда барларды қайта жаңғырту және модернизациялау және жаңа электрстанцияларын құру қажет.
Өнеркәсіптік өндірістің өрлеуімен Ақмола облысы (Астана қаласы қосымша электрмен жабдықтауда жетіспеушілікті бастан кешуі мүмкін, бұл өз кезегінде өнеркәсіптік өндірістің көлемінде және өнімнің өзіндік құнының деңгейіне теріс әсерін тигізеді. Облыстың экономикасының одан әрі дамуы электр энергиясында қажеттіліктің артуына әкеп соқтырады (2015 жылы-ға – 7,7 млрд. кВтс, 2020 жылы – 9,3 млрд. кВтс), осының өзінде электр энергиясының тапшылығы сәйкесінше 3,6 және 3,5 млрд. кВтс құрайтын болады. Осыған байланысты, облыста 120 МВт бойынша екі турбиналардың енгізілуімен ЖЭО-2 (Астана қаласы) техникалық қайта жарақтандыру және 240 МВт қуатымен жаңа ЖЭО-3 құрылысы қарастырылуда.
Қарағанды облысында 2020 жылы дейін электр энергетикасының дамуы техникалық қайта жарақтандыруды және «Қазахмыс» Корпорациясы» ЖШС (55 МВт), Қарағанды ЖЭО-3 (120 МВт), Рудный ЖЭО (63 МВт) ҚАЭС іс әрекеттегі электр стансаларын кеңейтуді қарастырады. 2009 жылмен салыстырғанда 2020 жылға электрэнергияны қолдану 32,9% -ға артады және 20,1 млрд. кВтс құрайды. 2020 жылға облыспен пайдаланылатын, электр энергиясының жалпы көлеміне электр стансаларымен өндірілетін электр энергияларының үлес салмағы 70,6% құрайды. Электр энергияның тапшылығы (5,9 млрд. кВтс) Солтүстік Қазақстанның ОЭС ағылуларының есебінен жабылатын болады.
Павлодар облысында 2020 жылда қолдану және өндіріс сәйкесінше 20,4 и 50,7 млрд. кВтс құрайтын болады. Облыста іс әрекеттегі қуаттарды туындатушыларды кеңейту және жетілдіру жоспарлануда: Екібастұз ҚАЭС-2 3-ші энергоблогін енгізу (2015 жыл) - 525 МВт; Екібастұз ҚАЭС-1 2012 жылы №8 (500 МВт) энергоблогін жаңғырту. 2015 жылда Ақсай ҚАЭС кезеңдік қайта жаңғыртуды және Павлодар ЖЭО-1 және ЖЭО-3 техникалық қайта жарақтандыруды аяқтау қарастырылып жатыр.
2020 жылы Шығыс Қазақстан облысында электр энергиясында қажеттілік 11,9 млрд. кВтс көлемінде болжанады, яғни 2009 жылмен салыстырғанда 46,7%-ға арта түседі. Облыста энергияда өрлей түскен қажеттілікті жабу үшін іс әрекеттегі ЖЭО жаңа қуаттарды: Өскемен ЖЭО (80 МВт енгізу), Семей ЖЭО-1 (12 МВт) енгізу және жетілдіру қарастырылады. Іс әрекеттегі электр стансаларынан басқа, болашақта 68 МВт қуатымен Бұлақ ГЭС (Шүлбі ГЭС бақылау реттеуші) жаңа электр стансаларының құрылысы қарасытырып жатыр.
2020 жылы Солтүстік Қазақстан облысының электр энергиясын пайдалану мен өндірісі сәйкесінше 2,1 және 2,6 млрд. кВтс құрайды.
Қостанай облысының электрді пайдаланудың өсімі аса ірі кәсіпорындардың дамуымен уағдалы. Қостанай облысында электр энергиясының болашақта тапшылығы энергетикалық жүйелердің ішкі ағылуларының есебінен жабылатын болады. 2009 – 2020 жылдар кезеңінде электр энергиясын пайдалану 42%-ға артады және 2020 жылда 7,2 млрд. кВтс. құрайтын болады. 2020 жылда пайдаланылатын көлемге өндірілетін электр энергиясының үлес салмағы 26,4%-ды құрайды.
Оңтүстік энергетикалық өңір шектік және жартылай шектік қуатты электр энергияларының өткір тапшылығының бар болуымен сипатталады.
Оңтүстік энергетикалық өңірдің электр энергиясында қажеттілік 2020 жылы 24,7 млрд. кВтс, өндіріс - 19,7 млрд. кВтс құрайды, яғни сәйкесінше 64,1% және 2,4 есе артады. (Болжамды схемаға 48-қосымша). Электр энергияның тапшылығы (5,0 млрд. кВтс) еліміздің Солтүстік энергетикалық өңірден Солтүстік – Оңтүстік транзиті есебінен жабылатын болады (Болжамды схемаға 49-қосымша).
Алматы облысында электр энергиясын пайдаланудың өсу қарқыны 4-5% құрайды. 2015 жылы электр энергияны пайдалану 11,21 млрд. кВтс, 2020 жылы – 13,0 млрд. кВтс құрайтын болады. Электр энергиясының өндіріс ауқымының артуымен (2015 жылы – 10,4 млрд.кВтс, 2020 жылы - 12,93 млрд.кВтс) электр энергияның тапшылығы 2009 жылы 3,58 млрд. кВтс-тан 0,07 млрд. кВтс-қа дейін төмендейтін болады.
2020 жылы дейін 120 МВт бойынша екі турбиналарымен Алматы ЖЭО-2 кеңейту қарастырлуда. Балқаш ТЭС - 1320 МВт, Мойнақ ГЭС (300 МВт), Кербұлақ ГЭС (50 МВт) құрылыстары жоспарлануда.
Жаңа қуаттарды туындатушымен электр энергияның өндірісі 2015 жылы 5,53 млрд. кВтс, 2020 жылы – 11,98 млрд. кВтс құрайтын болады.
Жамбыл облысы. Облыстың одан әрі дамуы электр энергияда қажеттіліктің артуына әкеп соқтырады (2015 жылы – 4,38 млрд. кВтс, 2020 жылы – 5,1 млрд. кВтс). Облыста Жамбыл ҚАЭС қатты жанармай немесе отандық газ жұмысына ауыстыру туралы мәселені қарастыру қажет.
Оңтүстік Қазақстан облысы. 2020 жылы облыс Солтүстік-Оңтүстік желісі есебінен жабылатын, 1,66 млрд. кВтс электр энергиясында тапшылықты бастан кешіреді. Облыс шағын өзендер мен каналдардың үлкен энергетикалық әлеуетті иеленеді, оларды пайдалану 420 мВт шегінде энергетикалық қуатты алу мүмкіндігін береді, сонымен қатар маңызды желдеткіш әлеуетін иеленеді. Шағын ГЭС құрылысы 120 мВт электр қуатын арттыруға мүмкіндік беретін, Түлкібас, Сайрам, Отырар, Сарыағаш, Қазығұрт және Төлеби аудандарында мүмкін.
Қызылорда облысын аса толық энергиямен қамтамасыз ету үшін 87 МВт қуатымен Құмкөл-Ақшабұлаққа ГТЭС енгізу қарастырылып жатыр.
Қазақстанның Батыс энергетикалық аймағында мұнай-газ табатын және өңдейтін өнеркәсіптің қарқындауымен электр энергиясына сұраныс артатын болады. 2020 жылға Батыс аймағымен пайдалану 2009 жылмен салыстырғанда 1,7 есеге артады және 20,3 млрд. кВтс құрайтын болады.
Маңызды газ ресурстары бар осы өңірде, қуаттағы және мұнай-газды салада электр энергияда қажеттілікті жабу үшін газ турбиналық және бу- газдық құрылғыларын орнатуымен аса ауқымды энергетикалық құрылыстар жоспарланып жатыр.
ГТҚ және БГҚ құрылғының жоғары зауыт дайындығы бар. Бұл мұнай табуды өткір қарқындандыру үшін қуаттың жоғары қарқынын және электрмен қамтамасыз етудің сенімділігін арттырумен қамтамасыз етуге мүмкіндік тудырады. Одан басқа, газ турбиналық электр стансаларының шағынгірім мөлшерлері мен суды қажет етуі оларды кешендердің кен орындары мен өңдеу жерлерінің жанында орналастыруға жол ашады. 2020 жылы кезеңге дейін Батыс энергетикалық өңірде жиынтығы 1257,75 МВт қуатымен жаңа электр стансаларын салу қарастырылып жатыр. Бұл 17,0 млрд. кВтс дейін (2009 жылы – 10,55 млрд. кВтс) өндірімді арттыруға мүмкіндік береді (Болжамды схемаға 50-қосымша).
Атырау облысының электр энергиясында өсе түскен қажеттілікті жабу үшін (2009 жылы – 3,45 млрд. кВтс, 2020 жылы – 6,7 млрд. кВтс) жаңа қайнарларды туындатушылардың құрылыстары мен техникалық қайта жарақтандыру жоспарлаған:
Атырау ЖЭО (3х25МВт) жаңа қуаттарды енгізумен қатар қайта жаңғырту жұмыстарын жүргізу;
230 МВт белгіленген қуатымен Аджип КСО (жер асты кешені) ГТЭС құрылысы.
Жиынтық қуаты 305 МВт құрайтын болады. 2020 жылы электр энергияның өндірімі 6,0 млрд. кВтс. көлемінде күтілуде.
Ақтөбе облысы болашақта 2020 жылы 1,9 млрд. кВтс. құрайтын, электр энергияның тапшылығын сезінетін болады. Электр энергияның өндірімі 2009 жылмен салыстырғанда, 2020 жылы 49%-ға өсетін болады және 3,1 млрд. кВтс құрайтын болады. Электр энергияның жетіспейтін саны солтүстік энергетикалық аймағынан әкелінетін болады.
Батыс Қазақстан облысында 2009-2020 жылы кезеңінде электр энергияда қажеттілік 1,6 есе артады және 2020 жылы 2,4 млрд. кВтс. құрайтын болады.
Маңғыстау облысының халқы санының артуы жөніндегі деректерді және болжамды электр жүктелімдерін есепке ала отыра, болшақта күтілетін болжамды өсім 200 МВт аса құрайды және 2015 жылы жалпы электр жүктелімдері 450-500 МВт, 2020 жылы – 500-600 МВт құрайтын болады. Облыстың одан әрі дамуы электр энергияда қажеттіліктің артуына әкеп соқтырады (2015 жылы – 5,05 млрд. кВтс, 2020 жылы – 6,2 млрд. кВтс). Облыста артып жатқан электр энергияда қажеттілікті жабу үшін келесі құрылыстар жоспарланып жатыр: ГТЭС Кашаған (120 МВт), Ақтау АЭС (600 МВт), ГТЭС Қаламқас (2х45 МВт). 2020 жылы электр энергиясының өндірімі 6,2 млрд. кВтс. көлемінде күтіледі.
Электр желілерін дамыту.
Қазақстанның БЭЖ 220-500 кВ жүйеаралық электр желілерін дамыту да негізгі стратегиялық бағыт ретінде бағыттар бойынша электр байланыстарын күшейту болып табылады:
Солтүстік – Оңтүстік Қазақстанның Солтүстік және Оңтүстік өңірлерінің байланыстарының сенімді және тұрақты жұмыстарымен және 2-ші ЖЛ 500 кВ Екібастұз – Ағадыр – ОҚ ҚАЭС – Шу пайдалануға беруге енгізумен Орталық Азияның ОЭС энергия жүйелерімен қамтамасыз ету;
Солтүстік – Батыс Қазақстанның БЭЖ-мен батыс аймағының біріктіру;
Шығыс – Солтүстік – Оңтүстік – темір жолдарды электрификациялау, Ақтоғай ТБК-ірі тұтынушыларды электрмен қамтамасыз ету үшін ЖЛ 220-500 кВ бойынша Оңтүстік өңірлерімен ертіс каскаданың ГЭС (Бұқтырма, Өскемен, Шульба ГЭС-і) реттеуші мүмкіндіктерін қолдануды қамтамасыз ету үшін Солтүстік және Шығыс өңірлерге біріктіру.
Солтүстік, Шығыс және Оңтүстік Қазақстан арасында жүйеаралық байланыстарды құру Екібастұз ҚАЭС-нан электр энергияны беруді және Шығыс Қазақстаннан ГЭС шектік электр энергияны алуды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Батыс өңірде Мақат – Қандыағаш және Алтынсарин – Хромтау темір жолдарын электрлендіру үшін электр беру желілерін құруда Қазақстанның БЭЖ құрамындағы Батыс және Солтүстік өңірлері мен Батыс Қазақстанның БЭЖ жасау үшін магистралдық (жүйеаралық) электр желілерінің маңызы зор.
Қазақстан энергетикасының перспективада дамуының шешуші мәні ретінде еліміздің тұрақты экономикалық дамуы үшін сенімді энергетикалық базаны құру, энергетикалық тәуелсіздік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету болып табылады. Және келешекте негізгі мөлшерлеме көмір, судың күшін және уранды пайдалануға қойылатын болады. Жамбыл ГРЭС-індегі жағдай сияқты, газ-қарамай жанармайымен жұмыс жасауға есептелген, аса қымбат емес электр энергиясы негізінде өндірілетіндей, Республика осы ресурстармен жеткілікті түрде қамсыздандырылған.
Қуаттарды туындатушының құрылымына да өзгерістер енгізу қажетілігіне де кез келді: жақындағы 5-10 жылда ұлттық энергия жүйесінің жалпы жүктелімінде су энергетикасының үлесі, ең алдымен Қазақстандағы жаңа шектік СЭС құрылысы есебінен, ағымдағы 12%-дан 20%-ға дейін арта түсуі тиіс.
Қазақстанда қуаттардың қосымша туындатушыларын жасаудың қосалқы шығар жолдарының бірі 2 мың МВт. дейінгі қуатымен атом электр стансаларының құрылысы болып саналады.
Ауылдық электрмен қамтамасыз етуді дамыту саласы үшін:
электр желілерін дамытудың өңірлік (облыстық) схемаларына негізделген ауылдың электр энергиясын қамтамасыз етудің жалпы мемлекеттік тұжырымдамасын әзірлеу;
халқы аз мекендерде және малды қайтару нүктелерінде баламалы энергия көздерін енгізу.
Әлемдік үрдістерді және Қазақстанның маңызды арта қалуын есепке ала отыра, энергиямен қамтамасыз ету мәселесіне аса көп назар бөлінетін болады.
Сумен қамтамасыз ету инфрақұрылымы
Саланың рөлі: Алдағы онжылдыққа арналған саланың басым тапсырмасы халықтың жалпы қанағаттанарлықтай және сапалы өнеркәсіптік техникалық және ауыз судың жақсы санитарлы жағдайда болуы.
Елімізде 2010 жыл кезеңіне дейін сумен қамтамасыз етудің сенімді жоспарлануы қайта-құруға байланысты іс-шаралар ұйымдастыру, жетілдіру және жаңа магистральды су жүргізудің, су бөгендерінің құрылысымен байланысты.
Елдің барлық су шаруашылығы құрылыстарын толық түгендеу мен паспорттау және олардың техникалық жай-күйіне бағалау жүргізу негізінде:
гидромелиоративтік жүйелердің қайта жаңғырту;
күрделі гидроторабтардың күрделі жөндеу жұмыстар;
қолданыстағы бөгендерді және каналдарды тазалау;
топтық су жүргізу құрылысы және қайта жаңғырту;
қолданыстағы су құбырларының жүйелерін жаңғырту және жетілдіру жөніндегі басымдықтарды айқындау жүргізу қажет.
Павлодар облысында Беловод су жүргізуге қайта жаңғырту ұзындығы - 419,1 км, оған 20 елді мекеннің қосылуымен (20 мың адам санымен), сонымен қатар Май су жүргізуінің қайта жаңғыртуы (152 км), оған 30 елді мекеннің қосылуымен (20 мың адам санымен) жүргізіледі.
Қызылорда облысында Талас су құбыры ұзындығы 98 км іске асырылады. Оған 9 елді мекен қосылған (19,5 мың адам санымен). Сонымен қатар облыста Сырдария су жүргізу ұзындығы 85,5 км оған 9 елді мекен қосылған (19,5 мың адам санымен).
Шығыс Қазақстан облысында Жезкент су жүргізуінде ұзындығы 182,4 км, оған 13 елді мекен қосылған (18,8 мың адам санымен).
Алматы облысында ұзындығы 114,8 км. Қаскелең су жүргізу құрылысы іске асырылады. Оған 23 жергілікті пункттер (47,6 мың адам) қосылатын болады.
2020 жылы кезеңге дейін өңірлерді сумен қамтамасыздандырылуын арттыру және су ресурстарын тең бөлу үшін келесі жерлерде су бөгендерінің құрылыстары іске асырылады:
Қызылорда облысында – Көк–Сарай бақылау – реттеушісінің құрылысы аяқталды (3 км3);
Алматы облысында – Бестөбе, Қаракөл;
Шығыс Қазақстан облысында – Шүлбі, Убинский;
Солтүстік Қазақстан облысында – Таранғұл;
Қарағанды облысында Кенгір су бөгеніне қайта жаңғырту жүргізілетін болады.
Су шаруашылығы инфрақұрылымының және оның басқару жүйесінің жетілдірілуі есебінен, суды сақтау технологияларын, суды пайдаланудың айналымдағы және тұйық жүйелерін енгізуді, қазіргі заманғы су өлшеуіштер мен су реттеуші құралдармен су шаруашылық жүйелерін жабдықтауды әр жерде енгізу арқылы қолда бар су ресурстарын рационалды түрде пайдалануылуын қамтамасыз ету қажет.
Келешекте суды үлестіру. Болашақтың ресурстарындағы үстіңгі су, олардың көлдерден келетін, қайтарма және суағарының реттелуін есепке ала отыра, 2020 жылы деңгейінде келесі түрде бөлінетін болады:
20% - экономика саласында пайдалану үшін;
24% - суағарды жоғалтуға және экологиялық шығындар (оның ішінде булану мен фильтрациялаумен байланысты, су бөгендерінен суағардың өндірілмеген шығасылар 27%, арналық және басқа да шығасылар, ұстанымдардың және өзендердің төменгі жағының экологиялық қажеттілігі – 73% құрайды);
25% - сағалық су қабылдауыштарға түседі (Каспий және Арал теңіздері, Балқаш көлі, Қорғалжын және тағы басқа);
25% - сабақтас республикаларға, басты түрде, РФ беріледі;
5% - Ертіс және Іле өзендерінен ҚХР-да қосымша ағындар ауқымы;
1% - өзге шығындар.
Жақында болашақта республика өзендерінің сағаларын күтілетін азайтудың негізгі себебі шекаралас мемлекеттердің аумағындағы антропогенді қызметі болуы мүмкін. Осыған қатысты аса көп қауіпті ҚХР жоспарлаған Ертіс және Іле өзендерінің сағаларын алу болып табылады. ҚХР Қара Ертістен 3 км3-тен аса және Іле өзенінен 5 км3-ке дейін су алуды арттыруды көздеуі біршама зардаптарға әкеліп соқтыруы мүмкін.
2020 жылы кейін экономика салаларын қамтамасыз етудің тапшылығы Ресейден құйылу қысқарған уақытта, су аз болған жылдарда, Орал өзенінің қауызында пайда болуы мүмкін. Батыс Қазақстанды және оның мұнайлы-газ өңірлерін жалпы сумен қамтамасыз ету мәселесі (Ақтөбе, Батыс Қазақстан және Атырау облыстары), дәлірек, осы аумақтың су ресурстармен аса көп шектелуінде болуы қиындата түседі. Жақын арадағы перспективада су шаруашылық жүктелімі тапшылықта болады және қауыздың ішінде су шаруашылық іс-шараларымен жекешелендірілуі мүмкін.
Су шаруашылық қауыздарынан (СШҚ) болжамды ресурстарының жалпы көлемінен Балқаш – Алакөл - 37% қыспақты жер асты суларының болжамды ресурстарымен аса қамтамасыздандырылған. Ертіс СШҚ-да қыспақты жер асты суларының ресурстары 20,4% құрайды, Шу-Таласта - 13,0%, Арал-Сырдарияда – 10,5%, Нұра-Сарысуда – 8,3%, Жайық-Каспийде - 5,3%, Есілде – 3%, Тобыл–Торғайда – 2,5%.
Жинағыш-құрғату, суландырудан қалдырылған су құрамындағы, өнеркәсіп және коммуналдық шаруашылықтағы қайтарма су пайдалануға арналған қосымша ресурс болып қарастырылады. Сонымен қатар, олардың тек қана ресурстық бөлігі, яғни су қайнарларына қайтарылатыны ғана қарастырылады.
Экономика саласы бойынша судың жиналуы
Республиканың экономика салаларының қажеттілігі үшін 2020 жылы жер үсті су дуалының жиынтығы жобамен 45,8 км3 құрайды. Бұл көлем орналасқан су ресурстары ретінде қарастырылады.
Коммуналдық шаруашылық. Республика халқының санының 2020 жылы 18,1 млн. адамға дейін болжамды өсуімен, коммуналдық шаруашылықта суды пайдалану 1,24 км3 құрайды. Көрсетілген өсім осы салаға қажетті бюджет инвестицияларының салымдарын, ауызсудың баламалы қайнарларын тарту, басқару құрылымын жетілдіру және экономиканың барлық салаларымен су ресурстарын рационалды түрде қолдану мүмкіндігін есепке ала отыра қамтамасыз етілетін болады.
Өнеркәсіп және жылу энергетикасы. 2020 жылы өнеркәсіптік қажеттіліктер үшін су дуалдары 6 км3 дейін өседі, айналымдағы және қайталама-ілеспе сумен қамтамасыз ету жүйесінен суды 8,124 км3 құрайтын болады.
Ауыл шаруашылығы. 2020 жылы ауыл шаруашылық қажеттіліктері үшін су дуалының жиынтығы (жиі және лиманды суландыру, ауылшаруашылық сумен қамсыздандыру және жерді суландыру)16,1 км3 құрайды. 2020 жылы жиі суландыруға су дуалы 12,5 км3 құрайтын болады. Суландырылатын жерді пайдалануды дамытудың негізгі бағыты ретінде суландыру жүйелерін түбімен қайта жаңғырту болып табылады, бұл 2020 жылда қазіргі деңгейге қарағанда, суландырылатын жерлердің бір гектар үлеспен суды пайдалануды 16%-ға дейін төмендетеді.
Балық шаруашылығы. Болашақта жасанды тоғандар мен балыққоректендірушілер, балық зауыттарын толтыру үшін су дуалының өрлеуі болжануда. Осы қажеттіліктерге 2020 жылы 0,2 км3 ауқымда дуал қарастырылады, яғни өсім қазіргі деңгейге қарағанда өсім 2 есеге дейін.
Өңірлер бойынша болжамдық сумен қамтамасыз ету.
2020 жылы дейін инвестициялық жобаларды іске асыру үшін шағын тапшылық Маңғыстау облысында байқалатын болады. Облысты сумен қамтамасыз етуді жақсарту үшін Жайық өзенінен (Қиғаш жылғасы) қосымша суағарын тарту қажет. Астрахан – Маңғышлақ су жүргізуін жобалық қуатқа дейін оның өндірістілігін арттыра отыра, қайта жаңғырту қажет.
Ақтөбе облысы – өзінің жер үсті және жер асты су ресурстарының қолдану мен дамыту есебінен сумен қамтамасыз ету.
Батыс Қазақстан облысында өнеркәсіптік сумен қамтамасыз ету және мен Жайық өзеңінің арасында ауыл шаруашылығын дамыту үшін Еділ өзенінің суағарын тарту, Өзен Б және М. өзендерінің суағарын қолдану қажет. Соңғы жылдары Қазақстанның аумағына жылына 15-20 млн. м3 көлемінде тараптардың келісімдеріне сәйкес ақылы негізде ауыл шаруашылығы үшін Жайық суы (Саратов арнасы бойынша) келіп ағады.
Қостанай облысы болашақта тапшы емес. Сумен қамтамасыз ету жер асты және үсті суы есебінен іске асырылатын болады.
Солтүстік Қазақстан облысында сумен қамтамасыз ету жер үсті қайнарлардың көмегімен, өзінің ресурстары есебінен іске асырылатын болады.
Ақмола облысы ертіс суын тарту есебінен сумен қамтамасыз етілетін болады.
Оңтүстік Қазақстан облысы өзінің ресурстарының есебінен қамтамасыз етіледі.
Сонымен бірге облыс шекаралас мемлекеттер арасында Сырдария өзенінің суағарында судың бөліну саясатына байланысты болады.
Павлодар облысында сумен қамтамасыз ету өз ресурстарының есебінен қамтамасыз етіледі, сонымен бірге Қытаймен суағардың бөлігін қолдану есебінен және сонымен қатар Ресейге суағардың бөлігін тапсырудың қажеттілігі есебінен Ертіс өзенінің суағары қысқару қаупі бар.
Қызылорда облысында сумен қамтамасыз ету өз ресурстарының есебінен қамтамасыз етіледі.
Қарағанды қ., Теміртау қ. сумен коммуналдық және өндірістік қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін қажетті тәртіппен Қ.Сәтпаев атындағы су арнасын ұстау қажет.
Жамбыл облысы сумен өзінің ресурстарының есебінен қамтамасыз етіледі. Ирригация мақсаты үшін – жер үсті қайнарлар есебінен, коммуналдық қажеттіліктерге – жер асты қайнарлары есебінен.
Шығыс Қазақстан облысында сумен қамтамасыз ету өз ресурстарының есебінен қамтамасыз етіледі.
Алматы облысында сумен қамтамасыз ету өз ресурстарының есебінен қамтамасыз етіледі. Қытайдың суды алуының болжамды артуымен байланысты Іле өзені суағарының төмендеу қаупі бар. Балқашты сақтап қалу үлкен мәселе болып қалады.

5. Ірі агломерация мен басқа да орналасу жүйелерін қалыптастыру және тиімді дамыту (агломерациялардың және аумақтардың тірек қаңқасының схемалары)
Экономикалық белсенділікті жоғары біркелкі теңестірумен аумақтық қашықтағы елдердегі ірі және аса ірі қала агломерациялары халық үшін сияқты, шаруашылық субъектілеріне де табиғи «тартылыс орталықтары» ретінде көрінеді.
Ұлттық экономикада агломерациялық әсерлерімен мақсатты басқару саясаты экономикалық мамандандырылған өңірлерін жетілдіру түпмәтінінде аумақтық даму деңгейін теңестіру тетігіне агломерациялық орталықтардың дамуына ауыстыруға бейім.

5.1. Қазақстанның ірі қалаларының айналасында агломерация құрылуының қазіргі заманғы үрдістері
Қазақстанның агломерациялық үрдістерін талдау. Қазіргі заманғы Қазақстанда қалалық агломерацияның қалыптасуының негізгі үрдістерін қарастыра отырып, аумақтағы табиғат аумағының ерекшелігіне және мұра болып келе жатқан орналасу ерекшеліктеріне байланысты, қалалық құрылымдардың әртүрлі жіктелетінін ажыратуға болады.
Қазақстанның ірі қалаларының айналасында қалалық агломерациялардың құрылуы басталуда, онда елдің үштен бір бөлігінен астамын жинақтайды (17-кесте). Олардың ішіндегі бірден бір көлемдісі (табиғаты бар ядро-қалаларды қоса алғанда халықтың санын да агломерация құрылымының қиындығын ескере отырып) Алматы, Шымкент және Қарағандыда дамып келеді. Халықты кең орналастыру жүйесінде жаңа елорданың рөлін арттыруға бағытталған, мемлекеттің қазіргі заманғы саясатына орай қарқынды дамып келе жатқан Астана қаласы жанынан өңірлер құруды қалыптастырып үлгермеуде. Жалпы алғанда елдің агломерациясына ірі қаланың даму барысы тиесілі, онда халықтың көп бөлігі ядро-қалада тұрады, ол қала маңындағы өңірлермен салыстырғанда қарқынды түрде дамиды, сөйтіп алда болады.

17-кесте. Қазақстанның перспективалы агломерациялық орталықтарының халық тығыздығының қарқыны

Қалалық агломерациялар	Халық саны, мың адам		Халық санының серпіні *, % 1999 жылмен салыстырғанда 2009 жыл	Облыс халық санындағы үлесі, %
	1999 жылы	2009 жылы		1999 жылы	2009 жылы
Қазақстан, барлығы	14955	15776	105
оның ішінде
Бірінші деңгейдегі орталықтар
1. Алматы Қапшағай қ., Іле, Қарасай, Талғар аудандарымен	1583	1888	119
оның ішінде Алматы қ.а.	1129	1365	121
2. Астана Целиноград ауданымен	369	682	185
оның ішінде Астана қ.а.	327	639	195
Екінші деңгейлі орталықтар
3. Шымкент Ленгер және Сайрам аудандарымен	658	845	128	33	35
оның ішінде Шымкент қ.а.	420	567	135	21	24
4. Қарағанды Теміртау, Шахтинск, Сарань қалаларымен және Абай ауданымен	803	802	100	56	60
оның ішінде Қарағанды қ.а.	437	466	107	31	35
5. Павлодар–Ақсу	391	396	101	48	53
оның ішінде Павлодар қ.а.	318	328	103	39	44
6. Ақтөбе қ.а.	282	308	109	34	43
Үшінші деңгейлі орталықтар
7. Атырау қ.а.	194	223	115	44	44
8. Ақтау қ.а.	158	214	135	50	50
9. Өскемен қ.а.	321	299	93	21	21
Барлық агломерациялық орталықтар бойынша	4759	5657	119	32**	36**

* әкімшілік шекаралардың өзгеруін есепке алмағанда
** Қазақстанның жалпы халық санындағы үлесі

Қазақстанның урбанизациялық дамуының үрдісінде мемлекеттік саясаттың факторлары, атап айтқанда көбіне қалалық орталықтардың жаңа сатысын құруға бағытталған белсенді көші-қон саясаты маңызды рөл атқарады. Жалпы алғанда Қазақстандық агломерация урбанизациялық эволюцияның бастапқы, ірі қалалық деңгейлерінде тұр. Ірі агломерацияларға агломерацияның орталық және табиғи өңірлерінің айқын балансталмауы тән. Көп жағдайда соңғылары басымды түрде ауыл аумақтары сияқты дамиды.
Оңтүстік аймаққа (бірінші кезекте Шымкент пен Оңтүстік Қазақстан облысына, аз деңгейде Алматы, Қызылорда және Жамбыл облыстарына) оның өсуінің негізгі көзі болып табылатын халқының қайта толығып отыруы тән. Әрі, осындай өсу қарқыны дамушы елдердің урбанизациялық дамуының көлеміне дәл сәйкес келеді. Қазіргі заманғы дамудың ерекше серпінділігі Алматылық агломерциядан көрініс табады, урбанизацияның ірі қалалық сатысына сәйкес, ол даму қарқынын бірте-бірте қалпына келтіреді.
Қазақстанның орташа қосымша кең аймағы қалалық дамуға қатысты дифференциаланған аумақтар болып табылады. Белсенді дамитын Елорда – Астана, сонымен қатар Ақтау, Атырау және Ақтөбе өсудің жаңа орталықтары ретінде жылдам серпінмен және халықты тарта отырып дамуда. Әрі, қалыптасқан сыртқы агломерациялық белдіктің болмауына байланысты, оларда қосымша урбанизациялыққа жақын үрдіс жақын арада пайда болады. Орталық өңірдің агломерациясы арасындағы биік тұрғаны Қарағанды аймағы. Қарағанды аймағының орналасуындағы негізгі басымдылық қолданыстағы аумақтық құрылым болып табылады, ол кеңістіктің бұдан әрі дамуына «тіреу» болады.
Агломерацияның солтүстік белдігі (типологиялық тұрғыда Шығыс Қазақстандікін қоса алғанда, Ресейдің облыстарымен шекаралас барлық агломерацияларды біріктіретін) қалыпты моноцентрлік ішкіөңірлік агломерациямен көрініс тапқан. Кенттену мақсатын ұстанатын «Ресейлік» сипаттың орны онда демографиялық дамудың оң қарқынымен өтеледі. Толыққанды қалалық агломерация жасау перспективасы олар үшін әзірге барынша алшақ болып табылады, алайда сонымен қатар дәл сол өңірдің шегінде табиғи, экономикалық және инфрақұрылымдық жағдайлар осындай дамуға ыңғайлы болып табылады.
Болашағы бар агломерацияларды сәйкестендірудің алғышарттары. Қазақстан Республикасындағы агломерацияны дамытудың оң дамыту мәселесіне қолдану үшін 6 алғышарт жасауға болады, олардың негізінде 2020 жылы мерзіміне дейін агломерацияны дамытудың оң әлеуеті бар қалалық орталықтардың шеңбері сәйкестендірілуі мүмкін.
Қалалардағы қазіргі заманғы халық тығыздығы. Халықаралық тәжірибеге сүйенсек және республиканың ерекшелігіне сәйкес Қазақстанда 0,5 млн. адамнан астам халқы тұратын қалаларда ғана (немесе өзара байланысты қалалардың тобында) агломерациялық әсер туындайды деп пайымдауға болады.
Орналастыру тығыздығы. Қаланы қоршаған аумақ адам ресурстарының негізгі өнім берушісінің рөлін атқарады. Нарық факторларының есебінен қалалардың тез өсуі тек халық тығыз орналасқанда және қатысты түрде көлік инфрақұрылымы дамыған жағдайда ғана мүмкін, бұл Қазақстанның тек оңтүстігіне (Алматы, Шымкент) ғана тән. Қалалардың айналасында халық тығыз орналаспаса, өсу ресурстары шектеледі, бұндай жағдай Қазақстанның көп бөлігіне тән.
Экономиканы мамандандыру. Сервистік салалар агломерация үшін маңызды болып табылады, сондықтан Алматы экономикасының құрылымында жоғары агломерациялық әлеует бар. Қазақстанның ірі өнеркәсіптік қалаларында (Қарағанды, Павлодар және Өскемен) республика көлемінде адамдардың біршама ресурстарына ие, ал өңірлердегі әкімшілік орталықтардың мәртебесін ескерсек, сервистік экономиканың да дамуы күтілуде.
Географиялық жағдайы. Аталған оп үшін барынша маңыздысы теңіз жанында және негізгі көлік жолдарының бойынша орналасу факторы болып табылады. Қазақстанда теңіз жанында орналасқаны және Ақтау қаласындағы портты дамыту оның халқының өсуін жылдамдатты, алайда қосалқы факторлар (ішкі теңіз, халықтың аз тығыздалуы, инфрақұрылымының әлсіз дамуы) агломерациялық әлеуетінің іске асырылуын тежеп отыр.
Әкімшілік мәртебесі. Бұрынғы кеңестік елдерде әкімшілік статустың маңыздылығы бюджет ресурстарының шоғырлану мүмкіндігімен байланысты. Өңірлік орталық мәртебесінан айыру қаланы дамыту және жетілдіру мүмкіндігі төмендейді, аумақты, әсіресе сервистік (Семей) қоршаған өңірлік орталық қызметінің әлсіреуіне әкеп соғады. Бұндай шешімдер әсіресе халық тығыздығы және халықтың жұмылдырылуы төмен аумақтарға ерекше сезіледі.
Елдің астана мәртебесі – маңызды, алайда ұзақ мерзімді перспективада басымды фактор болып табылмайды. Елордалық қала тек мемлекеттік басқаруда ғана емес, іс жүзінде, нарық қызметінің бәсекеге қабілетті орталығы болуы тиіс.
Қазақстанда агломерациялық үдерістердің даму болашағы. Аталған алғышарттарды ескере отырып, Қазақстанда қалалық агломерацияларды құрудан күтілетін үдерістер біркелкі емес, алайда урбанизация аяқталған жоқ және алдағы 15–20 жылда қала халқының үлесі 70% жетуі мүмкін. Халықты таратып орналастыру және ірі қалалар мен өңірлік орталықтарға «тарту» табиғи жолмен жүріп жатыр.
Агломерацияның өсуіне адам ресурстары көбінесе Оңтүстікте шектеулі және оқшауландырылған. Еліміздің солтүстігі мен шығысындағы ірі қалаларда демографиялық көшу аяқталып жатыр. Туу төмен және шоғырлану жоғары деңгейде болған жағдайда жеке (өңірлік) ресурстар агломерацияны дамытуға жеткіліксіз. Бұл жағдайда агломерацияны құру ірі қалалардағы халықтың көптігінен және экономикалық дамуынан, төңіректегі аумақтардағы халықтың тығыздығынан, сондай-ақ мемлекеттік саясаттың агломерационды дамытуды қолдауына байланысты болады.
Бірінші деңгейлі орталықтар. 2020 жылға дейінгі кезеңде Қазақстан Республикасының ең ірі агломерационды орталықтары Астана және Алматы (бірінші деңгейлі орталықтар) болып қала береді. Бүгінгі таңда Алматының агломерационды әлеуеті халық санының көптігіне және тығыз орналасуына (мұнда жақын орналасқан үш аудан бар және Қапшағай қаласында 1,7 млн аса адам тұрады), сондай-ақ нарық қызметтері секторының басым болуына байланысты жоғары деңгейде. Алайда, Алматының негізгі капиталындағы жан басына шаққандағы инвестиция Астанамен салыстырғанда 35–40% төмен. Барлық елді жылдам дамыту үшін екі орталықтың теңгерімін қолдау және жақын орналасқан аумақтардың еңбек ресурстарын топтастыру есебінен жылдам өсуге қабілетті Алматы агломерациясын дамытуға бағытталған ресурстар үлесін арттыру маңызды.
Астана негізінен еліміздің басқа өңірлерінен көшіп келушілерді ынталандыратын әкімшілік артықшылығының есебінен тез өсуде. Перспективада оның өсімі көп еңбек сіңіруді қажет ететін нарық қызметтері секторының дамуына байланысты болады. Астанаға ішкі облыстық көшіп келушілердің ағымы күшейеді және демографиялық көшуді аяқтау жағдайында оз облысында шектелген демографиялық ресурстары үшін бәсекелестіктен жеңілетін Көкшетау қаласының облыстық орталығының өсуі бәсеңдейді.
Екінші деңгейлі орталықтар. Жоғары агломерационды әлеуеті бар қалалардың екінші тобына (екінші деңгейлі орталықтар) Шымкентті (жақын орналасқан шағын қалалары мен ауылдық жерлері бар), Қарағандыны (Теміртау және шамалы үлкен қалалары бар), Павлодарды (Павлодардың әлеуетті агломерациясы – Ақсу) және Ақтөбені жатқызуға болады. Олардың өсу негізі әртүрлі. Шымкент қалалық оның ішінде формалды емес қызметтер секторына ауысып жатқан өз өңірінің көптеген және өсіп келе жатқан ауыл халқын өзіне тартатын қала ретінде дамитын болады. Бұл демографиялық көшуі аяқталмаған дамуға талпынатын елдер үшін типті тренд және ол кез келген институционалды жағдайда және кез келген мемлекеттік саясат моделінде іске асырылатын болады. Халықтың облыс орталығына көшуі оның еңбек нарығына күш түсуін күшейтеді, шағын бизнеспен айналысу жартылау көлеңкелі сипатта болады, жұмыссыз жастар көбейеді, яғни күшті демографиялық қысымы бар тығыз орналасқан ауылдық аумақтың кеш шоғырлануының барлық азабы пайда болады.
Қарағанды үшін перспектива бір деңгейде, себебі төңіректегі аумақтың демографиялық ресурстары қысқартылуда және халықтың жарты бөлігі Теміртауда және облыс орталығында топтастырылған. Қарағандының өсуі ауылдан ғана емес, орташа және шағын өнеркәсіптік орталықтардан да көшу жолымен жүргізілуде, бірақ бәсеңдетіп отырған фактор шахтерлік қалалардағы тұрғындардың бейімделгіштігінің төмендігінен болып табылады. Бәсекеге қабілетті көшіп-қонушылар үшін ең тартымды қала ретінде Астана болуы мүмкін. Жалпы алғанда Қарағанды агломерациясының даму әлеуеті экономиканы жетілдірген және халықтың сапасын (негізінен білім және кәсіби деңгейін) арттырған жағдайда ғана іске асырылуы мүмкін.
Берілген шектеулер халқының саны Қарағандыны, оның ішінде Теміртауды, Шахтинскті, Сарань және Абай аудандарын қоса алғандағыдан 2 есе кіші болып табылатын Павлодарға сай келеді. Мұнай өндіретін, металлургия және әртараптандырылған өнеркәсіптің жетекші орталығы ретінде Атырауда агломерация өсімінің маңызды факторы инвестициялық тартымдылық болуы мүмкін, алайда негізгі экономикалық орталықтардан шалғайда орналасқан аумақтардағы халық санының аз болуынан және тығыздығынан тоқтатып тұрған факторлар бар.
Үшінші деңгейлі орталықтар. Сонымен, үшінші деңгейлі әлеуетті агломерационды орталықтар ретінде Атырауды, Ақтауды және Өскеменді алуға болады. Алғашқы екі жағдайда олардың мұнай өндіретін өңірлер орталығы (Ақтау – қаланың порт мәртебесі) ретіндегі тартымдылығы маңызды рөл атқарады, алайда, олардың демографиялық әлеуеті (халықтың саны және тығыздығы) шектеулі фактор болып табылады. Өскеменге келсек, ол негізгі өзінің сипаттамалары бойынша Павлодарға ұқсас, бірақ адам әлеуеті көп жағдайда шектеулі.
Болжамды схемаға 49-қосымшада барлық үш деңгейлі агломерационды орталықтардың белгіленген перспективаларын дамыту мүмкіндігін анықтайтын факторлар берілген. Қалған өңірлік перспективалардың агломерационды болу мүмкіндігі жоқ, себебі демографиялық әлеуеті және инвестициялық тартымдылығы барынша шектеулі.
Егер Қазақстанның барлық өңірлерінің шоғырлану деңгейі 70% дейін өссе, өз өңірінің халқы өңірлік орталықтардың үлесі 50–60% (мұндай үлеске ең көп шоғырланған өңірлер ие) өсуі белгісіз. Мұндай жағдайда кішкене ірі өңірлік орталықтардағы адам саны 250–350 мың адамға дейін өсуі мүмкін (төмен шоғырлануын және елеулі табиғи өсуін ескере отырып халық саны күшті өсетін Таразды есепке алмағанда). Алайда барлық осы орталықтар Қазақстанның ірі қаларымен салыстырғанда шектеулі адам ресурстары үшін бәсекелестіктен жеңіліп қалатын сценарий айқынырақ, сол себепті олардың халқы бәсеңдеу өсетін болады.
Агломерациялық даму сценарийі. Экономикалық дамуының ұқсас деңгейімен аумақтық жақын елдердің тәжірибесі негізінде, елдегі агломерациялық үдерістер дамуының үш сценарийін ажыратуға болады.
1-сценарий – «Инерциялық»
Негізгі сипаттамалар: екі елордалық агломерацияның тез өсу үрдісін сақтау және ірі қалалар өсуінің серпінді төмендеуі немесе Шымкенттің – екінші деңгейлі әлеуетті агломерациялық тұрып қалуы.
Іске асырудың алғышарттары: Астананың дамуына мемлекеттік инвестицияның деңгейін 2020 жылы дейін сақтау (дағдарысқа дейінгі 2000-2007 жылы кезеңде); Алматы агломерациясының дамуына қосымша стимулдың жоқтығы; қалалық инфрақұрылымның қолданыстағы сапасын ұстау үшін агломерациялық орталықтарды дамытуға инвестицияның шектеулі болуы; ірі қалалардағы қызмет секторларында жаңа жұмыс орындары санының тез өсуін қамтамасыз етпейтін шикізат негізінде экономикалық өсу.
Әлеуетті артықшылықтары: агломерациялық әсерді адекватты қолдау кезінде елордалық қалалар диверсификациялық экономикалық белсенді серпінді орталықтарға айналуы мүмкін (Астанада әкімшілік секторға қызмет көрсетуге және Алматыда іскерлік және зияткерлік секторларда мамандандырылған), елдің 35–40% ЖІӨ береді.
Тәуекелдер: екі елордалық агломерацияда халықтың шоғырлануы және экономикалық белсенділігі жоғары, олардың инфрақұрылымына жүктеменің артуына алып келуде; елдің өңірлеріндегі экономикалық дамуды тежейтін агломерациялық екінші деңгейдегі орталықтарды құру үшін демографиялық ресурстардың жоқтығы.
2-сценарий – «Бастамашылық»
Негізгі сипаттамалар: астаналық агломерациялардың және екінші деңгейлі агломерациялық орталықтардың көші-қон ағынын тартуға және экономикалық белсенділікке келісімді дамуы.
Іске асырудың алғышарттары: әлемдік тәжірибенің үздік үлгілеріне сүйене отырып, өнеркәсіптік, сыртқы сауда, бюджеттік және әкімшілік-аумақтық саясат әдістерімен агломерациялық үдерістерді мақсатты қолдау.
Әлеуетті артықшылықтары: еліміздің аумағында орналасудың тығыздығы төмен деңгейде болған жағдайда орналастырудың берік қаңқасын құру үшін астаналық агломерацияларды, сондай-ақ, екінші және үшінші деңгейлі агломерациялық орталықтарды дамыту; алдыңғы қатардағы қызметтер секторының өсімі бар аумақтық экономикалық мамандандырылған құрылымды оңтайландыру; агломерационды орталықтардың өз өңірлеріндегі «өсу нүктесі» қызметін орындауы.
Қауіп-қатерлер: нақты агломерациялардың жеке ерекшеліктерін есепке алмай агломерационды дамытуға қолдау білдіруге сәйкестендірілген жол қала орталықтарын дамытуда ауытқушылықтарға әкеліп соғуы мүмкін (халықтың бір орталықтарға шамадан тыс келуі және басқалардың тұралауы).
3-сценарий – «Латынамерикалық»
Негізгі сипаттамалары: ауыл халқының және экономикасы тоқтаған, біліктілік деңгейі төмен және өмір сүру салты жаңғыртылмаған қала халқының қалаға (бірінші кезекте астаналық агломерация және екінші деңгейдегі агломерациялық орталықтар) жаппай ағылу.
Іске асырудың алғышарттары: қалалық инфрақұрылымның барабар дамуымен бекітілмеген қалалық орталықтарға халықтың көшуін шектен тыс ынталандыру; халықтың ірі қалаларға жаппай ағылуына жағдай жасап отырған, ауылдық аумақтарды және шағын қалаларды дамыту мәселелерін елемеу. Қазақстанда демографиялық ауысуы аяқталмаған оңтүстік өңірлер урбанизацияның төмен деңгейімен де ерекшеленеді. Себебі, онда демографиялық ауысу үдерісі мен урбанизация деңгейінің өсуі қатар жүреді, бұл орта және ұзақ мерзімді перспективада урбанизацияның дүмпуіне жағдай жасайды.
Әлеуетті плюстері: қалаларға арзан жұмыс күшінің келуі және жұмыс берушілердің жалақы шығындарын азайтатын біліктілігі төмен жұмыс орындарына айтарлықтай бәсекелестіктің болуы.
Тәуекелдер: жаппай көші-қонға ие бола алмайтын қалалық инфрақұрылымның коллапсы; ірі қалалардың айналасында заңсыз құрылыстар аудандарының шоғырлануы (Латынамерикалық үлгідегі «фавел») және олардың инфрақұрылымының қуаты артқан сайын қазіргі перифериялық қалалық аудандарды «фавелизациялау»; маргиналданған жұмыссыз қала халқының үлкен ортасының қалыптасуы; қылмыстың дамуына ыңғайлы орта, әлеуметтік – әлеуетті және саяси тұрақсыздық.
Әрбір сипатталған сценарий бойынша Қазақстан Республикасының қалалық агломерациясының қала халқы санының нәтижелері 18-кестеде көрсетілген. Инерциондық сценарий Қазақстандағы урбанизациялық үдерісінің даму серпінінде қолданыстағы трендтердің сақталуына негізделген, бұл қала халқы мен санының үлесін білдіреді. Осы сценарий бойынша Қазақстан халқының саны 17,9 млн. адамды (13,5% өскен), ал урбанизацияның деңгейі немесе қала халқының үлесі – 55,7% құрауы мүмкін. Жекелеген аумақтық аймақтар мен қалалық агломерациялардың даму серпінінде трендтер сақталған.
Осылайша, 2020 жылға қарай республикада бір агломерацияның орнына төртеу пайда болуы мүмкін, оларда халық саны 1 млн. адамнан асатын болады: Астана, Алматы және Шымкент және Ақтөбе.

18-кесте. Қазақстан агломерацияларының халық саны, 2009-2020 жылдар

мың адам

	Алматы	Астана	Шымкент	Қарағанды	Павлодар	Ақтөбе	Өскемен	Атырау	Ақтау
2009	1887,9	682,1	845,3	802	396	308	298,9	223	214
								Инерциялы нұсқа
2015	2147,1	899,4	953,5	834,1	423	340	305,1	269	259
2020	2342,1	1062	1041,6	853,5	442	366	307,7	309	298
								Бастамашылық нұсқа
2015	2195,9	912,5	973,7	844,7	426	349	308,1	273	264,8
2020	2439,9	1085	1071,9	873,5	446	385	311,7	318	317,4
								Латынамерикалық нұсқа
2015	2247,9	898,4	991,7	830,7	429	350	309,1	273	268
2020	2581,7	1067	1136,3	850,4	457	394	318,1	321	321,4

Латынамерикалық сценарий, керісінше, Қазақстанда урбанизация үдерісін дамытуға ең қолайсыз нұсқа болып табылады. Оған Қазақстан сияқты көптеген дамушы елдерге тән ірі қалалық урбанизация деңгейінің, ауыл халқының (олардың саны бала тууға байланысты өсуде). қалалық агломерацияға жаппай көшіп-қонының «қарқынды дамуы» негіз болды.
Ауылдық көшіп-қонушылар ағынының келуі аумақтардың бір бірі, бірінші кезекте – бұл Қазақстанның оңтүстігіндегі қалалар, олар қазірдің өзінде халқының жұмыссыздығы мен өзін-өзі жұмыспен қамту деңгейі жоғары. Осы нұсқа бойынша халық санының өсуі Алматы Шымкент, Тараз, Талдықорған қалаларында, әрі ауылды жерлерде емес, қалаларда орын алады.
Бастамашылық сценарий – бұл өзара келісімде дамитын екінші және үшінші деңгейдегі орталықтарды қоса алғанда, республиканың агломерациялық орталықтарын дамытудың барынша қолайлы нұсқасы.
Әртүрлі деңгейдегі тіректік қаңқа орталықтарын орналастыру мен дамытуды үйлестірудің аумақтық құрылымын оңтайландыру орнықты кеңістіктік дамыту принциптеріне көшуді білдіреді; олардың аумақтарын ұлғайтқанша қалаларды «саналы» өсіру; қала орталықпен экономикалық жұмыспен қамтылған дербес орталықтар болып табылатын қала маңындағылар арасындағы функцияларды бөлу; өңірлік қалаларға агломерацияларды айналдыру және тағы басқа Бұл сценарий ішкі көші-қонның, оның ішінде ауыл шаруашылығында жұмыспен қамтуды қысқарту есебінен өсуіне байланысты барлық үш нұсқаның ішінде ең жоғарғы, халықтың жоғары деңгейін көздейді.
Осы сценарий бойынша Қазақстан халқының жиынтық саны өсуі мүмкін (18,3 млн. адам), ал урбанизацияның деңгейі 57,2% дейін 16%-ға ұлғайды. Алдындағы инерциондық сценарий сияқты, республикада 1 млн. адамнан астам халқы бар үш агломерация дамитын болады, әрі олар бірінші нұсқаға қарағанда тезірек дамитын болады.
Алматы агломерациясы екі миллиондық межеге 2012 жылға қарай, Астана – 2018 жылы қарай, ал Шымкент – 2017 жылы қарай жетеді. Үш орталықтың да экономикасы өзінің «экономикалық бейнесін» ғана емес тартымды брендін жасай отырып, сервистік салаларды жедел дамытатын болады. Болжамды кезең ішінде халықтың, қызметтер саласының, өнеркәсіптің субурбанизациялану үдерісінің басталуы мүмкін, бұл серіктес қоныстардың бар болуы постиндустриялық агломерациялар индикаторларының бірі болып табылатын дербес орталықтарға немесе «шеттегі қалаларға» өзгеруіне ықпал етеді.
Барлық үш агломерациондық орталық үшін, әсіресе Алматы үшін олардың демографиялық және экономикалық әлеуетінің өсуін шектеу қажеттігі туралы және дамудың жаңа принциптеріне, яғни қолайлы тіршілік ету ортасын жасауға екпін беріп саны өспейтін даму принципіне көшу туралы мәселе туындауы мүмкін.
Ірі үш агломерациондық орталық қана емес, екінші және үшінші реттегі басқа да орталықтар әлеуметтік және экологиялық басымдықтары көрсетілген тұрақты даму принциптері бойынша ұйымдастырылған индустриялық-сервистік экономикасы және жаңғыртылған қалалық ортасы бар табысты үйлескен қалаларға айналады. Индустриялық аймақ қалалары ұтымды жағдайда болуы мүмкін, себебі табиғи және көші-қонның аз өсімі есебінен олардың барлық инфрақұрылым элементтеріне үлкен салмақ түспейді.
Барлық осы орталықтарда халық санының өсуі 4-тен 13%-ға дейінгі аралықта болады, бұл 2020 жылға қарай Павлодар халқының саны 445 мыңға дейін, Өскеменде – 312 мың адамға дейін, Қарағанды халқының саны – 870 мың адамға дейін өсетінін білдіреді. Қарағанды агломерациясының даму үрдісі Алматы және Шымкент агломерацияларына жақын және субурбанизациялау үдерістерімен байланысты болуы мүмкін.
Жоғары өсу қарқыны мұнай орталықтарына тән болуы мүмкін. Болжамды кезеңнің соңына қарай әлдеқайда әртараптандырылған индустриялық орталық ретінде Ақтөбе халқы 385 мың адамға дейін өсіп, ал Ақтау және Атырау халқының саны тиісінше 317 және 318 мың адамды құрай отырып тең болуы мүмкін. Елдің басқа қалаларындағы сияқты экономика құрылымында сервистік салалар өз салмағын арттырған болады.
Қалалық агломерациялардың артықшылығын пайдалану үшін олардың қала маңындағы аймақтарын қалыптастыру және дамыту үдерістері маңызды болып табылады. Барлық қарастырылып отырған қалалардың әлеуеті орталық қаланың функцияларын шығарып, бөлу үшін әр түрлі типті қала маңы болып құруына жеткілікті болып келеді. Алайда, орналасу ерекшелігіне (халықтың аумақтық топтасуы, ауылдық, оның ішінде ірі қалалардың қала маңы аймақтарында орналасу сипаты) және инфрақұрылымның нашар дамуына байланысты қала маңының дамуын жандандыру үшін серіктес қалалар салуды, көлік желілерін және тағы басқа дамыту үшін инвестиция бөлуді қоса алғанда, мемлекеттік қолдау шаралары талап етілуі мүмкін.
Бастамашы сценарийдің іске асырылу мүмкіндігі агломерациялық дамуды мемлекеттік қолдау саясатының белсенді шараларына негізделген. Сонымен қатар осы жол Қазақстан үшін ең тиімдірек. Латынамерикалық сценарий бойынша «жалған урбанизациядан» айырмашылығы осы нұсқа бойынша урбанизацияны дамыту халықтың тұрмыс салтын жаңғыртуды көздейді, әрі бұл үдерістер индустрияландырумен емес, экономиканың сервистік салаларын дамытумен және постиндустриялық қоғамнан оның құндылық жүйесіне көшумен байланысты болады.
Сонымен қатар дамудың көп векторлы сценарийін іске асыру перспективасының мүмкіндігі анық көрінеді, оның шеңберінде жекелеген агломерациондық құрылым шегінде демографиялық дамудың әр түрлі нұсқалары қалыптасқандарын күшейтіп, жаңаларын құра отырып аумақтық контрактілер мен диспропорциялардың іске асырылатын болады.

5.2. Қазақстанда агломерациялардың реттелетін дамуы жөніндегі шаралар
Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының оңтайлы шарттарына сай келетін Қазақстан Республикасын агломерациондық дамытудың бастамашы сценарийін іске асыру әлеуетті ірі агломерациялардың теңгерімді өсімін ынталандыруға бағытталған өзара байланысты шаралар кешенін іске асыруды талап етеді.
Қазақстан Республикасындағы агломерациондық дамытуды қолдау саясаты қолайлы орта құру құралдарын қалалық агломерациялардың теңгерімді өсімін қамтамасыз етуге және олардың әрқайсысында туындайтын ерекше проблемаларды шешуге бағытталған тиімді нысаналы ынталандыру шараларын кешенді пайдалануға сүйенуі тиіс.
Әкімшілік-аумақтық саясат. Бірыңғай шаруашылық және әлеуметтік организм ретінде қалалық агломерацияның жұмыс істеуі оның құрамдас бөліктерін (орталық және перифериялық аудандардағы жағдайды қолдай отырып; қала маңы қалаларды мен өзекті қалаларды; іргелес ауылдық округтерді) дамытудың келісілген саясатын жүргізу қажеттілігін белгілейді.
Нақты басқару моделін таңдау және қабылдау кезінде бірқатар факторларды, оның ішінде агломерацияның «бейінін», әсіресе оның астаналық мәртебесінің болуы ескерілуі тиіс.
Халықты қоныстандыру саласындағы саясат. Халықты қоныстандыру саласындағы саясат әкімшілік-аумақтық саясатпен қоса қалалық агломерацияларды құру және олардың дамуын реттеудің ең тиімді тетіктерінің бірі болып табылады.
Ел аумағының айрықша ішкі дифференцияциясын ескере отырып, қоныстандыруды басқарудың қазақстандық үлгісі барлық агломерациялар үшін біртұтас болуы немесе олардың жетістігінің міндеттері мен тетіктерінің әмбебап жинағын қоюы мүмкін емес. Нақты қалалық агломерацияның дамуын басқарудың ерекше тәсілдерді қолдануды қарастыратын жеке бірегей сараланған модель қамтамасыз ету қажет.
Оған жергілікті қоныстандыру, экономикалық және табиғи ерекшеліктерді негіз етіп алу қажет:
Оңтүстік аймақ үшін (Алматы және Шымкент агломерациялары) қалалық агломерациялардың нақты контурларын қалыптастыруға оңтайландыруды және олардың ішкі құрылымын «кристалдандыруға» бағытталған шаралар ең өзекті модель болуы қажет. Екі жағдайда да агломерация ядроларынан бірнеше он километр радиусында шоғырландыру контръядерін (серіктес қалалар тұрпаты бойынша) құру өзекті болып табылады. Оңтүстік агломерацияларын дамытудың осындай моделінің бастапқы кезеңі – инфрақұрылымдық дамыту, орталық қалалардың тікелей әсері бар аймақ шегінде көлік-коммуникациялық қаңқаны құру. Мұндай сценарийді іске асырудың ұйымдастырушылық формасы – агломерациондық дамудың муниципаларалық үйлестіру кеңестерін құру.
Орталық белдеудегі қалалық агломерациялар агломерациядан тыс кеңістік бойынша жоғары автономдылығымен ерекшеленеді және сонымен бірге бір-бірінен айтарлықтай өзгеше болып келеді. Астана үшін жақын арадағы уақытта қала маңы аймағының жарыспалы дамуы туралы мәселе өзекті болады және бұл даму теңгерілген агломерациондық жүйені қалыптастыру принципінен тыс орталықтандырылған жолмен іске асырылуы тиіс. Осыған ұқсас тез өсіп жатқан Ақтау және Атырау қалалары үшін жақын арадағы перспективада қала аумағына жақын орналасқан инженерлік игерілуі төмен келген құрылымдық қосымша шоғырландыру мәселелері өзекті болады. Қарағанды агломерациясы үшін негізгі іс-әрекеттер агломерацияның қолданыстағы қосалқы орталықтарын сақтауға, оларда қазіргі заманғы қала құру базасын құру арқылы олардың дамуын қысқа мерзімді жоспарлауға бағытталуы тиіс.
Солтүстік және шығыс облыстарының (Ақтөбе, Павлодар – Ақсу, Өскемен) қалалық агломерациясы үшін бұл жерлерде қалалық агломерация орта мерзімді және ұзақ мерзімді перспективада мүмкін болатын өңірлік орталықтарды тарту аймағын, қоныстандыру жүйесін жетілдіруді қамтиды өңірлік орталықтарға жақын орналасқан аумақтардың агломерациондық ықпалдастырылуын кеңейтуді және қалалық агломерациялардың қосымша элементтерін жетілдіруді қарастыруы қажет. Таңдап алынған сценарийлерге байланысты осы агломерациялардың одан әрі жұмыс істеуі ұзақ мерзімді муниципаларалық немесе директивтік тәсіл шеңберінде реттелуі қажет.
Бюджеттік-салық саясаты. Әлемдік тәжірибеде қалалық агломерациялардың дамуын реттеу (ынталандыру және ұстау ретінде) мақсатында бюджеттік-салық саясатының құралдары кеңінен қолданылады.
Бюджеттік шешімдерді орталықтандырудың жоғары дәрежесі тән Қазақстан Республикасының жағдайында екі құралдың бірігуі орынды болып табылады:
қалалық инфрақұрылымды дамытудың негізгі жобаларын мемлекеттік бюджеттен қаржылық қолдау (толық қаржыландыруға дейін);
бизнес формаларының агломерациясы жұмыс істеу үшін негізгі, ең бірінші сервистік компанияларды, шағын және орта бизнес компанияларын қоса алғанда, сондай-ақ өнеркәсіптік компанияларды дамытуды ынталандыратын нысаналы салық ынталары және қала маңы мен серіктес қалалардың ауылшаруашылық шикізатын өңдеу бойынша қуаты.
Өнеркәсіптік саясат. Агломерациондық дамытуды қолдау саясатының контексінде өнеркәсіптік саясаттың құралдары қала агломерациялары шеңберінде нақты салалардың дамуын ынталандыру және шектеу үшін қолданылады. Өнеркәсіптік саясат агломерациялардың құрылуын және дамуын басқару бойынша жеке бағыт болып табылғанымен, елдің бірыңғай шаруашылық кешені шеңберінде аумақтарды дамытуды үндестіруге бағытталған өңірлік саясаттың басымдылығымен тығыз байланыста болады.
Тиісінше, өнеркәсіптік саясаттың өңірлік деңгейде және нақты агломерациялар деңгейінде іске асырылатын шараларын бөлуге болады.
Агломерацияларды өңірлік деңгейде дамытудың өнеркәсіптік саясатының ең кең таралған шаралары; мемлекеттің қаржылық қолдауымен мамандандырылған даму институттары (мемлекеттік корпорациялар, қорлар, басқарушы компаниялар) арқылы:
экономиканың дәстүрлі салаларын дамытуға бағытталған өнеркәсіптік кластерлерді;
жоғары технология саласында серпіліс жасау үшін технопарктер мен технополистерді;
экономиканың дамуын ынталандыру үшін еркін экономикалық аймақтар мен қалалық өңірлерді, сондай-ақ
жергілікті бизнес қауымдастықтарды желілік қолдау жүйесін құрумен байланысты.
Жеке агломерациялар деңгейінде өнеркәсіптік саясат әдістері көзделген мақсаттарға байланысты мыналарды қамтиды:
қалалық экономикаға инвестицияларды тартуға және жаңа кәсіпорындар мен жұмыс орындарын құрғаны үшін сыйлықақы беруге бағытталған жеңілдік жүйесін немесе керісінше;
өзек қалалардың сыртына (немесе жалпы агломерациядан тыс) жаңа объектілердің құрылысына тыйым салудан өндірістік қуатты шығаруға жағдай жасағанға дейін шектеу жүйесін.
Көлік саясаты. Көлік қалалық агломерациялардың пайда болуы және олардың жұмыс істеу мүмкіндігі ғана емес, қалалық жүйелердің өлшемі мен олардың морфологиясының да байланысы бар инфрақұрылымның өмірге қажетті элементтерінің бірі болып табылады. Айналма немесе доғалы магистральдармен жалғасқан қала маңы қысқа темір жолдар мен автомобиль жолдары олардың кеңістіктегі даму бағытын анықтай отырып қалалық агломерациялардың жоспарланған өсі болып табылады.
Мемлекеттің көлік инфрақұрылымының құрылысына қатысуы агломерациондық құрылымды тездетудің ең бір тиімді және нәтижелі тәсілі болып табылады. Дамыған елдердің озық тәжірибесі ең тиімді тәсіл қоғамдық, әсіресе жылдам рельсті көлікті басым дамытумен және қала маңы мен қала ішілік жолдарды ықпалдастырумен байланыстылығын көрсетеді.
Қазақстанның агломерацияларын қалыптастыру және дамыту үрдістерін жылдамдату үшін қолданыстағы көлік желісін жаңғырту және агломерациялар деңгейінде оның жаңа буындарын өсіруге мемлекеттің қаржылық қатысуы маңызды болып саналады.
Жалпы алғанда Қазақстанда агломерациондық орналастыруды дамыту перспективалары көліктік-коммуникациялық дамудың екі деңгейінің бірлесу негізінде құрылады: бір жағынан – бұл агломерационаралық байланыстың тұрақты жүйесін қалыптастыру (полимагистральдардың оңтайландырылған желісінің құрылысы), екінші жағынан – ішкі агломерациондық байланысты арттыру. Дамытудың екінші бағытын инфрақұрылымдық ғана емес, көліктің жаңа жедел және жартылай жедел түрлерін енгізуді қоса алғанда агломерация шегінде қала және қала маңы жолдарының жүйесін қайта жаңартуды қарастыратын технологиялық бағыт ретінде қараған жөн.
Агломерацияны дамытуды ынталандыру бойынша шаралар. Жоғарыда айтылғанның негізінде елде қала агломерацияларын дамытуды ынталандыруға және оларды елдің экономикалық дамуының динамикалық драйверлеріне айналдыруға бағытталған ең бір өзекті шаралар мыналар:
1. Халықтың тығыздығын және экономикалық белсенділкті арттыру саясаты. Оның мақсаты – өнеркәсіптік және сервистік әлеуетті арттыра отырып халықты қала орталықтарына «тарту».
Инвесторларды тарту үшін нысаналы ынталарды және инвестициялық тартымдылықты арттыру есебінен әлеуетті агломерациондық орталықтарда жаңа жұмыс орындарын құру. Бұл саладағы нақты басымдылықтар қарастырылатын агломерацияның ерекшелігіне байланысты түрленеді:
Астанада экономикалық белсенділікті тартудың негізгі факторларына мемлекеттік инвестициялар, мемлекеттік басқару саласында жұмыс жасайтындар тарапынан сұраныс, сондай-ақ, ірі ұлттық компаниялардың бас кеңселерінің болуы жатады. Сервистік секторды дамыту негізгі басымдылығына әкімшілік шығыстарды төмендету және мүлікті жалға берудің преференциондық режимдерін ұсыну арқылы қоғамдық тамақтану, қонақ үй бизнесі және рекреациондық қызметтердің инфрақұрылымын қалыптастыруды қолдау жатады.
Іскерлік (ең бірінші консультациялық және аудиторлық) және қаржылық қызметтер секторын дамытудың маңызды резервіне ірі компаниялардың бас кеңселері тарапынан сұраныстың болуы жатады. Тиісті қызметтер секторына инвестицияларды тарту үшін салық ынталарын (ең алдымен әлемдік тәжірибеде ең жоғары тиімділігін көрсеткен табысқа арналған салық бойынша жеңілдіктер) пайдаланудың маңызы бар.
Қызметтер секторы белсенді түрде дамып келе жатқан Алматы және Шымкент қалаларында жаңа сервистік кәсіпорындарды құру және тіркеу бойынша әкімшілік рәсімдерді жоғары деңгейде жеңілдету қажет. Бұл әсіресе сервистік сектордың шағын кәсіпорындарын «көлеңкеден алып шығуда» Шымкент үшін өзекті мәселе болып табылады. Сонымен қатар, елдің ірі экономикалық орталығы ретінде Алматы жұмыс жасайтындарды жоғары білім деңгейін қажет ететін өнеркәсіптік және сервистік салаларға шетел инвестицияларын тарта алатын әлеуетке ие.
Инвестицияларды (оның ішінде өнеркәсіптің жоғары технологиялық салаларына) тарту үшін салық ынталары және қаржыландырудың преференциондық шарттарын (оның ішінде кредиттік ресурстардың қол жетімділігін арттыру және кредиттер бойынша пайыздық ставканы жартылай субсидиялау) құру пайдаланылуы мүмкін.
Екі ірі өнеркәсіптік орталықтарда (Қарағанды, Павлодар, Өскемен) жетекші ұлттық және шетелдік өнеркәсіптік инвестор-компанияларды тарту бойынша таргетивті шараларды пайдалану қажет. Табысты арттыру және өнеркәсіпте жұмыс жасайтындардың білім деңгейін арттыру өнеркәсіптік агломерациялардың теңгерімді дамуына ықпал ете отырып қызметтерге сұраныстың артуына септігін тигізеді.
Инвестициялық тартымдылығы негізінен көмірсутегі секторымен (Атырау, Ақтөбе, Ақтау) байланысты қалаларда ең басты басымдылық тұтынылатын өнімге және негізгі коммерциялық қызметтерге арналған сұранысты оқшаулаумен байланысты. Бұл агломерация шеңберінде төлем қабілеті бар сұранысты ұстап қалады және олардың тартымдылығын халықты «тарту» орындары ретінде көтереді.
Тұрғын үй, коммуналдық және әлеуметтік-рекреациялық инфрақұрылымды салуға (оның ішінде, мемлекеттік-жеке серіктестік шартында) мемлекеттік инвестицияларды іске асыру және жеке инвестицияларды көтермелеу. Жеке инвестициялардың әлеуеті Алматыда, ал Атырау және Ақтауда (мұнай өндіретін жетекші өңір орталықтары ретінде) орта мерзімді перспективада жоғары болып келеді. Астанада жеке инвестициялардың үлесі артатын болады, алайда мемлекеттік инвестицияларға түсетін салмақ абсолюттік жағдайда маңызды болып келеді. Қалған әлеуетті агломерациондық орталықтарда мемлекет негізгі инвестициялық ойыншы ретінде қала беретін болады.
Инвестициялардың өмір сүрудің «негізгі» жағдайын ғана емес, «жайлылық инфрақұрылымын» құруға да бағытталуы тиіс. «Жайлылық инфрақұрылымы» (сапалы денсаулық сақтау және қоғамдық тамақтану, салауатты өмір салтын ұстану қызметі, рекреациондық қызметтер) табысы көп жоғары білікті мамандар үшін қалалық ортанын тартымдылығын құрайды. Мұнда «орта тапты» өкілдердің төлем қабілеттілігінің сұранысына бағытталған жеке инвестицияларды тарту үшін ең жоғары әлеует бар.
Ауыл халқының өмір сүру деңгейін және сапасын арттыру, сондай-ақ олардың бейімделуін ынталандыру бойынша іс-шаралар. Бұл іс-шаралар негізгі екі мақсатта жүргізіледі. Біріншіден, ауыл халқының ең мобильды бөлігі ретінде ауыл жастарының әлеуметтік-мәдени және білім деңгейін арттыру олардың қала өміріне тез бейімделуге дайындығын, сапалы жұмыс орындарын табу мүмкіндігін, өмір сүру жағдайына талап қоюды және сапалы қызметтерге сұраныстың болуын қамтамасыз етеді.
Екіншіден, ауылдық жердегі өмір сүру сапасын жалпы арттыру (бірінші кезекте денсаулық сақтау жүйесін дамыту, әлеуметтік және зейнеткерлік қамтамасыз ету есебінен) халықтың жаппай қалаға келуіне әкеліп соғатын «латынамерикалық» сценарийден құтылуға мүмкіндік береді. Бұл шарт әсіресе елдің демографиялық көшуі аяқталмаған өңірлерінде пайдалану өзектілігіне ие, мұнда орта мерзімді перспективада ауылдан қалаға шұғыл көші-қон қаупі байқалады.
2. Көлік инфрақұрылымын дамыту саясаты. Оның негізгі мақсаттары – агломерациялар ішіндегі көлік коммуникацияларын жеңілдету мен олардың маңындағы аудандармен және негізгі нарықтармен байланысын жақсарту.
Қалалық көлік инфрақұрылымының функциялары ең алдымен халықты тұратын жерінен (перифериялық қалалар мен қала маңын қоса алғанда) жұмыс орнына дейін көлікпен тасымалдауды, сондай-ақ өнеркәсіптік және сервистік инфрақұрылым объектілеріне еш кедергісіз қызмет көрсетуді қамтамасыз етумен байланысты. Басқа объектілерді орналастыруға болмайтын көлік инфрақұрылымын салу үшін жеткілікті аумақты алдын ала сақтап қалуға мүмкіндік беретін агломерацияларды дамытудың ұзақ мерзімді жоспарларын әзірлеу үлкен рөл атқарады.
Негізінде агломерациондық орталықтардың көлік инфрақұрылымын дамыту міндетін дұрыс түсіну маңызды. Бұл жерде мәселе «көлік кептелістерінен шығу» немесе «қала орталығында тұраққа еркін қою мүмкіндігін қамтамасыз етуде» емес, негізінен көп адамды қала аумағындағы нақты объектілерге мүмкіндігінше аз уақытта жеткізу болып табылады. Бұл жұмыс орындары мен халық санының теңгерімді өсуіне қажетті агломерациондық орталықтарды тиімді дамытудың басты шарттарының бірі.
Кросс-агломерациондық көлік инфрақұрылымын дамыту.
Қазақстанның кеңістіктік дамытудың өсьті жүйесін қалыптастыру ерекшеліктері мен перспективасын ескере отырып, дамытуға негізгі акцент жасау орынды:
елдің ең ірі екі агломерациясын байланыстыратын Астана – Алматы толық ауқымды көпфункциялық көлік дәлізін;
Ресейдің, Қазақстанның, Белоруссияның Кеден одағын қалыптастыру жағдайындағы рөлі артатын елдің жетекші экономикалық орталығын тез дамитын шекаралас орталықпен қосатын Алматы – Қорғас бағыты бойынша көлік және іскерлік инфрақұрылымды;
Агломерациялық орталықтарға көші-қонның ең жоғары әлеуеті бар елдің халық көп орналасқан өңіріне қызмет көрсететін Оңтүстік көлік өсін;
Бұл ретте, бұл көлік дәліздерінің функциясы өсьті магистральдардың бойымен қала орталықтарының тізбегін қалыптастырумен емес, халықтың және тауар ағындарының қозғалысын жеңілдетумен байланысты екенін ескеру қажет;
Халықтың тығыз орналаспауына байланысты, соңғы тапсырма кем дегенде алдымыздағы 20-30 жылда іске асуы мүмкін болмайды. Негізінен, перспективада 10-15 жыл ішінде Алматы – Қорғас бағыты бойынша агломерациялық дамудың толыққанды нәтижесін күтудің өзі де мүмкін болмай отыр.
3. Тұрғындардың жұмыспен қамтылу және әлеуметтік пен әкімшілік қызметтердің толық жиынтығына, ескі және инфрақұрылымы дамымаған өңірлерден жаңғыртылған өндірістік және тұруға болатын өңірлерге көшіру мүмкіндігіне тең қолжетімділікті қамтамасыз етуге бағытталған агломерациялардың теңгерімделген дамуын қамтамасыз ету бойынша шаралар.
Қаланы дамытуды жоспарлау тетіктерін жетілдіру. Агломерациялардың қалыптастырылуын ескере отырып, қазіргі заманғы аумақтық жоспарлаудың маңызды міндеттері – бұл агломерация экономикасының индустриялықтан сервистік мамандандырылуға ауысу үдерісін ескергенде аумақты функционалдық аумақтандыру; көлік инфрақұрылымының дамуын жоспарлау; әлеуметтік инфрақұрылым мекемелеріндегі қажеттілікті бағалау; еңбек көшіп-қонушылары үшін халықты орналастырудың схемаларын және бейімделу тетіктерін әзірлеу; жобаларды өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылыммен, жұмыс күшімен қамтамасыз ете отырып, мемлекет немесе бизнес қаржыландыратын ірі инвестициялық жобаларды ұштастыру. Қазақстанда аумақтық жоспарлауды жаңғырту ірі агломерацияларды ойдағыдай дамытудың қажетті талабы болып табылады.
Әкімшілік біріктіруге әрекет жасамай агломерация құрамына кіретін аумақтық құрылулардың өзара байланысын үйлестіруге бағытталған дәйекті саясат жүргізу. Республикада аталған мәселе бойынша елеулі прогресс бар (Алматы қаласы, оның қала маңы және Алматы облысының билік органдарын өзара байланысқа тарта отырып). Осыған ұқсас мәселелер барлық агломерацияларда пайда болатынын ескеру қажет және өзара әрекеттің тиісті тетіктерін (әр деңгейдегі билік органдарының қатысуымен нақты агломерацияларды дамыту мәселелері бойынша консультациялық комиссияларды қоса алғанда) оңайлатылған режимде құру қажет.
Бұл ретте:
инвестициялық ахуалды жақсартуға мүмкіндік беретін қала мен облыстың инвестициялар үшін бәсекелестігін шектейтіндіктен Алматы қаласының әкімшілік шекарасын тиімді кеңейту бірінші кезектегі міндет болып табылмайды; қолданыстағы әкімшілік-аумақтық бөліністе қала маңы аймақтың дамуын қашықтықтан басқарудың шамадан асу мәселесінің шешімі өзекті болып келеді;
елдің даму стратегиясымен қала және қала маңы аймақтардың мүддесін үйлестіруге қабілетті агломерациялардың дамуын басқарудың бірыңғай жүйесін қалыптастыру тиімді болып келеді; бұл ретте үйлестірушінің қызметтерін Экономикалық даму және сауда министрлігі атқарады;
Қала инфрақұрылымын дамыту жобаларына белсенді түрде қаржылық қолдау көрсету. Биліктің аумақтық органдарының тең бағалы емес қаржылық мүмкіндіктерін ескере отырып, қаржылық әсердің тиісті түрде сай келмеуін түзету бойынша негізгі функциясы орталық бюджетке жүктелген. Қазіргі уақытта осы қызметтің орындалу белсенділігін арттыру үшін оңтайлы жағдай жасалып отыр: Астананың қала инфрақұрылымын дамытумен байланысты капиталды көп қажет ететін жобаларды аяқтаумен байланысты, басқа агломерациялардың пайдасына ресурстарды маневрлеу мүмкіндігі пайда болады.
Бұл ретте, Алматының өз қаржы ресурстарымен кең түрде қамтамасыз етілгеніне қарамастан, елдің ескі агломерациясы проблемаларының ауқымы оның бюджеті мүмкіндігінің шегінен шығатындықтан, мұнда да негізгі инфрақұрылымдық жобаларды (ең бастысы көлік) қаржыландыру қажет болып отыр.
Агломерация аумағында экономиканың перспективалы салаларында өндірістік қуаттарды құрайтын және/немесе тиісті салаларда тапшы кәсіби құзыретті жасауға мүмкіндік туғызатын инвестор-компанияларға (шетелдік және ұлттық) нысаналы салық жеңілдіктерін ұсыну. Осыған ұқсас схема Қазақстанда таратылды, ол қазіргі таңда өнеркәсіпті жаңғырту тұрғысынан алып қарағанда әлемдік тәжірибеде тиімді болып табылады. Енді оның әлеуеті агломерациялық дамытуды қолдау үшін пайдаланылуы керек.
Бұл ретте, жеңілдіктердің ауқымы (бірінші кезекте - дәстүрлі түрде ең тиімді болып саналатын пайдаға салынатын салық бойынша жеңілдік) тиісті аголомерацияларды экономикалық дамытуға қосқан инвестор-компаниялардан күтілетін салымдарына тең болуы керек.
Бұл ретте, көзге көрінетін саны аз анық жағдайларды қоспағанда (мысалы, Ақтауда, Атырауда және Ақтөбеде мұнай және газ өндіретін өнеркәсіпке арналған жабдықтардың өндірісінің оқшаулануын қолдау) жеңілдікті алушы-компаниялардың мамандандырылуының белгіленген салалық көрсеткіштері тиімсіз: жеңілдіктер инвесторлар ұсынған нақты жобаларды жеке қарау негізінде ұсынылуы тиіс, бұл агломерацияларды салалық дамытудың перспективалы бағыттарын нарықтық жолмен анықтауға мүмкіндік береді.
Арнайы экономикалық режимі бар аймақтардың шеңберінде салықтық ынталандыру әдістерін пайдалану. Бұл ретте, өнеркәсіп салаларын және қазіргі заманғы технологиялық базадағы қызметтер аясын кең ауқымды дамыту үшін білікті еңбек ресурстарының объективті тапшылығын ескере отырып, тиісті жеңілдіктер тек жеке компаниялардың инвестицияларын ғана көтермелеп қоймай, олардың жұмыс күшін дайындау бағдарламасын іске асыруын, сондай-ақ білікті қызметкерлердің көшіп келуін (жеке тұлғаларға салынатын салықтар бойынша жеңілдіктер) де көтермелеуі керек. Бұндай жеңілдіктер тек дәстүрлі ЕЭА («Қорғас» ХШЫО айналасындағы арнайы аймақ сияқты) емес, сондай-ақ өнеркәсіптік аймақты қоса алғанда дамудың қалалық аймақтарында да ұсынылуы мүмкін.
Негізінен, Алматының Алатау ауданының өнеркәсіптік аймақтарына өнеркәсіптік инвестицияларды белсенді түрде «тарту» үшін жаңа инвестициялар жобалары бойынша екі жылдық салық демалыстарының тетіктерін пайдаланған жөн, инфрақұрылымды дамытуға мемлекеттік салымдарды ескергеннің өзінде жұмыс күшінің әлдеқайда қымбат факторы тиісті аумақта өндірісті оқшаулауға өнеркәсіптік компаниялардың қызығушылығын тоқтатады. Бұл ретте, қала аймақтарында ұсынылатын жеңілдіктердің нысаналы бағыты нақты агломерациялардың ерекшеліктерін ескеруі тиіс:
Астана және Алматы жағдайында жеңілдіктер «іскери даму аудандарына» жоғары технологиялық және «зияткерлік» қызметтерді (қаржылық, аудиторлық, құқықтық, логистикалық) ұсынатын компанияларды тарту үшін пайдаланылуы тиіс, бұл Орталық Азияда желілік функцияларды орындайтын «әлемдік қалалар» деңгейіне елдің екі жетекші агломерациясының шығуына мүмкіндік береді;
Алматы қаласында, оның қала маңында (Алматы облысына әкімшілік бағынышты) және «ескі» өнеркәсіп орталықтарында (Қарағанды, Павлодар және Өскемен) салықтық ынталандырудың мақсаты өнеркәсіптік дамытудың аумақтық белгіленген аймақтарына агломерацияның орталық аймағынан өнеркәсіптік қуаттарды шығару, қазіргі заманғы технологиялық негізде оларды тиімді жетілдіру үшін ынталандыру, сондай-ақ жаңа қазіргі заманғы өнеркәсіптік объектілерді жасауға инвестицияларды тарту болып табылады;
Алматыны дамыту тұрғысынан алып қарағанда «Қорғас» ХШЫО жобасының жетістігі және жеке алғанда оның жанында өнеркәсіптік дамудың арнайы аймағын жасау жоспары маңызды орынға ие болады, онда тек өнеркәсіптік-инвестициялық ғана емес, сонымен қатар еңбек қызметін (жаңа аумаққа көшу және орналасу кезеңінде жеке тұлғалардың кірістеріне салынатын салықтар бойынша жеңілдіктер) салықтық ынталандыру құралдарының кең спектрі пайдаланылуы тиіс.
Іске асырылатын шаралардың және бұнда пайдаланылатын мемлекеттік саясат құралдарының нақты параметрлері олардың экономикалық және демографиялық әлеуетін, сондай-ақ оларды дамытуға қойылатын ерекше проблемаларды толық есепке алу мақсатында нақты қалалық агломерацияларына қатысты әзірленуі тиіс.
2011 – 2020 жылдар аралығында орналастыруда және экономикалық белсенділік құрылымының жүйесінде төрт жетекші агломерациялар - Астана, Алматы, Шымкент және Ақтөбе жетекші рөлге ие болады. Аталған жағдай оларды дамытудың бастапқы сценарийінің іске асуын қамтамасыз ететін тиісті агломерацияларда әлеуметтік-экономикалық және демографиялық үдерістерді басқаруға басты назар аудару қажеттігін анықтайды. Осындай басқарудың негізі 2020 жылы дейінгі кезеңде оның нысаналы бағыттарын және олардың жетістіктерінің нақты құралдарын анықтайтын агломерациялық дамытуды қолдау жоспары болуы керек.
Астана – жаһандық маңызы бар қала, іскерлік қызметтердің дамыған секторымен Орталық Азия өңіріндегі басты қаржылық-экономикалық орталықтардың бірі.
Агломерация халқының күтіліп отырған саны - шамамен 1,1 млн. адам.
Мамандандырылу басымдықтары:
агломерацияның ядросы – қаржылық қызметтер (ірі ұлттық компаниялардың бас кеңселеріне сұранысқа бағдарлана отырып); іскерлік қызметтер (аудит, консалтинг, жарнама, маркетинг және дистрибуция); девелоперлік қызметтер (жобаларды әзірлеу кезеңі); қонақ үй бизнесі, рекреация және қоғамдық тамақтану;
қала маңы аймағы – бөлшектік сауда (супер- және гипермаркеттер); девелоперлік бизнес (жобаларды әзірлеу кезеңі); рекреациялық қызметтер (бизнес-класс сегментіне басым бағытталумен); агломерация ядросына сұранысқа бағдарлана отырып ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру және іске асыру (оның ішінде супер- және гипермаркеттер, орта және бизнес-класстың қоғамдық тамақтандыру компаниялары тарапынан жоғары сапалы өнімге сұраныс); маңызды инновациялық құрамдауышы бар өнеркәсіптік стартаптар (ең алдымен - агломерация ядросы сұранысына бағдарланумен тұтыну тауарларын өндіру).
Агломерациялық үдерістерді қолдаудың негізгі басымдылықтары - іскерлік және қаржылық қызметтердің кластерін қолдау арқылы сервистік секторды әртараптандыру (мемлекеттік басқару қызметтерінде мономамандандырылудан қалдық); орналастырудың және экономикалық белсенділіктің дамыған қала маңы аймағын қалыптастыру; өңдеуші өнеркәсіптерде стартап-жобаларды іске асыру үшін инвестицияларды нысаналы тарту.
Алматы – жаһандық маңызы бар қала, іскерлік қызметтердің және өңдеуші өнеркәсіптердің белсенді инновациялық салаларын дамыту орталығы, елдің басты логистикалық-көлік хабы.
Агломерация халқының күтіліп отырған саны – 2,5–2,6 млн. адам.
Мамандандырылу басымдықтары:
агломерацияның ядросы – іскерлік қызметтер (аудит, консалтинг, жарнама, маркетинг және дистрибуция; инжиниринг, патенттік сервистер және инновацияларды коммерциализациялау бойынша басқа да қызметтер); көлік-логистикалық қызметтер (контрактация, тауар ағындарын жоспарлау); қаржылық қызметтер; қонақ үй бизнесі және қоғамдық тамақтану;
қала маңы аймағы – ұлттық нарықтың сұранысына бағдарланумен өңдеуші өнеркәсіп кәсіпорны (бұл ретте агломерация ядросына сұраныс, бәсекеге қабілетті өнімдерді шығаруға қажетті ауқымның тиімділігін қамтамасыз етеді); бөлшектік сауда (супер- және гипермаркеттер); көлік-логистикалық қызметтер (қайта тиеу терминалдары, қойма қуаттары); девелоперлік қызметтер (жобаларды іске асыру кезеңі); рекреациялық қызметтер (бизнес- және орта тап сегментіне басым бағыттармен); агломерация ядросы сұранысына бағдарлана отырып ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру және іске асыру (оның ішінде супер- және гипермаркеттер, орта және бизнес-класс қоғамдық тамақтандыру компаниялары тарапынан жоғары сапалы өнімге сұраныс);
Агломерациялық үдерістерді қолдаудың негізгі басымдықтары – агломерация мен қала маңы ядросының көлік байланысын арттыру; халықтың және экономикалық белсенділіктің қала маңы аймағына жылжуын ынталандыру; іскерлік және логисти көлік-логистикалық қызметтер кластерінің дамуын қолдау; өңдеуші өнеркәсіпте өнеркәсіптік қуаттарды және стартап-жобаларды жаңғырту үшін инвестицияларды нысаналы түрде тарту.
Шымкент – қызметтер саласында шағын кәсіпкерліктің қуатты секторымен ауыл шаруашылық өндірісінің және тамақ өнеркәсібінің жетекші орталығы.
Агломерация халқының күтіліп отырған саны – 1,1–1,2 млн. адам.
Мамандандырылу басымдықтары:
агломерацияның ядросы – сауда және дистрибуция (жұмыспен қамтуды өзіне тартатын қуатты бөлшек сауда секторын сақтаған кезде көтерме сауда операцияларын басымды дамытумен); ішкі және әлеуетті сыртқы нарықтарға арналған бағыттармен тамақ өнеркәсібі; қоғамдық тамақтандыру қызметтері және тұрмыстық қызметтер (шағын бизнес компанияларын басымды дамыту негізінде);
қала маңы аймағы – ауыл шаруашылығы өндірісі және ауыл шаруашылығы өнімдерін бастапқы өңдеу (ішкі және экспорттық нарықтарға бағдарлана отырып, сондай-ақ агломерация ядросы кәсіпорындарында өңдеудің жоғары сатысына шыға отырып жаппай өндіріс).
Дамытуды қолдаудың негізгі басымдылықтары – шаруашылық инфрақұрылымының объектілерін орналастыру және жайғастыру үдерістерін басқару үшін қалалық аймақтандыру принциптерін жүйелі түрде іске асыру; бірегей сервистік секторды дамытуды ынталандыру; ауалшаруашылығы өндірісінің және тамақ өнеркәсібінің кластерінің қалыптастырылуын қолдау.
Ақтөбе – әртараптандырылған өнеркәсіптің, шағын кәсіпкерліктің жетекші орталығы.
Агломерация халқының күтіліп отырған саны – 0,4–0,5 млн. адам.
Мамандандырылу басымдықтары:
агломерацияның ядросы – машина жасау, мұнай-газ саласына арналған жабдықтар және химия өнеркәсібі сияқты өнеркәсіптің өңдеу саласының мұнай-газ саласының дамуымен байланысты металлургиялық және ферроқоспалардың өндірісінің жоғары технологиялық түрлері; металл құрылыстарын, құрылыс материалдарын, шыны пластик құбырларын шығару; электр техникалық және медициналық жабдықты шығару; тері-былғары және киіз өнімі мен жылу изоляциялық тақталарды шығарумен жүн мен теріні бастапқы өңдеу;
табиғи аумақ – ауыл шаруашылығы өндірісі және агроөнеркәсіптік өнімді бастапқы өңдеу (агломерация ядросына және өңірлік нарықтарға сұранысқа бағдарлана отырып, сонымен қатар агломерацияның ядроларындағы кәсіпорындарға қайта өңдеудің әлдеқайда жоғары бөліністеріне шығумен); көлік-логистикалық қызметтер (қайта тиеу терминалдары, қоймалық қуаттар); рекреациялық қызметтер (агломерациялар ядросына сұранысқа бағдарлана отырып тұтыну тауарларын шығару бойынша шағын өнеркәсіп жобалары).
Дамуды қолдаудың басты басымдықтары – мұнай-газ секторын мультипликациялау және өңдеу өнеркәсібіндегі жобаларды іске асыру үшін инвестицияларды нысаналы тарту; жаңа жобаларды және шағын бизнесті қолдау үшін инновациялық және кәсіпкерлік инфрақұрылымды қалыптастыру; көлік-логистикалық қызметтер (қайта тиеу терминалдары, қоймалық қуаттар); қоныстандырудың дамыған қала маңы аймағын және экономикалық белсенділігін қалыптастыру.
Ұсынылып отырған шаралар кешенін іске асыру Қазақстан Республикасында агломерациялық дамуды басқарудың тиімді саясатының алғашқы қадамы болып табылады. Іске асырылатын шаралардың және бұл ретте пайдаланылатын мемлекеттік саясат құралдарының нақты параметрлері олардың экономикалық және демографиялық әлеуетін, сондай-ақ оларды дамытуға қойылатын ерекше проблемаларды толық есепке алу мақсатында нақты қалалық агломерацияларға қатысты әзірленуі тиіс. Осыған орай әрбір перспективалы агломерация үшін Агломерациялық дамытуды қолдау жоспарларын әзірлеген жөн. Елдің негізгі үш агломерациясын дамытуды қолдаудың негізгі шаралары Болжамды схемаға 50-қосымшада көрсетілген.

5.3. Халықты қоныстандыру жүйесін дамыту (халықты орналастыру жүйесінің схемасымен бірге)
Қазақстанның перспективадағы экономикалық және индустриялық дамуымен халықты қоныстандыру жүйесін дамыту да байланысты болады, оған демографиялық үдерістердің динамикасы мен географиясы шешуші әсерін тигізеді.
Демографиялық жағдай болжамы. 2020 жылға дейінгі Қазақстан халқының саны және жыныстық өсуі бойынша болжамды есептеулер - бала туу, сондай-ақ болжамды жорамалдарды, әр жастағы ер адамдар мен әйелдердің қайтыс болу жағдайын есепке ала отырып, жас айырмашылығы коэффициенттерін қолданып 2009 жылдың басында халықтың біржылдық жыныстық өсу құрылымының негізінде жастарды жылжыту әдісімен (құрамдауыш әдісімен) үш нұсқада іске асырылды.
Болжамның барлық нұсқаларында репродуктивті стереотиптер мен жас ұрпақ құрылымының өзгеруін ескергенде, бала туу деңгейінің төмендеуі болжанып отыр. Болжанып отырған кезеңде халықтың қартаю үдерісі артады және соның салдарынан табиғи өсу біршама қысқарады. Кейбір жағымды әсерді көші-қон факторы тудырады.
Болжамның базалық нұсқасы бойынша Қазақстанның күтіліп отырған халық саны 2020 жылдың аяғында 18,4 млн. адамды құрайды және 2009 жылмен салыстырғанда 14,9%-ға артады. Алайда, өсім елдің барлық өңірлері үшін бола бермейді: үш солтүстік облыстарда (Солтүстік Қазақстан, Ақмола және Қостанай), сонымен қатар Шығыс Қазақстан мен Павлодар облысында 2020 жылға қарай халық санының 7,7%, 4,3% және 1,2% азаюы күтілуде. Жоғары өсімдер Алматы (135,0%) және Астана (166,9%) қалаларында, Маңғыстау облысында (151,5%), Оңтүстік Қазақстан облысында (125,3%) Атырау облысында (125,3%) байқалады.

19-кесте. ҚР халқының болжамды саны (базалық нұсқа)

адам

Өңірлердің атауы	2009 жыл (халық санағының нәтижелері бойынша)	2015	2020	2009 – 2020 жылғы өсу-азаю (халық санағының нәтижелері бойынша), % алғанда
Қазақстан Республикасы	16009600	17440680	18396250	114,9
Ақмола	737500	724234	712719	96,6
Ақтөбе	757800	817513	863330	113,9
Алматы	1807900	1991133	2108772	116,6
Атырау	510400	584951	639547	125,3
Батыс Қазақстан	598900	628533	639290	106,7
Жамбыл	1022100	1099417	1146684	112,2
Қарағанды	1341700	1372801	1387729	103,4
Қостанай	885600	851205	821054	92,7
Қызылорда	678800	737409	774370	114,1
Маңғыстау	485400	625114	735231	151,5
Оңтүстік Қазақстан	2469300	2824512	3115325	126,2
Павлодар	742500	745951	733415	98,8
Солтүстік Қазақстан	596500	551108	515575	86,4
Шығыс Қазақстан	1396900	1377211	1336870	95,7
Астана қаласы	613000	878451	1023370	166,9
Алматы қаласы	1365600	1631135	1842969	135,0

2020 жылы қарай халықтың табиғи қозғалысының коэффициенті (бұдан әрі - ТҚК) 2010 жылы 13,65‰-дан бастап 2020 жылы 9,03‰-ға дейін, туудың жалпы коэффициентінің төмендеуіне байланысты 2010 жылы 23,09‰ бастап 2020 жылы 17,49‰-ға дейін ақырындап төмендейтін болады.
Елдің өңірлер бөлінісінде 8 өңірде ТҚК көрсеткіші республикалық орташа деңгейден төмен, ал 4 облыста (Ақмола, Қарағанды, Павлодар, Шығыс Қазақстан) ТҚК көрсеткіші (2,53‰-ға төмен) ең төмен болып келеді. Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстарында 2020 жылға қарай ТҚК теріс көрсеткіштері (тиісінше -1,42‰ және -2,04‰) күтілуде. Халықты келешек ұрпақпен алмастырылу көрсеткіші (бала туудың жиынтық көрсеткіші) ел бойынша бүтіндей алғанда репродуктивті жастағы 1 әйелге 2,72 туудан бастап 2020 жылы 2,45 дейін төмендейді. (Болжамдық схемаға 53-56-қосымшаларда көрсетілген). Ақмола, Қарағанды, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан және Шығыс Қазақстан облыстарында халықтың тарылған туу көрсеткіштері артатын болады.
Болжамдалып отырған кезеңде қала халқының саны 2020 жылы елдің барлық халқының 60% құрай отырып, 27, 4%-ға артады.
Өлім-жітім деңгейін біртіндеп төмендету күтіліп отырған өмір сүру ұзақтығын: 2015 жылы – 70,3 жасқа, 2020 жылға қарай – 72,4 жасқа арттыруға мүмкіндік береді.
Қазақстан халқының жас құрылымы халықтың қартаю үдерісінің күшеюімен сипатталатын болады, өйткені 2010 – 2020 жылдары 65 және одан жоғары жастағы халықтың үлес салмағы 6,9%-дан 8,2%-ға дейін артады. Бұл ретте еңбекке қабілетті жастағы халықтың үлес салмағы осы кезеңде 2010 жылы 68,4%-дан 2020 жылы 63,7%-ға дейін азаяды. Халықтың қартаю үдерісі әсіресе солтүстік және шығыс облыстарда артатын болады. Халықтың «жастық» жас құрылымы оңтүстік және батыс өңірлерде көрініс табатын болады.
Перспективада 2020 жылға қарай Қазақстанда халық санының өсу қарқыны табиғи өсу көрсеткішінің төмендеуіне байланысты ақырындап төмендейтін болады.
Перспективада сыртқы көші-қонның (11,0 мың адам) оң сальдосының сақталатынын күтуге болады, бұл республикаға оралмандарды қайтару бойынша жалғасын тапқан мемлекеттің саясатымен және өтпелі кезеңде көші-қон тұлғалардың қалғанын қайтару бойынша жалғасын тапқан үдеріспен байланысты болады.
Ішкі көші-қон болжамының базалық нұсқасы көші-қон жылмалылығының төмендейтінін көрсетеді. Өңірлер бөлінісінде көші-қонның оң сальдосы 2020 жылға қарай Астана (17,2 мың адам) және Алматы (22,4 мың адам) қалаларында, сондай-ақ Маңғыстау (6,6 мың адам), Алматы (1,5 мың адам), Атырау (1,3 мың адам) және Ақтөбе (1,0 мың адам) облыстарында көрініс табады (Болжамды схемаға 55-қосымшада көрсетілген).
Шетелдік жұмыс күшін тартудың болжамды саны 2010 жылы 62,9 мың адамнан 2020 жылы 132,7 мың адамға дейін артатын болады.
Халықтың көшіп-қонуы елдегі демографиялық жағдайға елеулі әсерін тигізеді. Ішкі көші-қон саясатын реттеу төмендегілерге бағытталуы тиіс:
жұмыс күшінің аумақтық жұмылдырылуын арттыру үшін экономикалық жағдай жасау (тұрғын үй нарығын және еңбек нарығын тең қалыпты дамуын қамтамасыз ету), әсіресе халықтың көшіп-қонуының кемуі болжанып отырған солтүстік және шығыс өңірлерде;
өңірлік еңбек нарықтарының теңгерімділігін қамтамасыз ету үшін экономикалық белсенді халықты аумақтық қайта жайғастыруды ынталандыру тетіктерін әзірлеу.
Ішкі көші-қон мәселесін перспективада экономиканың аумақтық құрылымын өзгертудің және жайғастырудың әлдеқайда тиімді жүйесін жасау әдісі ретінде қарастыру қажет.
Аумақтық құрылымдарды дамытудың негізгі бағыттары елдің негізгі экономикалық және адами әлеуетін шоғырландыратын қалалық агломерацияларды қалыптастырумен және оны қарқынды дамытумен байланысты болады. Бір мезгілде санын азайту және қоныстандыруды көбейту болжанып отыр, бұл перспективалы емес және шағын қалалардан халықты ірі қалаларға белсенді түрде көшіруді де қамтиды. Бос өңірлердің болуын ескере отырып, көшіп-қонушылар ағынын қабылдау үшін, аталған өңірлер тұрғын үй және басқа да мемлекетпен кепілдендірілген әлеуметтік қызметтерге бағасы бойынша қолжетімділік қамтамасыз етілген серіктес-қалаларда жасалуы мүмкін.
Қазіргі заманғы өндіріс пен қызметтерді инновациялық дамыту үшін агломерациялар білікті қызметкерлердің ағынын қажет ететін болады, олардың ағыны елдің басқа өңірлерінен көшіп келу есебінен қамтамасыз етілуі мүмкін. Бұл ретте агломерацияларды дамытумен қатар, еңбекті көп қажет ететін өндірістерін және қызмет түрлерін құруға қатысты халық тығыз орналасқан аумақтардың демографиялық және еңбек әлеуетін кеңінен пайдалану қажет.
Осылайша арнайы шаралар мен бағдарламаларды қабылдау арқылы ел үшін қажетті және тиімді бағыттарда ішкі көші-қонды ынталандыру және қолдау қажет. Ішкі көші-қонды мемлекеттік саясат шараларымен шектеу қалған тұрғындардың әлеуметтік проблемаларының көбеюіне және кедейшіліктің кең ошақтарының сақталуына алып келеді, оларды экономикалық перспективалардан қол үздіреді. Бұндай шаралар ерекше таңдау жасау сипатына ие болап, көші-қон ағынын арттыру халықтың әлеуметтік-экономикалық проблемаларының шиеленісуіне әкеп соғатын қалаларға іріктеліп қолданылуы мүмкін.
Ішкі көші-қонды ынталандыру, республика халқының негізгі бөлігінің қалаларда және ірі елді мекендерде тұруы адами капиталды дамытудағы негізгі әлеуметтік игіліктерге республика тұрғындарының тең қолжетімділігін қамтамасыз ету міндетін оңай шешуге мүмкіндік береді.
Қоныстандыру жүйелерін дамыту. Ірі және үлкен қалаларға бұдан да белсенді ішкі көшіп-қону 2015 – 2016 жылдары іске асырылатын болады. Бұдан әрі ірі орталықтарға көші-қон ағындарының қарқыны бәсеңдейтін болады және ірі қалалардың әсер ету аймағында негізгі жоспарланған осьтердің бойында орналасқан елді мекендер бұдан да қарқынды дамитын болады. Осылайша серіктес-елді мекендер дамиды, агломерациялық үдерістер тереңдей түседі және кеңейеді.
Ішкі республикалық экономикалық байланыстарды дамыту, республика аймағы бойынша халықаралық көлік дәліздерінің өтуін, көмірсутекті кен орындарын игеруді дамыту жоспарланған 1-санатты өсьтерде орналасқан елді мекендердің негізгі базалық орталықтарын дамытуды алдын ала анықтайды.
Қоныстандыру жүйесінде ең белсенді дамыған аймақтар – урбандалған өңірлер анықталды (20-кесте).

20-кесте. 2020 жылға дейінгі Қазақстан аумағында қала құрылыстық аймақтандыру және қоныстандыру жүйесін дамытуды болжау

	Қоныстандыру өңірлері және жүйелері	Облыстар	Қоныстандыру аймақтары мен жүйелерінің орталық тары	Халық саны, мың адам				Ауданы, шаршы метр
				2000 жылы	2009 жылы	2015 жылы	2020 жылы
	Республика бойынша барлығы			9335,4	10447,4	11392,4	12242,6	268124
	Жетісу урбандалу аймағы		Алматы қ.	1895,5	2226,2	2583,6	2847,6	13528
	Оңтүстік урбандалу аймағы		Шымкент қ.	2316,7	2685,4	2728,5	2950,8	53664
	Шығыс Қазақстан урбандалу аймағы		Өскемен қ.	890,7	872,6	884,2	880,0	35073
	Елорда урбандалу аймағы		Астана қ.	1819,4	2044,1	2311,4	2493,5	56434
	Тобыл урбандалу аймағы	Қостанай	Қостанай қ.	475,6	474,4	473,3	466,7	13669
	Павлодар-Екібастұз урбандалу аймағы	Павлодар	Павлодар қ.	536,9	545,4	578,7	597,0	15843
	Ақтөбе урбандалу аймағы	Ақтөбе	Ақтөбе қ.	440,8	483,6	530,8	562,0	15591
	Батыс урбандалу аймағы	Батыс Қазақстан	Орал қ.	366,1	398,0	420,0	431,7	14593
	Ақтау урбандалу аймағы	Маңғыстау	Ақтау қ.	269,8	351,8	456,1	541,4	28449
	Атырау урбандалу аймағы	Атырау	Атырау қ.	323,9	365,9	425,8	471,9	21280

Елді мекендерді дамыту және инженерлік инфрақұрылымды қоса алғанда ішкі байланыстарды қалыптастыру алты шартты аймақтар бойынша дамытуды алдын ала анықтады:
1. Ертіс жайғастыру аймағы. Аталған жайғастыру аймағы Шығыс Қазақстан облысының шеңберінде орналасқан, орталығы Өскемен қаласында. Облыстың елді мекендерінің негізгі бөлігі жоспарланған екі негізгі осьтердің – Ертіс өзені және Алматы – Барнауыл темір жол магистралінің бойына шоғырланған.
Ертіс қоныстандыру аймағы маңызды су және рекреациялық ресурстарна, минералдық-шикізат ресурстарының үлкен қорына және ауқымды өндірістік әлеуетке ие. Негізгі проблема халықтың және білікті мамандардың тұрақтамауы болып табылады. Осыған орай, шамадан артық еңбек ресурстары аймағының шегінде Оңтүстік Қазақстанды, сондай-ақ оралмандарды тарту және орнықтыру үшін жағдай жасау аса маңызды болып келеді. Аталған проблеманы шешу бойынша шаралар кешенінің ішінде Ертіс қоныстандыру аймағында, сондай-ақ көрсетілген еңбек күші мол өңірлерде кәсіби техникалық білім желісін кеңейту маңызды орынға ие болуы керек.
Аталған қоныстандыру аймағын дамытудың маңызды бағыттарының бірі өңір үлесіне республиканың рекреациялық ресурстарының басым бөлігі тиетіндігін ескере отырып, туристік және рекреациялық инфрақұрылымдарды дамыту болып табылады.
Аталған қоныстандыру аймағының негізгі проблемасы халықты жер сілкінісінің салдарынан қорғауды қамтамасыз ету қажеттілігі болып табылады, себебі өңірдің басым бөлігі сейсмикалық белсенді аймақта орналасқан.
2. Қоныстандырудың Сарыарқа аймағы. Қоныстандырудың аталған аймағы Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Павлодар және Қарағанды облыстарының аумағын қамтиды. Бұл республика аумағындағы ауданы және халық саны бойынша ең ірі қоныстандыру аймағы.
Аймақ негізгі тірегі меридиан бағытында Петропавл – Шу темір жол магистралында, Алматы – Астана – Петропавл автомагистралында, ендік бағытта Оңтүстік – Сібір (Тобыл станциясы – Павлодар басып өтеді) магистралында жасалған 1-санатты жоспарлы осьтер, Талшық – Көкшетау – Алтынсарин; Жезқазған – Мойынты – Саяқ 2-санатты жоспарлы осьтер болып табылады. Аймақ аумағында табиғи климаттық жағдайлар ескеріле отырып және осыған байланысты аумақтағы орналасу тығыздығына қарай қоныстандырудың екі кіші аймағы бөлінген:
Солтүстік Қазақстан, оның құрамына орман дала, дала және жартылай құрғақ дала ландшафтары кіреді. Бұл кіші өңір шеңберінде барынша тығыз елді мекендер желісі және аумаққа қоныстану тығыздығының жоғарылығы байқалады.
Орталық Қазақстан, құрғақ дала және жартылай шөлейт аймағында орналасқан. Мұнда мүлдем қоныстанбаған немесе аз қоныстанған аумақтар басым.
Қоныстандырудың барынша ірі жүйе аймағының құрамына орталығы Астана қаласы, урбандалған астаналық аймақ жатады, ол Петропавл – Шу темір жол магистралының және Қарағанды – Көкшетау жүрдек автомагистраль бойында орналасқан.
3. Қоныстандырудың Жетісу аймағы. Табиғи-климаттық жағдайлар, тармақталған көлік желісі және халықаралық көлік дәліздерінің өтуі бойынша бұл аймақ халықтың тұруына және ауыл шаруашылығының негізгі салаларын дамыту және демалысты ұйымдастыру үшін қолайлы болып келеді.
Алматы агломерациясы аумағында Алматы қаласынан жарты сағаттық қол жетімділік радиусында, яғни оның мерзімдік және эпизодтық мәдени-тұрмыстық және рекреациондық байланыстар бойынша әсер ететін аумақта Жетісу урбандалған аймағы құрылды, онда Алматы агромерациясынан басқа Алматы облысының Еңбекшіқазақ және Жамбыл аудандарының елді мекендері енеді.
Перспективада 1-санатты осьті бұдан әрі дамыту жоспарланып отыр: салынатын Батыс Қытай – Батыс Еуропа көлік дәлізі шегінде Қоргас - Жетіген темір жолын және Коргас – Алматы – Шымкент жүрдек автожолдарын салу.
Алматының аумақтық өсуі, Жаңа Іле, Голд Сити елді мекендерінің құрылуы, сондай-ақ жақын орналасқан Жетіген, Байсерке, Междуреченское, Шамалған елді мекендерінің дамуы күтілуде, Қаскелең, Қапшағай, Талғар едәуір дамиды. Жаңа көлік-логистикалық орталықтар, ірі өнеркәсіптік аймақтар пайда болады.
Аумақтың басты проблемасына сейсмикалық қауіптілігі және аталған аймақтағы көші-қон ағындарын тоқтату бойынша шараларды қолдану қажеттілігі жатады.
4. Қоныстандырудың Оңтүстік аймағы. Қоныстандырудың Оңтүстік аймағы шеңберінде қоныстандырудың келесі ірі жүйелері бөлініп көрсетіледі: Оңтүстік урбандалу аймағы, Қызылорда топтық қоныстандыру жүйесі, Жетісай ауылдық агломерациясы, Шу және Арал ауданаралық қоныстандыру жүйесі.
Орталығы Шымкент қаласында орналасқан Оңтүстік урбандалған аймақты Шымкент және қалыптастырылатын Тараз агломерациялары құрайды. Аталған урбанизацияланған аймақ халқының саны 2020 жылға қарай 3 млн. адамға дейін көбейеді.
Негізінен Қаратау фосфорит бассейнінен фосфориттерді шығару және өңдеу есебінен іске асыруға қабылданған химия өнеркәсібін дамыту бағдарламасы Тараз агломерациясының ғана емес, сонымен қатар Қаратау, Жаңатас және Шымкент қалаларының агломерацияларының даму қарқынын тездетеді.
Орталығы Жетісай қаласында, Оңтүстік Қазақстан облысының Мақтаарал ауданының аумағында орналасқан Жетісай ауылдық агломерациясы халықтың (156 адам/шаршы метр) және қоныстану желісінің (жақын орналасқан елді мекендердің арақашықтығы орташа есеппен 34 км) барынша тығыз орналасуына, адам санының көп болуына (276 мың адам) байланысты алынып отыр.
Осыған орай төмендегілерді іске асырған жөн:
1. Ауданға облыс пен әкімшілік аудан арасында аралық маңызды әкімшілік мәртебе беру.
2. Жетісай қаласына Шымкент қаласы облыстық орталығы, атап айтқанда аталған аудан халқына ауыларалық мәдени-тұрмыстық қызмет көрсету бөлігіндегі функциялардың бір бөлігін беру.
5. Каспий қоныстандыру аймағы. Аймақ құрамына Атырау және Маңғыстау облыстарының елді мекендері кіреді. Аймақтың аумағы Каспий теңізі жағалауының және Орал, Қиғаш пен Ембі өзендерінің төменгі ағысының бойымен жартылай шөлді және шөлді ландшафтар түрінде көрініс тапқан. Қоныстандырудың негізгі осьтері - Астрахань – Атырау – Мақат – Қандыағаш және Мақат – Бейнеу – Ақтау темір жол магистральдары, Орал өзенінің алабы, Орал – Атырау автомобиль жолы магистралі.
Каспий қоныстандыру аймағының жүйелерін дамытудағы негізгі қиындықтар экстремалды табиғи-климаттық жағдай және су ресурстарының тапшылығы болып табылады.
6. Орал қоныстандыру аймағы Ақтөбе және Батыс Қазақстан облыстарының аумақтарын қамтиды. Аталған аймақ халқының негізгі бөлігі Орал және Елек өзендері алабының бойында орманды далада және дала аймақтарында тұрады. Өзен алаптарынан тыс жерлерде орналасқан бір қатар елді мекендер, оның ішінде Хромтау, Ақсай қалалары минералдық шикізаттың (хромид кенін, көмірсутекті шикізатты және тағы басқа) ірі кен орындарын өндіру базасында пайда болды.
Аймақтыны қоныстандыру жүйесінің негізгі жоспарлау осьтері Орал және Елек өзендерімен қатар, Орынбор – Ташкент, Саратов – Соль-Илецк, Ор – Астрахан, Алтынсарин – Хромтау темір жол магистралдары, Ақтөбе – Қызылорда және Орал – Атырау автомагистралдары болып табылады.
Перспективада қоныстандырудың осы жүйесін дамытуда салынып жатқан Батыс Еуропа – Батыс Қытай автомагистралы маңызды рөл атқаруы тиіс.
Қазақстан аумағында қоныстандыру жүйесін тұрақты дамытуды арттыру бойынша іс-шаралар.
Республиканың қазіргі заманғы әкімшілік-аумақтық құрылымының кемшіліктерін жою және қала құрылысы мен әкімшілік аудандастыру арасындағы қарама-қайшылықтарды шешу үшін ірі агломерациялардың және елдің қоныстандыру жүйелерінің еңбек, мәдени-тұрмыстық, өндірістік және рекреациялық байланыстарының көлемдерін, бағыттарын және құрылымдарын зерделеу негізінде, әсер ету өңірлерін (маятниктік көші-қон бойынша) осы жүйелердің орталықтарын анықтау және аталған аймақтардың шегінде елді мекендерді орталық әкімшіліктерге бағындыру қажет. Аталған проблеманы шешу Алматы, Шымкент және Тараз агломерациялары үшін өзекті болып келеді.
Халық саны 20 мың адамнан кем және бұдан әрі халықтың орналасуының азаю үрдісі байқалған ауылдық әкімшілік аудандарды біріктіру (егер олар бір-бірімен көрші орналасса) қажет немесе ірі әкімшілік аудандарға (халықтың саны бойынша) қосу қажет.
Халқы 150 мыңнан артық ауылдық әкімшілік аудандардың бірқатарының әкімшілігін мәртебесін жоғарылату қажет. Аталған аудандардың әкімшілік мәртебелерін жоғарылату төмендегілерді қамтамасыз етуі тиіс:
осы аудандардың әлеуметтік және көлік-инженерлік инфрақұрылымын дамытуға арналған облыстық және республикалық бюджеттерден аударымдардың үлесін көбейту;
сапалы жалпы орта білім және техникалық пен кәсіби білімге қол жеткізу;
халықты еңбекпен қамту деңгейін арттыру.
Қашықта орналасқан аудандардағы халықты мәдени-тұрмыстық қызмет көрсетудегі мерзімді және эпизодтық объектілермен қамтамасыз ету деңгейін жоғарылату мақсатында, аталған аудандарды аудан орталықтарынан ауданарлық орталықтарды бөлу қажет, оларға облыс халқына ауыларалық мәдени-тұрмыстық қызмет көрсету бойынша облыс орталықтары қызметтерінің бөлігін беру керек.
Кей жағдайларда әкімшілік аудандардың облыс орталықтарынан шалғайда орналасқан топтарына қызмет көрсету үшін облыстық кіші орталықтардың функцияларын ірі және орташа қалаларға қосымша жүктеу қажет. Бұндай кіші орталықтарға үміткер ретінде Семей, Арқалық, Жезқазған, Балқаш, Шалқар қалаларын жатқызуға болады. Ауданаралық орталықтардан бұл кіші орталықтар халыққа ауыларалық мәдени-тұрмыстық қызмет көрсету функцияларының жоғары деңгейде даму дәрежесімен ерекшеленетін болады.
Ол үшін халыққа қызмет көрсететін объектілердің жартысын аталған кіші орталықтарға қоныстандыру қажет, бұл аталған объектілерді шалғайдағы аудандарға жақындатады. Аталған ұсынысты іске асыру үшін заңнамалық сипаттағы өзгерістерді енгізудің қажеттігі жоқ. Қоныстану дәрежесіне және олардың облыстық қоныстандыру жүйелеріндегі жағдайына байланысты халықтың қызмет көрсету саласындағы әлеуметтік маңызды объектілерімен қамтамасыз етілуін реттейтін қала құрылысының нормативтеріне өзгеріс енгізу жеткілікті болып келеді.
Республиканың елді мекендерін қала құрылысын жобалау кезіндегі жүйелі тәсілді қамтамасыз ету үшін:
республика аумағындағы кез келген дәрежедегі елді мекендердің бас жоспарларын құрамына осы елді мекендер кіретін қоныстандыру жүйелерінің немесе әкімшілік құрылулардың қала құрылысы жобаларын бекіткеннен кейін әзірлеу қажет;
республика аумағында қоныстандыру (агломерациялар) жүйелерін жобалаудың нормативтік және методологиялық базасын әзірлеу және бекіту қажет.

5.4. Ауылдық аумақтарды дамыту
Ауылдық қоныстандыру саясатын қалыптастыру, көші-қон ағымдарын реттеу және елді мекендердің жүйесін қалыптастыру келесі принциптерге негізделуі тиіс:
1. Тұрғылықты жерді өз еркімен таңдаудың принципі.
2. Әлеуметтік қажетті қызметтерді кепілдендіру және көшуді ынталандыру принципі.
3. Инвестицияларды салу тиімділігінің принципі ауылдық инфрақұрылымды дамытуға қаражаттың бөлінуін ескереді.
4. Жер және су ресурстарын пайдалану тиімділігінің принципі.
5. Экологиялық қауіпсіздік принципі.
6. Өндірістер дамуының және халықтың өмір сүруін қамтамасыз ету жүйелерінің мөлшерлестік принципі ауыл шаруашылық өндіріс пен ауылдық елді мекендердің үздіксіздігімен байланысты болады.
Тірек елді мекендерді айқындау жеткілікті сыйымдылыққа, дамыған әлеуметтік және инженерлік құрылымға ие болып келетін, сонымен қатар ғылымды көп қажет ететін технологияларды, алдыңғы қатарлы өндірістерді, ғылыми-білім беру, мәдени-бос уақыт өткізу және қаржылық-дәнекерлік қызметтерді тартудың орталықтары болып келетін ауылдық елді мекендердің таңдалуын ескереді. Аталған елді мекендер АЕМ белгілі бір тобының өндірістік және әлеуметтік жүйелерінің тең мөлшерлі өзара байланысты дамуын қамтамасыз етеді.
Тірек елді мекендерді анықтаған уақытта көліктің тапсыру нарықтарына қол жетімділігі маңызды фактор болып табылады. Осымен байланысты, тірек ауылдық елді мекендер көліктік қол жеткізілімі ареалының негізінде анықталады, оның негізіне келесілер кіреді: жеке сапарға кеткен уақыт, жүк және жолаушылар тасымалын ұйымдастыру мүмкіндігі, сонымен қатар автомобиль жолдарының сапасы.
Тірек ауылдық елді мекендердің жанында логистикалық жүйе, энергиямен қамтамасыз ету, ауыл шаруашылық өнімін қайта өңдеу шоғырланған, халықтың қолайлы өмір сүруіне қажетті әлеуметтік, өмір сүруді қамтамасыз ететін инфрақұрылым және мемлекеттік қызметтердің спектрі қалыптастырылады.
Халықтың өмір сүруінің жоғары деңгейін қамтамасыз ету мақсатында тұрақты жұмыс жасайтын кәсіпорындары бар перспективалы елді мекендерде шоғырландырылуы үшін, мекен еткен халықтың әлеуетті табысын айқындаудың есептік-конструктивтік әдісі негізінде әр АЕМ әлеуеттік сыйымдылығының есептеулеріне сәйкес жанында логистикалық жүйе, энергиямен қамтамасыз ету, ауыл шаруашылық өнімін қайта өңдеу шоғырланған, халықтың қолайлы өмір сүруіне қажетті әлеуметтік, өмір сүруді қамтамасыз ететін инфрақұрылым және мемлекеттік қызметтердің спектрі қалыптастырылған тірек АЕМ анықталады.
Ауылдық елді мекендердің даму проблемаларын шешудің әлдеқайда сапалы жаңа деңгейіне шығу үшін орталықтардың базасында агроқалашықтарды құру мүмкіндігі ескеріледі.
Әрі қарай дамуға бағытталған ауылдық елді мекендер үшін жоспарлаудың, құрылыстың және қоныстандырудың жобалары әзірленуі тиіс, бұл жобаларда ауыл халқының өмір сүру жағдайларын және еңбек әрекетін жақсартуға бағытталған өзара байланысты іс-шаралар кешені анықталады.
Ауылдық елді мекендердің әлеуметтік және өндірістік инфрақұрылымын жетілдірудің алдын ала ескерілген схемасы ауыл халқын оңтайландыруда, тұрғындардың әлеуметтік инфрақұрылымның мекемелері мен ұйымдарымен, қауіпсіздік және құқықтық тәртіп қызметімен қамтамасыз етілу радиусын 2 есе қысқарту, ауыл халқы өмір сүруінің әлдеқайда жоғары деңгейін қамтамасыз ету және демографиялық жағдайды жақсарту мен ауылдық жерде өмір сүрудің беделдігін арттырудың негіздерін құруды ескереді.
Агломерациялардың, тірек қаңқасының, халықты жайғастыру жүйесінің схемалары Болжамды схемаға 103 – 110-қосымшаларда көрсетілген.

6. Басым көлік-транзиттік тораптарды, оның ішінде транзиттік-көліктік тораптардың схемаларын, шекара маңы аумақтарын дамытудың схемаларымен бірге шекара маңы өңірлерінде дамыту
Қазіргі уақытта дүниежүзінде халықаралық тауар қозғалысының негізгі бағыттарын анықтайтын экономикалық дамудың үш орталығы құрылды, олар - Батыс Еуропа, Шығыс Азия және Солтүстік Америка. Тек ЕО мен Қытай арасында сауда көлемі 2009 жылы 296,3 млрд. евроны құрады, бұл миллиондаған тонна жүктерін тасымалдауға мүмкіндік береді, олардың бөлігі қалыпты жағдайларды жасау кезінде трансконтинентальді құрлықтағы бағыттарға ауысуы мүмкін. Қазақстанның Еуразия континентінің ортасында аумақтық орналасуы трансконтиненальді транзитті қамтамасыз етуге оның қатысуы үшін жағымды жағдай жасайды (Батыс Еуропа және Шығыс Азия елдерінің арасында тасымалдау көлемінен 20%-ға дейін).
Қазақстан көлік кешенінің Еуразиялық көлік жүйесіне бірігу үдерісін бағалай отырып, мына бағыттарда өңірлік транзитті қамтамасыз етуге оның қатысуына әлеуетті мүмкіндіктердің бар екенін айқындауға болады: Орталық Азия және ТМД, ҚХР елдері; ҚХР және ТМД, Закавказье республикалары; Ресей және Закавказье республикалары, Түркменстан, Иран, Парсы шығанағы және тағы басқа арасында.
Тауар қозғалысының жоғары жылдамдығын қамтамасыз ету ауыстыруды, кедендік және басқа да бақылау түрлеріне тоқтауды қоса алғанда, транзиттік көлік құралдары мен жүктердің тоқтау санын және уақытын мейлінше қысқартуды талап етеді;
Бұл ретте, транзиттік жүктерді бір көлік құралынан басқасына немесе көліктің бір түрінен екінші түріне қайта тиеу (интермодальдық тасымалдауды қоса алғанда) мына жағдайларда жасаған жөн:
Мультимодальдық тасымалдау мүмкін болатын жалғыз нұсқа болып келеді (мысалы, ТРАСЕКА және Солтүстік-Оңтүстік көлік дәліздері Каспий теңізі бойынша өтетін учаскелерді қамтиды);
Ол технологиялық процесс ерекшеліктеріне байланысты туындады. Мысал ретінде Қазақстан темір жол желілерінің Қытай темір жолдары желісімен түйісуін іске асыратын Достық пунктін алуға болады;
Белгілі өңірлер (аудандар) үшін транзиттік жүктерді шоғырландыру, сұрыптау немесе тарату қажет.
Осылайша, жүктерді ауыстырудың үлкен көлемдерін іске асыру үшін өзінің кеңістікті жоспарлау ауданында маңызды рөлге ие және желі орналасқан ауданнан тыс тасымалданатын экспорттық және импорттық өңдеулерді іске асыратын транзиттік-көлік тораптары қалыптастырылады.
Бұдан шығатын қорытынды, перспективалы транзиттік-көлік тораптарын орналастыратын орынды таңдаудың алғышарттары келесідей болып келеді:
қолданыстағы және перспективалы көлік дәліздерінің қиылысында орналасуы;
ірі, ең алдымен транзиттік жүк ағындарын, сондай-ақ өңірлік, өңіраралық, сыртқы сауда ағындарын шоғырландыру;
бірнеше көлік түріне қызмет көрсету мүмкіндігі және/немесе қажетті/мәжбүрлі ауыстыруды жасайтын транзиттік жүктердің технологиялық үдерісінің ерекшеліктері;
белгілі өңірлерге (аудандарға) транзиттік ағындарды бөлудің немесе басқа көлік түріне ауыстырудың тораптық нүктелерінің болуы;
көлік, қойма, логистикалық инфрақұрылымның ағымдағы және перспективалы дамуының мейлінше жоғары деңгейі;
ақпараттық ағындарды жинақтау;
еңбек ресурстарының болуы немесе оларды толықтыру мүмкіндігі.
Транзиттік-көлік тораптарын құру объективті түрде ірі транзиттік магистральдарға тартылады. Республика аумағы бойынша мына транзиттік-көлік дәліздері және олардың тармақтары созылады (жақшада дәліз құрамындағы темір жол бағыттары туралы мәліметтер көрсетілген):
1. ТРАСЕКА дәлізі: Қара теңіз, Кавказ және Каспий теңізі арқылы Шығыс Еуропа – Орталық Азия (негізгі бағыт Түркменбаши - Сарыағаш – Достық порты арқылы, Ақтау – Достық тармағы, ұзындығы - 3836 км, Қазақстан Республикасы бойынша транзиттік жүктерді жеткізу мерзімі – 19 тәулік; 2007 жылы транзитпен 30 мың тонна тасымалданды, 2008 жылы - 37 мың тонна, 2009 жылы - 29 мың тонна);
2. Солтүстік-Оңтүстік дәлізі: Солтүстік Еуропа – Парсы шығанағы елдеріне Қазақстанның қатысуымен Ресей және Иран арқылы (Ақтау теңіз портының учаскелерінде Орал, Ресей, Ақтау – Атырау өңірлері, ұзындығы 1235 км, ҚР бойынша транзиттік жүктерді жеткізу мерзімі – 7 тәулік; 2008 жылы транзитпен 11 мың тонна тасымалданды, 2009 жылы – 232 мың тонна);
3. Трансазиялық темір жол магистралының Орталық дәлізі (Сарыағаш – Озинки учаскелері, ұзындығы - 2147 км, ҚР бойынша транзиттік жүктерді жеткізу мерзім - 11 тәулік; 2007 жылы транзитпен 1 137 мың тонна тасымалданды, 2008 жылы – 1 453 мың тонна, 2009 жылы - 766 мың тонна);
4. Трансазиялық темір жол магистралының Солтүстік дәлізі: Батыс Еуропа – Қытай, Корея түбегі және Жапонияға Ресей және Қазақстан арқылы шығу (Достық – Петропавл учаскелері, ұзындығы - 1910 км, ҚР бойынша транзиттік жүктерді жеткізу мерзімі - 10 тәулік; 2007 жылы транзитпен 111 мың тонна тасымалданды, 2008 жылы - 177 мың тонна, 2009 жылы - 72 мың тонна);
5. Трансазиялық темір жол магистралының Оңтүстік дәлізі: Оңтүстік Шығыс Еуропа – Қытай және Оңтүстік Шығыс Азияға Түркия, Иран, Орталық Азия елдері және Қазақстан арқылы шығу (Достық – Сарыағаш учаскесі, ұзындығы - 1831 км, ҚР бойынша транзиттік жүктерді жеткізу мерзімі – 9 тәулік; 2007 жылы транзитпен 1 300 мың тонна тасымалданды, 2008 жылы – 1 834 мың тонна, 2009 жылы – 2 034 мың тонна).
Қазіргі уақытта және перспективада ҚР халықаралық автомобиль тасымалдаулары алты негізгі бағыт бойынша іске асырылатын болады. Аталған бағыттар бойынша жүк ағындарын тарату 21-кестеде, импорт және экспорт жүк ағындары 22-кестеде көрсетілген.

21-кесте. Транзиттік жүк ағындарын Қазақстанның автомобиль жолдарының дәліздері бойынша тарату

Дәліздің нөмірі	Бағыты	Транзиттік жүк ағындарының үлесі, % (2009 жыл)
1	Өзбекстан шекарасы - Шымкент - Тараз - Бішкек - Алматы - Қорғас - Қытай шекарасы	97,4
2	Өзбекстан шекарасы - Шымкент - Қызылорда - Ақтөбе - Орал - Ресей Федерациясының шекарасы	23,0
3	Алматы – Қарағанды - Астана - Петропавл	13,2
4	Ресей Федерациясының шекарасы – Атырау – Бейнеу – Ақтау - Түркменстан шекарасы	3,1
5	Ресей Федерациясының шекарасы – Павлодар – Семей – Майқапшағай – Қытай шекарасы	2,1
6	Астана – Қостанай – Ресей Федерациясының шекарасы	0,8

22-кесте. Импорт және экспорт жүк ағындарын Қазақстан дәліздері бойынша тарату

Дәліздің нөмірі	Бағыты	Үлесі, %
		импорт	экспорт
1	Өзбекстан шекарасы – Шымкент – Тараз – Бішкек – Алматы – Қорғас – Қытай шекарасы	52,0	84,4
2	Өзбекстан шекарасы – Шымкент – Қызылорда – Ақтөбе – Орал – Ресей Федерациясының шекарасы	17,4	3,7
3	Алматы – Қарағанды – Астана – Петропавл	29,4	18,8
4	Ресей Федерациясының шекарасы – Атырау – Бейнеу – Ақтау – Түркменстан шекарасы	6,6	4,0
5	Ресей Федерациясының шекарасы – Павлодар – Семей – Майқапшағай – Қытай шекарасы	15,6	15,2
6	Астана – Қостанай – Ресей Федерациясының шекарасы	15,4	8,1

Осылайша жүк ағындарының шоғырлануы бойынша перспективалы торап Трансазиялық темір жол магистралының Оңтүстік және Орталық дәліздерінде орналасқан көлік желілері, сондай-ақ ТРАСЕКА және Солтүстік-Оңтүстік дәліздерінің қазақстандық қатысушыларының желілік буыны ретінде Ақтау порты жатады.
Көлік коридорларының жүктемелілігіне байланысты Қазақстан және ЕурАзЭҚ аумағы бойынша транзиттік жүк ағындарының дамуының перспективаларын, көлемін, өсу бағыттарының болжамын, Ресей және Белоруссияның өз инфрақұрылымдарын дамыту бойынша жоспарларының перспективалы транзиттік-көлік тораптарын атап өтуге болады: Ақтау порты, Достық және Қорғас (Қорғас) өткелін.
Ресей-Қазақстан шекарасының ауданында Батыс Еуропа және Батыс Қытай дәлізінде жеке транзиттік желі жасау қажет болмай отыр, себебі Ресейдің тарапынан Ресей аумағына Батыс Еуропа – Батыс Қытай дәлізінен халықаралық, оның ішінде транзиттік жүктерді таратуды қамтамасыз ететін Свияжск өңіраралық мультимодальдық логистикалық орталық құру жобасы іске асырылуда.
Перспективалы транзиттік-көлік тораптарына келесілер жатады:
1) Достық станциясы Қытаймен темір жол шекаралас өткелінің ірі пункті болып табылады, ол арқылы халықаралық көлік дәліздері – Трансазиялық темір жол магистралі және ТРАСЕКА өтеді. Станция елдің транзиттік-көлік әлеуетінде экономикалық маңызды объект және Еуропа мен Азия арасында трансконтинентальдық бағыттар бойынша жүктерді тасымалдау кезінде байланыстыратын буын болып табылады.
Станция арқылы жүктерді тасымалдау көлемі 2009 жылы 15,5 млн. тоннадан артық болды. Станция арқылы тасымалдаудың жалпы көлемінің 70% Балтық, ТМД және Еуропа елдеріне жіберілетін контейнерлік тасымалдаулар құрайды. Сондай-ақ станция шекарадан өткен кезде міндетті барлық бақылау түрлері жүргізілетін шекаралық пункт болып табылады.
Аталған көліктік торап алдағы уақытта өз мамандандырылуын өзгертпейді деп болжам жасауға болады. Автомобиль жолы транзитіне балама, ыңғайлы бағыттардың (ең алдымен Қорғас арқылы) болуына байланысты, бұл жерде мультимодальдық операциялардың үлкен көлемі орындалады деп есептеуге негіз жоқ (темір жол көлігінен автомобильге ауыстыру).
Торапты әрі қарай дамыту, ең алдымен, станцияны кеңейту жобасының аяқталуына және 2015 жылға қарай Ақтоғай – Достық учаскесінің өткізу қабілеттілігін 25 млн.тоннаға дейін арттыруға байланысты. Бұдан басқа Достық станциясы арқылы тасымалдауларды қамтамасыз етудің технологиялық-ұйымдастыру деңгейін арттыру қажет.
Транзиттік-көліктік құрамдас бөліктен басқа, темір жол көлігі Достық кентінің (Алматы облысының Алакөл ауданы) қала құрушы сала болып табылатындықтан, Достық станциясын және Ақтоғай – Достық учаскесін дамытудың маңызды әлеуметтік тиімділігі бар. Кенттің 40% артық жұмысқа қабілетті халқы осы салаға тартылған. Көлік торабын әрі қарай дамыту және жүк жұмысын арттыру халықтың жұмыспен қамтылуының және кірістің өсуіне мүмкіндік туғызады.
2) Қорғас мультимодальдық транзиттік-көліктік торабы.
Перспективалы транзиттік-көлік торабы ретінде Қорғасты құру алғышарттары төмендегідей сәттерден тұрады:
- Қорғас «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» дәлізінің құрамына кіретін жүктемелі транзиттік автомобиль жолы бағытында орналасқан және онда қазіргі уақытта қайта жаңарту жұмыстары жүргізілуде;
- шекараның арғы жағында орналасқан Қорғас қытай қала-порты қарқынды дамып келе жатқан еркін сауда және өндіріс аймағы болып табылады. Қазіргі таңда бұл – Қытай Үкіметінің өзінің батыс аумақтарын дамыту бойынша ірі жобаларының бірі болып табылады;
- Қорғас – Жетіген – Қорғас темір жол торабының құрылысы аяқталғаннан кейін ол мультимодальді көлік торабына айналады, онда көліктің бір түрінен басқасына жүкті қайта тиеу қамтамасыз етілуі мүмкін;
- Қорғастың транзиттік-көліктік торап ретінде қажеттілігі Қазақстан-Қытай шекарасында өткізу пункті арқылы тасымалданатын жүктерге үшінші елдердің (Ресей, Белоруссия және тағы басқа) тасымалдаушыларға тікелей кіруіне мүмкіндік бермейтін ҚХР бағытында автомобиль тасымалдарды іске асыру ерекшелігімен байланысты;
- бұнда «Қорғас» ХШЫО жобасы іске асырылуда және «Қорғас – Шығыс қақпасы» ШСЭА» ЕЭА құру жобасы іске асырылуы мүмкін.
«Қорғас – Шығыс қақпасы» ШСЭА» ЕЭА көлік-логистикалық кешенді («құрғақ портты»), өндірістік-өнеркәсіптік аймақты, селитебті аймақты, әуежайды, жаңғыртылған темір жол және автобекетті салу бойынша жоспарлар да перспективалы транзиттік-көлік торабының дамуына мүмкіндік береді.
Қорғас мультимодальдық транзиттік-көлік торабын құру Алматы облысының Панфилов ауданының экономикалық және әлеуметтік дамуына жағымды әсер етуі мүмкін, атап айтқанда:
жаңа жұмыс орындарын аша отырып, еңбекке қабілетті халықтың көшіп кетуін қысқарту (Қоргос станциясында 1,2 мың қосымша жұмыс орындарын, «Қорғас – Шығыс қақпасы» ШСЭА» ЕЭА аумағында 22 мың қосымша жұмыс орындарына дейін);
логистикалық инфрақұрылымының жұмысын қамтамасыз етуге, шетелде жасалған қазіргі заманғы техникаларға, машиналарға және тетіктерге қызмет көрсетуге қажетті мамандарды даярлау және қайта даярлау арқылы жергілікті халықтың біліктілік деңгейін арттыру (жұмыс біліктілігін 35-45%-ға дейін жоғарылату);
халықтың әлеуметтік-экономикалық өмір сүру жағдайын жақсарту арқылы бала тууды көбейту.
Қорғас транзиттік торабын дамыту халық пайдасының өсуіне қажетті алғышарттарды жасайды, олар тауарлар мен қызметтерді тұтынушы, сондай-ақ еңбек ресурстарының көзі ретінде қолданылады, тиісінше көлік торабы аймағында кірістерді көбейту өндіріс, қызмет көрсету және оларға қосымша инфрақұрылымдар саласының дамуына ықпал етеді.
Осымен байланысты торап аймағында сауда мен өнеркәсіптің дамуы Қазақстанның шекаралас өңірлерінде және Батыс Қытайдың іргелес аумақтарында инвестициялардың қарқынды өсуіне түрткі болады.
Осылайша, Батыс Қытайдың көлік торабына шығуды, жүктердің барлық түрлерін Қытайға және Оңтүстік Шығыс Азия елдеріне және керісінше ауыстыруды қамтамасыз ететін Достық – Қоргас – Ресей, Қазақстан, Белоруссия шығыс қақпаларының және бірыңғай экономикалық кеңістіктің транзиттік-көлік тораптары перспективада мамандандырылады.
3) Ақтау теңіз сауда порты. Экспорттық-импорттық және транзиттік жүктерді тасымалдауға қатысуға және халықаралық маңызы бар транзиттік-көлік торабын жасауға қатысу үшін қажетті көлік коммуникацияларымен және жүктің кез келген түрін өңдейтін инфрақұрылымы бар Ақтау теңіз сауда порты перспективалы деп саналады. Ақтау порты әр түрлі құрғақ жүктерді, шикі мұнайды және мұнай өнімдерін халықаралық тасымалдауға арналған жалғыз теңіз порты болып табылады.
Қазіргі таңда Ақтау порты арқылы тасымалданатын транзиттік жүктердің көлемі аз болып отыр, бірақ порт ТРАСЕКА және Солтүстік-Оңтүстік дәліздерінің қазақстандық учаскелерінің негізгі буыны болып табылатындықтан, Қазақстанның экспорттық және импорттық тасымалдауларды қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады, ол елдің көлік жүйесінің перспективалы мультимодальдық тораптарының бірі ретінде қарастырылады.
Бұған қоса мұнда «Ақтау теңіз порты» деп аталатын арнайы экономикалық аймақ құрылған және жұмыс істеуде (2003 жылдан бастап). Ақтау портының ағымдағы жүк айналымы 11 млн. тонна мұнайды және 2 млн. тонна құрғақ жүктерді құрайды, бұл жобаланған өткізу қабілеттілігінен асады (тиісінше 11 100 тонна және 1 500 тонна болуы керек).
Аталған жүк жөнелтуші компанияларға негізделген 2014 жылға дейінгі кезеңдегі жүк айналымының болжамы ұзақ мерзімде порт арқылы қайта тиеудің жыл сайынғы көлемінің тұрақтылығын және өсуін көрсетеді және Каспийдегі негізгі жүк айналымын іске асыратын порт ретінде Ақтау портының мәртебесін растайды. Жалпы алғанда Ақтау порты арқылы жүктерді қайта тиеу 2010 – 2014 жылдар кезеңінде жорамал бойынша 71 360 мың тоннаға жетеді.
Ақтау порты арқылы қайта тиелетін құрғақ жүктер негізінен Иранға экспортталатын болаттан тұрады. Тасымалдың аз бөлігін Иранға астық тасымалдау құрайды. Иранға болатты импорттаудың айтарлықтай өсуін, сондай-ақ Қазақстан экономикасының қарқынды даму фактісін ескере отырып, елде дамыған болат нарығының қалыптасуына ықпал етті, оны Ақтау порты арқылы экспорттау деңгейінің өсуі мүмкін. Алыс перспективада арнайы экономикалық аймақтың қосымша жүк ағындары жасалуы тиіс. Сондай-ақ егер жеке алғанда темір жол көлігінде тарифті белгілеу және шекарадан өту рәсімдері саласында негізгі реформалар жүргізілетін болса, Ақтау арқылы ТРАСЕКА бағыттарына қосымша жүк ағындары өздерінің қазіргі құрлықтағы бағыттарынан Новосибирск және Украинаға қайта бағытталуы мүмкін.
12 айлақты жаңғырту және оны жақын орналасқан қосымша аумағы мен қоймасы бар ұзындығы 220 м жаңа құрғақ жүк айлағына қайта құру - жылына 1,85 млн. тоннаға дейін металдар мен құрғақ жүктер (астықты қоспағанда) бойынша өткізу қабілеттілігін жоғарылатуы мүмкін.
Қазіргі уақытта Ақтау айлағында асып жатқан жүктің негізгі түрі мұнай (77,9%) болып табылады. Бұдан әрі жүктің жалпы көлеміндегі мұнайдың үлесі 2014 жылға қарай 86%-ға дейін артады. Тиісінше, Ақтау айлағының транзиттік көлік торабының негізгі мамандандырылуы жеткізілетін жүкті тасу болып табылады. Алайда, айлақтың мұнай бойынша өткізгіштік қабілеті жеткіліксіз. Айлақ инфрақұрылымын пайдалану тиімділігін арттыру үшін тағы 4 мұнай құятын айлақ құрылысы қарастырылуда.
Ақтау транзиттік көлік торабын бұдан әрі дамыту нәтижесі теңіз арқылы әлемдік нарыққа шығуға, елдің транзиттік әлеуетін кеңейту, сонымен қатар тұрғылықты халықтың жұмыспен қамтылуын, табысын, біліктілік деңгейін, әлеуметтік инфрақұрылымды арттыру болып табылады.
Ақтау портын перспективалы орнықтыру – қазіргі заманғы мультимодальдық транзиттік көлік торапқа айналдыру.

Ескертпе: аббревиатуралардың толық жазылуы:

ENRC – Eurasian Natural Resources Corporation
ААМЗ – Алматы ауыр машина жасау зауыты
АК – акционерлік компания
АМӨЗ – Атырау мұнай өңдеу зауыты
АҚ – акционерлік қоғам
«Южполимерметалл» ӨК» – «Южполимерметалл» өндірістік кооператив»
АҚ – Акционерлік қоғамы
«ҚазМұнайГаз» БӨ» АҚ – «ҚазМұнайГаз» барлау өндіру» Акционерлік
қоғамы
АӨК – агроөнеркәсіптік кешен
АӨО – автомобиль өткізу орны
ҚР ҚБА – Қазақстан Республикасының Қаржы нарығы мен
қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау
агенттігі
АММК – Алматы мақта-мата комбинаты
АЭМЗ – Алматы электромеханикалық зауыты
АЭС – атом электрстанциясы
ҮАА – Үлкен Алматы су арнасы
БЖЭС – Балқаш жылу электрстанциясы
ЖІӨ – жалпы ішкі өнім
ЖҚҚ – жалпы қосылған құн
АИВ – адамның иммунотапшылығының вирусы
ҚЭК – қалпына келетін энергия көздері
ШҚО – Шығыс Қазақстан облысы
ЖЖ – жоғары вольтты желілер
ДДҰ – Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы
ЖӨӨ – жалпы өңірлік өнім
СШБ – су шаруашылық бассейні
ЖЭҚ – жылу энергетикалық қондырғы
қ. – қала
КТ – компаниялар тобы
ДДЗ – дайын дәрілік зат
ТМК – тау кен-металлургиялық кешен
ТБК – тау кен байыту комбинаты
ҮИИД МБ – Қазақстан Республикасын үдемелі
индустриялық-инновациялық дамыту жөніндегі
2010 – 2014 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарлама
ГӨЗ – газ өңдеу зауыты
ҚАЭС – қалалық аудандық электрстанциясы
ГТҚ – газ турбиналық қондырғы
СЭК – су энергетикалық кешені
СЭС – су электрстанциясы
МБҰ – мектепке дейінгі балалар ұйымы
ЖҚЗ – Жерді қашықтықтан зондтау
ЖКО – жол-көлік оқиғасы
ЕурАзЭҚ – Еуразиялық экономикалық қауымдастық
бірл. – Бірлік
ДБҰЖ – денсаулық сақтаудың бірыңғай ұлттық жүйесі
ЕО – Еуропалық Одақ
БЭК – Бірыңғай экономикалық кеңістік
БЭЖ – Бірыңғай энергетикалық жүйе
ТБҚ – темір бетон құрылысы
ЖГӨЗ – Жаңажол газ өңдеу зауыты
ЖҚАЭС – Жамбыл қалалық аудандық электрстанциясы
ЕДЗ – екінші деңгейлі зауыттар
БҚО – Батыс Қазақстан облысы
ШГА – шикі газды айдау
АДИ – адами даму индексі
ҒА – ғарыш аппараты
КҚК – Каспий құбыр консорциумы
КБ – конструкторлық бюро
КТС – коммуналдық-тұрмыстық сектор
ТҚК – табиғи қозғалыс коэффициенті
ҚХР – Қытай Халық Республикасы
ІҚМ – ірі қара мал
КС – компрессорлық станция
КТҚС – Каспий теңізінің қазақстандық секторы
ҒТ – ғарыш техникасы
КЦТ – клинкер-цемент терминалы
ЖҚШ – жеке қосалқы шаруашылық
ЭТЖ – электр тасымал желісі
МАГАТЭ – Атом энергиясы жөніндегі халықаралық
агенттігі
МАЭК – Маңғыстау атом энергиясы кешені
ШКМ – шағын кешенді мектеп
ШОБ – шағын және орта бизнес
ШОК – шағын және орта кәсіпкерлік
ШЫХО – шекара маңы ынтымақтастығының халықаралық
орталығы
ҰАК – ұлттық атом компаниясы
ҒЗИ – ғылыми-зерттеу институты
ҒЗТКЖ – ғылыми-зерттеу және
тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар
ҰК – ұлттық компания
МӨЗ – мұнай өңдеу зауыты
Қ.Сәтпаев атын. ҰПУ – Қ.Сәтпаев атын. ұлттық политехникалық
университеті
ҒМҰЖ – ғарыш мониторингісінің ұлттық жүйесі
ҰЭЖ – ұлттық энергетикалық жүйе
ААҚ – ашық акционерлік қоғам
БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
БЭЖ – біріктірілген энергия жүйесі
ЭЫДҰ – Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы
ҚТК – қала тұрпатты кент
БГҚ – бу газ қондырғысы
ПҚОП – Петро Қазақстан Ойл Продактс
АМСЖ – алғашқы медикалық-санитарлық жәрдем
ПМХЗ – Павлодар мұнай химиясы зауыты
к. – кент
ЖБӨ – жүнді бастапқы өңдеу
СҚП – сатып алу қабілетінің паритеті
БҰҰДБ – Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму бағдарламасы
ЖСҚ – жобалық-сметалық құжаттама
КТМ – кәсіби-техникалық мектеп
ШСЭА – шекара маңы сауда-экономикалық аймақ
«Өзенмұнайгаз» ӨФ – «Өзенмұнайгаз» өндірістік филиалы
ГЖҚ – газдың жер асты қоймасы
РМК – республикалық мемлекеттік кәсіпорын
ҚР – Қазақстан Республикасы
РҒТ – ракета-ғарыш техникасы
РФ – Ресей Федерациясы
ӨТК – тарату электр компаниясы
ОАО – Орталық Азия – Орталық
ҒТ ЖСК – ғарыш техникасын жина сынақтан өткізу кешені
ОДА – отбасылық дәрігерлік амбулатория
СИП – сэндвич-изоляциялық панелі
СБЖК – Семей былғары-жүн комбинаты
СҚО – Солтүстік Қазақстан облысы
ҒА АКТБ – ғарыш аппараттарының арнайы конструкторлық-
технологиялық бюросы
ТМД – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
АЕМ – ауылдық елді мекен
БК – біріккен кәсіпорын
ӘКК – әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорация
ССБӨБ – Соколов-Сарыбай тау кен байыту өндірістік
бірлестігі
ст. – станция
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
ЕЭА – еркін экономикалық аймақ
ТАТЖ – трансазиялық темір жолы
ЖБЖ – жылу бөлу жиынтығы
Т және КБ – техникалық және кәсіби білім беру
СЛО – сауда-логистикалық орталық
ЖШС – жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ТРАСЕКА – Еуропа – Кавказ – Азия көлік дәлізі
КО – Кеден одағы
ТШО – ТеңізШеврОйл
ОЭК – отын-энергетикалық кешен
ТЭН – техникалық-экономикалық негіздеме
ЖЭС – жылу электрстанциясы
ЖЭО – жылу электр орталығы
ГКӨҚ – газды кешенді өңдеудің қондырғысы
ӨТМК – Өскемен титан-магний комбинаты
ҮМЗ – Үлбі металл зауыты
ОА – Орталық Азия
ОАӨ – Орталық Азия өңірі
ОАӨЭЫ – Орталық Азия өңірлік экономикалық
ынтымақтастық
ШБКА – Щучинск-Бурабай курорт аймағы
ОҚҚАЭС – Оңтүстік Қазақстан қалалық аудандық
электрстанциясы
ОҚО – Оңтүстік Қазақстан облысы
ЯОЦ – ядролық отын циклы

1-қосымша

Кен орындарды табиғи және жанама газдың алынатын қорларының көлемі бойынша бөлу

Қордың мөлшері бойынша кен орындарды топтарының сипаттамасы	Әр санат бойынша кен орындардың саны	Көмірсутекті шикізат кен орындарының атауы	А+В+С1+С2 бойынша газдың теңгерімдік қоры
			Барлығы, млрд. м3	ҚР бойынша қорлардан %
Қазақстан Республикасы	202		3960	100,0
Орасан зор (300 млрд. м3 артық)	3	Қарашығанақ МГК	846,8	21,4
		Теңіз - М	626,4	15,8
		Қашаған - М	1299,9	32,8
Ең ірі (100,1-300,0 млрд.м3)	3	Жаңажол - МГК	110,02	2,8
		Ақтоты	169,4	4,3
		Имашевское-ГК	172,1	4,3
Ірі (30,1-100,0 млрд. м3)	6	Қаламқас-Море	57,3	1,4
		Королевское	55,5	1,4
		Қайран	33,4	0,8
		Жетібай - МГК	26,5	0,7
		Чинаревское - МГК	63,6	1,6
		Урихтау - ГМК	40,02	1,0
Орта (10,1-30,0 млрд. м3)	12	Көмірсутектердің фазалық түрі бойынша әр түрлі болып келетін 8 кен орны	196,6	5,0
Кіші (3,1-10,0 млрд. м3)	16	Көмірсутектердің фазалық түрі бойынша әр түрлі болып келетін кіші және ұсақ кен орындары	80,2	2,0
Ұсақ (1-3 млрд. м3)	27		54,3	1,4
Өте ұсақ (1 млрд. м3 дейін	135		127,9	3,2

Ескерту: МГК – мұнай-газ конденсаттық, ГМК – газ-мұнай конденсаттық, М – мұнай, Г – газ, ГМ – газ-мұнай

2-қосымша

Қазақстандағы табиғи газды өндіру көлемі (жалпы шығарылым)¹

млн. куб. м

	2000	2005	2006	2007	2008	2009
Қазақстан Республикасы бойынша барлығы	8284	21985	22520	22849	28515,2	30479,6
Оның ішінде, облыстар бойынша
Ақтөбе	577	2239	2425	2360	3893	3425,3
Атырау	2166	7441	7031	7432	9162	11866,3
Жамбыл		300	275	320	338,4	354,2
Батыс Қазақстан	4954	8294	8652	9256	9781	10221,3
Қызылорда	25	418	675	784	826,6	1006,6
Маңғыстау	313	336	489	422	526,2	553,0

______________________
¹ҚР Статистика агенттігі. "Қазақстан және оның өңірлерінің өнеркәсібі" статистикалық жинағы, 2002 жылғы шығарылым, 2009 жыл, Алматы, 58-62, 58-61-беттер

3-қосымша

Қазақстандағы газ конденсатын қоса алғанда 2000 жылғы мұнай өндірісінің көлемі, 2005-2009 жылдар²

млн. т

	2000	2005	2006	2007	2008	2009
ҚР бойынша газ конденсатын қоса алғанда мұнайды өндіру	33,7	59,8	63,4	65,4	68,9	75,0
Оның ішінде, облыстар бойынша
Ақтөбе	2,4	7,9	7,8	7,4	7,2	7,8
Атырау	13,4	17,3	17,2	18,0	21,5	26,6
Батыс Қазақстан	4,0	9,2	9,2	10,6	10,2	10,8
Қызылорда	0,1	3,6	5,2	5,6	5,6	5,6
Маңғыстау	9,2	16,9	17,9	18,1	18,5	18,6
Қарағанды	4,6	5,4	6,1	5,7	5,9	5,6

-----------------------------
² ҚР Статистика агенттігі. «Қазақстан және оның өңірлерінің өнеркәсібі» статистикалық жинағы, 2002 жылғы шығарылым, 2009 жыл, Алматы, 58 – 62, 58 – 61-беттер

4-қосымша

Қазақстан Республикасының 2000 – 2009 жылғы көмір теңгерімі

мың тонна

	2000 жыл	2005 жыл	2006 жыл	2007 жыл	2008 жыл	2009 жыл
Қорлар	35641801,7	35087720,8	33582619,4	34961337,3	34842849,3	34779136,9
Өндіру	61281,0	71800,0	79189,1	78430,3	88489,5	79619,6

5-қосымша

Қазақстанның негізгі көмір кен орындары көмірінің сапалық сипаттамалары³

Көмір бассейндері мен кен орындардың атаулары	Негізгі сипаттамалар, %			Ұшпалардың шығуы	Жанудың жылулығы, ккал/кг
	W, %	Aс, %	S, %	%	Qir
Қарағанды Бассейні	6,5-8,5	20,0-40,0	0,6-1,0	25-43	4300-5300
Оның ішінде, коксталатын	7,0-8,0	12,0-25,0	0,-1,0		5700
Торғай бассейні	33,5	12-25	0,3-1,1	45-50	2866-3344
Жыланшы қ/к б.	2,9-1,0	14-24	1,2-6,4	49-58	5800-6700
Майкүбен қ/к б.	13-22	14-24	0,5-0,77	40-44	3400-4410
Теңіз-Қоржынкөл б.	0,8-3,0	15-48	0,4-1,5	22-39	7700-8300
Екібастұз т/к к.	4-6	43,2	0,5-0,67	26-29	3450-4640
Қушоқы т/к к.	5,0-5,7	38,8-43,2	0,54-0,79	24,2-25,9	4500-4770
Борлы т/к к.	4,0-6,3	39,4-46,8	0,46-0,80	29,6-32,9	3620-4390
Шұбаркөл с/к к,	13,5-15,0	5-6-12-15	0,4	43,7	5150
«Қаражыра» кен орны	16,6	20,0-26,0	0,35	44,3-50,0	4150
Кендірлі к.	К/у 7	К/у 31-45	К/у 0,9	К/у 34	4500
	Б/у 9,5	Б/у 34	Б/у 0,4	Б/у 54
Іле бассейні	23-31	5-16	0,7-0,9		4100-4400
Төменгі Іле к.	8,88	7,8-40,3	0,86-4,62	39,23	3655-5421
Таскөмірсай к.	27	25	2,8	39	3850
Алакөл к.	8-9	3-10	0,4-0,9		5900
Орал-Каспий б.	12-20	23-36	1,2-7,8	45-50
Мамыт к	35-49	12-27	0,5-1,5	40-50	2000-2785

______________________________
³Мәлімет көзі: "Қарағандыгипрошахт және К" ААҚ мәліметтері

6-қосымша

Қазақстан Республикасының 2000 жылғы тау кен-металлургиялық кешені өнеркәсіп өнімінің көлемі, 2005-2009 жылдар

мың теңге

№	Өнімнің атауы	2000	2005	2006	2007	2008	2009
1.	Металл рудаларын өндіру	54759	201910	231938	304264	419520	419863
	Оның ішінде:
1.1	темір рудалары	23307	11497	93425	117222	178972	135190
1.2	түсті металдар рудалары	31453	90414	138514	187043	250548	284673
2.	Металлургия және дайын металл өнімдерін шығару	365903	733188	1092291	1306183	1513304	1078293
	Оның ішінде:
2.1	Қара металлургия	157375	275874	280611	441657	665177	474740
2.2	Түсті металлдарды шығару	210582	396852	708060	717061	645676	596890
2.3	Дайын металл өнімдерін шығару	10738	50082	88484	115047	128031	105329

7-қосымша

Мыстың теңгерімдік қорларын Қазақстан Республикасының облыстары бойынша бөлу

Облыстар	Қордың үлестік салмағы, %
Шығыс Қазақстан	43,2
Қарағанды	34,4
Ақтөбе	5,9
Алматы	4,5
Павлодар	3,9
Жамбыл	2,9
Қостанай	3,9
Оңтүстік Қазақстан	0,7
Ақмола	0,6
Қазақстан Республикасы	100,0

8-қосымша

Қорғасын мен мырыштың теңгерімдік қорларын Қазақстан Республикасының облыстары бойынша бөлу

Облыстар	Қорғасын қорының үлестік салмағы, %	Мырыш қорының үлестік салмағы, %
Қарағанды	61,9	36,5
Шығыс Қазақстан	23,0	44,9
Қызылорда	11,1	6,6
Ақтөбе	-	8,7
Қостанай	-	1,3
Алматы	2,5	0,6
Жамбыл	-	1,3
Павлодар	0,4	1,0
Оңтүстік Қазақстан	0,2	0,3
Қазақстан Республикасы	100,0	100,0

9-қосымша

Алтынның теңгерімдік қорларын Қазақстан Республикасының облыстары бойынша бөлу

Облыстар	Қордың үлестік салмағы, %
Шығыс Қазақстан	41,0
Ақмола	23,5
Қарағанды	9,9
Жамбыл	6,8
Қостанай	6,9
Павлодар	4,5
Ақтөбе	4,1
Алматы	2,2
Солтүстік Қазақстан	0,1
Қызылорда	0,5
Оңтүстік Қазақстан	0,5
Қазақстан Республикасы	100,0

10-қосымша

Машина жасау өндірісінің құндық көлемдерінің динамикасы

Атауы	2004	2005	2006	2007	2008	2009
Машина жасау, млрд. теңге	288	327	352	385	298	282,5
Машиналар мен жабдықты шығару, млрд. теңге	103	105	103	134	123	115,5
Электр жабдығын және электронды мен оптикалық жабдықты шығару, млрд. теңге	73	76	83	90	71	61,5
Көлік құралдары мен жабдықты шығару, млрд. теңге	113	146	166	160	103	105,5
Өнеркәсіп өндірісінің көлеміндегі машина жасау үлесі, %	7,4	6,2	5,4	4,9	2,9	3,2

11-қосымша

Құрылыс материалдарының, бұйымдар мен құрылыстарының негізгі түрлерін шығару⁴

Өнімнің атауы	2000	2005	2006	2007	2008	2009
Цемент, мың т	1175,0	4182,2	4880,2	5698,6	5837,3	5998,2
Жинақтық темір бетоны, мың т	151,1	2365,9	2821,2	1331,6	1096,5	938,4
Керамикалық тақталар, мың шаршы метр	160,8	492,7	675,3	665,3	450	90,9
Санитарлық-техникалық бұйымдар, мың тонна	23,4	25,5	54,6	69,2	45,2	-
Базальт жылу сақтау материалдары, мың т	-	6,1	8,4	8,5	20,8	28,2

------------------------------
⁴ Мәлімет көзі: Қазақстан Республикасының Статистика агенттігі

12-қосымша

Қазақстан Республикасында химия өнеркәсібі дамуының негізгі көрсеткіштері

	2000	2005	2006	2007	2008	2009
Өнеркәсіп өндірісінің көлемі, млн. теңге	17627	53912	54064	72258	110642	85542
Өнеркәсіп өнімінің физикалық көлем индексі, өткен жылға қатысты %	118,6	95,3	103,6	128,6	109,3	75,7
Сала өнімінің өнеркәсіп өндірісінің жалпы көлеміндегі үлесі, %	1	1	0,8	0,9	1,1	0,9
Тіркелген өндірістік кәсіпорындар мен, өнеркәсіптердің саны – барлығы, дана	634	810	837	868	895	941
Өнеркәсіптік-өндірістік персоналдың саны, мың адам	20,6	14	13,6	13,6	14,2	16
Салық салудан түсетін табыс (шығыс), млн. теңге	-3733,7	-1498	1328,1	-2721,9	261,9	-5471,6
Тиімділіктің (шығынның) деңгейі, %	-20,6	-7	-4,9	-6,9	0,3	-4,8
Өндіруші-кәсіпорындар бағаларының индексі, өткен жылға қатысты %	107,4	118,6	101,7	106,7	129,3	106,9
Сала инвесторлары - өндірістік кәсіпорындардың негізгі капиталға инвестициялары, млн. теңге	3024	20607	15590	10318	9162	32863
өткен жылға қатысты %	198,2	552,4	71,8	62,2	81,4	196,9
Сала инвесторлары - өндірістік кәсіпорындар инвестицияларының үлестік салмағы, %	0,8	2,5	1,6	0,9	0,7	2,4

13-қосымша

2000 – 2009 жылғы ауыл шаруашылық дақылдардың негізгі түрлерінің егіс аудандары және жалпы жиналуы

	2000	2005	2006	2007	2008	2009
Егіс аудандары, мың га
Барлығы	16195	18445,2	18369,1	18954,5	20119,2	21424,9
Дәнді дақылдар және бұршақ дақылдары (астыққа)	12438,2	14841,9	14839,8	15427,9	16190,1	17206,9
Оның ішінде: бидай	10113,3	12647,9	12425,8	12892,3	13476,1	14751,0
күріш	77,6	85,7	88,0	88,4	75,7	86,9
Тазартылмаған мақта	151,8	204,2	200,1	206,1	178,6	139,8
Қант қызылшасы (фабрикалық)	22,5	17,5	14,4	13,7	13,1	10,6
Май дақылдары	448,2	669,7	751,4	672,8	913,7	1186,1
Күнбағыс	313,9	454,5	492,6	365,7	579,7	723,0
Картоп	160,3	168,2	153,9	155,5	163,7	170,3
Көкөністер	102,6	110,8	103,0	104,2	112,9	110,6
Бақша дақылдары	38,8	43,4	42,0	38,8	55,9	52,4
Жеміс-жидек отырғызу	65,1	53,6	39,0	35,1	37,0	37,2
Ауыл шаруашылық дақылдардың негізгі түрлерінің жалпы жиналуы
Астық, мың тонна	11565,0	13781,4	16511,5	20137,8	15578,2	20830,5
Тазартылмаған мақта, мың тонна	287,1	465,0	435,4	441,7	317,5	270,0
Картоп, мың тонна	1692,6	2520,8	2361,6	2414,8	2354,4	2755,5
Қант қызылшасы (фабрикалық), мың тонна	272,7	310,8	339,0	309,4	130,2	181,2
Май дақылдарының тұқымдары, мың тонна	140,1	439,8	458,9	459,4	414,0	703,6
Оның ішінде, күнбағыс, мың тонна	104,6	267,4	268	205,8	185,8	367,8
Көкөністер, мың тонна	1543,6	2168,8	2059,2	2196,4	2280,0	2457,2
Бақша дақылдары, мың тонна	421,6	683,8	697,4	661,8	869,7	852,3
Жемістер мен жидектер	201,8	243,8	179,9	162,0	142,5	178,6

14-қосымша

Өсу динамикасы және мекен ету орындарының түрлері

Туризм индустриясы объектілерінің атаулары:	2005	2006	2007	2008	2009
Қонақ үйлер, барлығы: * оның ішінде, санаттар бойынша:	385	465	469	528	562
5-жұлдызды	5	7	8	8	11
4-жұлдызды	23	27	25	31	32
3-жұлдызды	50	54	63	68	71
2-жұлдызды	20	20	23	25	23
1-жұлдызды	10	11	16	16	13
без категорий	277	346	334	380	412
*Орналастырудың арнайы құралдары:
- санаторийлер, емдеу пансионаттары, профилакторий-санаторийлері;	106	128	127	101	110
- демалыс үйлері мен базалары, пансионаттар	13	8	10	-	-
*Мейрамханалары бар қонақ үйлер	146	177	165	189	196
*Мейрамханалары жоқ қонақ үйлер	160	176	195	189	195
*Тау туристік базалары	3	10	7	10	12
*Кемпингтер	2	3	2	2	2
*Мекен етудің өзге де орындары (қонақжайлар және аңшылар үйлері)	74	99	100	138	157
БАРЛЫҒЫ:				528	562

15-қосымша

Орналастырудың арнайы орындарының саны

	2000	2005	2006	2007	2008	2009
Санаторийлер, емдеу пансионаттары, профилакторий – санаторийлері, олардағы төсек орындары	90 12391	106 17560	128 18851	127 18964	101 13923	110 15321
Демалыс үйлері мен базалары, пансионаттар олардағы төсек орындары	16 2820	13 3104	8 1519	10 1597	- -	- -

16-қосымша

Жол бөлімдері бойынша жүктердің келуі мен кетуі

	Қазақстан Республикаcы бойынша барлығы	Оның ішінде, жолдардың бөлімдері бойынша
		Ақмола*	Қостанай	Павлодар	Қарағанды	Защита	Семей
Жіберілген жүктер - барлығы, мың тонна	219 581,2	6 006,0	30 633,8	73 266,3	41 128,9	7 253,0	8 222,7
оның ішінде:
шикі мұнай	13 249,9	-	-	-	0,5	-	-
мұнай өнімдері	14 685,6	143,3	53,2	3 560,3	16,1	18,6	19,2
тас көмір	91 619,1	4,2	16,7	62 221,7	24 104,2	0,5	4 953,1
кокс	266,2	-	-	32,1	160,3	0,2	-
темір рудасы	25 864,8	-	19 858,5	737,3	1 984,9	0,1	-
марганец рудасы	1 195,8	-	-	-	1 178,3	6,9	-
түсті рудалар	14 361,2	326,9	5 182,3	1 390,9	2 780,6	4 089,2	0,1
күкірт шикізаты	0,1	-	-	-	-	0,1	-
қара металлдар	6 041,3	25,2	10,9	1 687,5	3 150,6	4,3	2,9
қара металлдардың сынығы	2 080,0	306,8	279,3	124,0	364,9	141,0	74,6
флюстар	4 492,9	237,5	-	1 893,8	2 274,9	76,5	-
орман жүктері	1 406,4	41,9	118,7	49,9	9,4	199,7	138,5
құрылыс жүктері	13 721,7	653,1	1 047,6	741,9	1 843,6	338,5	663,2
химия және минералдық тыңайтқыштар	1 170,3	-	-	2,9	23,0	0,2	0,1
астық	6 620,6	3 501,1	2 504,7	180,1	28,4	42,6	1,6
өзге де астық жүктері	3 003,1	552,2	1 065,3	30,4	270,9	55,6	118,9
мұздатылған немесе салқындатылған өнімдер	449,6	12,6	29,7	2,7	27,1	47,8	5,8
өзге жүктер	19 352,6	201,2	466,9	610,8	2 911,2	2 231,2	2 244,7
Келген жүктер - барлығы, мың тонна	232 824,9	27 672,4	24 610,7	45 069,4	36 589,2	8 623,7	4 018,3
оның ішінде:
шикі мұнай	15 229,7	0,2	-	-	79,1	-	-
мұнай өнімдері	17 049,8	1 585,1	827,1	667,2	1 079,5	329,9	254,6
тас көмір	91 506,2	20 442,5	8 964,6	29 511,6	20 265,3	3 099,6	1 088,6
кокс	915,9	-	35,0	420,9	39,3	190,6	3,9
темір рудасы	26 340,1	0,1	11 381,1	1 528,5	5 341,9	15,3	26,5
марганец рудасы	1 217,5	14,1	411,4	491,0	52,4	15,9	7,9
түсті рудалар	14 197,2	5,4	87,6	6 784,0	3 864,9	2 922,5	0,1
күкірт шикізаты	0,1	-	-	-	-	0,1	-
қара металлдар	7 335,9	485,1	719,3	707,6	343,8	92,5	9,7
қара металлдардың сынығы	2 166,1	26,1	79,4	816,8	482,6	5,7	9,4
флюстар	4 587,0	21,7	0,3	1 789,3	2 481,7	88,3	9,5
орман жүктері	1 780,4	46,3	23,7	633,8	97,0	231,5	30,4
құрылыс жүктері	15 669,7	2 725,7	642,8	359,6	1 079,5	298,9	485,2
химия және минералдық тыңайтқыштар	1 410,0	63,8	89,4	26,4	45,2	36,9	5,7
астық	6 745,1	578,6	411,3	68,6	291,6	101,2	193,2
өзге де астық жүктері	3 048,1	16,7	8,9	20,1	17,4	5,3	25,5
мұздатылған немесе салқындатылған өнімдер	680,0	46,0	37,3	22,1	68,3	15,9	34,4
өзге жүктер	22 946,1	1 615,0	891,5	1 221,9	959,7	1 173,6	1 833,7
Жіберулердің үлестік салмағы, %	100,0	2,7	14,0	33,4	18,7	3,3	3,7
Келген жүктің үлестік салмағы, %	100,0	11,9	10,6	19,4	15,7	3,7	1,7

кестенің жалғасы

Оның ішінде, жолдардың бөлімдері бойынша
Алматы**	Жамбыл	Шымкент	Қызылорда	Ақтөбе	Орал	Атырау	Маңғыстау
6 562,3	3 700,6	8 206,3	2 874,0	11 191,5	1 775,1	16 163,7	2 597,0
0,8	0,3	1 620,2	1 677,1	1 390,7	395,7	7 638,4	526,2
246,5	105,6	3 885,1	98,5	630,4	548,1	5 025,9	334,8
27,2	278,7	2,3	2,6	5,6	0,1	2,2	-
72,0	-	-	-	1,6	-	-	-
17,9	-	1,0	-	3 265,1	-	-	-
5,8	1,5	-	-	-	-	-	3,3
1,0	583,8	6,0	-	0,4	-	-	-
-	-	-	-	-	-	-	-
743,4	20,5	16,0	1,9	321,1	10,8	20,1	26,1
218,0	67,5	147,4	67,5	149,4	69,0	59,8	10,8
5,7	2,6	-	1,5	-	-	0,4	-
46,9	1,2	2,1	790,3	1,2	0,1	0,5	6,0
1 153,3	370,7	942,1	9,9	4 317,2	61,7	109,2	1 469,7
2,4	995,7	10,5	-	0,4	0,3	-	134,8
131,9	8,0	22,2	13,7	89,2	96,9	0,1	0,1
130,9	2,5	624,6	27,4	75,1	48,9	0,1	0,3
112,8	58,1	45,1	0,2	63,3	39,4	4,2	0,8
3 645,8	1 203,9	881,7	183,4	880,8	504,1	3 302,8	84,1
22 809,1	5 610,2	12 345,6	3 646,1	5 758,0	4 919,2	180 82,9	13 070,1
19,6	2,9	1 131,6	1,9	494,9	474,8	4 920,4	8 104,3
2 445,4	664,1	1 563,7	493,2	615,7	1 214,8	4 201,5	1 108,0
4 772,7	1 464,6	1 023,7	355,8	207,6	68,9	234,1	6,6
4,9	69,6	4,3	-	147,4	-	-	-
6 485,4	-	25,8	-	1 369,2	166,1	0,2	-
162,1	39,6	3,7	-	-	-	17,5	1,9
491,4	-	40,7	0,3	-	0,1	0,1	0,1
-	-	-	-	-	-	-	-
1 870,6	323,6	493,6	42,6	178,8	250,8	155,6	1 662,3
209,4	2,3	300,3	6,0	7,4	138,4	75,3	7,0
4,2	2,6	0,3	0,1	186,9	1,5	0,4	0,2
242,4	42,0	231,1	40,0	31,1	13,3	62,2	55,6
590,7	399,9	930,7	1 633,9	1 001,7	997,8	4 025,2	498,1
32,8	714,4	165,8	59,5	7,8	87,9	71,3	3,1
494,6	273,2	2 392,9	15,2	201,3	218,6	752,1	752,7
198,9	139,4	2 352,6	71,9	25,5	13,5	36,5	115,9
154,6	25,6	78,4	12,9	58,6	56,7	24,3	44,9
4 629,4	1 446,4	1 606,4	912,8	1 224,1	1 216,0	3 506,2	709,4
3,0	1,7	3,7	1,3	5,1	0,8	7,4	1,2
9,8	2,4	5,3	1,6	2,5	2,1	7,8	5,6

17-қосымша

ҚР энергетикалық аймақтар мен өңірлер бөлінісіндегі электр энергиясын тұтыну мен шығару

млн. кВтсағат

	2000 жыл		2005 жыл		2006 жыл
	Этұт	Эшығ	Этұт	Эшығ	Этұт	Эшығ
Қазақстан – барлығы	54 380,1	51 423,3	68 129,0	67 572,3	71 771,4	71 546,6
Солтүстік аймақ	37 916,8	40 426,8	44 831,6	52 444,5	47 141,9	55 420,9
Шығыс Қазақстан	6 775,7	6 557,0	7 939,9	7 228,4	8 165,1	7 236,6
Қарағанды	12 465,6	10 452,4	14 261,1	11 900,4	14 754,8	11 670,7
Қостанай	4 388,9	1 009,7	4 538,1	1 611,9	4 887,5	1 611,6
Павлодар	9 498,0	19 187,2	12 056,7	27 788,4	12 672,3	30 767,4
Солтүстік Қазақстан	1 264,5	1 457,2	1 356,4	1 933,3	1 438,0	1 959,4
Ақмола облысы, Астана қаласын қоса алғанда	3 524,1	1 763,3	4 679,4	1 982,1	5 224,2	2 175,2
Оңтүстік аймақ	9 492,9	5 820,8	13 727,5	7 106,2	14 280,8	7 634,1
Алматы облысы, Алматы қаласын қоса алғанда	4 786,4	4 373,7	7 091,7	4 788,5	7 698,8	4 813,0
Жамбыл	1 873,4	603,8	2696,8	1285,7	2431,6	1597,9
Қызылорда	781,5	112,3	892,4	83,4	921,2	266,0
Оңтүстік Қазақстан	2 051,6	765,2	2 717,3	998,4	2 890,1	998,7
Батыс аймақ	6 970,4	5 175,7	9 569,9	8 021,6	10 348,7	8 491,6
Ақтөбе	2 372,2	1 166,4	3 066,9	1 944,0	3 161,3	1 707,2
Атырау	1 861,6	1 806,3	2 463,9	2 373,8	2 705,2	2 548,0
Батыс Қазақстан	648,5	115,4	1 199,7	807,6	1 276,5	951,4
Маңғыстау	2 088,1	2 087,6	2 839,4	2 896,2	3 205,7	3 285,0

кестенің жалғасы

2007 жыл		2008 жыл		2009 жыл
Этұт	Эшығ	Этұт	Эшығ	Этұт	Эшығ
76 439,6	76 364,9	80 619,6	80 074,2	77 959,6	78 433,7
49 694,6	57 872,9	52 237,2	59 080,7	50 813,4	59 723,7
8 381,3	7 797,6	8 557,4	7 275,2	8 107,3	6 950,0
15 231,2	12 107,5	15 519,5	11 520,3	15 119,1	12 235,7
5 087,5	1 552,1	5 098,3	1 475,6	5 074,1	1 464,5
13 580,3	31 850,2	15 121,3	33 904,2	14 617,2	33 796,2
1 507,3	1 861,8	1 579,9	2 237,0	1 553,8	2 377,3
5 907,0	2 703,7	6 360,8	2 668,4	6 341,9	2 900,0
15 523,1	9 223,6	16 425,7	10 914,1	15 016,3	8 161,1
8 310,5	4 617,3	8 629,7	5 089,7	8 440,6	4 858,1
2852,4	3144,7	3463,7	4388,7	2075,3	1523,6
956,1	368,2	1 039,6	337,1	1 096,2	401,9
3 152,4	1 134,5	3 184,3	1 143,4	3 093,0	1 414,1
11 221,9	9 268,4	11 956,7	10 079,4	12 129,9	10 548,9
3 314,7	1 763,0	3 382,2	1 831,9	3 368,6	2 082,9
2 895,3	2 681,1	3 282,9	2 963,1	3 447,5	3 192,3
1 391,4	1 126,0	1 443,2	1 170,7	1502,6	1259,9
3 620,5	3 698,3	3 848,4	4 113,7	3 801,9	4 018,6

18-қосымша

Қазақстан Республикасы халқының 2000 – 2009 жылғы көбею көрсеткіштерінің динамикасы

	Туудың сомалық коэффициенттері, репродуктивтік жастағы 1 әйел адамға қатысты бала туудың саны			Табиғи өсім коэффициенті, 1000 адамға
	2000	2005	2009	2000	2005	2009
Қазақстан Республикасы	1,85	2,22	2,65	4,86	8,05	13,48
Ақмола	1,75	1,88	2,19	0,99	0,99	5,68
Ақтөбе	1,80	2,29	2,70	4,53	9,47	14,60
Алматы	1,95	2,17	2,65	6,22	7,7	13,25
Атырау	2,33	2,83	3,29	9,73	14,79	20,01
Батыс Қазақстан	1,67	1,98	2,29	2,27	5,22	9,25
Жамбыл	2,09	2,62	3,20	8,2	12,93	18,19
Қарағанды	1,46	1,80	2,04	-0,42	1,8	6,06
Қостанай	1,44	1,53	1,70	-0,82	-0,65	2,39
Қызылорда	2,63	2,86	3,42	13,78	15,01	20,16
Маңғыстау	2,36	3,20	3,80	11,88	19,3	26,40
Оңтүстік Қазақстан	2,86	3,21	3,71	15,98	18,96	23,88
Павлодар	1,40	1,69	1,98	0,57	2,01	6,09
Солтүстік Қазақстан	1,55	1,67	1,72	-1,29	-0,71	1,15
Шығыс Қазақстан	1,45	1,71	2,07	-1,19	0,41	5,04
Астана қ.	1,03	1,55	2,44	3,68	10,05	19,39
Алматы қ.	1,42	2,14	2,65	2,4	9,93	17,89

19-қосымша

Қазақстан Республикасы халқының 2000 – 2009 жылғы көші-қон сальдосының динамикасы

адам

	2000	2001	2002	2003
Қазақстан Республикасы	-108307	-88162	-62012	-8306
Ақмола	-23579	-21963	-7732	283
Ақтөбе	-10537	-4983	-2903	-529
Алматы	-12501	-9450	-4258	-412
Атырау	-2370	-456	-256	-196
Батыс Қазақстан	-8886	-2744	473	-480
Жамбыл	-12279	-11581	-6654	-4019
Қарағанды	-25102	-20400	-10938	-3798
Қостанай	-28708	-23371	-16187	-5950
Қызылорда	-7042	-6579	-4730	-4276
Маңғыстау	219	5007	5518	5571
Оңтүстік Қазақстан	13921	-5109	-294	2646
Павлодар	-18768	-14579	-10319	-4498
Солтүстік Қазақстан	-10093	-10334	-8013	-6656
Шығыс Қазақстан	-15891	-14794	-15502	-10163
Астана қ.а.	57706	51376	6761	5372
Алматы қ.а.	-4397	1798	13022	18799

кестенің жалғасы

2004	2005	2006	2007	2008	2009
2789	22668	33041	10962	1117	7502
-3160	-1272	433	-2843	-8886	-8089
1182	1628	1764	459	-1218	-3704
5326	1711	1776	4188	137	3559
350	1994	722	1642	1653	1586
-843	-421	-442	-1012	-1818	-255
-5672	-3879	-6889	-7033	-6987	-6185
-1142	333	1539	-1103	-1305	-2505
-6195	-3628	-2387	-5573	-5753	-5202
-5054	-3035	-3578	-4488	-3694	-2919
5345	5573	7676	7510	7832	9071
358	-1970	1655	-2913	-8885	-9845
-3381	-2414	-111	-959	-1958	-2535
-7883	-2340	-1262	-6159	-6077	-5678
-14314	-11500	-8994	-9998	-5326	-6130
14186	15679	17708	19315	24880	31879
23686	26209	23430	19916	18551	14448

20-қосымша

Қазақстан Республикасындағы 2010 жылғы жұмыспен қамтудың болжамдық құрылымы, %

	Ақмола	Ақтөбе	Алматы	Атырау	Шығыс Қазақстан	Жамбыл	Батыс Қазақстан	Қарағанды
Ауыл, орман және балық шаруашылығы	41,5	31,1	48,5	8,8	29,6	33,5	35,9	18,7
Өнеркәсіп	11,4	14,7	6,4	12,4	14,2	7,5	6,1	25,9
Құрылыс	5,1	4,5	6,2	21,8	4,9	5,7	9,9	5,2
Сауда	6,6	12,8	12,7	11,3	14,3	22,0	11,4	14,7
Көлік және байланыс	7,6	8,1	6,3	10,3	7,3	7,4	6,1	7,7
Өзге де қызметтер	27,8	28,8	19,8	35,4	29,7	24,0	30,5	27,9

кестенің жалғасы

Қостанай	Қызылорда	Оңтүстік Қазақстан	Маңғыстау	Павлодар	Солтүстік Қазақстан	Астана қ.	Алматы қ.	Қазақстан Республикасы
37,8	24,1	43,6	5,7	26,4	48,9	0,5	0,8	29,5
11,5	8,2	5,3	28,6	20,9	6,5	12,2	7,2	11,8
2,9	9,5	4,9	10,0	5,3	2,1	12,8	13,7	7,0
18,9	14,5	16,9	10,6	12,5	10,4	20,3	14,9	14,9
7,5	10,8	5,6	10,3	7,6	7,5	8,3	9,8	7,6
21,4	32,8	23,7	34,8	27,2	24,5	45,9	53,5	29,3

21-қосымша

Қазақстан Республикасындағы 2015 жылғы жұмыспен қамтудың болжамдық құрылымы, %

	Ақмола	Ақтөбе	Алматы	Атырау	Шығыс Қазақстан	Жамбыл	Батыс Қазақстан	Қарағанды
Ауыл, орман және балық шаруашылығы	41,4	31,0	48,4	8,7	28,4	33,5	34,9	16,9
Өнеркәсіп	11,4	14,8	6,4	12,5	14,0	7,4	6,5	25,6
Құрылыс	5,0	4,5	6,3	21,5	4,8	5,6	9,9	5,2
Сауда	6,6	12,9	12,7	11,5	14,7	22,0	11,5	14,8
Көлік және байланыс	7,6	8,3	6,3	10,6	7,6	7,3	6,1	8,1
Өзге де қызметтер	28,0	28,5	19,9	35,2	30,5	24,1	31,2	29,4

кестенің жалғасы

Қостанай	Қызылорда	Оңтүстік Қазақстан	Маңғыстау	Павлодар	Солтүстік Қазақстан	Астана қ.	Алматы қ.	Қазақстан Республикасы
37,2	23,2	42,0	5,2	25,9	46,0	0,4	0,7	28,2
11,3	7,9	5,0	29,2	20,7	6,7	11,9	6,3	11,6
3,0	9,2	4,6	9,9	5,3	2,2	12,8	11,9	7,0
18,5	14,5	17,8	10,8	12,6	11,3	21,2	13,8	15,2
7,7	11,1	5,9	10,2	7,7	8,1	7,8	9,4	7,7
22,4	34,1	24,7	34,7	27,7	25,6	45,8	57,9	30,4

22-қосымша

Қазақстан Республикасындағы 2020 жылғы жұмыспен қамтудың болжамдық құрылымы, %

	Ақмола	Ақтөбе	Алматы	Атырау	Шығыс Қазақстан	Жамбыл	Батыс Қазақстан	Қарағанды
Ауыл, орман және балық шаруашылығы	41,5	30,9	48,3	8,6	27,2	33,4	34,9	15,6
Өнеркәсіп	11,4	14,8	6,5	12,5	13,8	7,4	7,2	25,6
Құрылыс	5,0	4,5	6,3	21,3	4,8	5,6	9,5	5,2
Сауда	6,4	13,0	12,7	11,5	14,9	22,1	11,3	15,1
Көлік және байланыс	7,4	8,3	6,3	10,6	7,6	7,3	5,9	8,3
Өзге де қызметтер	28,3	28,6	19,9	35,6	31,7	24,1	31,1	30,1

кестенің жалғасы

Қостанай	Қызылорда	Оңтүстік Қазақстан	Маңғыстау	Павлодар	Солтүстік Қазақстан	Астана қ.	Алматы қ.	Қазақстан Республикасы
37,0	22,5	40,6	4,9	25,6	43,0	0,4	0,6	26,8
11,0	7,7	4,8	29,4	20,6	6,9	11,4	5,7	12,4
3,0	8,9	4,5	9,9	5,2	2,3	12,6	10,8	6,7
18,2	14,4	18,5	10,8	12,7	11,9	21,6	13,2	14,1
7,8	11,2	6,1	10,5	7,9	8,6	7,4	9,6	7,9
23,1	35,4	25,6	34,5	27,9	27,2	46,6	60,1	32,1

23-қосымша

Жұмысшылар, қызметкерлер сияқты персонал санаттары бойынша жалға алынатын жұмысшылардың үлестік салмағының болжамы

жалға алынатын жұмысшылардың жалпы санынан %

	Жұмысшылар
	2009 факт	2010 бағалау	Болжам
			2011	2012	2013	2014	2015	2020
Қазақстан Республикасы	47,9	47,4	46,9	46,4	45,9	45,4	45,0	42,5
Ақмола	50,5	49,5	48,5	47,6	46,6	45,6	44,7	39,9
Ақтөбе	52,1	52,4	52,6	52,8	52,6	52,3	52,3	50,8
Алматы	44,7	44,3	43,9	43,3	42,8	42,4	41,9	39,4
Атырау	52,5	52,2	52,0	51,7	51,5	51,3	51,1	49,9
Батыс Қазақстан	47,1	47,2	47,4	47,6	47,7	47,9	48,1	48,9
Жамбыл	42,1	41,0	39,8	38,6	37,5	36,3	35,2	29,4
Қарағанды	55,4	54,8	54,3	53,7	53,1	52,5	51,9	49,1
Қостанай	54,2	53,2	52,3	51,5	50,6	49,7	48,8	44,3
Қызылорда	47,8	48,2	48,5	48,9	49,3	49,6	50,0	50,0
Маңғыстау	57,2	56,9	56,7	56,6	56,3	56,1	55,9	54,9
Оңтүстік Қазақстан	37,6	37,0	36,7	36,2	35,6	35,2	34,7	32,2
Павлодар	54,3	54,2	54,2	54,2	54,1	54,1	54,1	53,9
Солтүстік Қазақстан	51,6	51,6	51,5	51,4	51,4	51,3	51,2	50,8
Шығыс Қазақстан	51,7	51,6	51,3	51,2	51,0	50,8	50,6	49,7
Астана қ.	41,8	40,8	39,5	38,3	37,4	36,2	35,1	29,6
Алматы қ.	39,0	38,8	38,4	37,8	37,5	37,1	36,6	34,6

кестенің жалғасы

Қызметкерлер
2009 факт	2010 бағалау	Болжам
		2011	2012	2013	2014	2015	2020
52,1	52,6	53,1	53,6	54,1	54,6	55,0	57,5
49,5	50,5	51,5	52,4	53,4	54,4	55,3	60,1
47,9	47,6	47,4	47,2	47,4	47,7	47,7	49,2
55,3	55,7	56,1	56,7	57,2	57,6	58,1	60,6
47,5	47,8	48,0	48,3	48,5	48,7	48,9	50,1
52,9	52,8	52,6	52,4	52,3	52,1	51,9	51,1
57,9	59,0	60,2	61,4	62,5	63,7	64,8	70,6
44,6	45,2	45,7	46,3	46,9	47,5	48,1	50,9
45,8	46,8	47,7	48,5	49,4	50,3	51,2	55,7
52,2	51,8	51,5	51,1	50,7	50,4	50,0	50,0
42,8	43,1	43,3	43,4	43,7	43,9	44,1	45,1
62,4	63,0	63,3	63,8	64,4	64,8	65,3	67,8
45,7	45,8	45,8	45,8	45,9	45,9	45,9	46,1
48,4	48,4	48,5	48,6	48,6	48,7	48,8	49,2
48,3	48,4	48,7	48,8	49,0	49,2	49,4	50,3
58,2	59,2	60,5	61,7	62,6	63,8	64,9	70,4
61,0	61,2	61,6	62,2	62,5	62,9	63,4	65,4

24-қосымша

2000/2001 және 2009/2010 оқу жылдарының басына таман Қазақстан Республикасы өңірлерінің бөлінісіндегі оқушыларды сабақ кезегі бойынша бөлу (оқушылардың жалпы санына %)⁵

	2000/2001 оқу жылы			2009/2010 оқу жылы
Қалалық және ауылдық елді мекендер
	1-кезекте	2-кезекте	3-кезекте	1-кезекте	2-кезекте	3-кезекте
Қазақстан Республикасы	65,4	34,0	0,7	63,9	35,5	0,6
Ақмола	75,3	24,0	0,4	73,9	25,9	0,2
Ақтөбе	59,7	40,0	0,1	59,1	40,9	0,1
Алматы	67,4	32,0	0,5	62,2	37,1	0,7
Атырау	57,7	42,0	0,1	57,5	41,8	0,7
Шығыс Қазақстан	70,6	29,0	-	72,1	27,9	0,1
Жамбыл	63,7	36,0	0,2	61,0	38,8	0,2
Батыс Қазақстан	62,9	36,7	0,4	64,8	35,0	0,2
Қарағанды	66,7	33,0	0,6	66,3	33,7	-
Қостанай	77,7	22,0	-	76,4	23,6	-
Қызылорда	57,2	40,0	2,8	56,0	43,5	0,5
Маңғыстау	56,5	42,0	1,5	55,7	42,4	2,0
Павлодар	73,6	26,0	-	78,6	21,4	-
Солтүстік Қазақстан	77,9	22,0	0,2	75,7	24,3	-
Оңтүстік Қазақстан	58,7	40,0	1,0	58,2	40,5	1,3
Астана қ.	53,7	38,0	8,3	59,2	38,7	2,1
Алматы қ.	60,3	39,0	0,4	66,0	33,7	0,3

--------------------------------
⁵ ҚР Статистика агенттігінің мәліметі бойынша: «Қазақстан Республикасының күндізгі жалпы білім беру мектептері (2009/2010 оқу жылының басына таман)» жыл сайынғы статистикалық жинағы

25-қосымша

Қазақстан Республикасы халқының денсаулық сақтау қызметімен қамтамасыз етілудің негізгі көрсеткіштері

	амбулаторлық-емханалық ұйымдардың саны, бірлік		ауруханалық ұйымдардың саны, бірлік		төсек орындарымен қамтамасыз етілу, 10 мың адамға қатысты		дәрігерлермен қамтамасыз етілу, 10 мың адамға қатысты		Орташа медициналық білімі бар қамтамасыз етілу, 10 мың адамға қатысты
	2000	2009	2000	2009	2000	2009	2000	2009	2000	2009
ҚАЗАҚСТАН	3247	3521	938	1020	72,1	75,6	33,0	37,8	71,8	86,4
Ақмола	188	226	45	51	83,4	95,4	26,6	29,5	72,6	91,8
Ақтөбе	230	200	50	57	70,0	77,0	42,3	47,6	67,2	82,9
Алматы	314	332	66	88	50,1	45,1	19,7	21,1	46,7	57,5
Атырау	112	123	38	40	69,5	71,9	30,1	30,0	67,5	78,3
Батыс Қазақстан	134	184	40	45	77,1	80,0	32,4	30,9	87,7	97,9
Жамбыл	200	217	50	57	60,9	59,3	25,4	25,3	65,4	84,3
Қарағанды	349	272	91	100	85,2	98,2	41,6	46,6	76,9	96,3
Қостанай	218	229	49	57	63,7	81,8	23,9	25,3	62,9	84,4
Қызылорда	107	166	55	68	87,4	83,3	30,8	31,4	94,4	109,1
Маңғыстау	54	51	31	30	90,5	77,1	35,7	36,7	87,1	90,8
Оңтүстік Қазақстан	313	305	142	135	58,9	55,6	26,1	29,5	69,7	78,5
Павлодар	226	239	61	60	72,7	87,0	33,5	38,7	72,0	90,2
Солтүстік Қазақстан	160	243	50	36	75,5	86,1	23,0	25,6	74,1	99,0
Шығыс Қазақстан	398	403	102	102	71,0	89,3	34,6	40,5	71,5	96,2
Астана	60	103	18	26	101,9	78,6	67,8	74,7	89,9	90,4
Алматы	184	228	50	63	94,8	86,9	61,7	74,1	89,4	93,3

26-қосымша

2009 жылы өңірлерді кедейшіліктің қатыстылық көрсеткіші бойынша ранжирлеу (табысы өмір сүру минимумынан төмен халықтың үлесі)

р/с №	Өңірдің атауы	Халықтың үлесі, %	Шені	Сыныптамасы
1.	Алматы қ.	3,0	1	Ең төмен
2.	Қарағанды	3,9	2
3.	Астана қ.	3,9	2
4.	Жамбыл	4,8	3	Төмен
5.	Ақмола	5,9	4
6.	Павлодар	6,2	5
7.	Ақтөбе	6,3	6
8.	Шығыс Қазақстан	6,6	7
9.	Қостанай	6,8	8
10.	Солтүстік Қазақстан	7,3	9
11.	Батыс Қазақстан	8,2	10	Орташа
	Қазақстан Республикасы	8,2
12.	Атырау	10,0	11	Жоғары
13.	Қызылорда	10,4	12
14.	Оңтүстік Қазақстан	11,7	13
15.	Алматы	15,5	14
16.	Маңғыстау	22,6	15	Ең жоғары

27-қосымша

2009 жылы өңірлерді кедейшіліктің абсолюттік көрсеткіші бойынша ранжирлеу (облыстағы кедейлердің республикадағы жалпы кедейлер санына қатысты үлесі)

р/с №	Өңірдің атауы	Халықтың үлесі, %	Шені	Сыныптамасы
1.	Астана қ.	0,85	1	Ең төмен
2.	Алматы қ.	2,71	2
3.	Ақтөбе	3,35	3	Төмен
4.	Ақмола	3,92	4
5.	Солтүстік Қазақстан	3,95	5
6.	Павлодар	4,08	6
7.	Батыс Қазақстан	4,11	7
8.	Атырау	4,14	8
9.	Жамбыл	4,17	9
10.	Қарағанды	4,84	10
11.	Қызылорда	5,11	11	Жоғары
12.	Қостанай	5,32	12
13.	Маңғыстау	6,66	13
14.	Шығыс Қазақстан	7,79	14
15.	Оңтүстік Қазақстан	18,34	15	Ең жоғары
16.	Алматы	20,66	16
17.	Қазақстан Республикасы	100

28-қосымша

2009 жылы ауылдық елді мекендегі өңірлерді кедейшіліктің қатыстылық көрсеткіші бойынша ранжирлеу (табысы өмір сүру минимумынан төмен халықтың үлесі)

р/с №	Өңірдің атауы	Халықтың үлесі, %	Шені	Сыныптамасы
1.	Жамбыл	6,0	1	Ең төмен
2.	Ақмола	6,1	2
3.	Қарағанды	8,8	3	Төмен
4.	Қостанай	9,7	4
5.	Шығыс Қазақстан	9,7	4
6.	Солтүстік Қазақстан	10,9	5
7.	Ақтөбе	11,0	6
8.	Батыс Қазақстан	11,5	7
9.	Қазақстан Республикасы	12,1
10.	Қызылорда	12,7	8	Жоғары
11.	Павлодар	12,8	9
12.	Оңтүстік Қазақстан	13,2	10
13.	Атырау	14,2	11
14.	Алматы	17,1	12
15.	Маңғыстау	42,9	13	Ең жоғары

29-қосымша

2009 жылы өңірлерді халықтың экономикалық белсенділігінің деңгейі бойынша ранжирлеу

р/с №	Өңірдің атауы	Халықтың экономикалық белсенділігінің деңгейі, %	Шені	Сыныптамасы
1.	Жамбыл	78,0	1	Ең жоғары
2.	Қостанай	75,3	2
3.	Ақмола	74,9	3
4.	Ақтөбе	74,0	4
5.	Солтүстік Қазақстан	73,1	5	Жоғары
6.	Астана қ.	72,0	6
7.	Атырау	72,0	6
8.	Павлодар	71,8	7
9.	Оңтүстік Қазақстан	71,0	8
	Қазақстан Республикасы	70,7
10.	Маңғыстау	70,7	9	Төмен
11.	Қызылорда	69,5	10
12.	Батыс Қазақстан	69,2	11
13.	Қарағанды	69,2	11
14.	Алматы	68,6	12
15.	Шығыс Қазақстан	67,0	13
16.	Алматы қ.	64,9	14	Ең төмен

30-қосымша

2009 жылы өңірлерді өзін-өзі жұмыспен қамту деңгейі бойынша ранжирлеу

р/с №	Өңірдің атауы	Халықтың өзін-өзі жұмыспен қамту деңгейі, %	Шені	Сыныптамасы
1.	Алматы қ.	7,0	1	Ең төмен
2.	Маңғыстау	8,2	2
3.	Астана қ.	9,8	3
4.	Атырау	14,2	4	Төмен
5.	Қарағанды	21,6	5
6.	Павлодар	23,8	6
7.	Шығыс Қазақстан	33,9	7
	Қазақстан Республикасы	33,7
8.	Ақтөбе	34,1	8	Жоғары
9.	Батыс Қазақстан	39,9	9
10.	Солтүстік Қазақстан	40,8	10
11.	Алматы	42,1	11
12.	Қызылорда	42,3	12
13.	Ақмола	42,6	13
14.	Қостанай	43,1	14
15.	Оңтүстік Қазақстан	48,4	15	Ең төмен
16.	Жамбыл	52,1	16

31-қосымша

2009 жылы ауылдық елді мекендердегі өңірлерді өзін-өзі жұмыспен қамту деңгейі бойынша ранжирлеу

р/с №	Өңірдің атауы	Халықтың өзін-өзі жұмыспен қамту деңгейі, %	Шені	Сыныптамасы
1.	Маңғыстау	12,5	1	Ең төмен
2.	Атырау	21,1	2
3.	Қарағанды	41,4	3	Төмен
4.	Ақтөбе	44,0	4
5.	Алматы	44,6	5
6.	Павлодар	45,4	6
7.	Қызылорда	46,6	7
8.	Шығыс Қазақстан	50,0	8	Орташа
9.	Қазақстан Республикасы	50,0
10.	Солтүстік Қазақстан	52,1	9	Жоғары
11.	Ақмола	54,2	10
12.	Оңтүстік Қазақстан	57,2	11	Ең жоғары
13.	Батыс Қазақстан	57,7	12
14.	Қостанай	58,3	13
15.	Жамбыл	61,4	14

32-қосымша

2009 жылы өңірлерді жұмыссыздық деңгейі бойынша ранжирлеу

р/с №	Өңірдің атауы	Жұмыссыздық деңгейі, %	Шені	Сыныптамасы
1.	Ақтөбе	6,0	1	Ең төмен
2.	Қарағанды	6,1	2
3.	Атырау	6,1	2
4.	Батыс Қазақстан	6,3	3	Төмен
5.	Солтүстік Қазақстан	6,3	3
6.	Қостанай	6,3	3
7.	Павлодар	6,4	4
8.	Шығыс Қазақстан	6,4	4
9.	Алматы	6,5	5
10.	Жамбыл	6,5	5
	Қазақстан Республикасы	6,6
11.	Астана қ.	6,6	6	Жоғары
12.	Оңтүстік Қазақстан	6,6	6
13.	Қызылорда	6,6	6
14.	Ақмола	6,9	7
15.	Маңғыстау	7,1	8	Ең жоғары
16.	Алматы қ.	7,7	9

33-қосымша

Газ конденсатын қоса алғанда мұнайды өндірудің болжамдық көлемі

млн. т

	2008 факт	2009 бағалау	болжам
			2010	2011	2012	2013	2014	2015	2020
Газ конденсатын қоса алғанда ҚР, оның ішінде облыстар бойынша мұнайды өндіру	70,6	76,5	80,0	81,0	83,0	83,4	85,3	97,6	164,0
1. Ақтөбе	7,4	7,8	8,7	9,4	10,2	10,1	10,1	9,9	8,6
1) «CNPC- Ақтөбемұнайгаз» АҚ	5,85	5,95	5,90	5,85	5,84	5,83	5,86	5,81	5,83
2) «Қазахойл – Ақтөбе» ЖШС	0,76	1,25	1,15	1,12	1,11	1,12	1,23	1,22	1,23
3) «Қазақтүркмұнай» БК ЖШС	0,22	0,22	0,22	0,22	0,25	0,25	0,25	0,25	0,26
4) «Қаратөбе Интер ОйлК» ЖШС	0,04	0,04	0,04	0,05	0,07	0,08	0,09	0,10	0,11
5) «Lancaster Petroleum» АҚ	0,10	0,12	0,13	0,15	0,16	0,18	0,19	0,21	0,21
6) Каспий мұнай ТМЕ	0,08	0,10	0,11	0,12	0,13	0,13	0,14	0,15	0,15
7) «Озтюрк-Мұнай» ЖШС	0,003	0,004	0,004	0,006	0,010	0,014	0,016	0,019	0,020
8) «Қазмұнайхим» АҚ	0,030	0,033	0,032	0,034	0,036	0,034	0,032	0,031	0,030
9) «Арал ПетролеумКэпитал» ЖШС	0,032	0,046	0,046	0,048	0,050	0,051	0,052	0,051	0,053
10) «Лайнсджамп» ЖШС	0,018	0,020	0,021	0,024	0,026	0,029	0,032	0,036	0,037
11) «Сагиз Петролеум Компании» ЖШС	0,005	0,005	0,007	0,010	0,012	0,016	0,021	0,028	0,028
2. Атырау	21,6	26,5	29,8	30,1	30,0	29,8	29,9	29,7	28,6
1) «Теңізшевройл» БК ЖШС	17,3	21,8	25,1	25,4	25,3	25,1	25,2	25,1	23,8
2) «Ембімұнайгаз» ҚМГ ӨБ ӨФ	2,82	2,83	2,83	2,83	2,82	2,82	2,83	2,83	2,82
3) «Матин» БК ЖАҚ	0,18	0,19	0,19	0,18	0,18	0,18	0,18	0,16	0,16
4) «Ембіведьойл» БК ЖШС	0,012	0,012	0,011	0,012	0,011	0,012	0,012	0,013	0,015
5) «Сазанқұрақ» БК	0,135	0,160	0,140	0,110	0,080	0,060	0,040	-	-
6) «Алтиес Петролеум Инк» БК	0,32	0,33	0,33	0,33	0,34	0,35	0,35	0,35	0,35
7) «АНАКО» АК	0,102	0,105	0,103	0,108	0,112	0,119	0,121	0,124	0,126
8) «Атыраумұнай» ЖШС	0,006	0,007	0,006	0,008	0,007	0,008	0,008	0,009	0,009
9) «Светландойл» БК ЖШС	0,011	0,012	0,013	0,012	0,014	0,015	0,017	0,018	0,019
10) «АРНАОЙЛ» БК ЖШС	0,359	0,400	0,410	0,405	0,412	0,413	0,415	0,417	0,420
11) «Гюрал» ЖШС	0,022	0,023	0,024	0,024	0,025	0,025	0,024	0,025	0,026
12) «Прикаспиан Петролеум» ЖШС	0,047	0,050	0,050	0,051	0,052	0,052	0,053	0,054	0,055
13) «Адай Петролеум» ЖШС	0,005	0,024	0,026	0,026	0,028	0,027	0,027	0,028	0,030
14) «Каспий Мұнай» АҚ	0,181	0,200	0,210	0,216	0,232	0,250	0,258	0,265	0,288
15) «НБК» ЖШС	0,005	0,005	0,006	0,005	0,006	0,008	0,010	0,013	0,015
16) «Тараз» ЖШС	0,001	0,004	0,005	0,004	0,005	0,007	0,008	0,009	0,010
17) «Төбеарал Ойл» ЖШС	0,015	0,016	0,017	0,016	0,018	0,019	0,019	0,020	0,021
18) «Тандай Петролеум» ЖШС	0,028	0,028	0,029	0,029	0,030	0,030	0,031	0,031	0,032
19) «Қожан» ЖШС	0,073	0,075	0,076	0,078	0,079	0,080	0,079	0,078	0,075
20) «Самек Интернешнл» ЖШС	0,105	0,110	0,110	0,111	0,112	0,114	0,115	0,117	0,118
21) «Ембімұнай» ЖШС	0,004	0,004	0,005	0,004	0,005	0,005	0,006	0,006	0,007
22) «Эко-геомұнайгаз» ЖШС	0,014	0,025	0,030	0,035	0,060	0,070	0,075	0,078	0,082
23) «Потенциал Ойл» ЖШС	0,059	0,076	0,078	0,077	0,078	0,079	0,080	0,082	0,081
3. теңіз (Аджип ККО)	-	-	0	0	0,500	1,500	3,500	16,100	93,380
3. Батыс Қазақстан	11,9	12,2	11,6	11,7	12,2	12,3	12,4	12,4	10,8
1) «Қарашығанақ Петролеум» Оперейтинг Б.В.	11,6	11,9	11,8	11,7	12,0	12,0	12,1	12,1	9,8
2) «Жайықмұнай» ЖШС	0,24	0,30	0,36	0,43	0,52	0,61	0,72	0,84	0,97
4. Маңғыстау	18,6	18,7	19,7	20,3	21,2	21,3	21,3	21,6	18,3
1) «Өзенмұнайгаз» ҚМГ ӨБ ӨФ	6,65	6,60	6,62	6,64	6,59	6,61	6,69	6,62	6,60
2) «Маңғыстаумұнайгаз» АҚ	5,62	5,64	5,63	5,59	5,61	5,62	5,55	5,65	5,67
3) «Қаражанбасмұнай» АҚ	1,83	1,85	1,87	1,85	1,82	1,84	1,86	1,85	1,87
4) Маерск Ойл Қазақстан Гмбх	0,233	0,241	0,240	0,242	0,250	0,249	0,248	0,245	0,250
5) Бузачи Оперэйтинг Лтд	1,71	1,75	1,72	1,74	1,77	1,80	1,83	1,87	1,95
6) «Қазполмұнай» ЖШС	0,264	0,265	0,266	0,265	0,260	0,250	0,240	0,210	0,127
7) «Толқынмұнайгаз» ЖШС	0,365	0,385	0,382	0,390	0,400	0,403	0,407	0,410	0,416
8) «Тасболат ОйлК» ЖШС	0,220	0,251	0,249	0,250	0,260	0,270	0,275	0,280	0,290
9) «Қарақұдықмұнай» БК ЖШС	1,27	1,30	1,30	1,29	1,28	1,20	1,10	0,95	0,20
10) «Арман» БК ЖШС	0,104	0,104	0,103	0,104	0,105	0,095	0,085	0,075	0,025
11) «Хазар Мұнай» ЖШС	0,041	0,041	0,040	0,041	0,040	0,041	0,040	0,038	0,020
12) «Табынай» ЖШС	0,031	0,031	0,034	0,037	0,039	0,038	0,039	0,038	0,034
13) «Жалғызтөбемұнай» ЖШС	0,023	0,025	0,030	0,032	0,034	0,038	0,041	0,045	0,068
14) «Теңге» БК ЖШС	0,009	0,010	0,012	0,012	0,011	0,012	0,011	0,013	0,012
15) «Шыңжыр» ЖШС	0,004	0,004	0,010	0,013	0,016	0,017	0,018	0,019	0,018
16) «Емир Ойл» ЖШС	0,145	0,165	0,166	0,179	0,190	0,216	0,246	0,280	0,365
17) «Коммұнай» ЖШС	0,011	0,020	0,019	0,032	0,034	0,037	0,041	0,045	0,067
18) «ФизТех Фирмасы» ЖШС	0,019	0,025	0,026	0,031	0,032	0,038	0,042	0,047	0,069
5. Қызылорда	11,3	11,2	10,1	9,4	8,8	8,2	8,0	7,8	4,3
1) «Петро-Қазақстан Құмкөл Рисорсиз» ЖШС	3,195	3,100	2,950	2,805	2,650	2,50	2,20	1,80	0,30
2) «Торғай Петролеум» ЖАҚ	3,255	3,200	3,030	2,910	2,770	2,62	2,30	1,82	0,31
3) «Казгермұнай» БК ЖШС	3,140	3,127	3,116	3,120	3,11	3,12	3,14	3,12	2,10
4) «Қуатамлонмұнай» БК ЖШС	0,600	0,621	0,668	0,675	0,678	0,684	0,688	0,684	0,680
5) «КОР» ҰК АҚ	0,381	0,385	0,245	0,105	0,040	0,030	0,010	0,009	0,004
6) «СНПС – Ай-Дан Мұнай» АҚ	0,413	0,433	0,460	0,476	0,490	0,480	0,485	0,488	0,480
7) «Саутс – Ойл» ЖШС	0,293	0,300	0,325	0,328	0,340	0,352	0,366	0,372	0,380
6. Жамбыл	0,03	0,03	0,03	0,03	0,03	0,03	0,03	0,03	0,03
«Амангелді Газ» ЖШС	0,03	0,03	0,02	0,02	0,02	0,02	0,02	0,02	0,02

34-қосымша

Табиғи газды өндірудің, табиғи газды тауарлық шығару мен сұйылтылған газды шығарудың болжамдық көлемдері

млн. куб. м

	2008 факт	2009 бағалау	болжам
			2010	2011	2012	2013	2014	2015	2020
ҚР бойынша газды шығару, жалпы шығарылым	32889,0	35611,0	42274,0	44224,0	44336,0	51145,0	54033,0	71201,8	110116,8
Шикі газды тұтыну	15268	15792	17900	17989	17836	20033	21426	33964,3	65573,2
Оның ішінде:
Технологиялық және жеке мүдделерге, оның ішінде жандыру	7066,3	6600,3	8421,0	8311,0	7953,0	9373,0	8417,0	9864,3	12527,2
Жер қыртысына қайта айдау	8201,7	9191,7	9479,0	9678,0	9883,0	10660,0	13009,0	24100,0	53046,0
тауарлық газ	17657	19994	24374	26235	26500	31112	32607	37237,5	44543,6
ГӨЗ шығарылған сұйылтылған газ, мың тонна	1079,6	1265,9	1674,2	1738,9	1725,3	2055,2	1834,4	1792,7	1824,0
Оның ішінде, облыстар бойынша
1. Ақтөбе
Жалпы шығарылым	2925	3511,9	4216	5059	5071	6578	6586	6497	7783,5
тауарлық газ	1675	2445	3242	4174	4401	5691	5699	5624	6779,1
сұйылтылған газ, мың тонна	62,7	91,5	121,3	156,2	164,7	213,0	213,3	210,5	253,7
Оның ішінде: CNPC- Ақтөбемұнайгаз: Жалпы шығарылым	2538	2909	3571,9	4273	4131	5500	5500	5410	5032
тауарлық газ	1550	2222	3036	3632	3511	4675	4675	4598	4277
сұйылтылған газ
«Қазақойл – Ақтөбе» ЖШС: Жалпы шығарылым	214,5	281,6	390,1	436	460	488	496	497	431,5
тауарлық газ	0,0	0,0	0,0	240	458	486	494	496	430,1
«Қазмұнайгаз» ҰМК: Жалпы шығарылым	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	2000
тауарлық газ	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	1800
«Тетис Арал Газ» ЖШС: Жалпы шығарылым	172,5	271	254	350	480	590	590	590	320
тауарлық газ	124,5	223	206	302	432	530	530	530	272
2. Атырау
Жалпы шығарылым	9177	11517	14978	15071	15074	17455,2	18240	27114	57120
Шикі газды пайдалану	3738,6	5202	7095	7320	7535	8399,2	8929	16912	44061
Оның ішінде
Технологиялық және жеке мүдделерге, оның ішінде жандыру	2178,4	2650,5	4116	4141	4152	4699,2	4609	4162	4665
Жер қыртысына қайта айдау	1560,2	2551,5	2979	3179	3383	3700	4320	12750	39396
тауарлық газ	5438,4	6315	7883	7751	7539	9056	9311	10202	13059
сұйылтылған газ, мың тонна	859,1	997,5	1245,2	1224,4	1190,9	1430,5	1190,8	1011,6	382,9
Оның ішінде: «ТШО БК ЖШС»: Жалпы шығарылым	8989,2	11324	14780	14783	14786	17257,2	16242	20114	22922
Шикі газды пайдалану	3550,8	5009	6897	7032	7247	8201,2	7798	13091	17363
Оның ішінде:
Технологиялық және жеке мүдделерге, оның ішінде жандыру	1990,6	2457,5	3918	3853	3864	4501,2	4198	3491	2763
Жер қыртысына қайта айдау	1560,2	2551,5	2979	3179	3383	3700	3600	9600	14600
тауарлық газ	5438,4	6315	7883	7751	7539	9056	8444	7023	5559
Аджип ККО: Жалпы шығарылым							1800	7000	34000
Шикі газды пайдалану							933	3821	26500
Оның ішінде:
Технологиялық және жеке мүдделерге, оның ішінде жандыру							213	671	1704
Жер қыртысына қайта айдау							720	3150	24796
тауарлық газ							867	3179	7500
3. Батыс Қазақстан
Жалпы шығарылым	15099	15686	17354	17870	19058,9	20541	19614,6	20130	37918
Шикі газды пайдалану	7746,9	7864,3	8167	8398	8957	9654	9218	9461	18865
Оның ішінде:
Технологиялық және жеке мүдделерге, оның ішінде жандыру	1374,6	1477,8	1667	1721	1836	1938	1889	1939	5215
Жер қыртысына қайта айдау	6372,3	6386,5	6500	6677	7121	7716	7329	7522	13650
тауарлық газ	7352,1	7821,7	9187	9472	10101,9	10887	10396,6	10669	19053
сұйылтылған газ, мың тонна			104,0	117,0	118,7	133,6	149,6	298,5	898,2
Оның ішінде: Қарашығанақ Петролеум: Жалпы шығарылым	15004	15300	16530	16500	16500	18500	20460	28620	35000
Шикі газды пайдалану	7651,9	7735	8247	8243	8243	9131	10386	13963	16881
Оның ішінде:
Технологиялық және жеке мүдделерге, оның ішінде жандыру	1279,8	1348,5	1477	1473	1473	1671	1797	2613	3231
Жер қыртысына қайта айдау	6372,3	6386,5	6500	6500	6500	6960	8589	11350	13650
тауарлық газ	7352,1	7565	8512	8512	8512	9793	10074	14657	18119
ТОО «Жайықмұнай»: Жалпы шығарылым	94,4	386,3	824	930	941,1	1059	1185,4	1470	2918
тауарлық газ	0,0	256,7	675	762	771	868	972	1205	2172
4. Маңғыстау Жалпы шығарылым	4003,0	3050,8	3835	4628	4640	5308,2	5239,7	5159,3	4868,3
тауарлық газ	2736,4	2827	3384,8	4258	4399,6	4677,7	4611,5	4538,1	4559,2
сұйылтылған газ, мың тонна	103,0	106,4	127,4	160,2	165,6	176,0	173,5	170,8	171,6
Оның ішінде: «Өзенмұнайгаз» ӨФ: Жалпы шығарылым	273,6	268	268	266	264	260	256	252	243,1
тауарлық газ	205,2	201	201	199,5	198	195	192	189	182,3
«Маңғыстау-Мұнайгаз» ЖШС: Жалпы шығарылым	417,5	240,4	254,1	271,8	254,1	256,8	259,2	263,5	246,6
тауарлық газ	175,4	108,2	114,3	122,3	114,3	115,6	116,7	118,6	111,0
«Қазполмұнай» ЖШС: Жалпы шығарылым	54,8	53,2	56	62	69	77	85	89	100
тауарлық газ	42,2	42,7	44,9	49,7	55,3	61,7	68	71,2	80
«Толқынмұнайгаз» ЖШС: Жалпы шығарылым	2374,5	2407,8	2710	2642	2602	2584	2490	2410	2003
тауарлық газ	2255,8	2371,7	2529,6	2435	2399	2382	2295	2222	1846
Каспиан Газ Корп: Жалпы шығарылым	0,0	0,0	424	1168	1168	1790	1795	1801	1958
тауарлық газ	0,0	0,0	381,6	1065	1065	1611	1615	1621	1762
«Тасболат ОйлКорп» ЖШС: Жалпы шығарылым	35,5	38,5	80,6	175,8	240,4	293,6	306,3	293,9	302
тауарлық газ	33,7	35,0	73,0	160,0	218,0	267,0	278,0	267,0	337,7
«Теңге» БК ЖШС: Жалпы шығарылым	24,9	42,9	42,1	43,1	44,5	46,8	48,2	50,8	45,6
тауарлық газ	24,1	41,6	40,8	41,8	43,2	45,4	46,8	49,3	44,2
5. Қызылорда: Жалпы шығарылым	1349,0	1490,4	1547,4	1660	1706,3	1843,4	926	1951	2056
тауарлық газ	119,7	285,5	340,9	409,2	481,5	632,4	664,2	627,8	728,8
сұйылтылған газ, мың тонна	54,8	70,5	76,3	81,1	85,4	102,1	107,2	101,3	117,6
Оның ішінде: «Қазгермұнай» БК ЖШС: Жалпы шығарылым	523,9	462	459,2	451	431,2	421,3	413	436,3	480
тауарлық газ	119,7	285,5	201,2	230,8	187,6	163,7	156,6	176,4	261,5
«ПетроҚазақстан Құмкөл Рисорсиз» АҚ: Жалпы шығарылым	367,4	356,1	480	533,2	476	543	544	548	560,4
тауарлық газ	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	110,6	110,4	110,9	111,3
Жер қыртысына қайта айдау	136,9	201,1	257	269,6	251,7	276,9	278	280,2	281,8
«Торғай Петролеум» АҚ: Жалпы шығарылым	256,7	244,1	272	270	276	280	279	262,3	240
тауарлық газ	0,0	0,0	139,7	178,3	179	181	179	136,8	133,5
«Қуатамлонмұнай» ЖШС: Жалпы шығарылым	175,8	102,8	116,8	135,6	140,6	150,1	174,5	203,1	196,6
тауарлық газ	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	51,9	75,8	143,4
Жер қыртысына қайта айдау	132,3	52,6	66,6	85,4	90,4	99,9	72,4	77,1	0,0
сұйылтылған газ, мың тонна	54,8
«Саутс- Ойл» ЖШС: Жалпы шығарылым	16,2	146,5	162,8	205,4	227,1	241,6	228,8	183,6	118,2
тауарлық газ	0,0	0,0	0,0	0,0	114,9	177,2	166,3	127,9	73,1
6. Жамбыл
«Амангелді Газ» ЖШС: Жалпы шығарылым	338,4	305,6	330,0	323,6	323,6	321,2	318,0	315,5	303,0
тауарлық газ	336,3	299,8	337,3	369,2	396,5	394,1	388,9	383,6	364,4

35-қосымша

Қазақстан Республикасының кен орындарында пайдалануда жатқан көмірдің өндірісін 2020 жылға дейін болжамдау

млн. т

р/с №	Бассейндер мен кен орындар	2010 жыл бағалау	Болжам
			2011	2012	2013	2014	2015	2020
1.	Қарағанды бассейні, барлығы	12,25	13,3	13,4	13,8	14,1	14,6	18,0
	Оның ішінде:
1.1	УД АО «АрселорМиттал Теміртау» КӨ АҚ	11,0	11,4	11,5	11,9	12,5	13,0	16,5
1.2.	АПУП «Гефест»	1,25	1,9	1,9	1,9	1,6	1,6	1,5
2.	Екібастұз бассейні, барлығы:	63,9	66,3	67,9	70,4	72,8	77,6	82,9
	Оның ішінде:
2.1.	«Богатырь Көмір» ЖШС	38,4	40,3	41,4	42,9	44,1	48,6	52,6
2.2.	«ЕЭК» АҚ «Восточный» кескіні	20,0	20,0	20,0	20,5	20,7	21,0	22,3
2.3.	«Ангренсор» ЖШС	5,5	6,0	6,5	7,0	8,0	8,0	8,0
3.	Майкүбен бассейні, барлығы:	5,6	7,5	8,5	9,2	9,7	10,7	15,6
	Оның ішінде:
3.1.	«Майкүбен-Вест» ЖШС	4,2	6	6,5	6,7	6,7	6,7	11,1
3.2.	«Гамма» ЖШС	1,4	1,5	2,0	2,5	3,0	4,0	4,5
4.	Кен орындар, барлығы:	23,15	24,4	25,9	25,6	26,8	27,9	35,5
	Оның ішінде:
4.1.	«Шұбаркөл Көмір» АҚ	6,5	7,2	7,8	7,8	9,0	10,0	16,0
4.2.	«Қазақмыс» АҚ «Борлы» КӨ	8,5	8,7	9,0	8,8	8,8	8,8	8,98
4.3.	«Қаражыра ЛТД» ЖШС	5,35	5,35	5,35	5,35	5,35	5,35	6,75
4.4.	Кен орындардағы кіші кескіндер	2,8	3,15	3,75	3,65	3,65	3,75	3,77
	ҚАЗАҚСТАН БОЙЫНША БАРЛЫҒЫ	104,9	111,5	115,7	119	123,4	130,8	152,0

36-қосымша

2011 – 2020 жылдар кезеңіне арналған нұсқалар және агломерациялар кескіні бойынша машина жасау саласының тауар өнімі көлемінің болжамы. млрд. теңге

млрд. теңге

Облыстар	Болжам
	Инерциялық нұсқа	Базалық нұсқа	Оның ішінде, агломерациялар жүйелері бойынша	Агломерациялардың үлесі, %
2011 жыл
Қазақстан	284,0	389.4	189,0	48,5
Ақмола	43,4	45,6	8,3	18,2
Ақтөбе	17,1	26.7	6,7	25,3
Алматы	15,3	16,1	3,8	23,5
Атырау	5,4	5,7	0,9	15,0
Шығыс Қазақстан	33,3	35,0	10,5	30,0
Жамбыл	10,3	10,8	2,5	23,0
Батыс Қазақстан	10,6	11,1	2,9	26,0
Қарағанды	16,8	17,7	9,2	52,0
Қостанай	8,0	22.9	11,0	48,2
Қызылорда	6,8	7,1	2,3	31,9
Маңғыстау	6,9	7,3	1,5	21,0
Павлодар	29,4	30,9	21,3	69,0
Солтүстік Қазақстан	10,9	11,5	3,5	30,6
Оңтүстік Қазақстан	8,6	9,1	0,0	0,0
Астана қ.	10,4	78.4	74,6	95,1
Алматы қ.	50,8	53,5	30,0	56,0
2012 жыл
Қазақстан	310,6	452,6	224,7	49,6
Ақмола	47,0	59,3	10,8	18,3
Ақтөбе	18,9	27,9	7,1	25,3
Алматы	16,9	17,4	4,1	23,6
Атырау	5,9	6,4	1,0	15,1
Шығыс Қазақстан	36,8	60,0	18,6	31,0
Жамбыл	10,8	11,2	2,6	23,0
Батыс Қазақстан	11,0	11,7	2,8	24,0
Қарағанды	17,9	19,3	10,2	53,0
Қостанай	14,0	23,6	10,8	45,8
Қызылорда	7,0	7,6	2,4	32,0
Маңғыстау	7,1	7,8	1,6	21,0
Павлодар	33,1	40,2	28,9	72,0
Солтүстік Қазақстан	11,0	12,4	4,0	32,0
Оңтүстік Қазақстан	9,0	9,8	0,0	0,0
Астана қ.	11,3	79,7	75,8	95,1
Алматы қ.	52,9	58,3	44,0	75,5
2013 жыл
Қазақстан	330,8	536,1	267,1	49,8
Ақмола	51,7	77,2	14,2	18,4
Ақтөбе	20,7	29,1	7,4	25,6
Алматы	17,5	18,7	4,4	23,8
Атырау	6,1	7,1	1,1	15,1
Шығыс Қазақстан	39,2	100,0	28,0	28,0
Жамбыл	11,0	12,3	2,8	23,1
Батыс Қазақстан	11,4	12,3	3,1	25,0
Қарағанды	18,3	20,9	11,5	55,0
Қостанай	16,0	24,3	11,9	49,0
Қызылорда	7,1	8,2	2,6	32,0
Маңғыстау	7,4	8,3	1,7	21,0
Павлодар	35,2	50,0	35,0	70,0
Солтүстік Қазақстан	11,5	13,3	4,1	31,0
Оңтүстік Қазақстан	9,3	10,5	0,0	0,0
Астана қ.	14,3	80,6	76,6	95,1
Алматы қ.	54,1	63,3	62,7	99,0
2014 жыл
Қазақстан	346,6	661,0	331,2	50,1
Ақмола	53,8	92,6	17,4	18,8
Ақтөбе	22,3	30,3	7,2	23,9
Алматы	18,0	20,0	3,6	18,0
Атырау	6,2	7,8	1,2	15,0
Шығыс Қазақстан	41,5	178,0	70,0	39,3
Жамбыл	11,1	13,1	3,1	23,6
Батыс Қазақстан	11,6	12,9	3,4	26,2
Қарағанды	19,1	22,5	11,9	53,1
Қостанай	16,5	25,0	12,3	49,1
Қызылорда	7,3	8,7	2,8	32,0
Маңғыстау	7,5	8,8	1,8	21,0
Павлодар	39,1	65,0	45,8	70,5
Солтүстік Қазақстан	11,8	14,2	4,5	31,6
Оңтүстік Қазақстан	9,5	11,2	0,0	0,0
Астана қ.	16,2	81,9	77,9	95,0
Алматы қ.	55,1	69,0	68,3	99,0
2015 жыл
Қазақстан	381,2	848.7	433,0	51,0
Ақмола	58,0	112.8	24,8	22,0
Ақтөбе	21,7	31.5	7,1	22,5
Алматы	20,2	21,3	3,9	18,5
Атырау	8,0	8,4	1,3	15,2
Шығыс Қазақстан	43,9	316.2	145,2	45,9
Жамбыл	13,9	14,7	3,4	23,0
Батыс Қазақстан	13,0	13,7	3,6	26,2
Қарағанды	23,0	24,2	13,2	54,3
Қостанай	10,6	25.6	13,4	52,3
Қызылорда	8,7	9,2	2,9	32,0
Маңғыстау	8,9	9,3	2,0	21,0
Павлодар	40,0	77.1	54,9	71,2
Солтүстік Қазақстан	14,4	15,2	4,8	31,6
Оңтүстік Қазақстан	11,6	12,2	0,0	0,0
Астана қ.	15,3	83.6	79,5	95,1
Алматы қ.	70,0	73,7	73,0	99,0
2020 жыл
Қазақстан	520,2	995.0	522,6	52,5
Ақмола	78,0	133.9	29,7	22,2
Ақтөбе	27,8	37.9	9,5	25
Алматы	30,7	32,3	6,6	20,4
Атырау	10,4	10,9	1,9	17,1
Шығыс Қазақстан	57,1	330.1	160,0	48,5
Жамбыл	18,6	19,6	4,9	24,8
Батыс Қазақстан	16,1	17,0	4,9	28,6
Қарағанды	32,3	34,0	18,7	55,2
Қостанай	14,1	29.3	15,8	53,9
Қызылорда	11,4	12,0	3,9	32,7
Маңғыстау	11,5	12,1	2,9	24,1
Павлодар	54,9	92.8	66,8	72
Солтүстік Қазақстан	19,9	20,9	6,7	32,2
Оңтүстік Қазақстан	15,5	16,4	0,0	0
Астана қ.	22,8	91.5	87,0	95,1
Алматы қ.	99,1	104,3	103,3	99

37-қосымша

ҚР мұнай өндеу зауыттарындағы мұнайды өндірудің 2020 жылға дейінгі болжамы

мың т

	2008 факт	2009 бағалау	болжам
			2010	2011	2012	2013	2014	2015	2020
Өндірілген мұнай- барлығы	12289	12 135	12700	13500	14000	14500	15000	17000	19000
Оның ішінде
ПМХЗ	4056	4 124	4500	4600	4750	4900	5100	6000	7500
ПКОП	4308	4 007	4100	4500	4700	4900	5100	6000	6000
АМӨЗ	3925	4 004	4100	4400	4550	4700	4800	5000	5500
Мұнайды өндеу өнімдерінің шығарылымы - барлығы	10771,8	11430,9	12245,3	12700,8	13172,5	13519,2	13797,9	15590,6	17411,6
Оның ішінде
ПМХЗ	4123,7	3816,6	4164,7	4257,3	4396,1	4534,9	4696,6	5470,1	6837,7
ПКОП	3199,4	3877,0	4160,4	4353,9	4547,4	4740,9	4748,1	5586	5586
АМӨЗ	3448,7	3737,3	3920,2	4089,6	4229	4243,4	4353,1	4534,5	4987,9
Мотор отыны (бензин, авиациялық бензинді қоса алғанда) - барлығы	2491,1	2589,1	2667,0	2944,0	3051,8	2962,1	4938,6	5974,0	6633,0
Оның ішінде
ПМХЗ	1155,2	1225,1	1281,2	1366,6	1411,2	1455,7	1515,1	2115	2643,8
ПКОП	842,7	810,6	820,0	910,4	950,8	991,3	2172,6	2556	2556
АМӨЗ	493,2	553,1	565,8	667,0	689,8	515,1	1250,9	1303	1433,2
Керосин, керосин тұрпатты реактивтік отынды қоса алғанда	399,3	373,5	418,0	441,7	459,4	477,1	885,3	1 040	1117,8
Оның ішінде
ПМХЗ	274,8	82,0	85,9	91,4	94,4	97,4	101,4	165	206,3
ПКОП	79,9	240,1	278,8	269,7	281,7	293,7	433,5	510	510
АМӨЗ	44,6	51,4	53,3	80,5	83,3	86,0	350,0	365	401,5
Газойлдер (дизель отыны)	3898,0	3795,2	3810,0	4337,4	4497,9	4658,4	4609,9	5507,9	6205,5
Оның ішінде
ПМХЗ	1314,1	1328,2	1337,7	1481,6	1529,9	1578,2	1642,7	2205,9	2757,5
ПКОП	1408,1	1276,3	1279,2	1433,3	1496,9	1560,7	1565,7	1842	1842
АМӨЗ	1175,8	1190,7	1193,1	1422,5	1471,0	1519,5	1401,6	1460	1606
Жағар мазуты	3177,3	3236,9	3175,0	2582,8	2678,7	2774,7	1282,1	604,9	670,7
Оның ішінде
ПМХЗ	793,8	747,0	720,0	833,3	860,5	887,6	923,9	202,9	253,7
ПКОП	730,7	785,8	758,5	882,3	921,5	960,7	214,2	252	252
АМӨЗ	1652,8	1704,8	1696,5	867,2	896,8	926,4	144	150	165
Пропан және бутан сұйылтылған	364,9	381,2	413,2	425,2	440,9	464,6	671,6	785,5	872,8
Оның ішінде
ПМХЗ	213,3	236,6	258,2	263,9	272,6	281,2	292,7	342	427,5
ПКОП	138,0	136,6	146,6	153,4	160,2	167,0	362,1	426	426
АМӨЗ	13,6	8,0	8,4	7,9	8,2	16,5	16,8	17,5	19,2
Тазартылған газдар, оның ішінде этилен, пропилен, бутилен, бутадиен және басқа да мұнай газдары	220,8	244,9	263,7	274,4	285,1	295,8	307,8	362,2	362,2
Оның ішінде
ПМХЗ	220,8	244,9	263,7	274,4	285,1	295,8	307,8	362,2	362,2
Мұнай коксы, мұнай битумы	220,6	267,9	289,2	321,7	332,5	343	367,1	552,2	667
Оның ішінде
ПМХЗ	151,9	195,4	213,2	217,9	225,1	232,1	218,3	397,2	496,5
АМӨЗ	68,7	72,5	76,0	103,8	107,4	110,9	148,8	155	170,5

38-қосымша

Өңірлер бойынша жеңіл өнеркәсіптің негізгі түрлері өндірісінің болжамдық көлемі

өңірлер	жылдар
	2009 жыл (факт)	2010 жыл (болжам)	2011 жыл (болжам)	2012 жыл (болжам)	2013 жыл (болжам)	2014 жыл (болжам)	2015 жыл (болжам)	2016 жыл (болжам)	2017 жыл (болжам)	2018 жыл (болжам)	2019 жыл (болжам)	2020 жыл (болжам)
Жуылған, майсыздандырылған карбонатталмаған, кардо және тарақтық таралмаған жүн (қойдың), мың тонна
Қазақстан Республикасы	0,74	2,09	3,49	4,99	6,99	8,99	9,44	9,91	10,41	10,93	11,47	12,05
Ақтөбе	-	-	0,40	0,90	1,40	1,90	2,00	2,09	2,20	2,31	2,42	2,55
Алматы	-	-	-	0,00	0,5	1,00	1,05	1,10	1,16	1,22	1,28	1,34
Шығыс Қазақстан	0,04	0,70	1,20	1,70	2,20	2,70	2,84	2,98	3,13	3,28	3,45	3,62
Жамбыл	0,85	1,39	1,89	2,39	2,89	3,39	3,56	3,74	3,92	4,12	4,33	4,54
Жіп, жүннен (қойдың) жасалған талшық, тонна
Қазақстан Республикасы	137,0	143,9	151,0	1459,3	2664,7	2798,4	2938,3	3085,2	3239,4	3401,4	3571,5	3750,1
Алматы	78,0	81,9	86,0	1381,0	2581,0	2710,1	2845,6	2987,8	3137,2	3294,1	3458,8	3631,7
Шығыс Қазақстан	-	-	-	5,0	6,0	6,5	6,8	7,2	7,5	7,9	8,3	8,7
Жамбыл	-	-	-	5,0	6,0	6,5	6,8	7,2	7,5	7,9	8,3	8,7
Қостанай	59,0	62,0	65,0	68,3	71,7	75,3	79,1	83,0	87,2	91,5	96,1	100,9
Маталар мен жүннен жасалған маталар, мың шаршы метр
Қазақстан Республикасы	-	-	-	3,0	3,2	3,3	3,5	3,6	3,8	4,0	4,2	4,4
Алматы	-	-	-	3,0	3,2	3,3	3,5	3,6	3,8	4,0	4,2	4,4
Мақта-мата талшығы, кардо-және тарақпен таралған, мың тонна
Қазақстан Республикасы	97,2	139,0	152,9	168,2	185,0	203,5	213,7	224,4	235,6	247,4	259,7	272,7
Оңтүстік Қазақстан	97,2	139,0	152,9	168,2	185,0	203,5	213,7	224,4	235,6	247,4	259,7	272,7
Мақта-мата жібі және трикотаж матасы, тонна
Қазақстан Республикасы	8692,0	9126,6	15039,3	17297,1	21173,7	27713,9	29099,6	30554,5	32082,3	33686,4	35370,7	37139,2
Шығыс Қазақстан	-	-	5000,0	5250,0	5512,5	5788,1	6077,5	6381,4	6700,5	7035,5	7387,3	7756,6
Оңтүстік Қазақстан	8692,0	9126,6	10039,3	12047,1	15661,2	21925,7	23022,0	24173,1	25381,8	26650,9	27983,4	29382,6
Мақта-мата маталары, мың шаршы метр
Қазақстан Республикасы	34658,2	34678,2	52017,3	78026,0	117038,9	175558,4	184336,3	193553,1	203230,8	213392,3	224061,9	235265,0
Алматы	155,5	160,5	240,8	361,1	541,7	812,5	853,2	895,8	940,6	987,6	1037,0	1088,9
Шығыс Қазақстан	-	5,0	7,5	11,3	16,9	25,3	26,6	27,9	29,3	30,8	32,3	33,9
Қостанай	508,7	513,7	770,6	1155,8	1733,7	2600,6	2730,6	2867,2	3010,5	3161,1	3319,1	3485,1
Оңтүстік Қазақстан	33994,0	33999,0	50998,5	76497,8	114746,6	172119,9	180725,9	189762,2	199250,3	209212,9	219673,5	230657,2
Кілемдер мен кілем бұйымдары, мың шаршы метр
Қазақстан Республикасы	2,9	3,0	3,2	153,4	323,5	323,7	323,9	324,1	324,3	324,5	324,7	325,0
Алматы	0,0	0,0	0,0	150,0	320,0	320,0	320,0	320,0	320,0	320,0	320,0	320,0
Маңғыстау	2,9	3,0	3,2	3,4	3,5	3,7	3,9	4,1	4,3	4,5	4,7	5,0
Былғары, тонна
Қазақстан Республикасы	20295,3	22935,9	25229,4	27990,4	31127,6	34706,8	36442,1	38264,2	40177,5	42186,3	44295,6	46510,4
Ақтөбе	0,0	0,0	0,0	0,0	5,0	5,5	5,8	6,1	6,4	6,7	7,0	7,4
Алматы	16575,0	18232,5	20055,8	22061,3	24267,5	26694,2	28028,9	29430,4	30901,9	32447,0	34069,3	35772,8
Шығыс Қазақстан	655,8	721,4	793,5	1110,9	1555,3	2177,4	2286,3	2400,6	2520,6	2646,6	2779,0	2917,9
Жамбыл	23,2	130,0	143,0	157,3	173,0	190,3	199,8	209,8	220,3	231,4	242,9	255,1
Қарағанды	0,5	5,0	5,5	6,0	6,5	7,0	7,4	7,7	8,1	8,5	8,9	9,4
Қостанай	16,5	18,1	20,0	21,9	24,1	26,6	27,9	29,3	30,7	32,3	33,9	35,6
Солтүстік Қазақстан	3024,3	3326,7	3659,4	4025,3	4427,9	4870,7	5114,2	5369,9	5638,4	5920,3	6216,3	6527,2
Оңтүстік Қазақстан	0,0	502,1	552,3	607,6	668,3	735,1	771,9	810,5	851,0	893,6	938,2	985,2
Үсті былғарыдан жасалған аяқ киім, мың жұп
Қазақстан Республикасы	598,3	629,8	662,8	698,4	1191,9	1278,2	1342,2	1409,3	1479,7	1553,7	1631,4	1713,0
Ақмола	0,3	1,8	3,3	4,8	6,3	7,8	8,2	8,6	9,0	9,5	10,0	10,5
Алматы	0,5	0,5	0,6	0,6	0,6	0,6	0,7	0,7	0,7	0,8	0,8	0,9
Шығыс-Қазақстан	1,5	1,6	1,7	1,7	1,8	1,9	2,0	2,1	2,2	2,3	2,4	2,6
Жамбыл	25,2	26,5	27,8	29,2	30,6	32,2	33,8	35,5	37,2	39,1	41,0	43,1
Қарағанды	-	-	-	-	1,0	1,5	1,6	1,7	1,7	1,8	1,9	2,0
Қостанай	502,7	527,8	554,2	581,9	611,0	641,6	673,7	707,3	742,7	779,9	818,8	859,8
Маңғыстау	26,8	28,1	29,5	31,0	32,6	34,2	35,9	37,7	39,6	41,6	43,7	45,8
Павлодар	-	-	-	1,0	1,1	1,1	1,2	1,2	1,3	1,3	1,4	1,5
Солтүстік Қазақстан	1,8	1,9	2,0	2,1	2,2	2,3	2,4	2,5	2,7	2,8	2,9	3,1
Оңтүстік Қазақстан	1,3	1,4	1,4	1,5	1,6	1,7	1,7	1,8	1,9	2,0	2,1	2,2
Астана қ.	2,1	2,3	2,5	2,8	3,1	3,4	3,6	3,7	3,9	4,1	4,3	4,5
Алматы қ.	36,1	37,9	39,8	41,8	500,0	550,0	577,5	606,4	636,7	668,5	702,0	737,1
Машиналық немесе қолмен тоқылған трикотаждан жасалған сырт киім, дана
Қазақстан Республикасы	23755,0	25142,8	26399,9	27719,9	29105,9	30561,2	32089,2	33693,7	35378,4	37147,3	39004,7	40954,9
Ақмола	2440,0	2562,0	2690,1	2824,6	2965,8	3114,1	3269,8	3433,3	3605,0	3785,2	3974,5	4173,2
Ақтөбе	0,0	200,0	210,0	220,5	231,5	243,1	255,3	268,0	281,4	295,5	310,3	325,8
Алматы	8929,0	9375,5	9844,2	10336,4	10853,3	11395,9	11965,7	12564,0	13192,2	13851,8	14544,4	15271,6
Атырау	531,0	557,6	585,4	614,7	645,4	677,7	711,6	747,2	784,5	823,8	864,9	908,2
Шығыс Қазақстан	94,0	98,7	103,6	108,8	114,3	120,0	126,0	132,3	138,9	145,8	153,1	160,8
Жамбыл	593,0	622,7	653,8	686,5	720,8	756,8	794,7	834,4	876,1	919,9	965,9	1014,2
Батыс Қазақстан	67,0	70,4	73,9	77,6	81,4	85,5	89,8	94,3	99,0	103,9	109,1	114,6
Қарағанды	11,0	11,6	12,1	12,7	13,4	14,0	14,7	15,5	16,3	17,1	17,9	18,8
Қостанай	299,0	314,0	329,6	346,1	363,4	381,6	400,7	420,7	441,8	463,8	487,0	511,4
Павлодар	43,0	45,2	47,4	49,8	52,3	54,9	57,6	60,5	63,5	66,7	70,0	73,5
Оңтүстік Қазақстан	2394,0	2513,7	2639,4	2771,4	2909,9	3055,4	3208,2	3368,6	3537,0	3713,9	3899,6	4094,6
Алматы қ.	8354,0	8771,7	9210,3	9670,8	10154,3	10662,1	11195,2	11754,9	12342,7	12959,8	13607,8	14288,2
Свитерлер, жемпірлер және ұқсас трикотаж заттары, дана
Қазақстан Республикасы	102448,0	107570,4	112948,9	118596,4	124526,2	130752,5	137290,1	144154,6	151362,4	158930,5	166877,0	175220,8
Ақмола	296,0	310,8	326,3	342,7	359,8	377,8	396,7	416,5	437,3	459,2	482,2	506,3
Алматы	60647,0	63679,4	66863,3	70206,5	73716,8	77402,6	81272,8	85336,4	89603,2	94083,4	98787,6	103727,0
Шығыс Қазақстан	734,0	770,7	809,2	849,7	892,2	936,8	983,6	1032,8	1084,5	1138,7	1195,6	1255,4
Батыс Қазақстан	25,0	26,3	27,6	28,9	30,4	31,9	33,5	35,2	36,9	38,8	40,7	42,8
Қарағанды	1503,0	1578,2	1657,1	1739,9	1826,9	1918,3	2014,2	2114,9	2220,6	2331,6	2448,2	2570,6
Қостанай	29668,0	31151,4	32709,0	34344,4	36061,6	37864,7	39758,0	41745,9	43833,1	46024,8	48326,0	50742,3
Павлодар	300,0	315,0	330,8	347,3	364,7	382,9	402,0	422,1	443,2	465,4	488,7	513,1
Астана қ.	373,0	391,7	411,2	431,8	453,4	476,1	499,9	524,8	551,1	578,6	607,6	638,0
Алматы қ.	8902,0	9347,1	9814,5	10305,2	10820,4	11361,5	11929,5	12526,0	13152,3	13809,9	14500,4	15225,4
Шұлық бұйымдары, мың жұп
Қазақстан Республикасы	1198,7	1259,5	1323,3	1390,2	1460,5	1534,2	1611,5	1692,6	1777,8	1867,1	1960,9	2059,3
Ақмола	0,6	1,1	1,6	2,1	2,6	3,1	3,6	4,1	4,6	5,1	5,6	6,1
Шығыс Қазақстан	75,9	79,7	83,7	87,9	92,3	96,9	101,7	106,8	112,1	117,7	123,6	129,8
Қарағанды	1036,8	1088,6	1143,1	1200,2	1260,2	1323,2	1389,4	1458,9	1531,8	1608,4	1688,8	1773,3
Қостанай	2,0	2,5	3,0	3,5	4,0	4,5	5,0	5,5	6,0	6,5	7,0	7,5
Оңтүстік Қазақстан	83,4	87,6	91,9	96,5	101,4	106,4	111,8	117,4	123,2	129,4	135,8	142,6
Дайын текстиль өнімдері, киімді есепке алмағанда, мың дана
Қазақстан Республикасы	2206,7	2317,0	2432,9	2676,2	3211,4	3853,7	4046,4	4248,7	4461,1	4684,2	4918,4	5164,3
Ақмола	79,0	83,0	87,1	95,8	115,0	138,0	144,9	152,1	159,7	167,7	176,1	184,9
Ақтөбе	53,9	56,6	59,4	65,4	78,4	94,1	98,8	103,8	109,0	114,4	120,1	126,1
Алматы	89,4	93,9	98,6	108,4	130,1	156,1	163,9	172,1	180,7	189,8	199,3	209,2
Атырау	85,2	89,5	93,9	103,3	124,0	148,8	156,2	164,0	172,2	180,9	189,9	199,4
Шығыс Қазақстан	101,5	106,6	111,9	123,1	147,7	177,3	186,1	195,4	205,2	215,5	226,2	237,5
Жамбыл	56,4	59,2	62,2	68,4	82,1	98,5	103,4	108,6	114,0	119,7	125,7	132,0
Батыс Қазақстан	69,9	73,4	77,1	84,8	101,7	122,1	128,2	134,6	141,3	148,4	155,8	163,6
Қарағанды	301,7	316,8	332,6	365,9	439,1	526,9	553,2	580,9	609,9	640,4	672,4	706,1
Қостанай	59,0	62,0	65,0	71,6	85,9	103,0	108,2	113,6	119,3	125,2	131,5	138,1
Қызылорда	26,9	28,2	29,7	32,6	39,1	47,0	49,3	51,8	54,4	57,1	60,0	63,0
Маңғыстау	21,4	22,5	23,6	26,0	31,1	37,4	39,2	41,2	43,3	45,4	47,7	50,1
Павлодар	17,5	18,4	19,3	21,2	25,5	30,6	32,1	33,7	35,4	37,1	39,0	41,0
Солтүстік Қазақстан	144,0	151,2	158,8	174,6	209,6	251,5	264,0	277,3	291,1	305,7	321,0	337,0
Оңтүстік Қазақстан	725,3	761,6	799,6	879,6	1055,5	1266,6	1330,0	1396,5	1466,3	1539,6	1616,6	1697,4
Астана қ.	52,7	55,3	58,1	63,9	76,7	92,0	96,6	101,5	106,5	111,9	117,5	123,3
Алматы қ.	322,9	339,0	356,0	391,6	469,9	563,9	592,1	621,7	652,8	685,4	719,7	755,7
Тігін бұйымдары, мың дана
Қазақстан Республикасы	348,1	365,6	383,8	460,6	552,7	663,3	696,4	731,2	767,8	806,2	846,5	888,8
Ақмола	9,6	10,1	10,6	12,8	15,3	18,4	19,3	20,2	21,3	22,3	23,4	24,6
Ақтөбе	9,2	9,7	10,2	12,2	14,7	17,6	18,5	19,4	20,4	21,4	22,4	23,6
Алматы	48,1	50,5	53,0	63,6	76,4	91,6	96,2	101,0	106,1	111,4	117,0	122,8
Атырау	1,7	1,8	1,9	2,3	2,7	3,3	3,4	3,6	3,8	4,0	4,2	4,4
Шығыс Қазақстан	7,2	7,6	8,0	9,6	11,5	13,8	14,5	15,2	15,9	16,7	17,6	18,4
Жамбыл	4,9	5,1	5,4	6,4	7,7	9,3	9,7	10,2	10,7	11,3	11,9	12,4
Батыс Қазақстан	59,8	62,8	65,9	79,1	94,9	113,9	119,5	125,5	131,8	138,4	145,3	152,6
Қарағанды	20,7	21,7	22,8	27,4	32,8	39,4	41,4	43,5	45,6	47,9	50,3	52,8
Қостанай	27,4	28,8	30,2	36,2	43,5	52,2	54,8	57,5	60,4	63,4	66,6	69,9
Қызылорда	11,4	11,9	12,5	15,0	18,1	21,7	22,7	23,9	25,1	26,3	27,6	29,0
Маңғыстау	6,2	6,5	6,9	8,3	9,9	11,9	12,5	13,1	13,8	14,4	15,2	15,9
Павлодар	18,1	19,0	19,9	23,9	28,7	34,4	36,1	37,9	39,8	41,8	43,9	46,1
Солтүстік Қазақстан	7,3	7,6	8,0	9,6	11,5	13,8	14,5	15,2	16,0	16,8	17,7	18,5
Оңтүстік Қазақстан	30,7	32,2	33,9	40,6	48,8	58,5	61,4	64,5	67,7	71,1	74,7	78,4
Астана қ.	7,9	8,3	8,7	10,5	12,6	15,1	15,8	16,6	17,5	18,3	19,3	20,2
Алматы қ.	78,0	81,8	85,9	103,1	123,8	148,5	155,9	163,7	171,9	180,5	189,5	199,0

39-қосымша

Өсімдік шаруашылығы өнімін шығару көлемі

мың тонна

	Болжам
	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020
Бидай	12500	13550	13610	13870	13920	14000	14000	14500	15000	15500	16400
Сұлы	2880	3240	3500	3900	3950	4000	4000	4100	4200	4200	4200
Май дақылдары	840	910	980	1015	1050	1102	1158	1213	1240	1277	1315
Жеміс-жидек дақылдары	282	304	323	356	387	387,3	387,6	387,9	388,2	388,2	390
Қант қызылшасы	550	625	700	775	875	895	915	930	945	960	975
Картоп	2578	2669	2772	2867	2971	2980	2990	3000	3100	3100	3200
Мақта	270	225,4	220	210	200	200	200	200	200	200	200

40-қосымша

Мал шаруашылығы өнімін шығару көлемі

мың тонна

	Болжам
	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020
Еттің барлық түрі (сойылған көлемде)	930	970	1025	1080	1140	1174	1209	1246	1283	1322	1361
Сүт, мың тонна	5459	5640	5840	6050	6250	6375	6503	6633	6765	6901	7039
Жұмыртқа, млн.дана	3480	3680	3920	4150	4400	4444	4488	4533	4579	4624	4671
Жүн, мың тонна	37,7	39,1	40,7	42,7	45	46	48	49	51	52	54

41-қосымша

Өңдеу саласы өндірісінің көлемі

мың тонна

	болжам
	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020
Ет өнімі (ет түрінде есептегенде)	148,7	162	176	193	220	242	266,2	292,8	322,1	354,3	389,7
Сүт өнімі (сүт түрінде есептегенде)	1511,5	1980,9	2167,8	2366,4	2583,6	2712,8	2821,3	2934,1	3051,5	3173,6	3300,5
Ұн	3799,6	3876	3953	4032	4093	4154	4216,4	4279,6	4343,8	4408,9	4475,1
Өсімдік майы	220	238	269,5	301	333	353	377,7	404,1	432	462,7	495,1
Қант	452,7	485	500	514	529	582	622,6	666,2	712,9	762,8	816,1
Жеміс-жидек консервілері (шикізат түрінде есептегенде)	68,5	71,9	75,5	79,3	83,3	91,6	100,7	110,8	121,9	134,1	147,5

42-қосымша

Көлік дамуының негізгі көрсеткіштерінің болжамы

	2008	2009	2010 (бағалау)	Болжам
				2011	2012	2013	2014	2015	2020
Жүкті тасымалдау, млн. тонна	2188,7	2103.3	1981,8	2034,1	2079,4	2126	2177,9	2229,7	2508,3
Оның ішінде:
Темір жол көлігімен	268,96	248,4	248	257	258	259	264	268	289
Автомобиль көлігімен	1721	1687,5	1729,5	1772,7	1817	1862,5	1909	1956,8	2213,9
өзен көлігімен	1,2	0,9	0,7	0,7	0,7	0,7	1,1	1,1	1,2
Теңіз көлігімен	1,7	3,6	3,6	3,7	3,7	3,8	3,8	3,9	4,2
құбырлар	195,8	162,9	-	-	-	-	-	-	-
әуе көлігімен, мың тонна	22,7	22,0	22,4	23,5	24,7	25,9	27,2	27,7	30,6
Жүк айналымы, млрд. ткм	369,7	337,0	275,4	284,2	287,1	294,1	302,2	309,4	347,7
Оның ішінде:
Темір жол көлігімен	214,9	197,5	205	211	211	215	220	224	244
Автомобиль көлігімен	63,48	66,3	68,8	71,6	74,5	77,4	80,5	83,8	101,9
өзен көлігімен	0,055	0,057	0,059	0,06	0,061	0,062	0,064	0,065	0,074
Теңіз көлігімен	0,8	1,4	1,4	1,5	1,5	1,5	1,5	1,6	1,7
құбырлар	90,3	71,7	-	-	-	-	-	-	-
әуе көлігімен, мың тонна	69,35	67,6	71,4	74,9	78,7	82,6	86,7	88,6	97,7
Жолаушыларды тасымалдау, млн. адам	11325	11807	12068	12428	12802	13186	13582	13989	16214
Оның ішінде:
Темір жол көлігімен	17,7	18,6	19,2	19,4	19,7	19,9	20,2	20,4	21,2
өзге құрғақ жермен жүретін көлік	11305	11785,1	12046	12407	12794	13163	13558	13964	16189
өзен көлігімен	0,096	0,1	0,092	0,094	0,096	0,098	0,099	0,089	0,097
әуе көлігімен	2,8	2,7	2,9	3	3,2	3,3	3,5	3,6	4
Жолаушылар айналымы, млн. пкм	127455	130834	135013	139554	144250	149104	154124	159089	186480
Оның ішінде:
Темір жол көлігімен	14719	14702	15295	15563	15830	16098	16366	16611	17839
өзге құрғақ жермен жүретін көлік	107240	110828	114138	118133	122267	126547	130976	135560	161003
өзен көлігімен	0,75	1,5	1,2	1,3	1,5	1,6	1,7	1,5	1,8
әуе көлігімен	5495	5303	5579	5858	6151	6458	6781	6917	7637
Жылжымалы құраммен қамтамасыз ету
- тартқыш жылжымалы құрамның инвентарлық паркі, дана	1578,5	1574	1549	1587	1621	1670	1706	1752	1970
- тапшылық	32	-52	-25	-20	0	0	0	0	0
- қамтамасыз ету (сатып алулар)	25	0	52	114	114	167	159	156	133
Оның ішінде, Қазақстандық өндіріс			32	69	114	167	159	156	133
Жүк вагондарының жұмыс паркі, дана	46468	44955	44991	45437	49810	52087	53983	57278	66595
- қамтамасыз ету (сатып алулар)	2081	582	1400	5200	4000	3950	3950	3900	4000
Оның ішінде, Қазақстандық өндіріс	0	175	500	1000	3500	3500	3500	3600	4000
Жүк вагондарының жұмыс паркі	2370	2270	1731	1700	1535	1431	1323	1254	800
- тапшылық			448	530	551	576	562	522	580
Қазақстандық өндірістің вагондарын сатып алу				150	150	150	150	150	150

43-қосымша

Жөндеу жұмыстарын өткізу

Атауы	Ұзындығы км
	2010 жыл	2011 жыл	2012 жыл	2013 жыл	2014 жыл
II. Күрделі жөндеу
2. Темір жол желілері
Оның ішінде, облыстар бойынша:
Ақмола	55,93	116,09	125,2	55,2	56,3
Ақтөбе	42,98	48,93	80,8	48,9	49,2
Алматы	67,877	53,85	50,0	59,8	60,2
Атырау	47,98	49,21	24,0	56,8	57,2
Батыс Қазақстан				51,3	49,8
Жамбыл	71,914	72,16	2,9	65,4	53,2
Қарағанды	98,96	89,23	3,6	84,6	74,9
Қостанай			16,5
Қызылорда			19	27,8	33,6
Маңғыстау	30	30,33		36,9	35,2
Оңтүстік Қазақстан	24,931	22,7	19,7	46,8	65,2
Павлодар	37,95	10,4	20,1	87,5	95,2
Солтүстік Қазақстан
Шығыс Қазақстан		17,17
барлығы:	478,522	510,07	361,8	621	630
III. Орташа жөндеу.
2. Темір жол желілері
Оның ішінде, облыстар бойынша:
Ақмола	12,07	11,075	25,7	22,8	20,3
Ақтөбе	6,1	18,695	24,8	28,7	28,5
Алматы		2,7	23,8	24,7	25,7
Атырау	4,06	2	24,8	28,9	23,9
Батыс Қазақстан			25,4	25,4	25,4
Жамбыл	20,18	17,75	23,1	23,1	23,1
Қарағанды	35,62	15,9	15,4	16,2	16,2
Қостанай	6,7		18,2	18,2	18,2
Қызылорда	8,25	14,95	13,15	12,3	12,3
Маңғыстау			22,5	22,5	22,5
Оңтүстік Қазақстан	6,48	4	21,4	21,4	21,4
Павлодар	7,95	3,5	22,8	22,8	22,8
Солтүстік Қазақстан		14,9	38,7	33,7	33,7
Шығыс Қазақстан	8,8	46,6	15,25	14,3	26
барлығы:	116,2	152	315	315	315

кестенің жалғасы

Ұзындығы км						Барлығы:
2015 жыл	2016 жыл	2017 жыл	2018 жыл	2019 жыл	2020 жыл
II. Күрделі жөндеу
2. Темір жол желілері
75,8	89,8	55,2	89,8	92,5	91,2	903,02
68,9	87,8	48,7	87,8	98,4	108,7	771,11
75,4	89,7	59,8	89,7	87,4	94,1	787,827
89,5	85,6	56,8	85,6	83,2	109,5	735,39
69,8	65,8	84	65,8	69,8	83,2	539,5
63,5	85,4	96,3	85,4	82,3	106,8	785,274
26,4	89,7	84,6	89,7	73,5	112,5	827,69
	45,8	56,2	89,3	98,2	105,2	411,2
35,8	85,4	98,7	85,4	96,3	96,6	578,6
33,2	57,4	98,7	89,7	93,5	98,3	603,23
45,2	88,5	46,8	88,5	101,8	101,4	651,531
26,5	89,5	89,5	89,5	106,7	105,2	758,05
	23,5	56,8	58,7	105,2	124,5	368,7
	56,4	87,9	55,1	86,2	156,8	459,57
600	1040,3	1020	1150	1275	1494	9180,692
III. Орташа жөндеу
2. Темір жол желілері
20,3	32,8	32,8	32,8	32,8	32,8	276,24
28,5	25,1	25,1	25,1	25,1	25,1	260,795
25,7	21,7	21,7	21,7	21,7	21,7	211,1
21,5	21,5	21,5	21,5	21,5	21,5	212,66
20,4	20,4	25,4	25,4	25,4	25,4	218,6
23,1	23,1	23,1	23,1	23,1	23,1	245,83
16	25,4	25,4	25,4	25,4	25,4	242,32
18,2	22,7	22,7	22,7	22,7	22,7	193
12,3	22,3	22,3	22,3	22,3	22,3	184,75
30,9	32,9	32,9	32,9	32,9	32,9	262,9
30,8	32,8	32,8	32,8	32,8	32,8	269,48
22,8	22,8	22,8	22,8	22,8	22,8	216,65
25,7	45,7	45,7	45,7	45,7	45,7	375,2
20,8	45,8	45,8	45,8	45,8	45,8	360,75
317	400	400	400	400	400	3530,275

44-қосымша

Қазақстанның БЭЖ электр энергиясының теңгерімі

млрд. кВтсағат

	2009 факт	2010 бағалау	Болжам
			2011	2012	2013	2014	2015	2020
1. Тұтыну	77,96	82,20	85,86	89,52	93,18	96,84	100,50	116,00
2. Өндіріс	78,43	84,70	87,61	90,27	93,76	97,91	103,46	120,20
Оның ішінде:
Қолданыстағы электр станцияларымен	78,27	83,41	84,19	84,85	88,09	91,39	90,00	92,16
Енгізілетін қуаттармен	0,16	1,29	3,42	5,42	5,67	6,52	13,46	28,05
3. тапшылық (+), артықшылық (-)	-0,47	-2,50	-1,75	-0,75	-0,58	-1,07	-2,96	-4,20
4. Байланыс желілері бойынша электр энергиясының ағындары	-0,47	-2,50	-1,75	-0,75	-0,58	-1,07	-2,96	-4,20
Оның ішінде:
Солтүстік аймақ электр энергиясының Ресейдің БАЖ-нен ағындары, импорт (+), экспорт (-)	-1,87	-3,23	-1,80	-0,85	-0,65	-1,20	-3,00	-4,20
Батыс аймақ электр энергиясының Ресейдің БАЖ-нен ағындары, импорт (+), экспорт (-)	0,30	0,19	0,05	0,11	0,07	0,14	0,04	0,00
Оңтүстік аймаққа Орталық Азияның ОБЖ-нен электр энергиясының ағындары импорт (+), экспорт (-)	1,10	0,54	0,00	0,00	0,00	0,00	0,00	0,00

45-қосымша

Қазақстан Республикасы экономикасының салалары бойынша электр энергиясын тұтыну құрылымы

Атауы	2009 жыл		2010 жыл		2015 жыл		2020 жыл
	есеп				болжам
	млрд. кВт. сағат	%	млрд. кВт. сағат	%	млрд. кВт. сағат	%	млрд. кВт. сағат	%
ҚР электр энергиясын тұтынуы, барлығы	77,96	100	82,20	100	100,50	100	116,00	100
1. Өнеркәсіп	41,63	53,4	46,28	56,3	60,40	60,1	68,21	58,8
2. Құрылыс	0,94	1,2	0,99	1,2	1,01	1	1,28	1,1
3. Көлік	4,76	6,1	4,77	5,8	5,73	5,7	7,19	6,2
4. Ауыл шаруашылығы	2,34	3	2,47	3	2,61	2,6	3,36	2,9
5. Коммуналдық-тұрмыстық тұтыну	13,95	17,9	14,63	17,8	15,68	15,6	19,26	16,6
6. Электр станцияларының жеке мүдделері	7,48	9,6	6,17	7,5	7,44	7,4	8,35	7,2
7. Электр желілеріндегі шығындар	6,86	8,8	6,90	8,4	7,64	7,6	8,35	7,2

46-қосымша

Солтүстік энергетикалық аймақтың электр энергиясын тұтынуы мен шығаруы

млрд. кВтсағат

	2009 факт	2010 бағалау	болжам
			2011	2012	2013	2014	2015	2020
Тұтыну	50,81	53,50	55,46	57,43	59,30	61,11	63,00	71,00
Оның ішінде, облыстар бойынша
Ақмола	6,34	7,12	7,27	7,40	7,53	7,67	7,70	9,30
Шығыс Қазақстан	8,11	8,68	8,89	9,12	9,44	9,68	10,50	11,90
Қарағанды	15,12	15,65	16,50	17,08	17,68	18,20	18,20	20,10
Қостанай	5,07	5,30	5,43	5,57	5,71	5,85	6,50	7,20
Павлодар	14,62	15,18	15,75	16,61	17,24	17,97	18,30	20,40
Солтүстік Қазақстан	1,55	1,58	1,62	1,66	1,70	1,74	1,80	2,10
Тұтыну	59,73	65,69	67,56	69,43	71,30	73,17	75,05	83,50
Оның ішінде, облыстар бойынша
Ақмола	2,90	3,45	3,58	3,71	3,84	3,97	4,10	5,80
Шығыс Қазақстан	6,95	7,30	7,35	7,40	7,45	7,50	7,55	8,30
Қарағанды	12,24	12,30	12,44	12,58	12,72	12,86	13,00	14,20
Қостанай	1,46	1,90	1,90	1,90	1,90	1,90	1,90	1,90
Павлодар	33,80	38,54	40,03	41,52	43,01	44,50	46,00	50,70
Солтүстік Қазақстан	2,38	2,20	2,26	2,32	2,38	2,44	2,50	2,60

47-қосымша

Оңтүстік энергетикалық аймақтың электр энергиясын тұтынуы мен шығаруы

млрд. кВтсағат

	2009 факт	2010 бағалау	болжам
			2011	2012	2013	2014	2015	2020
Тұтыну - барлығы	15,02	15,99	17,07	18,11	19,17	20,24	21,30	24,70
Оның ішінде, облыстар бойынша
Алматы	8,44	8,50	8,70	9,26	9,93	10,41	11,21	13,00
Жамбыл	2,10	2,60	2,70	2,80	3,00	3,30	3,70	5,10
Қызылорда	1,10	1,15	1,17	1,25	1,30	1,33	1,35	1,44
Оңтүстік Қазақстан	3,09	3,03	3,50	3,60	3,74	4,20	4,36	5,16
Тұтыну - барлығы	8,16	7,95	9,55	10,61	11,67	12,74	14,30	19,70
Оның ішінде, облыстар бойынша
Алматы	4,86	4,92	5,79	6,46	7,15	8,14	10,40	12,93
Жамбыл	1,50	0,50	0,60	0,70	0,80	1,20	1,50	4,00
Қызылорда	0,40	0,30	0,40	0,43	0,45	0,48	0,47	0,52
Оңтүстік Қазақстан	1,41	1,35	1,39	1,49	1,58	1,60	2,00	3,50

48-қосымша

Батыс энергетикалық аймақтың облыстар бойынша электр энергиясын тұтынуы мен шығаруы

млрд. кВтсағат

	2009 отчет	2010 бағалау	болжам
			2011	2012	2013	2014	2015	2020
Тұтыну	12,13	12,71	13,33	13,98	14,71	15,49	16,20	20,30
Оның ішінде, облыстар бойынша
Ақтөбе	3,37	3,48	3,60	3,73	3,85	3,98	4,05	5,00
Атырау	3,45	3,68	3,94	4,20	4,54	4,91	5,05	6,70
БҚО	1,51	1,59	1,68	1,77	1,87	1,97	2,05	2,40
Маңғыстау	3,80	3,95	4,11	4,27	4,45	4,62	5,05	6,20
Тұтыну	10,55	11,06	11,67	12,28	12,89	13,50	14,11	17,00
Оның ішінде, облыстар бойынша
Ақтөбе	2,08	2,10	2,15	2,20	2,25	2,30	2,35	3,10
Атырау	3,19	3,50	3,86	4,22	4,58	4,94	5,31	6,00
БҚО	1,26	1,26	1,28	1,30	1,32	1,34	1,35	1,70
Маңғыстау	4,02	4,20	4,38	4,56	4,74	4,92	5,10	6,20

49-қосымша

Қазақстан Республикасының перспективтік агломерациялық орталықтары

	Оң факторлар	Кедергілер
Бірінші деңгейлі орталықтар
Астана	Халық санының жоғарылығы* Астана Географиялық орны (көлік торабы)	Халық тығыздығының төмендігі Қызмет көрсету секторын жылдам дамыту қажеттілігі
Алматы	Халық санының жоғарылығы ** Халық тығыздығының жоғарылығы Қызмет көрсету секторы дамуының жоғарылығы Географиялық орны (көлік торабы)	Қала инфрақұрылымына жүктеменің артуы
Екінші деңгейлі орталықтар
Шымкент	Халық санының жоғарылығы * Халық тығыздығының жоғарылығы Қызмет көрсету секторының динамикалық дамуы Өңірлік орталық	Қала инфрақұрылымына жүктеменің артуы
Қарағанды	Халық санының жоғарылығы * Ірі өндірістік орталық Өңірлік орталық Басқа қала орталықтарымен көршілес орналасуы	Халық тығыздығының шектеулігі Қызмет көрсету секторының әлсіз дамуы
Павлодар	Ірі өндірістік орталық Өңірлік орталық	Халықтың көшуі Халық тығыздығының шектеулігі Қызмет көрсету секторының әлсіз дамуы Шектелген инвестициялық тартымдылық
Ақтөбе	Өңірлік және өнеркәсіптік орталық Мұнайды өндірудің жаңа орталығы	Халық санының төмендігі Халық тығыздығының төмендігі
Үшінші деңгейлі орталықтар
Атырау	Өңірлік орталық Мұнайды өндірудің орталығы	Халық санының төмендігі Аумақтық қашықтық аясындағы халық тығыздығының төмендігі
Ақтау	Өңірлік орталық Мұнайды өндіру өңірі Географиялық орны (порт)	Халық санының төмендігі Аумақтық қашықтық аясындағы халық тығыздығының төмендігі
Өскемен	Ірі өндірістік орталық Өңірлік орталық Басқа қала орталықтарымен көршілес орналасуы	Халықтың көшуі Халық тығыздығының шектеулігі Қызмет көрсету секторының әлсіз дамуы Шектелген инвестициялық тартымдылық

* 500 мың адамнан артық
** 1 млн. адамнан артық

50-қосымша

Елдің үш негізгі агломерацияларының дамуын қолдаудың негізгі шаралары

1-кезең. 2011–2014 жылдар
	Астана	Алматы	Шымкент	Ақтөбе
Әкімшілік-аумақтық саясат	Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Астана қаласы мен Ақмола облысы әкімдіктері өкілдерінің қатысуымен агломерациялық дамудың қолданыстағы тұрақты жұмыс жасайтын үйлестіруші кеңесін құру	Алматы облысы, Алматы қаласының маңындағы қалалар мен Алматы қаласы әкімдігі өкілдерінің қатысуымен агломерациялық дамудың қолданыстағы тұрақты жұмыс жасайтын үйлестіруші кеңесін құру	Оңтүстік Қазақстан облысы, Шымкент қаласының маңындағы қалалар мен Шымкент қаласы әкімдігі өкілдерінің қатысуымен агломерациялық дамудың қолданыстағы тұрақты жұмыс жасайтын үйлестіруші кеңесін құру	Ақтөбе облысы, Ақтөбе қаласы әкімдігі өкілдерінің қатысуымен агломерациялық дамудың қолданыстағы тұрақты жұмыс жасайтын үйлестіруші кеңесін құру
Халықты жайғастыру саласындағы саясат	Тұрғын үй құрылысына (жаппай құрылыс жүргізу және бизнес-класс коттедж алқаптарын салу) жер бөлінісін таратудың үдерісін жеңілдету арқылы қосымша урбандалу үдерістерін ынталандыру	Ескірген инфрақұрылымы бар аймақтарды жаңартылған тұрғын үй аймақтарына ауыстыру Селитебтік аймақтар ретінде анықталған аумақтардың шеңберінде тұрғын үй құрылысына (жаппай құрылыс жүргізу және бизнес-класс коттедж алқаптарын салу) жер бөлінісін таратудың рәсімдерін жеңілдету және қол жетімді тұрғын үй құрылысын қаржыландыру арқылы халықтың қала маңы аймағына жылжуын ынталандыру	Қол жетімді тұрғын үй құрылысын қаржыландыру Селитебтік аймақтар ретінде анықталған аумақтардың шеңберінде тұрғын үй құрылысына (жаппай құрылыс жүргізу) жер бөлінісін таратудың рәсімдерін жеңілдету	Қол жетімді тұрғын үй құрылысын қаржыландыру Селитебтік аймақтар ретінде анықталған аумақтардың шеңберінде тұрғын үй құрылысына (жаппай құрылыс жүргізу) жер бөлінісін таратудың рәсімдерін жеңілдету
Бюджеттік-салық саясаты	Коммуналдық және әлеуметтік- рекреациялық инфрақұрылым дамуының жобаларын мемлекеттік қаржыландыру Іскерлік қызметтер саласында бизнес ашатын компаниялар үшін 2 жыл мерзімге табысқа салынатын салық бойынша жеңілдіктерді ұсыну Қоғамдық тамақтану және рекреациялық қызметтер саласындағы компаниялар үшін мүлікті жалға алудың жеңілдетілген режимін ұсыну Жоғары технологиялар саласындағы инвестициялық жобаларды жартылай қоса қаржыландыру (мемлекеттік-жеке серіктестік шартында) Ғылыми зерттеулер және әзірлемелер саласындағы жобаларды қаржылық қолдау	Коммуналдық және әлеуметтік- рекреациялық инфрақұрылым дамуының жобаларын мемлекеттік қаржыландыру Іскерлік қызметтер және қонақ үй бизнесі саласында бизнес ашатын компаниялар үшін, сонымен қатар Алатау ауданының өндірістік аймақтарында бизнес ашатын компаниялар үшін 2 жыл мерзімге табысқа салынатын салық бойынша жеңілдіктерді ұсыну Қоғамдық тамақтану және рекреациялық қызметтер саласындағы компаниялар үшін мүлікті жалға алудың жеңілдетілген режимін ұсыну Жоғары технологиялар мен іскерлік қызметтердің инвестициялық жобаларын жүзеге асыру кезінде пайыздық ставкаларды жартылай субсидиялау Ғылыми зерттеулер және әзірлемелер саласындағы жобаларды қаржылық қолдау Жоғары технологиялар саласындағы инвестициялық жобаларды жартылай қоса қаржыландыру (мемлекеттік-жеке серіктестік шартында)	Коммуналдық және әлеуметтік- рекреациялық инфрақұрылым дамуының жобаларын мемлекеттік қаржыландыру Денсаулық сақтау және білім беру объектілеріне инвестицияларды түбегейлі арттыру Қызмет көрсету секторының шағын кәсіпорындары үшін салық салудың жеңілдетілген режимін пайдалану (бірыңғай уақытша салық)	Коммуналдық және әлеуметтік- рекреациялық инфрақұрылым дамуының жобаларын мемлекеттік қаржыландыру Денсаулық сақтау және білім беру объектілеріне инвестицияларды түбегейлі арттыру Қызмет көрсету секторының шағын кәсіпорындары үшін салық салудың жеңілдетілген режимін пайдалану (бірыңғай уақытша салық) Өнеркәсіптік инновациялар және іскерлік қызметтер саласындағы инвестициялық жобаларды іске асыру кезінде пайыздық ставкаларды жартылай субсидиялау
Өнеркәсіптік саясат	Мемлекеттік-жеке серіктестік шартында әрекет ететін Инвестицияларды тарту бойынша муниципалдық агенттікті құру Ескірген өндірістік инфрақұрылым бар аймақтарды жаңартылған өнеркәсіптік аймақтарға ауыстыру Қала маңы аймағындағы (тағам өнеркәсібі кәсіпорындары үшін қосымша жеңілдіктерді ұсына отырып) өндірістік кәсіпорындар үшін жеңілдетілген шарттарды ұсыну	Мемлекеттік-жеке серіктестік шартында әрекет ететін Инвестицияларды тарту бойынша муниципалдық агенттікті құру Қала аумағы шеңберінде өндірістік кәсіпорындарды орналастыруға шектеулерді орнату Қала маңы аймағындағы өндірістік кәсіпорындар үшін жеңілдетілген шарттарды ұсыну Қызмет көрсету секторының шағын кәсіпорындарын тіркеудің рәсімін жеңілдету Қала маңы аймағында ауыл шаруашылық өндірушілерді кооперациялау процесстерін әкімшілік қолдау	Қызмет көрсету секторының шағын кәсіпорындарын тіркеудің рәсімін жеңілдету Қала маңы аймағында ауыл шаруашылық өндірушілерді кооперациялау процесстерін әкімшілік қолдау	Ескірген инфрақұрылымы бар аймақтарды жаңғыртылған өнеркәсіптік аймақтарға конверсиялау Қызмет көрсету секторының шағын кәсіпорындарын тіркеудің рәсімін жеңілдету Қала маңы аймағында ауыл шаруашылық өндірушілерді кооперациялау процесстерін әкімшілік қолдау
Көлік саясаты	Қалалық қоғамдық көліктің дамыған жүйесін құру Астана–Алматы көлік дәлізінің өткізу мүмкіндігін кеңейту	Қалалық қоғамдық көліктің дамыған жүйесін құру Қала маңы бағыттары бойынша автомобиль жолдарының өткізу мүмкіндігін түбегейлі кеңейту «Қорғас» ХШЫО бағытындағы автомобиль және темір жол магистарльдарын салу жобаларын жүзеге асыру	Қалалық қоғамдық көліктің дамыған жүйесін құру Қала маңы бағыттары бойынша автомобиль жолдарының өткізу мүмкіндігін түбегейлі кеңейту	Қалалық қоғамдық көліктің дамыған жүйесін құру Қала маңы бағыттары бойынша автомобиль жолдарының өткізу мүмкіндігін түбегейлі кеңейту
2-кезең. 2015–2020 жылдар
	Астана	Алматы	Шымкент	Ақтөбе
Әкімшілік-аумақтық саясат		Басқару жүйесін операционализациялау үшін Алматы облысын Талдықорған және Алматы облыстарына бөлу мүмкіндігін қарастыру (бұрынғы шекараларда)
Халықты жайғастыру саласындағы саясат	Жаппай тұрғын үй құрылысы бағдарламаларын жүзеге асыру арқылы серіктес-қалалар жүйесін құру (халықтың орташа саны 50–70 мың адам)	Алматы қаласының маңы мен маңындағы қалаларда жаппай тұрғын үй құрылысы бағдарламаларын жүзеге асыру Бизнес және орта класс коттедж кенттерін салу жобаларын қолдау арқылы қосымша урбандалу процесстерін ынталандыру	Шымкент қаласының маңы мен маңындағы қалаларда жаппай тұрғын үй құрылысы бағдарламаларын жүзеге асыру	Ақтөбе қаласының маңы мен маңындағы қалаларда жаппай тұрғын үй құрылысы бағдарламаларын жүзеге асыру
Бюджеттік-салық саясаты	Дамудың муниципалды аймағының инфрақұрылымын қаржыландыру Дамудың муниципалды аймағында бизнес ашатын компаниялар үшін табысқа салынатын салық бойынша салық демалысын және/немесе басқа да жеңілдіктерді ұсыну (соңғылардың міндеттемелерін тіркейтін нақты компаниялармен жасалған шарттар негізінде) Білікті мамандарды көшіру үшін жеке тұлғалардың табыстарына салық салудың жеңілдетілген режимін ұсыну	Дамудың муниципалды аймағының инфрақұрылымын қаржыландыру Дамудың муниципалды аймағында бизнес ашатын компаниялар үшін табысқа салынатын салық бойынша салық демалысын және/немесе басқа да жеңілдіктерді ұсыну (соңғылардың міндеттемелерін тіркейтін нақты компаниялармен жасалған шарттар негізінде) Білікті мамандарды көшіру үшін жеке тұлғалардың табыстарына салық салудың жеңілдетілген режимін ұсыну	Коммуналдық және әлеуметтік- рекреациялық инфрақұрылым дамуының жобаларын мемлекеттік қаржыландыру Халықтың білім деңгейін арттыру және қызмет көрсету мен ауыл шаруашылық секторы жұмысшыларын кәсіби оқыту (оның ішінде, ауылдық жерлерден келген көшіп-қонушыларды есепке алғанда) бағдарламаларын қаржыландыру	Коммуналдық және әлеуметтік- рекреациялық инфрақұрылым дамуының жобаларын мемлекеттік қаржыландыру Халықтың білім деңгейін арттыру және қызмет көрсету мен индустриялық сектор жұмысшыларын кәсіби оқыту (оның ішінде, ауылдық жерлерден келген көшіп-қонушыларды есепке алғанда) бағдарламаларын қаржыландыру
Өнеркәсіптік саясат	Жетекші компаниялармен жасалған шарттар негізінде іскерлік және қаржылық қызметтер секторына, өндірістің инновациялық салаларына инвестицияларды мақсатты түрде тарту Іскерлік және қаржылық қызметтер кластерін құруға бағытталған дамудың муниципалды аймағын құру	Жетекші компаниялармен жасалған шарттар негізінде іскерлік, қаржылық және көліктік-логистикалық қызметтер секторына, өндірістің инновациялық салаларына инвестицияларды мақсатты түрде тарту Іскерлік және көліктік-логистикалық қызметтер кластерін құруға бағытталған дамудың муниципалды аймағын құру	Жетекші компаниялармен жасалған шарттар негізінде ауыл шаруашылық өнімін қайта өңдеуге (оның ішінде, тағам өнеркәсібіне) инвестицияларды мақсатты түрде тарту Экспорттаушыларды ақпараттық-құқықтық қолдауды ұйымдастыру, сонымен қатар экспорттық несиелерді, экспорттық несиелер бойынша кепілдіктерді ұсыну, экспорттық несиелер бойынша пайыздық ставканы субсидиялау арқылы тағам өнеркәсібі өнімінің экспортын қолдау	Жетекші компаниялармен жасалған шарттар негізінде іскерлік және көлік-логистикалық қызметтер, өнеркәсіптің инновациялық салаларына инвестицияларды мақсатты түрде тарту Экспорттаушыларды ақпараттық-құқықтық қолдауды ұйымдастыру, сонымен қатар экспорттық несиелерді, экспорттық несиелер бойынша кепілдіктерді ұсыну, экспорттық несиелер бойынша пайыздық ставканы субсидиялау арқылы тағам өнеркәсібі өнімінің экспортын қолдау
Көлік саясаты	Қалаішілік жедел темір жол көлігінің жүйесін дамыту Астана агломерациясының көлік инфрақұрылымын дамытудың перспективтік жоспары негізінде серіктес-қалалармен автомобиль қатынасы инфрақұрылымын озық түрде құру «Астана халықаралық әуежайы – Астана – Алматы» жылдамдығы жоғары темір жол көлігінің ықпалдастырылған жүйесін қалыптастыру	Қалаішілік жедел темір жол көлігінің жүйесін дамыту Қала маңы мекендерімен автобус және темір жол экспресс-қатынасы жүйесін дамыту Қала маңы бағыттары бойынша автомобиль жолдарының өткізу мүмкіндігін кеңейту «Алматы халықаралық әуежайы –Алматы – Жетіген – Қорғас» жылдамдығы жоғары темір жол көлігінің ықпалдастырылған жүйесін қалыптастыру Алматы әуежайының базасында жүк әуетасымалының халықаралық хабын құру («Қорғас» ХШЫО қажеттіліктеріне қызмет көрсетуді ескере отырып)	Қала маңы мекендерімен автобус және темір жол экспресс-қатынасы жүйесін дамыту Қала маңы бағыттары бойынша автомобиль жолдарының өткізу мүмкіндігін кеңейту	Қала маңы мекендерімен автобус және темір жол экспресс-қатынасы жүйесін дамыту Қала маңы бағыттары бойынша автомобиль жолдарының өткізу мүмкіндігін кеңейту

51-қосымша

Қазақстан Республикасы халқының туудың жалпы коэффициентінің 2010 – 2020 жылғы болжамы (басқармалы сценарий)

1000 адамға

	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020
Қазақстан Республикасы	23,09	22,73	22,29	21,81	21,29	20,71	20,09	19,44	18,78	18,13	17,49
Ақмола	17,08	17,00	16,84	16,63	16,36	16,00	15,59	15,18	14,80	14,41	13,99
Ақтөбе	22,60	22,30	21,92	21,52	21,06	20,54	19,94	19,30	18,66	18,00	17,22
Алматы	24,11	23,63	23,06	22,42	21,72	20,95	20,12	19,27	18,44	17,62	16,76
Атырау	27,01	26,69	26,30	25,83	25,27	24,62	23,93	23,23	22,49	21,78	21,23
Батыс Қазақстан	19,28	19,16	18,93	18,62	18,24	17,79	17,30	16,77	16,23	15,67	15,05
Жамбыл	26,68	26,12	25,52	24,93	24,31	23,63	22,95	22,20	21,40	20,62	19,89
Қарағанды	17,77	17,54	17,24	16,88	16,48	16,04	15,55	15,03	14,50	13,99	13,65
Қостанай	14,95	14,80	14,58	14,29	13,94	13,53	13,06	12,59	12,12	11,67	11,18
Қызылорда	27,28	26,73	26,15	25,52	24,87	24,17	23,46	22,70	21,92	21,17	20,45
Маңғыстау	32,51	32,06	31,52	30,84	30,02	29,13	28,21	27,28	26,33	25,45	24,78
Оңтүстік Қазақстан	31,12	30,47	29,78	29,13	28,54	27,87	27,13	26,32	25,51	24,69	23,95
Павлодар	17,75	17,40	16,95	16,43	15,82	15,18	14,51	13,84	13,20	12,60	12,16
Солтүстік Қазақстан	14,56	14,33	14,04	13,72	13,40	13,02	12,62	12,19	11,77	11,36	10,97
Шығыс Қазақстан	17,17	16,98	16,72	16,40	16,04	15,61	15,13	14,61	14,08	13,56	12,85
Астана қ.	24,34	23,37	22,52	21,65	20,73	19,85	19,01	18,02	16,93	15,92	14,90
Алматы қ.	26,08	25,46	24,71	23,85	22,93	22,01	21,19	20,42	19,71	19,02	18,35

52-қосымша

Қазақстан Республикасы халқы өлімінің жалпы коэффициентінің 2010 – 2020 жылғы болжамы (басқармалы сценарий)

1000 адамға

	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020
Қазақстан Республикасы	9,44	9,32	9,21	9,10	9,00	8,90	8,80	8,71	8,62	8,54	8,46
Ақмола	11,90	11,88	11,88	11,87	11,84	11,79	11,74	11,70	11,61	11,56	11,46
Ақтөбе	8,23	8,21	8,20	8,18	8,16	8,13	8,08	8,06	8,03	8,01	7,97
Алматы	8,90	8,82	8,73	8,65	8,56	8,48	8,41	8,34	8,28	8,24	8,19
Атырау	7,66	7,55	7,43	7,33	7,24	7,14	7,08	7,02	6,94	6,84	6,80
Батыс Қазақстан	9,99	9,95	9,95	9,89	9,86	9,79	9,76	9,72	9,65	9,60	9,55
Жамбыл	8,38	8,23	8,12	8,01	7,90	7,80	7,72	7,62	7,55	7,48	7,42
Қарағанды	12,60	12,46	12,34	12,20	12,09	11,97	11,85	11,74	11,63	11,52	11,41
Қостанай	12,85	12,85	12,82	12,80	12,79	12,79	12,75	12,74	12,69	12,65	12,60
Қызылорда	6,89	6,85	6,82	6,78	6,77	6,76	6,73	6,72	6,68	6,65	6,65
Маңғыстау	5,85	5,80	5,79	5,70	5,68	5,63	5,59	5,57	5,54	5,51	5,49
Оңтүстік Қазақстан	6,78	6,66	6,54	6,44	6,34	6,25	6,17	6,09	6,01	5,95	5,90
Павлодар	11,20	11,15	11,12	11,09	11,07	11,07	11,06	11,06	11,02	11,00	11,00
Солтүстік Қазақстан	12,92	12,91	12,89	12,86	12,90	12,94	12,97	12,99	12,99	13,02	13,01
Шығыс Қазақстан	12,44	12,37	12,30	12,23	12,19	12,13	12,09	12,05	11,98	11,93	11,88
Астана қ.	5,27	5,21	5,18	5,14	5,12	5,12	5,13	5,11	5,13	5,14	5,15
Алматы қ.	8,91	8,71	8,52	8,33	8,17	8,01	7,87	7,73	7,61	7,48	7,37

53-қосымша

Қазақстан Республикасы халқы табиғи қозғалысының жалпы коэффициентінің 2010 – 2020 жылғы болжамы (басқармалы сценарий)

1000 адамға

	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020
Қазақстан Республикасы	13,65	13,41	13,08	12,71	12,29	11,81	11,29	10,73	10,16	9,59	9,03
Ақмола	5,18	5,12	4,96	4,76	4,52	4,21	3,85	3,48	3,19	2,85	2,53
Ақтөбе	14,37	14,09	13,72	13,34	12,90	12,41	11,86	11,24	10,63	9,99	9,25
Алматы	15,21	14,81	14,33	13,77	13,16	12,47	11,71	10,93	10,16	9,38	8,57
Атырау	19,35	19,14	18,87	18,50	18,03	17,48	16,85	16,21	15,55	14,94	14,43
Батыс Қазақстан	9,29	9,21	8,98	8,73	8,38	8,00	7,54	7,05	6,58	6,07	5,50
Жамбыл	18,30	17,89	17,40	16,92	16,41	15,83	15,23	14,58	13,85	13,14	12,47
Қарағанды	5,17	5,08	4,90	4,68	4,39	4,07	3,70	3,29	2,87	2,47	2,24
Қостанай	2,10	1,95	1,76	1,49	1,15	0,74	0,31	-0,15	-0,57	-0,98	-1,42
Қызылорда	20,39	19,88	19,33	18,74	18,10	17,41	16,73	15,98	15,24	14,52	13,80
Маңғыстау	26,66	26,26	25,73	25,14	24,34	23,50	22,62	21,71	20,79	19,94	19,29
Оңтүстік Қазақстан	24,34	23,81	23,24	22,69	22,20	21,62	20,96	20,23	19,50	18,74	18,05
Павлодар	6,55	6,25	5,83	5,34	4,75	4,11	3,45	2,78	2,18	1,60	1,16
Солтүстік Қазақстан	1,64	1,42	1,15	0,86	0,50	0,08	-0,35	-0,80	-1,22	-1,66	-2,04
Шығыс Қазақстан	4,73	4,61	4,42	4,17	3,85	3,48	3,04	2,56	2,10	1,63	0,97
Астана қ.	19,07	18,16	17,34	16,51	15,61	14,73	13,88	12,91	11,80	10,78	9,75
Алматы қ.	17,17	16,75	16,19	15,52	14,76	14,00	13,32	12,69	12,10	11,54	10,98

54-қосымша

Қазақстан Республикасы халқының туудың сомалық коэффициентінің 2010 – 2020 жылғы болжамы (басқармалы сценарий)

репродуктивті жастағы 1 әйел адамға қатысты туудың саны

	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020
Қазақстан Республикасы	2,72	2,69	2,66	2,63	2,60	2,57	2,54	2,52	2,49	2,47	2,45
Ақмола	2,10	2,09	2,07	2,06	2,05	2,03	2,02	2,00	1,98	1,97	1,96
Ақтөбе	2,62	2,59	2,56	2,53	2,50	2,47	2,44	2,42	2,40	2,37	2,33
Алматы	2,91	2,85	2,79	2,73	2,67	2,61	2,55	2,49	2,44	2,39	2,34
Атырау	3,19	3,16	3,12	3,09	3,05	3,02	2,99	2,96	2,93	2,90	2,89
Батыс Қазақстан	2,32	2,30	2,28	2,26	2,23	2,21	2,19	2,17	2,15	2,14	2,11
Жамбыл	3,31	3,27	3,22	3,18	3,14	3,09	3,06	3,03	2,99	2,96	2,93
Қарағанды	2,08	2,05	2,03	2,01	1,99	1,96	1,94	1,92	1,90	1,88	1,89
Қостанай	1,80	1,79	1,77	1,76	1,74	1,73	1,71	1,69	1,68	1,67	1,65
Қызылорда	3,47	3,40	3,34	3,27	3,20	3,13	3,07	3,01	2,96	2,90	2,85
Маңғыстау	3,77	3,72	3,68	3,64	3,59	3,55	3,50	3,47	3,43	3,39	3,37
Оңтүстік Қазақстан	3,85	3,80	3,74	3,68	3,63	3,58	3,53	3,48	3,43	3,39	3,35
Павлодар	2,08	2,06	2,03	1,99	1,96	1,93	1,91	1,88	1,85	1,82	1,81
Солтүстік Қазақстан	1,86	1,85	1,83	1,82	1,81	1,79	1,78	1,77	1,76	1,75	1,73
Шығыс Қазақстан	2,11	2,10	2,09	2,08	2,07	2,06	2,05	2,04	2,04	2,03	1,99
Астана қ.	2,48	2,43	2,39	2,35	2,31	2,27	2,23	2,19	2,15	2,11	2,06
Алматы қ.	2,64	2,60	2,56	2,52	2,48	2,44	2,41	2,38	2,35	2,32	2,29

55-қосымша

Қазақстан Республикасының барлық ағымдар бойынша халық көшіп-қону сальдосының 2010 – 2020 жылғы болжамы (басқармалы сценарий)

адам

жылы	Қазақстан Республикасы	Ақмола	Ақтөбе	Алматы	Атырау	Батыс Қазақстан	Жамбыл	Қарағанды
2010	1117	-8886	-1218	137	1653	-1818	-7016	-1305
2011	1117	-8886	-1218	137	1653	-1818	-7016	-1305
2012	1117	-8886	-1218	137	1653	-1818	-7016	-1305
2013	2789	-3767	519	4656	803	-1380	-5106	-755
2014	2789	-3767	519	4656	803	-1380	-5106	-755
2015	2789	-3767	519	4656	803	-1380	-5106	-755
2016	2789	-3767	519	4656	803	-1380	-5106	-755
2017	10962	-1721	943	1463	1340	-824	-7205	-1533
2018	10962	-1721	943	1463	1340	-824	-7205	-1533
2019	10962	-1721	943	1463	1340	-824	-7205	-1533
2020	10962	-1721	943	1463	1340	-824	-7205	-1533

кестенің жалғасы

Қостанай	Қызылорда	Маңғыстау	Оңтүстік Қазақстан	Павлодар	Солтүстік Қазақстан	Шығыс Қазақстан	Астана қ.	Алматы қ.
-5753	-3694	7832	-8885	-1958	-6077	-5326	24880	18551
-5753	-3694	7832	-8885	-1958	-6077	-5326	24880	18551
-5753	-3694	7832	-8885	-1958	-6077	-5326	24880	18551
-7216	-4162	6955	-827	-4222	-8956	-13105	19462	19890
-7216	-4162	6955	-827	-4222	-8956	-13105	19462	19890
-7216	-4162	6955	-827	-4222	-8956	-13105	19462	19890
-7216	-4162	6955	-827	-4222	-8956	-13105	19462	19890
-5183	-4212	6649	-672	-1071	-6501	-10074	17161	22402
-5183	-4212	6649	-672	-1071	-6501	-10074	17161	22402
-5183	-4212	6649	-672	-1071	-6501	-10074	17161	22402
-5183	-4212	6649	-672	-1071	-6501	-10074	17161	22402

56-қосымша

57-қосымша

58-қосымша

59-қосымша

60-қосымша

61-қосымша

62-қосымша

63-қосымша

Металлургия өнеркәсібі

(қағаз мәтіннен қараңыз)

64-қосымша

Тамақ өнеркәсібі

(қағаз мәтіннен қараңыз)

65-қосымша

Машина жасау

(қағаз мәтіннен қараңыз)

66-қосымша

Мұнайгаз өңдеу өнеркәсібі

(қағаз мәтіннен қараңыз)

67-қосымша

Құрылыс материалдары өнеркәсібі

(қағаз мәтіннен қараңыз)

68-қосымша

Атом өнеркәсібі

(қағаз мәтіннен қараңыз)

69-қосымша

Химия өнеркәсібі

(қағаз мәтіннен қараңыз)

70-қосымша

71-қосымша

72-қосымша

73-қосымша

74-қосымша

75-қосымша

76-қосымша

Теміржол көлігі

(қағаз мәтіннен қараңыз)

77-қосымша

ҚР шекаралық теміржол тоғысу бекеттері

(қағаз мәтіннен қараңыз)

78-қосымша

Автомобиль көлігі

(қағаз мәтіннен қараңыз)

79-қосымша

Құбырлар

(қағаз мәтіннен қараңыз)

80-қосымша

Энергетикалық инфрақұрылым

(қағаз мәтіннен қараңыз)

81-қосымша

Су таратқыштар

(қағаз мәтіннен қараңыз)

82-қосымша

ҚР халқын таратып орналастыру

(қағаз мәтіннен қараңыз)

83-қосымша

Еңбек әлеуеті

(қағаз мәтіннен қараңыз)

84-қосымша

Халық санының динамикасы

(қағаз мәтіннен қараңыз)

85-қосымша

Халықтың көші-қоны

(қағаз мәтіннен қараңыз)

86-қосымша

Әлеуметтік инфрақұрылым: білім беру

(қағаз мәтіннен қараңыз)

87-қосымша

Әлеуметтік инфрақұрылым: денсаулық сақтау

(қағаз мәтіннен қараңыз)

88-қосымша

Кедейлік деңгейі және халықтың табыстары

(қағаз мәтіннен қараңыз)

89-қосымша

Мұнайгаз салаларының перспективті кәсіпорындары

(қағаз мәтіннен қараңыз)

90-қосымша

Көмір өнеркәсібінің перспективті жобалары

(қағаз мәтіннен қараңыз)

91-қосымша

Металлургия салаларының перспективті кәсіпорындары

(қағаз мәтіннен қараңыз)

92-қосымша

Машина жасау салаларының перспективті кәсіпорындары

(қағаз мәтіннен қараңыз)

93-қосымша

Мұнайгаз өңдеу салаларының перспективті кәсіпорындары

(қағаз мәтіннен қараңыз)

94-қосымша

Құрылыс индустриясының перспективті кәсіпорындары

(қағаз мәтіннен қараңыз)

95-қосымша

Химия өнеркәсібінің перспективті кәсіпорындары

(қағаз мәтіннен қараңыз)

96-қосымша

Фармацевтика өнеркәсібінің перспективті кәсіпорындары

(қағаз мәтіннен қараңыз)

97-қосымша

Агроөнеркәсіптік кешендегі перспективті жобалары

(қағаз мәтіннен қараңыз)

98-қосымша

Жеңіл өнеркәсіптің перспективті кәсіпорындары

(қағаз мәтіннен қараңыз)

99-қосымша

Космос саласының перспективті жобалары

(қағаз мәтіннен қараңыз)

100-қосымша

Туризм саласының перспективті жобалары

(қағаз мәтіннен қараңыз)

101-қосымша

Перспективті құбырлар

(қағаз мәтіннен қараңыз)

102-қосымша

Энергетикалық инфрақұрылымның перспективті жобалары

(қағаз мәтіннен қараңыз)

103-қосымша

Алматы агломерациясының аумақтарын кешенді бағалау схемасы

(қағаз мәтіннен қараңыз)

104-қосымша

Астана агломерациясының аумақтарын кешенді бағалау схемасы

(қағаз мәтіннен қараңыз)

105-қосымша

Шымкент агломерациясының аумақтарын кешенді бағалау схемасы

(қағаз мәтіннен қараңыз)

106-қосымша

Кеңістіктік дамудың тірек қаңқасы

(қағаз мәтіннен қараңыз)

107-қосымша

Қала халқының жайғасу схемасы. Агломерацияның қалалық елді мекендерінің саны. Халық саны 150 мыңнан кем болмайтын орталықтар

(қағаз мәтіннен қараңыз)

108-қосымша

109-қосымша

Аса дамыған халықтың жайғасуының топтық жүйелерінің халық санын болжау

(қағаз мәтіннен қараңыз)

110-қосымша

ҚР аумақтарында ауданаралық жайғастыру жүйелерінің құрылуы

(қағаз мәтіннен қараңыз)

О проекте Указа Президента Республики Казахстан "Об утверждении Прогнозной схемы территориально-пространственного развития страны до 2020 года"

Постановление Правительства Республики Казахстан от 30 ноября 2010 года № 1278

Правительство Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ:
внести на рассмотрение Президента Республики Казахстан проект Указа Президента Республики Казахстан "Об утверждении Прогнозной схемы территориально-пространственного развития страны до 2020 года".

Премьер-Министр
Республики Казахстан К. Масимов

Указ Президента Республики Казахстан Об утверждении Прогнозной схемы
территориально-пространственного развития страны до 2020 года

В целях создания условий, обеспечивающих рост благосостояния населения на основе развития и эффективного использования социально-экономического потенциала каждого региона страны ПОСТАНОВЛЯЮ:
1. Утвердить прилагаемую Прогнозную схему территориально-пространственного развития страны до 2020 года (далее - Прогнозная схема).
2. Правительству Республики Казахстан:
1) ежегодно до 15 июня представлять заключение по итогам проведенного мониторинга Прогнозной схемы в Администрацию Президента Республики Казахстан;
2) принять иные меры, вытекающие из настоящего Указа.
3. Центральным и местным исполнительным органам при выработке и реализации соответствующих решений руководствоваться основными положениями Прогнозной схемы.
4. Признать утратившим силу Указ Президента Республики Казахстан от 28 августа 2006 года № 167 "О Стратегии территориального развития Республики Казахстан до 2015 года" (САПП Республики Казахстан, 2006 г., № 31, ст.337).
5. Контроль за исполнением настоящего Указа возложить на Администрацию Президента Республики Казахстан.
6. Настоящий Указ вводится в действие со дня подписания.

Президент
Республики Казахстан Н.Назарбаев

УТВЕРЖДЕНА
Указом Президента
Республики Казахстан
от " " 2010 года №

ПРОГНОЗНАЯ СХЕМА
территориально-пространственного развития страны до 2020 года

Содержание
Введение
Раздел 1. Анализ текущей ситуации
1. Экономический потенциал
1.1 Общая характеристика отраслей и территориальная локализация по регионам, текущие проблемы и перспективы развития по видам экономической деятельности со схемами характеристики территорий и отраслевыми схемами, сложившейся экономической организации территорий и схемой территории межгосударственного значения
1.2 Обеспеченность регионов инфраструктурой в разрезе видов и основные инфраструктурные ограничения для развития регионов со схемами размещения объектов инфраструктуры, опорного каркаса территории
2. Демография и трудовой потенциал со схемой сложившейся системы расселения населения
2.1. Тенденции демографического развития и урбанизации в стране и в разрезе регионов
2.2. Основные тенденции и факторы внутренней миграции
2.3. Характеристика основных индикаторов рынка труда в стране и в разрезе регионов
2.4. Выявление основных проблем на рынке труда
2.5. Анализ влияния реализуемых проектов Государственной программы по форсированному индустриально-инновационному развитию Республики Казахстан на 2010-2014 годы на региональные проблемы рынка труда
2.6. Перспективное изменение основных индикаторов рынка труда в разрезе регионов, профессионально-техническое образование, подготовка и переподготовка кадров
3. Социальная инфраструктура
3.1 Обеспеченность населения объектами образования в разрезе регионов страны
3.2. Обеспеченность населения объектами здравоохранения в разрезе регионов страны
3.3. Доступ к чистой питьевой воде в разрезе регионов
3.4. Анализ перспективного влияния реализации государственных программ в области образования, здравоохранения и водообеспечения на уровень обеспеченности гарантированных государством социальных услуг
3.5. Состояние социальной и инженерной инфраструктуры в сельской местности
3.6. Оценка регионов по показателю индекса человеческого развития
Раздел 2. Видение территориально-пространственного развития Республики Казахстан
1. Сценарии регионального развития
2. Оценка экономического потенциала регионов исходя из приоритетов развития страны на предстоящий десятилетний период со схемой сложившейся экономической организации территорий
3. Социальные стандарты и межбюджетные отношения
3.1. Выявление и оценка ключевых социальных проблем регионов
3.2. Переход к единым стандартам предоставления гарантированных государством социальных услуг
Раздел 3. Прогноз территориально-пространственного развития Республики Казахстан
1. Цели, задачи территориально-пространственного развития Республики Казахстан до 2020 года
2. Стратегические направления развития регионов с учетом схем характеристики территории, экономической организации территории, охраны окружающей среды
3. Внедрение механизмов обеспечения доступности гарантированных государством социальных услуг
3.1. Основные направления социальной политики
3.2. Механизмы обеспечения доступности гарантированных государством социальных услуг на территориях с разными характеристиками экономического развития
4. Стратегические направления развития отраслей и инфраструктуры (отраслевые схемы, схемы объектов инфраструктуры)
4.1. Схемы развития отраслей
4.2. Схема развития объектов инфраструктуры
5. Формирование и эффективное развитие крупных агломераций и других систем расселения (схемы агломераций и опорного каркаса территории)
5.1. Современные тенденции образования агломераций вокруг крупных городов Казахстана
5.2. Меры по регулируемому развитию агломераций в Казахстане
5.3. Развитие систем расселения населения (со схемой системы расселения населения)
5.4. Развитие сельских территорий
6. Развитие приоритетных транзитно-транспортных узлов, в том числе в приграничных регионах со схемами транзитно-транспортных узлов, межгосударственной схемой развития приграничных территорий

Введение
Для Казахстана с его огромной территорией, разнообразными природно-климатическими и ресурсными различиями региональный аспект развития всегда имел важное значение. Снижение роли государства в экономике в рыночных условиях и отсутствие направленной региональной политики привело к нарастанию территориальных диспропорций и образованию социальных перекосов, обострению экологических проблем.
Все это предопределило необходимость усиления государственного внимания к проблемам территориального характера, в связи с чем в Казахстане в 2006 году была принята Стратегия территориального развития Республики Казахстан до 2015 года, ставшая первым программным документом, определяющим долгосрочное видение территориально-пространственного развития страны.
Ключевые задачи в области территориального развития, определенные данной Стратегией, остаются актуальными, но требуют определенных корректив с учетом факторов посткризисного развития Казахстана и принятия новых программных документов перспективного характера: Стратегического плана развития Республики Казахстан до 2020 года и Государственной программы по форсированному индустриально-инновационному развитию Республики Казахстан на 2010-2014 годы.
В системе государственного планирования Республики Казахстан одним из важных рычагов региональной политики является Прогнозная схема территориально-пространственного развития страны (далее - Прогнозная схема), в которой в рамках одного документа в синтетическом виде должны быть аккумулированы и изложены взгляды и намерения государства по ключевым вопросам отраслевого и регионального развития, приоритетам и перспективам реализации крупных государственных программ и проектов.
Обеспечение рациональной организации и размещения экономического потенциала по регионам, позволяющее получить наибольший совокупный эффект является чрезвычайно важной и актуальной задачей для Казахстана, решение которой возможно только в рамках такого системного и комплексного документа как Прогнозная схема.
По данным 2009 года экономическая плотность, рассчитанная как количество валовой добавленной стоимости на единицу площади страны, в Казахстане составила 40,4 тыс. долларов США, что значительно уступает экономической плотности таких стран Восточной Европы как Венгрия (1466 тыс. долларов США), Польша (1322 тыс. долларов США), а также стран СНГ, как Россия (75,5 тыс. долларов США). В этой связи для Казахстана крайне актуальна задача стимулирования концентрации экономических и трудовых ресурсов в экономически перспективных районах и благоприятных для жизнедеятельности природно-климатических зонах, созданию условий для роста экономической активности субъектов рынка и формированию единого внутреннего экономического пространства, гармонично интегрированного с мирохозяйственной системой.
Экономическая плотность регионов Республики Казахстан отличается высокой степенью дифференциации, что характеризует неравномерность экономического развития страны в территориальном аспекте. Четыре региона (города республиканского значения - Алматы, Астана, Атырауская и Карагандинская области) из шестнадцати обеспечили 47,2 % ВВП страны. В этих же регионах сосредоточились основные инвестиции и другие ресурсы экономики.
С другой стороны, усиление неравномерности территориально развитии является объективной общемировой тенденцией последних лет. Мировой опыт успешного развития ряда стран показывает, что оно происходит в условиях территориальной концентрации производства, капитала и человеческих ресурсов в высокоурбанизированных зонах.
Таким образом, в современных условиях пространство и месторасположение перестают рассматриваться как второстепенные факторы государственной политики и перемещаются в центр внимания. Такие факторы, как рост городов и агломераций, повышение мобильности населения, развитие торговли и услуг, служившие в последние два десятилетия катализаторами прогресса в развитых странах, в настоящее время выступают в качестве движущих сил и для развивающихся стран.

Раздел 1. Анализ текущей ситуации

1. Экономический потенциал
1.1 Общая характеристика отраслей и территориальная локализация по регионам, текущие проблемы и перспективы развития по видам экономической деятельности со схемами характеристики территорий и отраслевыми схемами, сложившейся экономической организации территорий и схемой территории межгосударственного значения
Промышленность. По итогам 2009 года промышленность формировала 30,6 % валового внутреннего продукта (ВВП) страны, на нее приходилось 52,7 % основных средств, в ней было занято 11,9 % общего числа занятых в экономике. Объем промышленного производства вырос с 874,6 млрд. тенге в 2000 году до 5194,8 млрд. тенге в 2009 году или в 6,1 раз, однако при этом доля промышленности в ВВП страны снизилась с 32,6 % до 30,0 % за счет более ускоренного роста сферы услуг. Численность занятых в промышленности также выросла, но не в таком масштабе: с 855,2 тыс. человек в 2000 году до 939,3 тыс. человек в 2009 году, или на 9,8 %.
Отраслевая структура. В структуре промышленного производства на добывающую промышленность в 2009 году приходилось 58,4 % общего объема производства, на обрабатывающую промышленность - 35,6 %, на производство и распределение электроэнергии, газа и воды - 6,0 %.
Региональная локализация. Промышленное производство сконцентрировано в Атырауской (доля области в общереспубликанском производстве продукции промышленности составляет 21,3 %), Мангистауской (12,9 %), Западно-Казахстанской (8,3 %), Актюбинской (7,1 %), Кызылординской (6,2 %) и Карагандинской (14,5 %) областях. Наименьший вклад в производство промышленной продукции республики вносят Северо-Казахстанская область (с долей 0,8 %), г. Астана (1,0 %), Жамбылская (1,1 %) и Акмолинская (1,3 %) области.
Наибольший удельный вес промышленность занимает в структуре валового регионального продукта (ВРП) нефтегазовых (Мангистауская область - 60,6 %, Атырауская - 56,2 %, Западно-Казахстанская - 52,3 %, Кызылордиинская - 50,0 %, Актюбинская - 42,9 %) и традиционных индустриальных регионов - Карагандинской (49,8 %) и Павлодарской (39,8 %) областях.
Занятость в отрасли. Из общей численности занятых в промышленности наибольшую долю имеет Карагандинская (19,5 %), Восточно-Казахстанская (10,8 %), Павлодарская (9,5 %) области и г. Алматы (8,3 %), наименьшую - Северо-Казахстанская (2,3 %), Западно-Казахстанская (2,4 %) области и г. Астана (2,5 %).
В отраслевой структуре занятых по регионам наибольший удельный вес промышленность занимает в Мангистауской (27,6 %), Карагандинской (26,3 %), Павлодарской (22 %), областях, наименьший - в Южно-Казахстанской (5,2 %), Северо-Казахстанской (6,1 %), Алматинской (6,8 %) областях и г. Астана (6,8 %).

Горнодобывающая промышленность.
На базе богатых сырьевых ресурсов страны приоритетное и опережающее развитие получила горнодобывающая промышленность, доля которой в промышленном производстве республики за последние девять лет увеличилась более чем в полтора раза: с 40 % в 2000 году до 58,4 % в 2009 году. В горнодобывающей промышленности занято 21 % всех работников отрасли промышленности.
Горнодобывающая отрасль Казахстана представлена добычей сырой нефти и природного газа, металлических руд и угля. Ведущую роль играет нефтегазодобывающая отрасль, на которую в 2009 году приходилось 84,3 % (вместе с услугами в этой отрасли) от всей горнодобывающей промышленности (в 2000 году - 71,0 %), добыча металлических руд (железной руды и руд цветных металлов) занимала 10,0 % (19,9 %), угольная - 3,0 % (6,8 %).
Хотя горнодобывающая промышленность занимает доминирующую позицию в экономике республики, однако из 16 регионов Казахстана только в 5-ти наблюдается ярко выраженная сырьевая направленность региональной экономики. Удельный вес горнодобывающей промышленности оставшихся 11 регионов составляет всего 8,8 %. Так, в Атырауской, Мангистауской и Кызылординской областях доля горнодобывающей индустрии в общем объеме промышленного производства превышает 90 %. В Западно-Казахстанской она составляет по итогам 2009 года 89,6 %, в Актюбинской - 77,2 %. При этом, если Атырауская, Мангистауская, Кызылординская и Западно-Казахстанская области являются моносырьевыми, в основном, специализирующимися на нефтегазодобывающей отрасли, то в Актюбинской области горнодобывающая отрасль представлена помимо добычи нефти и природного газа добычей металлических руд.
Добыча железных руд сосредоточена в Костанайской и Карагандинской областях - на них приходится 97,7 % общереспубликанской добычи железных руд, в том числе на Костанайскую область - 74,0 %.
Месторождения руд цветных металлов распространены практических во всех регионах страны. Однако, наиболее крупные месторождения, определяющие соответствующую специализацию областей, представлены в Карагандинской (руды медные), Восточно-Казахстанской (медь, свинец, цинк, титан, золото), Павлодарской (медь, золото), Костанайской (бокситы), Актюбинской (руды медные) областях.
Производство основных видов продукции горнодобывающей промышленности за 2000 и 2009 годы в натуральном выражении представлено в таблице 1.
Таблица 1. Производство продукции в натуральных единицах

	Производство продукции в натуральных единицах	2000 год	2009 год
1.	Нефть, млн. тонн, всего по Казахстану	35,316	76,482
	В том числе:
	- Атырауская область	13,422	26,564
	- Мангистауская область	9,212	18,630
	- Актюбинская область	2,701	7,807
	- Западно-Казахстанская область	4,642	12,228
	- Кзылординская область	5,338	11,226
2.	Газ, млрд.куб.метров, всего по Казахстану	11,541	35,941
	В том числе:
	- Атырауская область	5,161	11,863
	- Мангистауская область	1,348	3,046
	- Западно-Казахстанская область	4,675	15,686
	- Кзылординская область	-	1,489
3.	Руда железная, млн.тонн, всего по Казахстану	30,040	46,247
	В том числе:
	- Акмолинская область	0,442	0,839
	- Актюбинская область	-	0,153
	- Алматинская область	-	0,008
	- Карагандинская	8,592	10,267
	- Костанайская область	21,006	34,979

Нефтегазодобывающая промышленность.
Роль и место отрасли. Нефтегазодобывающая отрасль является индустриальным флагманом Казахстана, определяющим экономический рост страны на протяжении последних пятнадцати лет. Доля отрасли в ВВП страны составляет 15,1 %, при этом в результате бурного роста ее доля в структуре промышленности республики выросла с 2,2 % в 1990 году до 50 % в 2009 году.
В структуре ВРП регионов отрасль лидирует в Мангистауской - 55 %, Атырауской - 51,7 %, Западно-Казахстанской - 46,8 %, Кызылординской - 46,0 %, Актюбинской - 28,4 % областях.
Общие запасы углеводородного сырья. Казахстан обладает значительными запасами углеводородного сырья - 3,3 % мирового запаса. По подтвержденным запасам нефти страна входит в 15 ведущих стран мира.
Нефть. Извлекаемые запасы нефти составили около 5,4 млрд.тонн, в том числе: доля Атырауской области - 76 %, Мангистауской - 11,3 %, Актюбинской - 6,1 %, Западно-Казахстанской - 4,2 %, Кызылординской - 1,6 %, Карагандинской - 0,8 %.
Газ. Извлекаемые запасы свободного газа составляют около 3 трлн. куб. м. Основные запасы сосредоточены в Западном Казахстане, в том числе: в Западно-Казахстанской области - 54,9 %, Атырауской - 17,7 %, Актюбинской - 11,6 %, Мангистауской - 11,6 %. На юге страны запасы свободного газа составили: в Жамбылской области - 1,9 %, Кызылординской - 1,6 %, Южно-Казахстанской - 0,5 %.
Природный горючий газ. Значительные объемы (более 60 %) природного горючего газа находятся в нефти в растворенном состоянии. Извлекаемые запасы растворенного газа учтены в 156 месторождениях - 2400 млрд. куб.м.
Основные запасы промышленных категорий сосредоточены в крупнейших месторождениях - Тенгиз - 26,5 %, Кашаган - 54,1 %, Карачаганак - 8,1 %.
Газовый конденсат. Извлекаемые запасы конденсата составляют около 316 млн.тонн. Основные запасы сосредоточены на западе страны, в том числе: в Западно-Казахстанской области - 73,6 %, Атырауской - 9,3 %, Мангистауской - 2,7 %.
Степень разработанности месторождений. Государственным балансом Республики Казахстан учтено 249 месторождений углеводородов, в том числе: 216 месторождений нефти, из которых в разработке находятся 107 месторождений, 191 месторождение свободного газа, из которых разрабатываются 87, 55 месторождений конденсата.
В настоящее время примерно 80 % ежегодного объема добытой нефти направляется на экспорт, остальной объем идет на внутреннее потребление (на производство нефтепродуктов). Основными внутренними потребителями нефти являются нефтеперерабатывающие заводы (НПЗ) страны и нефтехимическая промышленность.
Положение в сфере распределения добываемого газа существенно отличается от структуры нефтепотребления - 68 % добытого газа потребляется внутри страны (ГТЭС, промышленность, КБС и население).
На ближайшую перспективу замена газа на альтернативные виды продукции проблематична: единственным перспективным направлением видится замена использования газа на ГТЭС на источники, работающие на атомном топливе. На рассматриваемый период будет прослеживаться тенденция роста внутреннего потребления - до 94% от общего объема добытого газа в стране.
Региональная локализация отрасли. Территориально основные производства нефтегазовой отрасли расположены:
добыча нефти в: Атырауской (41,2 % от объема промышленного производства нефтяной отрасли), Мангистауской (28,6 %), Кызылординской (17,4 %), Актюбинской (12,1 %), Западно-Казахстанской (0,53 %) областях;
добыча газа в: Западно-Казахстанской (43,6 %), Атырауской (33 %), Актюбинской (9,7 %), Мангистауской (8,5 %), Кызылординской (4,1 %) областях.
Наибольший удельный вес в структуре промышленности области нефтегазовый сектор занимает в: Кызылординской (92,0 %), Западно-Казахстанской (89,5 %), Атырауской (92,0 %), Мангистауской (92,1 %), Актюбинской (66,2 %) областях.
За период 2000-2009 годы объемы добычи нефти, включая газовый конденсат возросли более чем в 2,16 раза (с 35316,8 до 76482,6 тыс.тонн). Инвестиции в основной капитал промышленных предприятий - инвесторов отрасли выросли в 2,2 раза (с 275387 млн. тенге до 607995 млн. тенге). Рост рентабельности отрасли составил 1,35 раза (с 49,2 % до 66,6 %). Число промышленных предприятий и производств увеличилось в 1,45 раза (с 51 единиц до 74 единиц), численность занятых выросла в 1,27 раза (с 32,5 до 41,3 тыс. человек).
За счет ежегодного инвестирования в основной капитал были введены в строй новые добывающие производственные мощности дополнительно к действующим мощностям, что позволило увеличить в 2 раза объемы добычи нефти по республике.
Динамика занятости в отрасли. За последние 20 лет в отрасли количество занятых увеличилось в 4 раза: с 11,6 тыс. человек в 1990 году до 41,3 тыс. человек в 2009 году. Доля работников нефтегазового сектора страны составляет 4,2 % от общего количества занятых в промышленности.
Наиболее высокий удельный вес работников отрасли в структуре занятых наблюдается в Атырауской - 13,9 тыс.человек, Мангистауской - 11,9 тыс.человек, Актюбинской - 8,5 тыс. человек, Кызылординской - 3,8 тыс.человек, Западно-Казахстанской - 2,8 тыс. человек областях.
Проблемные вопросы отрасли. В нефтегазовой отрасли страны существует ряд нерешенных проблем, в том числе:
1. Экономическая эффективность продолжения эксплуатации месторождений на поздней стадии разработки, в основном, в рамках контрактов на недропользование АО "РД "КазМунайГаз" (Эмбинские, Узеньские).
2. Отсутствие пополнений ресурсной базы новыми месторождениями.
3. Недостаток в отрасли высокотехнологичных процессов по созданию конкурентоспособной экспортной нефтехимической продукции с высокой добавленной стоимостью.
4. Недостаток нефтегазотранспортной инфраструктуры для развития экспорта продукции отрасли.
Экологические аспекты развития отрасли. Отрасль в процессе добычи нефти и газа создает значительные экологические проблемы вследствие сжигания попутного газа в факелах, утечек нефти в море с затопленных 200 скважин и месторождений нефти, образования больших объемов серы.
Выводы и обобщения. Прогноз мирового энергопотребления предполагает к 2050 году использование 35-40 млрд. тут (тонн условного топлива). При этом доля нефти и газа составит к 2020 году соответственно 29 % и 26 %, а к 2050 году - 20 % и 27 %. С учетом прогнозной конъюнктуры мирового энергетического рынка и сохраняющегося спроса на углеводородное сырье в ближайшие 40 лет нефтегазодобывающая отрасль, по прежнему, будет являться стержневой в экономике страны.
В территориальном отношении регионами перспективной добычи углеводородного сырья останутся западные области страны, при этом возрастет роль морской добычи на акватории Каспийского моря (указаны в Приложении 1-3 к Прогнозной схеме).

Угольная промышленность.
Казахстан входит в десятку крупнейших производителей угля на мировом рынке, а среди стран СНГ занимает 3-е место по запасам и 1-е место - по добыче угля на душу населения.
Доля угольной промышленности в структуре ВВП страны составляет около 0,5 %.
Государственным балансом учтены запасы по 49 месторождениям, которые составляют 33,6 млрд. тонн, в том числе каменных - 21,5 млрд. тонн, бурых углей - 12,1 млрд. тонн.
Наиболее ценные для промышленности энергетические и коксующиеся угли сосредоточены на 16 месторождениях. Наиболее крупные запасы углей сосредоточены, в основном, в Центральном Казахстане - 65 % и в Северном - 21 %. Из учтенных запасов около 15 % приходится на коксующиеся угли, а 85 % - на энергетические. В общем балансе запасы каменных углей составляют 64 %, бурых углей - 36 %. Около 1/3 всех балансовых запасов углей вовлечено в промышленное освоение (указаны в Приложении 4 к Прогнозной схеме).
Угольная отрасль республики обеспечивает выработку в Казахстане 78 % электроэнергии, практически стопроцентную загрузку коксохимического производства, полностью удовлетворяет потребности в топливе коммунально-бытового сектора и населения, имеет возможность обеспечить угольной продукцией проекты, предусмотренные ГПФИИР.
Помимо внутреннего потребления уголь поставляется на экспорт, объем которого в последние годы стабилизировался на уровне 22-27 млн. тонн в год.
Региональная локализация отрасли. Наличие угольных месторождений в основном на севере и центре страны определило размещение предприятий отрасли в Карагандинской, Павлодарской и Костанайской областях - здесь расположены основные угленосные бассейны: Карагандинский, Майкубенский, Торгайский и Экибастузское месторождение. Основные угольные бассейны Казахстана характеризуются высокой угленасыщенностью, а Карагандинский бассейн - и наличием коксующихся углей (указаны в Приложении 5 к Прогнозной схеме).
В республике по добыче угля работают 33 угольных компании - недропользователей, крупнейшими производителями угля в стране являются:
Павлодарская область: ТОО "Богатырь Комир" (36,6 % от общереспубликанской добычи), разрез "Восточный" АО "Евроазиатская энергетическая корпорация" (19,0 %), ТОО "Ангренсор" (5,2 %), АО "Майкубен-Вест" (4,0 %, в том числе 78 % общереспубликанской добычи лигнита);
Карагандинская область: Угольный департамент АО "АрселорМиттал Темиртау" (10,5 %, в том числе практически 100 % коксующихся углей), АО "Шубарколь Комир" (6,2 %), Угольный департамент "Борлы" корпорации "Казахмыс" (8,1 %);
Восточно-Казахстанская область: ТОО "Каражира ЛТД" (5,1 %).
На них приходится 96,0 % добычи угля в республике.
Основные перспективы развития угольной промышленности в других регионах страны связаны, прежде всего, с возможностями освоения месторождений бурых углей Торгайского угольного бассейна в Костанайской области, общие запасы которых составляют около 7 млрд. тонн.
Общемировые тренды развития отрасли. Угольная промышленность в большинстве стран мира является убыточной и дотационной сферой, для ее стабильного существования необходимы денежные вливания со стороны государства. Снижение цен на уголь еще более снизило рентабельность добычи и производства угля. Кроме того, уголь значительно уступает природному газу и нефти по затратным и экологическим показателям его использования. Особенно ярко этот факт нашел отражение в экономически нестабильных странах: так, например, в России была приостановлена деятельность примерно 2/3 угольных разрезов.
Проблемы отрасли. Угольная отрасль Казахстана имеет следующие проблемы:
низкая топливная характеристика добываемых углей;
высокий тариф на перевозку угля ж/д транспортом;
избыточность внешнего и внутреннего рынка угля (сопредельные страны - Россия и Китай являются крупными поставщиками угля на мировой рынок).
Сложившийся рынок экспорта может существенно сузиться, при условии решения Россией транспортных проблем и переориентации ТЭС Западной Сибири и Урала на угли Кузнецкого и Канско - Ачинского угольных месторождений. Усугубляет сложившуюся ситуацию физический и стояночный износ основных фондов ведущих угольных бассейнов, морально устаревшая технология добычи угля.
Угли практически всех месторождений Казахстана труднообогатимые, обогащение углей по традиционным технологиям требует значительных инвестиций и в сложившихся условиях рынка угля экономически не оправданы. В то же время в межпластовых отложениях породы содержится значительное количество других ценных компонентов: железо, кремний, алюминий, гуматы, редкие и редкоземельные элементы и другие, в концентрациях, иногда превышающих по содержанию этих компонентов специально добываемые руды.
Существенной проблемой угольной промышленности является ее низкая экологичность.
Выводы и обобщения. Отрасль играет значительную роль в экономике основных угледобывающих областей страны: доля угольной промышленности в ВРП Павлодарской области составляет 2,6 %, Карагандинской - 4,4 %. В Карагандинской области за последние 20 лет вследствие падения спроса на местный уголь и усложнения условий его добычи произошло снижение доли отрасли в ВРП (с 7,1 % до 4,4 %), а численность работников сократилась с 70 тыс. человек до 4,5 тыс. человек или в 15 раз, в Павлодарской области отмечается снижение доли отрасли в ВРП региона с 7,2 % до 2,6 % при увеличении численности занятых - с 11,6 в 1990 году до 15,2 тыс.человек в 2009 году.
В структуре занятости угольная промышленность наиболее значительную роль играет в Павлодарской области - 15254 человека (39,5 % от занятых в промышленности), удельный вес работников отрасли в Карагандинской области (4513 человек) составляет 3,3 % от занятых в промышленности.
В силу особенностей структуры энергетического комплекса республики и исторически сложившейся ориентированности ряда зарубежных потребителей на использование казахстанских углей, данная отрасль в Казахстане имеет потенциал дальнейшего развития. Прежде всего, устойчивый спрос на уголь сохранится внутри страны, в связи с чем прогнозируется двукратное увеличение его внутреннего потребления с 69,7 млн. тонн до 118,3 млн.тонн в год к 2020 году. На обозримую перспективу уголь остается для страны основным и наиболее надежным стратегическим видом топлива, обеспечивающим развитие электроэнергетики - потребление достигнет 74,7 млн.тонн угля в год. Такой значительный рост в энергетике обусловлен планами развития отрасли, связанными с перспективами ввода таких крупных генерирующих мощностей как Балхашская ТЭС, восстановлением и реконструкцией электростанций, входящих в Экибастузко-Аксуйский энергоузел. Увеличится объем потребления угля в промышленности (до 25 млн.тонн) и других отраслях экономики. Потребление коммунально-бытовым сектором и населением вырастет незначительно - до 17 млн.тонн, что будет связано с увеличением потребления населением газа.

Обрабатывающая промышленность.
Обрабатывающая отрасль занимает по итогам 2009 года 10,9 % в структуре ВВП страны. На обрабатывающую промышленность приходится 15,2 % основных средств, однако в ней степень износа основных средств (47 %) выше, чем в горнодобывающей промышленности. В отрасли ниже коэффициент обновления - 10,9 % (в горнодобывающей - 13 %), что связано с более высокой инвестиционной привлекательностью горнодобывающей индустрии. Так, инвестиции в обрабатывающую промышленность за 2000-2009 годы составили всего 9,7 % от общего объема инвестиций по всем видам экономической деятельности, в то время как в горнодобывающей - 32,3 %.
В то же время обрабатывающая промышленность играет более важную роль в обеспечении рабочих мест: в 2009 году в ней было занято 570,6 тыс. человек или 61 % общей численности промышленно производственного персонала республики (в 2000 году - 572,6 тыс. человек).
Несмотря на снижение доли обрабатывающей индустрии в структуре промышленного производства республики с 50,6 % в 2000 году до 35,6 % в 2009 году, ситуация в ней характеризируется устойчивыми темпами роста. Объем промышленного производства в обрабатывающих отраслях вырос с 835,8 млн. тенге в 2000 году до 2946,0 млн. тенге в 2009 году или в 3,5 раза практически при той же численности занятых.
В обрабатывающем секторе характерна гораздо большая продуктовая диверсифицированность, более низкая концентрированность и более широкая географическая рассредоточенность.
В отраслевом аспекте в обрабатывающем секторе важную роль играют металлургия и металлообработка (36,6 % от общего объема производства в обрабатывающей промышленности по итогам 2009 года) и пищевая промышленность (27,9 %). Ведущие позиции в производстве продукции обрабатывающей промышленности занимает Карагандинская область (21,9 % всего республиканского объема), Восточно-Казахстанская (11,9 %), Павлодарская (11,8 %), г. Алматы (9,7 %), Алматинская область (8,5 %). В этих регионах производится 63,8 % всей продукции обрабатывающей промышленности республики.
В региональном разрезе обрабатывающая промышленность присутствует во всех областях, но преобладает в 11 регионах страны. При этом в Алматинской, Карагандинской, Жамбылской, Северо-Казахстанской областях и г. Алматы доля обрабатывающей промышленности в общем объеме промышленного производства региона составляет три четверти и более.

Горно-металлургический комплекс (ГМК). Роль и место отрасли. ГМК - базовая отрасль экономики страны, способствующая одновременному развитию других отраслей экономики и расширению ассортимента производимых изделий.
Доля ГМК в общем объеме промышленного производства сократилась с 23,4 % в 2000 году до 16,3 % в 2009 году. На долю металлургической промышленности приходится 36,6 % объема обрабатывающей промышленности (указаны в Приложении 6 к Прогнозной схеме).
В структуре ВРП регионов отрасль лидирует в Карагандинской (15,7 %), Павлодарской (12,8 %), Восточно-Казахстанской (11,8 %), Костанайской (9,4 %), Актюбинской (6,2 %) областях.
Сырьевая база ГМК. Руды железные (железо, марганец, хром). Разведанная сырьевая база железо-, марганцево-, и хромоворудной отраслей достаточна для полного удовлетворения текущих и перспективных потребностей и эффективной экспортной деятельности предприятий черной металлургии. Условная обеспеченность отраслей активными разведанными запасами на проектные мощности добывающих комплексов составляет: по железорудной отрасли - более 100 лет, марганцеворудной - около 50 лет, хромоворудной - более 90 лет.
Железо. Государственным балансом учтено 58 месторождений железа с балансовыми запасами 18,6 млрд.тонн (15 разрабатываются). Основные запасы сосредоточены в Костанайской (85,6 %) и Карагандинской (4,3 %) областях. Главной сырьевой базой страны являются скарновые месторождения, сосредоточенные на территории Костанайской области. В недропользование вовлечено 43,8 % балансовых запасов железных руд.
Марганец. Государственным балансом запасов полезных ископаемых учтено 33 месторождения марганца с балансовыми запасами 635,2 млн. тонн (9 разрабатываются). Основные запасы марганцевых руд (97,8 %) сосредоточены в Карагандинской области (Западный Каражал и Ушкатын III). В недропользование вовлечено 76,1 % балансовых запасов марганцевых руд. Содержание полезного вещества в месторождениях в среднем составляет 18,3 %.
Хромиты. Все разведанные месторождения расположены в Кемпирсайском горнорудном районе Актюбинской области. В настоящее время государственным балансом учтены запасы хромитовых руд в 20 месторождениях, в которых содержится 382,7 млн.тонн руды.
Несмотря на высокую общую обеспеченность черной металлургии сырьем, перед ней стоят непростые задачи по вводу новых добывающих мощностей взамен выбывающих и масштабному переходу на подземный способ добычи.
Руды цветных металлов (медь, свинец, цинк, алюминий, никель, кобальт, титан, золото, редкие металлы).
Состояние сырьевой базы меднорудной и свинцово-цинковорудной промышленности весьма напряженное. Обеспеченность медной отрасли разведанными запасами составляет в среднем 30 лет, а свинцово-цинковой отрасли - 25 лет. Разведанные запасы для алюминиевой промышленности могут обеспечить устойчивую работу отрасли в течение 50 лет.
Медь. На территории страны разведано 100 месторождений меди с суммарными запасами 39,3 млн.тонн, 25 их них разрабатываются (указаны в Приложении 7 к Прогнозной схеме). В недропользование вовлечено 90,7 % балансовых запасов меди. Начата разработка медно-цинковых месторождений в Актюбинской области.
Свинец, цинк. Разведано 85 месторождений с запасами свинца - 17155,4 тыс.тонн, цинка - 32861,2 тыс.тонн, разрабатывается 16.
Большинство месторождений являются комплексными с различными соотношениями содержания цинка, свинца, меди и других полезных компонентов. В недропользование вовлечено 76,1 % балансовых запасов цинка и 61,7 % свинца (указаны в Приложении 8 к Прогнозной схеме).
Алюминий. Все балансовые запасы бокситов - 355,4 млн.тонн сосредоточены в 24 месторождениях Костанайской области. Имеются потенциальные возможности по расширению сырьевой базы алюминия, однако вероятность выявления новых запасов высококачественных бокситов типа "амангельдинских" очень мала. К настоящему времени выявлено свыше 250 проявлений бокситоподобных пород, локализованных в восьми бокситоносных районах - Западно-Торгайском, Центрально-Торгайском, Восточно-Торгайском, Акмолинском, Экибазтуз-Павлодарском, Северо-Кокшетауском, Мугоджарском и Южно-Казахстанском (Пришымкентском).
Никель, кобальт. Балансовые запасы сосредоточены в Актюбинской (Кемпирсайская группа - 37 месторождений), Костанайской (Шевченковское месторождение) и Восточно-Казахстанской (Горностаевское месторождение) областях. Всего разведано 41 месторождение с балансовыми запасами 2027,6 тыс.тонн. В недропользование вовлечено 95,2 % запасов никелевых руд. 56 месторождений кобальта с балансовыми запасами 384,2 тыс. тонн.
В недропользование вовлечено 75,1 % балансовых запасов кобальта.
Титан. Сырьевая база титановой промышленности находится в стадии становления. Разведанные и оцененные промышленные россыпи (месторождения Обуховское, Шокаш и Сатпаевское) позволят обеспечить деятельность УКТМК на более чем 30 лет. Всего разведано 15 месторождений с общими запасами 24083,2 тыс.тонн, 1 месторождение в настоящее время разрабатывается. Потенциал развития сырьевой базы титановой промышленности достаточно высок и определяется наличием перспективных объектов (месторождения Заячье, Тобольское). Содержание полезного вещества в месторождениях в среднем составляет 27,38 %.
Золото. В республике разведано 298 собственно золоторудных и комплексных месторождений, из которых 53 разрабатываются. Балансовые запасы составляют 2232,6 тонн. В недропользование вовлечено 89,6 % балансовых запасов золота (указаны в Приложении 9 к Прогнозной схеме).
Основу сырьевой базы отрасли составляют комплексные и собственно золоторудные месторождения. Значительная часть запасов руд является труднообогатимой, и извлечение золота из руд требует применения дорогостоящих эффективных и экологически безопасных технологий, что сдерживает масштабное промышленное освоение крупнейших в республике месторождений золота - Васильковского и Бакырчикского. Обеспеченность отрасли разведанными запасами составляет около 50 лет.
Редкие металлы. В недрах страны сосредоточены значительные запасы вольфрама и молибдена. Имеются перспективы создания собственной минерально-сырьевой базы тантала, ниобия, редкоземельных металлов. Ценность месторождениям различных видов минерального сырья придают не только главные компоненты, но и целый ряд редких и рассеянных элементов, попутное извлечение которых возможно при комплексной переработке руд.
Общемировые тенденции развития ГМК. Основываясь на прогнозах развития мирового рынка стали и железной руды относительно ожидаемого увеличения видимого спроса на сталь (то есть скорректированного на торговые запасы) на 7 %-9 % на внутренних рынках СНГ и на 10 %-12 % на ключевых экспортных рынках в 2010 году, можно ожидать медленного восстановления роста отрасли.
Главной причиной увеличения объемов производства станет рост мирового потребления стали, а также необходимость пополнения складских запасов, которые к концу 2008 года сократились до 200 млн. тонн.
Мировые тенденции развития цветной металлургии также благоприятны - производство цветных металлов после снижения в 2008 - 2009 годы медленно восстанавливает утраченные уровни. Мировые цены на цветные металлы также имеют тенденцию к росту.
В настоящее время на фоне прочих цветных металлов медь выглядит предпочтительно. В целом в мире большая часть производств цветных металлов уже достигла своих докризисных уровней, тем не менее, в азиатских странах и в дальнейшем производство будет расти.
В то же время алюминевая отрасль находится на спаде. Это связано с тем, что мировое машиностроение и авиационно-космическоя отрасль - традиционные потребители алюминия - наиболее пострадали от кризиса.
Современное состояние отрасли. Доля металлургии в ВВП страны по итогам 2009 года составляет 4,4 %. В состав отрасли входят крупнейшие компании и предприятия: ENRC, АО "Арселор Миттал Темиртау", ТОО "Корпорация "Казахмыс", АО "Казцинк", АО "Усть-Каменогорский титано-магниевый комбинат". Они являются вертикально и горизонтально-интегрированными комплексами, включающими цикл от добычи руды до выпуска готовой продукции, имеющие собственные месторождения сырья.
Направления использования продукции отрасли. На внутреннем рынке в основном потребляются руды и концентраты цветных и черных металлов для дальнейшего производства металлов. Внутреннее потребление продукции ГМК в 2009 году в номинальном выражении составило 51,6 млн. тонн металлов и руд или 18 % от общего объема произведенной отраслью продукции.
ГМК является выраженным экспортоориентированным сегментом экономики страны - 82 % продукции поставляется на экспорт, в связи с чем отрасль чрезвычайно зависима от колебаний мировых цен на металлы. Доля продукции отрасли в общем объеме экспорта составляет 19,6 %.
Основными позициями экспорта отрасли являются:
медь нерафинированная - Россия;
медь рафинированная - Великобритания, Китай, Турция, Германия;
алюминий - Россия, Китай, Швейцария;
сталь - Китай, Иран, Турция, Россия;
ферросплавы - Россия, Украина, Германия, Китай, Корея;
титан - США, Нидерланды, Великобритания, Япония;
хром - Россия, Великобритания, Германия, Китай, США;
свинец - Украина, Россия, Испания, Китай, Германия.
Региональные аспекты развития отрасли. Особенностью отрасли является относительно жесткая привязка предприятий с полным металлургическим циклом к источникам сырьевых ресурсов. Предприятия отрасли преимущественно размещены в северо-западной, центральной и северо-восточной частях страны, из которых ведущими являются Карагандинская, Актюбинская, Павлодарская, Костанайская и Восточно-Казахстанская области.
В структуре промышленного производства области отрасль лидирует в Карагандинской - 68,0 %, Костанайской - 51,1 %, Восточно-Казахстанской - 47,6 %, Павлодарской - 46,4 %, Актюбинской - 17,7 % областях.

Черная металлургия. В 2009 году предприятия черной металлургии Казахстана выпустили продукции на 474,7 млрд. тенге, снизив объемы на 1,6 % в сравнении с 2008 годом. В то время как в предыдущие годы происходил бурный рост: в 1999 году - рост на 34,9 %, в 2000 году - на 18,9 %, в 2007 году - на 11,5 %.
Крупнейшими предприятиями ГМК в Казахстане являются:
на рынке железорудного сырья - ССГПО, входящее в состав ENRC; АО "Арселор Миттал Темиртау", единственное в республике сталеплавильное предприятие с полным металлургическим циклом; ТОО "KSP Steel" (г. Павлодар), выпускающее насосно-компрессорные, а также цельнотянутые, бесшовные обсадные и нефтепроводные трубы; Актауский завод по производству стальных спиральношовных труб.
Черные металлы занимают 12,4 % в общем объеме экспорта, являясь второй величиной экспорта после топливно-энергетических товаров (77,8 %). В отличие от цветных металлов увеличение экспорта черных металлов обеспечено ростом как количественных объемов, так и контрактных цен.
Ферросплавная подотрасль представлена тремя крупными предприятиями, являющимися филиалами АО "ТНК "Казхром", "ENRC Management KZ": АО "Донской ГОК", АО "Актюбинский ферросплавный завод", АО "Аксуский ферросплавный завод". Также отрасль представляют ТОО "Темиртауский электро-металлургический комбинат" и завод по производству ферросиликоалюминия ТОО "А и К".
Из производимых 1 530,1 тыс. тонн ферросплавов 76,5 % экспортируется, на внутреннем рынке потребляется 358,9 тыс. тонн ферросплавов (23,5 %), включая импорт в объеме 36,4 тыс. тонн.

Цветная металлургия.
Медная промышленность. Доля отрасли в промышленной продукции республики составляет 8 %. Основными видами продукции являются: катодная медь (ТОО "Корпорация "Казахмыс"), черновая и цементационная медь (АО "Казцинк"), прокат меди и сплавов на основе меди (АО "Балхашский завод по обработке цветных металлов"), медная проволока (ТОО "Кастинг"), медный концентрат (ТОО "Актюбинская медная компания"), медные кабели, провода (АО "Казэнергокабель", ТОО "Интелкабель").
Несмотря на отсутствие технологического отставания в отрасли, технико-экономические показатели отечественных предприятий по расходам энергоресурсов при производстве меди значительно уступают зарубежным.
Свинцово-цинковая подотрасль. Основные производственные мощности подотрасли сосредоточены в Восточно-Казахстанской, Карагандинской, Южно-Казахстанской областях. Цинк металлический производится на Усть-Каменогорском и Риддерском цинковых заводах АО "Казцинк" и новом Балхашском цинковом заводе АО "Казахмыс". 82,4 % произведенного в Казахстане цинка металлического отгружается на экспорт. Производство цинковой продукции более высоких переделов в республике незначительно.
Свинец производится на Усть-Каменогорском заводе АО "Казцинк" и АО "ПК "Южполиметалл". Свинец рафинированный имеет наибольшую долю использования в конечной продукции ГМК на внутреннем рынке, которая составляет - 23 %.
Алюминиевая подотрасль. Локализация подотрасли - Павлодарская область. Подотрасль представлена АО "Казахстанский электролизный завод". На заводе внедрена новая технология получения высококачественного глинозема и галлия из низкокачественного сырья, не имеющая аналогов в мировой практике.
Титано-магниевая подотрасль (Восточно-Казахстанская область) представлена АО "Усть-Каменогорский титано-магниевый комбинат". Основная продукция - титан губчатый 15 сортов различного назначения, от марок для легирования сталей, до марок для аэрокосмических целей; магний металлический в слитках; магниевые порошки; пятиокись ванадия.
Наиболее соответствующей мировому уровню является технология и оборудование АО "УКТМК" по получению высококачественной титановой губки, пользующейся большим спросом в аэрокосмической промышленности развитых стран мира. Вся продукция предприятия отправляется на экспорт.
Золотодобывающая подотрасль (Карагандинская, Восточно-Казахстанская, Акмолинская области).
В последнее десятилетие производство необработанного золота колебалось на уровне 18-20 тонн, аффинированного - в пределах 9-16 тонн. Экспорт золота составляет 20 тонн в год.
Аффинажное золото и серебро производится на аффинажных мощностях АО "Казцинк" (проектная производительность 50 тонн золота и 1 тыс. тонн серебра в год) и ТОО "Корпорация Казахмыс" (проектная производительность 10 тонн золота и 1 тыс. тонн серебра в год).
Вопросы занятости в ГМК. В период 2003-2008 годы на долю всей металлургической отрасли приходилось 155-165 тыс. человек или 26-27 % от общей численности персонала основной деятельности в промышленности. В том числе на долю черной металлургии приходится 8-9 % (49-56 тыс. человек) от общей численности в промышленности, а на цветную металлургию - 17-18 % (105-110 тыс. человек), соответственно. В целом по отрасли наблюдается рост занятых в основном производстве со 162,3 тыс. человек в 2003 году до 164,5 тыс. человек в 2008 году (прирост на 1,4 %).
Основная доля занятых в черной металлургии приходится на перерабатывающую промышленность около 5 % от общей численности в промышленности, в цветной металлургии большинство занятых сосредоточено также в переработке и производстве цветных металлов - более 10 %, соответственно.
За анализируемый период наблюдался рост численности занятых в черной металлургии с 51,9 тыс. человек в 2003 году до 55,6 тыс. человек в 2008 году (увеличение на 7,1 %) и в производстве готовых металлических изделий с 10,8 тыс. человек до 16,3 тыс. человек (прирост на 50,9 %), соответственно.
В цветной металлургии за рассматриваемый период численность занятых уменьшилась со 110,4 до 108,9 тыс. человек (уменьшение на 1,4 %).
Проблемные вопросы развития отрасли. В развитии отрасли имеются следующие проблемы:
низкий уровень внедрения эффективных инновационных технологий, приводящий к технологической отсталости отраслей;
высокий уровень износа основных фондов, строительных конструкций, производственных зданий и сооружений (40-60 %);
слабая связь производства с отечественной наукой и недостаточное финансирование НИОКР;
высокая ресурсо- и энергоемкость продукции ГМК по сравнению с зарубежными предприятиями-аналогами;
недостаточная комплексность переработки сырья, использование и внедрение экологически чистых технологий переработки минерального сырья, низкий уровень механизации и автоматизации производства;
низкая доля продукции высоких переделов.
Выводы и обобщения. В сырьевой базе ГМК, несмотря на фактические значительные запасы руд, продолжает происходить снижение содержания основных металлов в товарной руде при усложнении ее минералогического состава практически по всем видам рудного сырья.
Существует дефицит квалифицированных кадров для обеспечения предприятий отрасли и слабая подготовка высшими учебными заведениями республики инженерно-технического персонала.
Наиболее перспективными направлениями расширения ассортимента выпускаемой продукции для ГМК является выпуск стальных труб различного назначения, титановых сплавов и титанового проката, изделий из металлического алюминия, металлического никеля, металлического кобальта и его соединений.

Пищевая промышленность. Роль и место отрасли. Общемировые тенденции на рынке продовольствия свидетельствуют о росте цен на продукты питания при одновременном росте дефицита продовольствия. За последние 10 лет мировые цены на продовольствие увеличились на 75%. При этом во всем мире стремительно повышаются цены на так называемые "социально значимые" продукты питания. Ожидается, что до 2030 году мировой спрос на продукты питания возрастет на 50 %.
Современное состояние отрасли. Пищевая промышленность представлена 2,2 тыс. предприятий (2009 год: зарегистрированные - 4489, действующие - 2182), в ней занято 64,5 тыс. человек или 10 % всех занятых в промышленности.
Объем производства пищевой промышленности в 2009 году достиг 750,4 млрд. тенге (8,2 % республиканского объема промышленного производства).
Преобладание в пищевой промышленности Казахстана производств с отсталой технологией и старым оборудованием, дефицит оборотных средств у производителей, потеря ценовых конкурентных преимуществ по отдельным продуктам питания привело к сокращению доли отрасли как в общем объеме промышленного производства республики (с 22,3 % в 1990 году до 8,2 % в 2009 году), так и в ВВП страны (с 16,2 % в 1990 году до 2,1 % в 2009 году).
Проблемы сырьевой базы отрасли. Некоторые подотрасли пищевой промышленности сталкиваются с проблемой нехватки сырья, в частности, масложировая подотрасль. В молочной и сахарной промышленности в 2009 году наблюдалась проблема удорожания сырья Сокращение площадей используемой пашни, снижение поголовья животных - все это сказывается на уровне производства в пищевой промышленности.
Направления использования продукции отрасли. За исключением нескольких позиций продукция пищевой промышленности используется на внутреннем рынке. Несмотря на наличие внутреннего производства, его объем не удовлетворяет потребностей республики, по ряду продуктовых позиций имеется высокая зависимость от импорта. Это обусловлено, прежде всего, недостаточным уровнем развития производства глубокой переработки сельскохозяйственной продукции и их постепенным сокращением.
Так, в 2009 году доля импорта (в общем объеме ресурсов по определенному виду продукции), к примеру, сыра и творога составила 67,5 %, колбасных изделий - 39,4 %. Все это виды продукции переработки животноводческого сырья, по которым Казахстан имеет сравнительные преимущества (это значительные площади естественных кормовых угодий - 67 % территории республики). Между тем мировой опыт свидетельствует, что превышение порогового значения импорта в 30 % на продовольственном рынке является угрозой экономической безопасности государства.
В экспорте продукции пищевой промышленности наибольшая доля приходится на экспорт муки (37,2 % по итогам 2009 года). Данный товар экспортируется в Узбекистан, Таджикистан, Кыргызстан, Туркмению, Афганистан, Монголию и другие.
Структура отрасли. В пищевой отрасли на производство продуктов питания приходится 76,7 % (2009 год), напитков - 14,8 %.
Пищевая промышленность представлена следующими подотраслями: мясная (11 % от общего объема производства продуктов питания), молочная (16,4 %), плодоовощная (11 %), мукомольная (20,3 %), масложировая (6,8 %).
Региональные аспекты развития отрасли. В общереспубликанском объеме пищевых продуктов, включая напитки, в 2009 году лидирующие позиции среди регионов занимали г. Алматы, Южно-Казахстанская, Алматинская, Восточно-Казахстанская области.
Мясная промышленность. В 2009 году произведено 896,3 тыс. тонн мяса в убойном весе. В настоящее время мощности мясоперерабатывающих предприятий составляют 342,3 тыс.тонн в год (в пересчете на мясо). Техническое состояние подавляющего большинства из них требует основательного обновления и реконструкции. Использование среднегодовой мощности мясоперерабатывающих предприятий составило 56 %.
Несмотря на наличие потенциала для развития животноводства, Казахстан не располагает крупным товарным мясным производством. Мясную отрасль страны поддерживают личные подсобные хозяйства. Кроме того, увеличению производства мяса в стране препятствует сокращение посевных площадей кормовых культур, нарушение технологий заготовки кормов, неэффективное использование пастбищ.
Учитывая географическую привязанность производителей к основным источникам сырья, в производстве продукции мясной промышленности можно выделить такие регионы, как Восточно-Казахстанская, Алматинская, Костанайская области.
Молочная промышленность. За 2009 год производство сырого молока составило 5,3 млн. тонн. Выпуск молочной продукции в республике осуществляют 231 предприятий. Существующие мощности молокоперерабатывающих предприятий позволяют перерабатывать 2,02 млн.тонн молока, при этом в 2009 году использование среднегодовой мощности составило 61,9 %.
Со снижением доли переработки сырья соответственно в 2009 году сократилось и производство молочных продуктов. Так, в сравнении с 2005 годом наблюдается снижение по всем видам произведенной молочной продукции, производство сыров и творога уменьшилось на 7 %, молока сухого - на 33 %, масла сливочного - на 25,4 %.
Сокращение производства молочной продукции привело к увеличению доли импорта данной продукции во внутреннем потреблении.
В то же время имеются и экспортные поставки молочной продукции по всем видам. Так, увеличился экспорт по молоку жидкому и сливкам в сравнении с 2007 года в 2,4 раза, сырам и творогу на 26 %. Экспорт в основном осуществляется в страны СНГ: Россию, Таджикистан и Узбекистан.
Расширение сырьевой базы по молоку будет решаться посредством концентрации молочного производства вокруг городов.
В производстве молочной продукции лидирующие позиции в республике знимают Костанайская, Акмолинская и Алматинская области.
Плодоовощная промышленность. В 2009 году объемы производства в натуральном выражении по республике увеличились по сравнению с 2005 годом: фруктовые консервы - на 37 %, соки - на 19,5 %. Объемы производства овощных консервов уменьшились на 33,4 %.
При этом, доля импорта плодоовощных консервов во внутреннем потреблении достигла до 80 %.
Ведущую роль в переработке фруктов и овощей играют южные регионы Казахстана, включая Алматинскую и Южно-Казахстанскую области.
Сахарная промышленность. Ежегодная потребность страны в сахаре составляет 560,0 тыс.тонн в год (35 кг/год на 1 чел).
В 2009 году производство сахара составило 385,0 тыс.тонн, что на 27 % меньше чем в 2005 году.
В республике функционируют 17 предприятий по производству сахара белого, 2 предприятия - АО "Аксуйский сахарный завод" (Алматинская область) и АО "Шуский сахарный завод" (Жамбылская область) не работают.
Загруженность сахарных заводов за 2009 год - 46 %. В 2009 году из отечественного сырья выработано лишь 21,7 тыс.тонн свекловичного сахара или 5,6 % от его общего производства, основная часть (94,4 %) выработана из сахара-сырца, импортируемого из других стран.
В 2009 году экспорт белого сахара составил 2,3 тыс.тонн на сумму 1,2 млн.долларов, а в 2005 году - 142,6 тыс.тонн на сумму 56, 5 млн.долларов.
За последние 5 лет наблюдается значительное увеличение импорта.
В 2009 году импортировано белого сахара в объеме 57,8 тыс. тонн на сумму 32,4 млн. долларов. Объем импорта сахара-сырца в 2009 году составил 303,8 тыс. тонн на сумму 176,2 млн. долларов.
Сахарная промышленность сосредоточена в Алматинской и Жамбылской областях.
Мукомольная промышленность. По данным Агентства Республики Казахстан по статистике в настоящее время в республике имеется около 428 мукомольных предприятий по производству муки и крупы с мощностью 7 238 339 тонн в год. Основные мощности по выпуску муки сосредоточены в Костанайской (22 %), Карагандинской (16,3 %), Акмолинской (12,6 %) и Южно-Казахстанской (9,9 %) областях. Имеющиеся мощности позволяют производить около 7,0 млн.тонн муки в год, а годовые объемы ее экспорта в ближайшем будущем можно довести до 2,5 млн. тонн.
Доля импорта муки во внутреннем потреблении незначительна, составляет порядка 0,5 %. Доля экспорта муки от производства ежегодно увеличивается и в 2009 году составила 64 %. Основными импортерами казахстанской муки являются страны среднеазиатского региона и Афганистан, в 2009 году - 99 % от общего объема экспорта муки.
В 2009 году в стране произведено 127,2 тыс. тонн макаронных изделий, что на 49,5 % больше уровня 2005 года (85,1 тыс. тонн). Быстрыми темпами растет внутреннее потребление макарон. При этом рост внутреннего потребления макаронных изделий в последние годы превышает рост объемов производства. В связи с этим в последние годы доля экспорта в производстве снижается, и в 2009 году она составила 7 %. Более чем в 2 раза за этот период вырос импорт макаронных изделий (21,9 тыс. тонн).
Масложировая промышленность. Мощности масложировых предприятий в республике позволяет перерабатывать около 2,0 млн. тонн семян масличных культур в год. В 2009 году валовой сбор масличных культур составил 703 610 тонн, что на 60 % больше по сравнению с 2005 годом (439 770,0 тонн). В структуре производства масличных культур подсолнечник занимает 52 %, рапс - 15 %, соя - 13,4 %, сафлор - 12 %.
В 2009 году по сравнению с 2005 годом на 32,8 % (с 155 994,0 до 207 284,0 тонн) отмечается рост производства растительных масел, на 68,6 % (с 26 893,0 тонн до 45 342,0 тонн) маргарина и на 27 % (с 21 937,0 тонн до 27 872,0 тонн) майонеза. Существенную долю в общем объеме произведенного масла - 63 % - составляет подсолнечное масло.
Наиболее крупные компании - АО "Май", ТОО "Savola Foods CIS", АО "Шымкен-Май", ТОО "Масло-Дел", ТОО "Вита". Все компании работают на базе крупных казахстанских заводов. Мелкие производители производят до 30 % от общего объема подсолнечного масла.
За 2009 год товарооборот по растительному маслу составил 123,0 млн. долл. США. За указанный период импорт по растительному маслу составил 106 362,0 тонн почти на 38% больше уровня 2005 года (77 301,5 тонн). Импорт подсолнечного масла увеличился на 89 %. Уменьшился ввоз пальмового масла (56,5 %), кокосового масла (40 %). В целом доля импорта растительного масла во внутреннем потреблении увеличилась с 35 % до 37 %. Доля экспорта от производства составила 12 %.
В стране основными производителями растительного масла являются предприятия Восточно-Казахстанской, Южно-Казахстанской областей и г. Алматы.
Вопросы занятости в отрасли. Динамика численности занятых в пищевой промышленности за 2000-2009 годы характеризуется снижением с 76,1 тыс.человек в 2000 году до 64,5 тыс.человек в 2009 году (на 15,2 %), соответственно и сокращением доли занятых в отрасли с 10,7 % в 2000 году до 10,0 % в 2009 году.
Выводы и обобщения. В целом основными сдерживающими факторами развития перерабатывающего сектора являются:
отсутствие стабильных рынков сбыта;
недостаток сырья, пригодного к промышленной переработке;
высокая доля морально и физически устаревшего оборудования и технологий;
неразвитость системы заготовок, транспортировки и хранения сырья.
Действенными механизмами развития отрасли являются:
налаживание рынка сбыта продукции;
реализация бюджетных программ, позволяющих поддержать текущую деятельность отечественных сельхозтоваропроизводителей и переработчиков;
разработка технических регламентов, стандартов на сырье и готовую продукцию АПК, гармонизированных с международными стандартами;
применение нормативных правовых актов в области технического регулирования и безопасности пищевой продукции;
дальнейшее развитие пищевого кластера с единой рыночной маркетинговой и информационной сетью;
стимулирование объединения сельхозтоваропроизводителей по заготовке, хранению, переработке, сбыту сельхозпродукции, а также по оказанию сервисных услуг;
кредитование субъектов агропромышленного комплекса, в том числе через банки второго уровня, финансовые институты Национального холдинга "КазАгро", Фонда национального благосостояния "Самрук-Казына".

Машиностроение.
Ведущая роль машиностроения в мировой экономике обусловлена тем, что оно определяет научно-технический прогресс во всех отраслях производства, связанный с непрерывным развитием и совершенствованием орудий и предметов труда, созданием принципиально новых машин, материалов, источников энергии, технологических процессов, а также связанных с ними прогрессивных форм организации производства.
Cовременное состояние отрасли. В Казахстане тенденции развития машиностроения отличаются от общемировых: за последние 20 лет отрасль существенно растеряла свой потенциал и снизила объемы производства - доля машиностроения в ВВП страны снизилась с 15,9 % в 1990 году до 0,9 % в 2009 году (указаны в Приложении 10 к Прогнозной схеме), в то время как аналогичный показатель в России составляет 30 %, Китае - 25 %. Доля производимой отраслью продукции на внутреннем рынке продукции машиностроения страны составляет всего 13,8 %, соответственно импорт превышает 80 %. Мировой опыт показывает: устойчивой может быть та экономика, в которой продукция отрасли машиностроения удовлетворяет порядка 70 % внутреннего спроса.
В настоящее время на долю машиностроительного комплекса приходится не более 0,6 % промышленно - производственных основных фондов, всего 1,0 % от объема инвестиций в основной капитал производственного назначения и около 0,4 % от стоимости вводимых ежегодно промышленно-производственных фондов, 12,9 % от общей численности промышленно-производственного персонала.
Структура отрасли. Машиностроительный комплекс страны включает 14 подотраслей, при этом больше развито производство продукции, основанное на сборочном производстве с использованием импортных узлов, агрегатов и комплектующих, производство наукоемкой продукции крайне низко.
Региональные аспекты развития отрасли. В структуре ВРП регионов отрасль лидирует в Акмолинской - 2,7 %, Восточно-Казахстанской - 2,3 %, Северо-Казахстанской - 2,2 %, Павлодарской - 1,9 %, Карагандинской - 1,1 % областях.
В региональном разрезе наибольший удельный вес в структуре отрасли занимают Восточно-Казахстанская - 19,0 %, Павлодарская - 10,5 %, Акмолинская - 9,7 %, Карагандинская - 7,5 %, Северо-Казахстанская - 5,7 % области.
В структуре промышленности наибольшая доля машиностроения отмечается в Северо-Казахстанской - 21,3 %, Акмолинской области - 20,5 %, Восточно-Казахстанской - 7,9 %, Павлодарской - 4,8 % областях.
Традиционным центром сельскохозяйственного машиностроения являются северные регионы страны - Костанайская, Павлодарская области, а также г. Астана. Нефтегазовое оборудование производится в Восточно-Казахстанской, Северо-Казахстанской, Актюбинской областях, а также в г. Алматы. Транспортное машиностроение развито в Восточно-Казахстанской, Акмолинской, Северо-Казахстанской областях, городах Костанай и Астана. Горнорудное машиностроение развито в Восточно-Казахстанской, Павлодарской и Карагандинской, электротехническое - в Южно-Казахстанской, Алматинской, Карагандинской областях. Оборонное машиностроение будет базироваться на существующих мощностях предприятий машиностроения через механизм государственного заказа. Центры отраслевой специализации: Астана, Алматы, Костанай, Семей, Уральск, Усть-Каменогорск, Петропавловск.
Почти по всем видам машиностроительного производства наблюдается высокая степень износа основных фондов (около 32 %), в том числе их активной части до 40 %. На ряде действующих предприятиях отрасли степень износа оборудования достигает 70 %.
В общем количестве предприятий отрасли заводы - производители конечных видов машиностроительной продукции составляют только 6 %.
На долю машиностроительной продукции в республике приходится 1 % от общего объема экспорта и 26 % - от импорта, что свидетельствует о слабой конкурентоспособности и экспортоориентированности этой отрасли и остающейся зависимости Казахстана от импорта.
Основными потребителями продукции отечественного машиностроения являются горнодобывающие компании (горношахтное и нефтегазовое оборудование), сельское хозяйство, сфера железнодорожных, автомобильных пассажиро - и грузоперевозок.
Отсутствует взаимосвязь между машиностроением и отраслями конструкционных материалов, обеспечивающих машиностроительные предприятия материальными ресурсами. В то же время тенденции мировых рынков материалов таковы, что без надежной отечественной базы основных и вспомогательных материалов не удастся обеспечить устойчивость машиностроительного комплекса.
Вопросы занятости в отрасли. За последние 20 лет в отрасли произошло 4,5 кратное сокращение персонала - с 350 тыс. человек в 1990 году до 78 тыс. человек в 2009 году. Имеющиеся трудовые ресурсы машиностроительной отрасли сосредоточены преимущественно в Восточно-Казахстанской - 8,5 %, Акмолинской - 7,2 %, Карагандинской - 4,9 %, Северо-Казахстанской - 3,8 % областях.
Таким образом, в машиностроительном комплексе Казахстана имеются следующие основные проблемы:
отсутствие механизма технологического предвидения, связей с ведущими мировыми производителями и доступа к информации;
отсутствие информации о планах технического перевооружения, потребностей нефтяных и других компаний и организаций в машиностроительной продукции;
утрата значительной части инфраструктуры (НИИ, КБ, опытно-экспериментальных баз, центров испытаний и технического контроля, организаций стандартизации, сертификации, информации итак далее);
высокий уровень изношенности оборудования машиностроительных производств, препятствующий повышению эффективности;
низкие темпы модернизации выпускаемой продукции по техническим, эксплуатационным и экономическим показателям, дизайну, надежности и долговечности, удобству обслуживания и так далее;
низкая рентабельность производства, недостаточность оборотных средств и инвестиционная непривлекательность отрасли;
промежуточный характер отечественного машиностроения, ориентированного на выпуск комплектующих, а не на производство конечной продукции;
низкая доля в производстве продукции наукоемких, высокотехнологических изделий с высокой добавленной стоимостью, незначительный уровень инновационной активности в отрасли, отсутствие единой, взаимоувязанной с учетом специфичных, региональных особенностей инновационной инфраструктуры;
узкая номенклатура и низкая конкурентоспособность выпускаемых машиностроительных изделий;
низкий уровень кооперационных связей между машиностроительными предприятиями республики;
низкий уровень послепродажного сервиса продукции;
дефицит квалифицированных кадров в сфере производства и управления.
Выводы и обобщения. В настоящий момент и в перспективе машиностроительные предприятия Казахстана будут, в основном, обеспечены отечественными металлами и резинотехническими изделиями. В то же время следует изучить вопрос производства в стране специальных сталей (нержавеющая, инструментальная и другие), так как спрос на данные виды продукции будет расти, а в республике этот продукт практически не производится. Другие редко применяемые или потребляемые в незначительных размерах материальные ресурсы для этой отрасли следует приобретать по кооперации в других странах, при условии отсутствия аналогичного производства в Казахстане.
Потребность в трудовых ресурсах для машиностроения планируется решить через подготовку отечественных специалистов посредством обучения в ВУЗах, колледжах Казахстана технического профиля, на курсах повышения квалификации и в специальных центрах подготовки специалистов.
Условия для развития перспективных производств товаров, услуг, видов деятельности имеются, но для ускорения процесса развития необходима организация институтов технологического предвидения и коммерциализации инноваций, более детальные маркетинговые исследования и прогнозирование. В сфере услуг и других видов деятельности необходимо дальнейшее развитие, совершенствование и создание условий для распространения лизинга, франчайзинга, сервисных центров обслуживания и ремонта и другие.

Нефтегазоперерабатывающая отрасль.
Cовременное состояние отрасли. В настоящее время развитие нефтепереработки в мире обусловлено ростом спроса на моторные топлива и продукты нефтехимии и одновременным снижением потребления продукции нефтепереработки в энергетическом и промышленном секторах экономики.
В стране нефтеперерабатывающая отрасль представлена тремя нефтеперерабатывающими заводами, одной многотоннажной установкой (МТУ) по переработке газового конденсата и 6-ю действующими минизаводами по переработке нефтяного сырья.
Доля отрасли в ВВП страны по итогам 2009 года составляет 1,2 %. Доля отрасли в структуре промышленного производства страны составляет 4,1 % и имеет тенденцию к снижению: так в 2005 году данный показатель составлял 2,7 %, а в 2000 году - 3,3 %. Если в 1990 году на НПЗ республики было переработано 17,85 млн.тонн нефти, то в 2009 году - 12,3 млн.тонн нефти.
Структура отрасли. Основные нефтеперерабатывающие мощности расположены в Атырауской (Атырауский нефтеперерабатывающий завод), Павлодарской (Павлодарский нефтехимический завод), Южно-Казахстанской (Петро Казахстан Ойл Продактс) областях.
Размещение всех 3-х НПЗ в нынешних условиях не является рациональным, поскольку они находятся на значительном удалении от крупных региональных потребителей, которым дорого обходится доставка нефтепродуктов.
Региональные аспекты развития отрасли. В республиканском объеме произведенных нефтепродуктов доля Атырауской области в 2009 году составила 65,0 %, Южно-Казахстанской - 6,1 %, Павлодарской - 5,7 %, Мангистауской - 2,1 %, Актюбинской - 1,9 %, Западно-Казахстанской - 1,0 %, Жамбылской - 0,6 %. Таким образом, более 84 % республиканского объема производства нефтепродуктов было выработано на нефтеперерабатывающих заводах, расположенных на территории Атырауской, Павлодарской и Южно-Казахстанской областей.
В республиканском объеме произведенного моторного топлива в 2009 году ведущие позиции занимала Павлодарская область с долей в общереспубликанском объеме производства 46,9 %, Южно-Казахстанская - 31,0 %, Атырауская область - 21,1 %.
В структуре ВРП регионов отрасль лидирует в Павлодарской (8,9 %), Южно-Казахстанской (6,5 %), Атырауской (2,8 %) областях.
За период 2000-2009 годы были введены в эксплуатацию частные нефтеперабатывающие минизаводы на территориях Актюбинской, Алматинской, Восточно-Казахстанской, Жамбылской, Карагандинской, Мангистауской областей.
Направления использования продукции отрасли. Объемы произведенных продуктов нефтепереработки, в основном, потребляются внутренним рынком страны. Небольшие объемы продукции поставляются на экспорт: мазута - до 600 тыс.тонн, дизельного топлива - до 200 тыс.тонн в год. Основными экспортными направлениями отрасли нефтепереработки являются рынки стран Центральной Азии - Узбекистана, Кыргызстана.
Вместе с тем, недостаток производства отечественной продукции отрасли ощущается по автомобильному бензину, который восполняется за счет импорта из России.
Проблемные вопросы отрасли. Основными проблемами нефтеперерабатывающей отрасли являются:
высокая зависимость отечественных НПЗ (Павлодарского и Шымкентского) от поставок сырой нефти из-за рубежа;
сравнительно невысокая мощность перерабатывающих предприятий;
неразвитая система нефтепроводов для доставки сырой нефти внутренним переработчикам;
зачастую устаревшее оборудование, не позволяющее производить наиболее требуемые виды нефтепродуктов в необходимом количестве.
Выводы и обобщения. Для удовлетворения спроса потребителей страны собственными нефтепродуктами высокого качества в ассортименте необходимо решить следующие задачи: осуществить модернизацию, реконструкцию и расширение мощностей нефтепереработки со строительством и вводом в эксплуатацию новых мощностей по выпуску нефтехимической продукции, обеспечить проектную загрузку нефтяным сырьем действующих НПЗ, построить новые НПЗ в районах увеличивающегося объема потребления.
Газопереработка. Одной из устойчивых тенденций последнего времени является возрастающее значение природного газа в энергобалансе мира. За последние 10 лет доля природного газа в мировом балансе первичных энергоресурсов увеличилась с 21,7 % в 1997 году до 24 % в 2007 году.
Являясь экологически чистым и экономичным топливом, газ в определенной степени вытесняет своих конкурентов (уголь и нефть) из отраслей энергетики. В топливно-энергетическом балансе страны газ составляет сегодня 53,7 %.
Современное состояние отрасли. В настоящее время в республике действуют шесть газоперерабатывающих предприятий общей проектной мощностью по переработке газа 19,4 млрд. куб. м, по выработке сжиженного газа - 1400 тыс. тонн.
Основные газоперерабатывающие мощности расположены в Атырауской (Тенгизский ГПЗ), Мангистауской (Казахский ГПЗ), Западно-Казахстанской (Карачаганакский перерабатывающий комплекс), Актюбинской (Жанажольский ГПЗ), Жамбылской (Амангельдинский УКПГ), Кызылординской (Акшабулакский УКПГ) областях.
Направления использования продукции отрасли. На внутреннем рынке республики потребляется меньшая часть - 440,0 тыс.тонн из производимых 1340 тыс. тн/год. Оставшаяся часть газа поставляется на экспорт.
Выводы и обобщения. Существующие мощности не обеспечивают полной переработки добываемого в стране газа. Развитие Тенгизского месторождения в перспективе потребует переработки до 8-10 млрд. куб. м газа, Карачаганакского - дополнительно к добываемым объемам - до 10 млрд. куб. м, освоение Кашаганского месторождения потребует переработки не менее 5-6 млрд. куб. м в год. Все это в перспективе требует расширения действующих и строительства новых ГПЗ с одновременным сооружением специальных установок по очистке газов при разработке малых нефтегазовых месторождений.

Промышленность строительных материалов.
Роль и место отрасли. Доля отрасли строительных материалов в продукции промышленности республики в 2009 году составила 2 %, а в составе обрабатывающей промышленности - 6,2 %. В отрасли занято 31,8 тыс. человек (по итогам 2009 года), что составляет 4,5 % от всех занятых в промышленности республики.
В 2009 году по сравнению с 1990 годом доля отрасли в общем объеме промышленного производства республики упала с 5,9 % до 2,0 %, в ВВП страны - с 4,3 % до 0,5 % соответственно.
Современное состояние отрасли. По итогам 2009 года действующих предприятий в отрасли насчитывалось 2936 единиц. Технический уровень большинства предприятий отрасли значительно отстает от требований передовых зарубежных технологий. Основные причины этого - недостаток инвестиций, высокий износ (до 70 %), медленное обновление основных фондов и нехватка квалифицированных кадров. Производство ведется по устаревшим технологиям с высоким уровнем энергопотребления, без соблюдения экологических требований.
Анализ текущего состояния отрасли показал, что практически по всем видам продукции промышленности строительных материалов имеет место превышение спроса над производством продукции. Для покрытия собственных потребностей имеет место среднегодовой прирост импорта отрасли (2003-2008 годы) в объеме 48 %.
Структура отрасли. В промышленности строительных материалов наиболее развита цементная подотрасль, в то время как производство стекла, санитарно-технических изделий полностью отсутствует (указаны в Приложении 11 к Прогнозной схеме).
Ведущую в отрасли цементную промышленность республики сегодня представляют 4 завода: АО "Central Asia Cement" (бывший Карагандинский цемзавод), АО "Шымкентцемент", АО "Семейцемент", АО "Хайдельберг Восток-цемент" (бывший Усть-Каменогорский цемзавод). Общая проектная мощность этих заводов - 8400 тыс.тонн, располагаемая - 4700-4900 тыс. тонн. Текущее размещение цементных заводов на территории страны было заложено в советский период и определялось близостью источников цементного сырья и потребителей готовой продукции. Наиболее актуальной проблемой для всех цементных производств республики является использование устаревшей технологии производства цемента по "мокрому" способу, которая является высокоэнергозатратной, что ослабляет конкурентоспособность отечественной продукции.
Сырьевая база. В стране существуют запасы сырья высокого качества для производства керамических санитарно-технических изделий; кварцевый песок для производства листового стекла, сырье для производства теплоизоляционных и огнеупорных материалов, но производство их не налажено. При этом значительные объемы разведанных запасов нерудных материалов) имеются практически во всех областях республики. Основная проблема состоит в транспортировке до производителя продукции и доведении этого сырья до необходимой кондиции (в стекольной промышленности). Месторождения цементного сырья имеются во всех регионах страны. Наиболее крупные запасы сосредоточены в Акмолинской, Южно-Казахстанской, Алматинской, Атырауской, Костанайской, Карагандинской областях.
В республике имеется обширная сырьевая база для производства компонентов, используемых в стекольной промышленности. Для развития отрасли и получения конечного продукта требуется создание промежуточного производства по обогащению кварцевого песка.
Направления использования продукции отрасли. В Казахстане осуществляется выпуск практически всех строительных материалов, изделий и полуфабрикатов, кроме листового стекла, санитарно-технических изделий из фаянса и полуфарфора.
В настоящее время отечественная промышленность строительных материалов способна удовлетворять лишь часть потребностей строительного комплекса Казахстана. Как следствие существенную долю на рынке занимает импортная продукция.
Региональные аспекты развития отрасли. В территориальном разрезе наблюдается значительная дифференциация в развитии отрасли. Производство стройматериалов сконцентрировано главным образом в Алматинской, Карагандинской, Восточно-Казахстанской областях и в городах Астана и Алматы (на которые приходится более 60% объема производства). Наиболее развитая отрасль - цементная промышленность представлена в Восточно-Казахстанской, Карагандинской и Южно-Казахстанской областях.
Вопросы занятости в отрасли. Численность занятых в отрасли в 2000 году по сравнению с 1990 годом сократилась с 126,2 тыс. человек до 18,6 тыс. человек или почти в 7 раз. В то же время высокие темпы строительства, вызванные бумом в отрасли в середине 2000-х годов, привели к росту занятости с 18,6 тыс. человек в 2000 году до 38,4 тыс.человек в 2007 году или в 2,1 раза. Однако, экономический кризис, затронувший строительную отрасль в большей степени, привел не только к сокращению спроса на продукцию промышленности строительных материалов, но и к сокращению работающих в отрасли (в 2009 году - 31,8 тыс. человек, что ниже уровня 2007 года на 17,2 %).
Выводы и обобщения.
К ключевым проблемам, сдерживающим развитие отрасли, можно отнести несоответствие системы технического регулирования и государственного нормирования международным стандартам, низкий технологичный уровень и производительность труда, отставание в степени инновационного развития.
На сегодняшний день инновационная работа как внутри предприятий, так и на государственном уровне практически не ведется. В республике отсутствуют специальные НИИ, занимающиеся разработкой новых способов получения строительных материалов и изысканием возможных путей модернизации существующих производственных линий, проведением НИОКР, апробации изобретений и производством новых композиционных материалов на основе нанотехнологий.

Атомная отрасль.
В настоящее время ядерная энергетика используется, главным образом, для генерации электричества, однако в перспективе ядерная энергия наряду с наращиванием производства электричества будет постепенно замещать органическое топливо в теплоснабжении технологических процессов.
Сырьевые ресурсы отрасли. Казахстан является ведущим государством мира по разведанным запасам урана, в его недрах сосредоточено 19 % от их общего количества. Причем, около 65% от них пригодны для отработки наиболее прогрессивным, экологически безопасным и экономически целесообразным методом подземного выщелачивания. Запасы урана страны оцениваются в 469 тыс. тонн в категориях В и С1. Запасы урана сконцентрированы на западе (Мангистауская область), севере (Акмолинская область) и юге (Южно-Казахстанская область) страны.
Современное состояние отрасли. В 1990 году Казахстан располагал только двумя звеньями ядерно-топливного цикла (ЯТЦ): добыча урана и производство топливных таблеток.
Создание НАК "Казатомпром" как транснациональной вертикально-интегрированной компании заложило основу, позволяющую ей в самом ближайшем будущем присутствовать в каждом из сегментов ЯТЦ. Страна является основным поставщиком топливных таблеток, изготавливаемых на входящем в НАК "Казатомпром" Ульбинском металлургическом заводе (УМЗ), для всех типов российских ядерных реакторов.
На УМЗ налажено производство бериллия - одного из важнейших материалов атомной техники. Производство бериллиевой продукции на УМЗ дополнено двумя новыми продуктами - карботермическая лигатура и бериллиевая бронза, которые составляют 70 % всего рынка бериллия.
Особого внимания на УМЗ заслуживает танталниобиевое производство. Танталовый завод, входящий в структуру УМЗ, способен обеспечить проведение научных исследований, разработку технологий и производство всей гаммы танталовой продукции (слитки, чипсы, прокат) и сопутствующей ему ниобиевой продукции. Это единственное предприятие с подобными возможностями на постсоветском пространстве. Планируется запуск производства высокоемких танталовых порошков и проволоки для конденсаторов нового поколения.
Направления использования продукции отрасли. В связи с отсутствием внутреннего спроса 100 % продукции отечественной урановой промышленности экспортируется.
Потенциал развития атомной энергетики. Дальнейшее развитие атомной промышленности будет связано с атомной энергетикой. Мировой опыт показывает, что без использования ядерной энергетики в Казахстане вряд ли удастся решить энергетические проблемы в отдаленном будущем. Казахстан обладает значительным потенциалом развития атомной энергетики, имея для этого объективные предпосылки:
1. Наличие разведанных запасов урана.
2.Имеется собственная развитая уранодобывающая и перерабатывающая промышленность, способная обеспечить казахстанскую атомную энергетику ядерным топливом.
3. Наличие научно-исследовательской экспериментальной базы и квалифицированных научно-инженерных кадров, объединенных в РГП "Национальный ядерный центр РК", обеспечивающих выполнение программ фундаментально-прикладных исследований в области развития и безопасности атомной энергетики, ядерных технологий, радиационного материаловедения и ядерной физики, получивших международное признание.
4. Национальная система ядерной и радиационной безопасности интегрирована в МАГАТЭ.

Химическая промышленность.
Роль и место отрасли. В ведущих странах мира доля отрасли в производстве промышленной продукции достигает 13-15 %, в то время как в Казахстане в 2009 году этот показатель составил только 0,9 %.
Мировые тенденции развития отрасли свидетельствуют о том, что в перспективе в химической промышленности все большее значение будут приобретать биотехнологические производства. Современные структурные изменения в отрасли состоят в повышении доли наукоемких производств органической химии, пластмасс, фармацевтических препаратов, а также перерабатывающих и базовых подотраслей и уменьшении доли производств, перерабатывающих сырье и производящих полупродукты.
Современное состояние отрасли. Являясь крупным поставщиком сырья, полупродуктов и материалов для различных отраслей экономики, химическая промышленность входит в число приоритетных отраслей Республики Казахстан.
Однако в настоящее время отрасль занимает весьма скромное место: ее доля в структуре ВВП страны составляет всего 0,3 %. За последние 20 лет (начиная с 1990 года) отрасль утратила свою значимость, сократившись в 9 раз - в 1990 году доля отрасли в структуре ВВП составляла 4,7 %.
В структуре ВРП регионов отрасль занимает незначительное место от 0,1 % (Акмолинская область) до 0,9 % (Актюбинская область).
За 2000-2009 годы рост объемов производства химической продукции составил по окиси хрома в 1,2 раза, фосфору - в 5,2 раза, кислоте серной в моногидрате - в 1,6 раза, удобрениям минеральным или химическим азотным - в 31,5 раза, удобрениям минеральным или химическим фосфорным - в 234,5 раза, нефтехимической продукции - по полимерам стирола в первичных формах - в 28 раз (указаны в Приложении 12 к Прогнозной схеме).
В разрезе регионов страны химическая отрасль представлена:
в Южном Казахстане расположены предприятия по производству минеральных удобрений, средств бытовой химии, лаков и красок, а также предприятия по переработке техногенных отходов. На юге республики расположено ТОО "Казфосфат" (Жамбылская область);
в Западном Казахстане - производство продукции неорганической и органической химии, взрывчатых веществ, минеральных удобрений. На западе Казахстана локализованы два крупных предприятия - ТОО "КазАзот" (Мангистауская область) и АО "Актюбинский завод хромовых соединений" (Актюбинская область), а также одно среднее - ТОО "Казахстанский Центр комплексной утилизации боеприпасов "Нитрохим" (Актюбинская область);
в Северном и Восточном Казахстане - предприятия по производству продукции неорганической и органической химии, серной кислоты. Здесь расположены АО "Каустик" (Павлодарская область), АО "Орика-Казахстан", ТОО "Ульба-ФторКомплекс", ТОО "Серебрянский завод неорганических производств", АО "Казцинк" (выпускающее серную кислоту) (Восточно-Казахстанская область).
в Центральном Казахстане - предприятия по производству лаков и красок, взрывчатых веществ, средств защиты растений и бытовой химии. Здесь расположены АО "Арселор Миттал Темиртау", ТОО "Корпорация "Казахмыс", (Карагандинская область) выпускающие серную кислоту, а также около двух десятков средних и малых предприятий.
Лидерами по объемам производства в отрасли по стране являются: Жамбылская - 25,2 %, Актюбинская - 16,2 %, Карагандинская - 11,6 %, Восточно-Казахстанская - 5,3 % области, г. Алматы - 5,5 %.
Наибольший вклад в объем промышленного производства области химическая промышленность вносит в Жамбылской - 18,7 %, Актюбинской 2 % областях. В других регионах доля отрасли незначительна и колеблется в пределах от 0,005 % (Кызылординская область) до 1,25 % (г. Алматы).
Предпосылки развития отрасли. Казахстан располагает богатейшей сырьевой базой для развития химической промышленности: отходы нефтепереработки, коксохимии, фосфориты и серный колчедан, бром, поваренная и калийная соли, сульфат натрия.
Сырьевая база химической промышленности располагает всеми необходимыми полезными ископаемыми для развития отрасли:
В Казахстане имеются значительные запасы фосфоритовых руд (1/3 разведанных ресурсов фосфоритного сырья на территории СНГ и около 5 % от разведанных мировых запасов), сосредоточенные в основном в недрах бассейна Каратау, расположенного в Жамбылской, Актюбинской, Атырауской и частично в Южно-Казахстанской областях, с учтенными балансовыми запасами 5,0 млрд. тонн по руде и около 1,2 млрд. тонн пятиокиси фосфора.
Сырье для добычи азота и производства удобрений. Наличие природного газа (метана) для химической промышленности в Казахстане является базисом для любых проектов по производству азотсодержащих удобрений в Казахстане. Основными ресурсами являются крупнейшие месторождения Карачаганака, ТШО и Кашагана. Основные источники сырья дислоцированы в Жамбылской, Актюбинской, Атырауской и Южно-Казахстанской областях.
Сырье для добычи серы. Государственным балансом учитываются запасы серы 28 нефтяных, нефтегазоконденсатных, газоконденсатных и газонефтяных месторождений, которые расположены в Западно-Казахстанской, Актюбинской, Атырауской и Мангистауской областях.
Соли. В Павлодарской области разведанные запасы поваренной соли для производства каустической соды и хлора составляют около 58 млн. тонн.
Государственным балансом также учтено 3 месторождения калийных солей: Жилянское (300 млн.тонн) в Актюбинской области, Индерское (30 млн.тонн) и месторождение 99 (6 млн.тонн) в Атырауской области.
Направления использования продукции отрасли. Основными внутренними потребителями продукции отрасли являются предприятия черной и цветной металлургии, промышленности строительных материалов, агропромышленный комплекс и другие.
Экспортный потенциал отрасли высок, учитывая значительные запасы полезных ископаемых. Основными экспортными позициями отрасли являются удобрения (азотные, минеральные, химические) - 155 тыс. тонн (82 % от объема производства), удобрения фосфорные - 37,4 тыс. тонн (84 %), окись хрома - 36 тыс. тонн. Основными экспортными направлениями являются страны СНГ, а также Венгрия, Польша, Сербия и другие.
Кроме того, значимым компонентом экспорта являются радиоактивные химические элементы и радиоактивные изотопы, которые поставляются в Китай, Францию, США и Россию. Значительный объем в экспорте химической продукции занимает искусственный корунд определенного или неопределенного химического состава (оксид алюминия, гидроксид алюминия), экспортируемый, в основном, в Россию.
Однако, несмотря на такую географию экспорта, доля химической промышленности в структуре экспорта составляет 5,1 %, снизившись даже по сравнению с неблагополучным 1994 годом (9,9 %).
Вопросы занятости в отрасли. За последние 20 лет в химической промышленности существенно сократилась занятость - с 77,8 тыс.человек в 1990 году до 16 тыс. человек в 2009 году, то есть более чем в 4 раза.
Кадровый потенциал отрасли размещен по территории страны следующим образом: в Павлодарской - 5056 человек (31,6 %), Акмолинской - 2576 (16,1 %), Жамбылской - 2084 (13 %), Актюбинской - 2021 (13 %), Восточно-Казахстанской - 890 человек (5,5 %).
Выводы и обобщения. Обеспеченность химической отрасли сырьем оценивается как благоприятная для дальнейшего развития. Основными проблемами отрасли остаются низкая переработка сырья и высокая степень износа основных фондов (более 80 %).
Основные проекты по вводу новых производств в отрасли создаются в привязке к объектам добычи химического сырья или на базе уже существующих химических производств, что обеспечивает проекты инженерно-транспортной инфраструктурой и трудовыми ресурсами.
Имеющийся потенциал отрасли позволяет увеличить производство азотных и минеральных удобрений, полимеров стирола, лаков, красок, моющих средств, веществ взрывчатых.
Приоритетными направлениями развития отрасли являются производство минеральных удобрений, биотехнологической продукции (глюкоза, фруктоза, клейковина, патока (меласса), дрожжи, спирт этиловый, ацетон, регуляторы роста растений).

Фармацевтическая промышленность.
Роль и место отрасли. Фармацевтический рынок является одним из самых высокодоходных и быстрорастущих секторов мировой экономики. Темпы его роста составляют примерно 6-11 % в год, а чистая прибыль составляет в среднем 18 % от общего дохода.
Современное состояние отрасли. В мировых масштабах фармацевтический рынок Казахстана весьма незначителен (порядка 800 млн.долл. США или 0,1 % мирового рынка). Потребление готовых лекарственных средств (ГЛС) на душу населения ниже уровня развитых стран в 6-12 раз, что свидетельствует о большом потенциале роста лекарственного рынка. По сравнению с другими странами отечественная промышленность занимает на фармацевтическом рынке страны небольшую долю (8-10 %), в два раза ниже уровня рекомендованного ВОЗ.
В целом за последние 10 лет отечественная фармацевтическая промышленность Казахстана развивалась высокими темпами: объем производства фармацевтической продукции возрос в 2009 году по сравнению с 2000 году в 7,5 раз, с 2017 до 14,9 млрд. тенге.
Основными особенностями фармацевтического рынка страны являются значимые доли госзакупок лекарственных средств (около 50 % рынка), низкая конкурентоспособность отечественной фармацевтической промышленности.
Структура отрасли. Мировой перечень важнейших препаратов, применяемых в медицинской практике, содержит 700 наименований. В Казахстане список жизненно важных лекарственных средств определен из 300 наименований, из которых в стране выпускается около 70, а по 46 может быть обеспечена полная потребность страны за счет отечественного производства.
Наиболее крупные производители отрасли - АО "Химфарм" (г. Шымкент), Алматинская фармацевтическая фабрика, ТОО Фармацевтическая компания "Ромат" (г. Павлодар), ТОО "Совместное предприятие Глобал Фарм" (г. Алматы).
Занимающая на сегодняшний день лидирующую позицию на казахстанском фармацевтическом рынке компания Santo (АО "Химфарм") работает на цитварной полыни (дермене), произрастающем только в долине реки Арысь. В советское время это предприятие получило развитие в качестве основного производителя высокоочищенных субстанций наркотиков из мака (морфин, кодеин, дионин и другие). В течение многих лет завод не только удовлетворял потребности здравоохранения всего Советского Союза в наркотических препаратах, но и поставлял их в другие страны. Также важным перспективным ценным сырьем для производства лекарственных средств являются полынь беловатая в Мойынкумах, соссюрея солончаковая и горькая в Центральном и Северном Казахстане.
Направления использования продукции отрасли. В силу высокого спроса на продукцию отрасли и относительно низких объемов собственного производства основной ее объем используется на внутреннем рынке. Внутренний спрос, в основном, удовлетворяется за счет импортных лекарств.
В настоящее время экспортный потенциал отрасли невысок, так как выход отечественных оригинальных препаратов на зарубежный фармацевтический рынок затруднен неготовностью фармацевтической промышленности республики к производству лекарственных средств в соответствии с требованиями международных стандартов (GMP, GLP, GCP).
Основными покупателями казахстанских ГЛС являются Кыргызстан и Узбекистан, увеличился экспорт в Украину и Туркменистан.
Региональные аспекты развития отрасли. Производство фармацевтической продукции преимущественно сосредоточено в Южно-Казахстанской области (50,8 % от общереспубликанского производства) и г. Алматы (31,5 %). Производство фармпрепаратов осуществляется также в Восточно-Казахстанской, Карагандинской и Павлодарской областях.
Вопросы занятости в отрасли. За последние 20 лет в отрасли существенно возросло количество занятых - с 1 тыс. человек в 1990 году до 3,1 в 2009 году. Основное количество занятых наблюдается в Павлодарской области - 1095 человек (35 % от всех занятых в отрасли по стране), Южно-Казахстанской - 1000 человек (32 %), Северо-Казахстанской - 391 человек (12 %), Восточно-Казахстанской - 227 человек (7,2 %), Карагандинской - 100 человек (3,2 %) областях и в г. Алматы - 231 человек (7,4 %).
Выводы и обобщения. В настоящее время сырье для превалирующего в республике производства дженериковых препаратов обеспечивается в основном за счет импорта из других стран. Производство фитопрепаратов и препаратов из растительного сырья и сырья животного происхождения обеспечивается за счет собственного сырья.
Развитие отрасли сдерживают следующие проблемы:
дефицит профильных специалистов;
интенсивный моральный и физический износ оборудования;
недостаток современных технологий.
Казахстан, имея большую территорию и выгодное географическое положение, богатый выбор растительного лекарственного сырья и значительный научно-технический потенциал в области разработки и производства лекарственных препаратов растительного происхождения, в условиях мировой тенденции опережающего развития этого направления, имеет перспективы развития. Наиболее приоритетными направлениями производства лекарственных средств являются: производство дженериковых препаратов, биопрепаратов, лекарственных препараты и субстанций на основе растительного, животного, неорганического и минерального сырья.

Легкая промышленность.
Место и роль отрасли. Легкая промышленность любой страны - это важнейший многопрофильный и иновационно привлекательный сектор экономики. По уровню потребления продукция легкой промышленности стоит на втором месте после продовольственных товаров.
Легкая промышленность - одна из основных отраслей экономики, формирующих бюджет во многих странах мира, среди них, Турция, Пакистан, Индия, Ливан, Китай, в которых именно текстильная промышленность стала одним из локомотивов их экономик. В Турции отрасль занимает 10 % ВВП страны и формирует 40 % бюджета. В Кыргызстане 30 % населения занято в легкой промышленности.
Значимость отрасли определяется тем, что она связана со многими смежными отраслями и обслуживает практически весь хозяйственный комплекс страны от космоса до сельского хозяйства и обеспечивает высокую занятость населения.
Состояние отрасли в Казахстане. В Казахстане легкая промышленность оказалась в числе отраслей, испытавших на себе самые сильные негативные проявления переходного периода в начале 90-х годов и последнего экономического кризиса.
В советский период Казахстан имел развитую легкую промышленность. В 1990 году доля отрасли в структуре промышленного производства достигала 15,6 %. В Казахстане были представлены практически все направления отрасли: хлопчатобумажные, шелковые, суконные и шерстяные. Алматинский хлопчатобумажный комбинат (АХБК) и ряд швейных предприятий республики экспортировали свою продукцию в западные страны, что было признаком качественности продукции.
Снижение потенциала отрасли. В настоящее время легкая промышленность находится в сложном экономическом положении. Только за период с 2005 по 2009 годы доля отрасли в структуре промышленности республики снизилась с 0,8 % до 0,2 %, при этом доля промышленности в ВВП снизилась с 0,62 % в 2005 году до 0,27 % в 2008 году. Общая тенденция развития отрасли характеризуется снижением ее потенциала, т.к. количество предприятий, сворачивающих производство, превышает количество создаваемых предприятий в 1,5 раза. Текстильная и швейная промышленность страны покрывает только 5-10 % потребности внутреннего рынка.
По состоянию на 1 января 2010 года в легкой промышленности страны зарегистрировано 1601 предприятий, из них действующих 533. В легкой промышленности более 80 % предприятий представлено субъектами малого и среднего бизнеса, при этом около 80 % предприятий отрасли оснащены устаревшим оборудованием, загруженность которых составляет 30-40 %.
Динамика численности в отрасли также имеет негативную тенденцию. За 2000-2009 годы численность занятых в легкой промышленности сократилась в 2 раза с 27,6 до 13,7 тыс. человек. Практически 90 % работников предприятий легкой промышленности составляют женщины.
Отечественные производители в основном имеют узкую специализацию, 70-80 % предприятий легкой промышленности работает на рынке одежды, обуви, в основном ориентируя свой ассортимент для нужд силовых структур и специальной одежды и обуви.
Необходимость и предпосылки возрождения отрасли. Возрождение отечественной легкой промышленности для Казахстана имеет не только большой экономический, но и заметный социальный эффект. Эта сфера производства традиционно создает большое количество рабочих мест, кроме того, стимулирует развитие ряда направлений в сельском хозяйстве (производство хлопка, шерсти), может помочь возродить социально депрессивные регионы. Среди особенностей отрасли можно выделить быструю и высокоэффективную отдачу вложенных средств, традиционное использование женского труда, высокую социальную значимость.
Наличие ресурсов сырья. Казахстан, обладая огромными сырьевыми ресурсами (хлопок, шерсть, шкуры), по товарам первой необходимости полностью зависит от импорта. Для успешного развития легкой промышленности в Казахстане имеются благоприятные факторы и предпосылки: ежегодный сбор хлопка-сырца составляет 400-450 тыс. тонн, производство хлопкового волокна - 130-170 тыс. тонн в год, шерсти - 15-20 тыс. тонн и более 7,5 млн. штук кожевенного сырья.
Проблемы качества сырья. Проблема качества сырья относится к шкурам, выращиваемому хлопку. В производстве пряжи, трикотажа и тканей в основном используется шерсть тонкорунной овцы. В Казахстане же традиционно выращивают овец мясной породы, которые обладают так называемой грубой и полугрубой шерстью.
Направления использования продукции отрасли. В структуре выпускаемой продукции, наряду с производством тканей, одежды, обуви, трикотажных, чулочно-носочных и меховых изделий, головных уборов, высок удельный вес производства хлопка волокна, вещевого имущества для силовых ведомств. Отрасль обеспечивает также потребности населения в изделиях медицинского назначения и хозяйствующих субъектов в специальной, рабочей одежде и обуви, средствах индивидуальной защиты.
Потенциал отрасли. Для развития легкой промышленности Казахстан обладает достаточным потенциалом (наличие сырья, внутреннего рынка) по развитию собственного производства многих видов продукции легкой промышленности. Однако практически утрачены производства по первичной переработке шерсти, в то время как имеется внутренняя потребность отечественных предприятий в пряже, трикотажном полотне и тканях из шерсти, а также имеются благоприятные факторы и предпосылки.
Сырьевой характер экспорта отрасли. Значительной долей казахстанского экспорта продукции легкой промышленности составляет необработанное сырье, либо продукты низких переделов, что пагубно влияет на развитие отрасли в целом, так как переработанное отечественное сырье возвращается в виде готовой продукции на внутренний рынок страны из-за границы. С учетом того, что в общем объеме внешнеторгового оборота на долю товаров текстильной и легкой промышленности приходится минимальный процент, экспорт готовой продукции незначителен.
Структура отрасли. Легкая промышленность Казахстана представлена 3 видами экономической деятельности - производство текстильных изделий, производство одежды, производство кожаной и относящейся к ней продукции и 14 подвидами.
Из общего количества действующих предприятий 54 % составляют предприятия по производству одежды, 31 % предприятий текстильной и швейной промышленности (производящие текстильные и швейные изделия, кроме одежды), предприятия по производству кожи и обуви составляют 9 %, по производству одежды из кожи и меха - 6 %. Около 60 % всех предприятий приходится на южные регионы страны (Алматинская, Южно-Казахстанская, Жамбылская области и г. Алматы).
Текстильная промышленность делится на прядильное, ткацкое и отделочное производства. По состоянию на 1 января 2010 года в текстильной промышленности республики зарегистрировано 449 предприятий, из них активно действующие 155 предприятий, в том числе 12 крупных, 24 средних и 119 малых, на которых работает 7200 человек.
Выращивание хлопка размещено в Южно-Казахстанской области.
На сегодняшний день к наиболее крупным предприятиям текстильной промышленности относятся такие как, корпорация "Textiles.kz" (АО "Ютекс"/АО "Меланж"), ТОО "South Textiline.kz" (Южно-Казахстанская область), которые перерабатывают 18,8 тыс. тонн хлопкового волокна в год.
Швейная промышленность включает производство спецодежды, верхней одежды, нижнего белья, прочих видов одежды и аксессуаров, меховых изделий, пошив трикотажных изделий, а также чулочно-носочных изделий.
По состоянию на 1 января 2010 года в швейной промышленности зарегистрировано 952 предприятия, из них активно действующих 329 предприятий, в том числе 4 крупных, 29 средних и 296 малых, на которых работает 5600 человек. Предприятия отрасли в отличие от текстильного производства более широко представлены в регионах страны.
К наиболее крупным предприятиям швейной промышленности относятся предприятия: корпорация "Textiles.kz" (АО "Ютекс"/АО "Меланж"), ТОО "Швейная фабрика "Сауле" (г. Шымкент); ТОО "Диана-Плюс", ТОО "Казахстан Тексти-лайн" (г. Алматы), ТОО "Каз-СПО-Н", ТОО "Ерке-нур" (г. Алматы), по выпуску конкурентоспособной продукции (постельное и нижнее белье, верхняя одежда, в том числе национальная и спецодежда, домашний текстиль).
Производство кожи, изделий из кожи и обуви включает производство товарной кожи, шубно-меховых изделий и обуви. На 1 января 2010 года в отрасли зарегистрировано 142 предприятия, из них активно действующих 42, в том числе 1 крупное, 7 средних и 34 малых, с численностью 900 человек.
К наиболее крупным предприятиям отрасли относятся: ТОО "Семипалатинский кожевенно-меховой комбинат", ТОО "Тыныс-V" (Восточно-Казахстанская область), ТОО "Рудненский кожевенный завод" (Костанайская область), ТОО "Петропавловский кожевенный завод" (Северо-Казахстанская область), ТОО "ТаразКожОбувь" (Жамбылская область), ТОО "Гекко" (г. Алматы).
Традиционно предприятия текстильной и кожевенной промышленности располагаются в регионах, наиболее обеспеченных сырьем.
Проблемные вопросы отрасли. Проблемные вопросы легкой промышленности:
значительный износ основных фондов и низкий уровень конкурентоспособности продукции;
низкая доля экспорта продукции с высокой добавленной стоимостью;
незначительная доля потребления отечественной отраслевой продукции;
недостаток квалифицированных кадровых ресурсов из-за непривлекательных условий труда.
Возможности и преимущества:
расширение рынка за счет вступления в Таможенный союз ЕврАзЭС;
развитие производств по переработке сырья (хлопок, шерсть, кожа);
развитие толлинга, производства на давальческом сырье;
трансферт технологий путем организации производства с использованием опыта технологических лидеров.
Наряду с возможностями в отрасли имеются риски:
уровень производства отечественной продукции ниже порогового уровня экономической безопасности недостаточное привлечение инвестиций в отрасль усиление экспансии контрабандной и контрафактной продукции высокая конкуренция со стороны мировых лидеров.
У швейной отрасли есть конкурентные преимущества - близость потенциальных хлопковых производителей - Узбекистана, Таджикистана, Туркменистана. Также страна находится в центре емких рынков сбыта стран СНГ и Восточной Европы.
Еще одним преимуществом является компактное расположение сырьевого материала и перерабатывающих фабрик - на территории Южно-Казахстанской области.
В реализацию ГПФИИР утверждена Программа по развитию легкой промышленности в РК на 2010-2014 годы, в рамках которой определены механизмы и инструменты по развитию отрасли на предстоящую пятилетку. Основные перспективные направления развития отрасли связаны с созданием стимулов для модернизации и диверсификации производств по переработке местного сырья (хлопок, шерсть, кожа) в текстильной, швейной, кожевенной и обувной промышленности.

Сельское хозяйство. Роль и место отрасли. В настоящее время в связи с интенсивным воздействием НТП сельское хозяйство переживает период глубокой структурной перестройки. Среди общемировых тенденций современного развития АПК можно выделить следующие:
рост производства продукции сельского хозяйства на душу населения;
уменьшение доли продукции сельского хозяйства в ВВП мирового хозяйства;
рост роли крупных объединений в сельском хозяйстве;
сокращение используемых сельскохозяйственных земель, увеличение объема производства продукции за счет интенсификации производства;
рост производительности труда, снижение числа занятых в отрасли;
повышение уровня механизации и автоматизации производственных процессов;
широкое применение удобрений, химических средств резко повысило урожайность сельскохозяйственных культур;
рост рентабельности за счет внедрения искусственно созданных высокоурожайных сортов растений и эффективных пород скота.
Современное состояние отрасли. Аграрный сектор формирует 6,2 % ВВП и играет ключевую роль в обеспечении продовольственной безопасности страны. С селом тесно связано социальное положение почти половины населения страны (46,3 %). При этом низкая плотность населения страны (5,8 человек на кв. км) делает необходимым значительные затраты на пространственное перемещение материально-технических ресурсов продукции от производителя до потребителя.
В аграрной сфере работает 2,3 млн.человек или около 1/3 от общего количества занятых в экономике страны, при этом доля самозанятых жителей на селе составляет 72 %.
В настоящее время в сельском хозяйстве насчитывается более 175,6 тыс. действующих сельхозформирований, в том числе 5,8 тыс. сельхозпредприятий, более 169,8 тыс. крестьянских (фермерских) хозяйств.
Объем валовой продукции сельского хозяйства в 2009 году достиг уровня 1,6 трлн.тенге, увеличившись по сравнению с 2000 годом в 4 раза.
При этом в структуре валовой продукции сельского хозяйства более половины приходится на растениеводческую продукцию.
Общая площадь сельскохозяйственных угодий составляет 222,4 млн. га или 81,6 % площади земельного фонда, из них площадь сельхозугодий, используемых землепользователями, составляет 88,2 млн. га. Площадь земель сельхозназначения на 1 ноября 2009 года составила 91,7 млн.га.
Специализация северных регионов характеризуется выращиванием зерновых культур и ведением животноводства, южные регионы, где орошение имеет существенное значение, имеют большую диверсификацию возделываемых сельскохозяйственных культур.
Региональные аспекты развития отрасли. Хотя сельскохозяйственное производство развито в республике повсеместно, однако наибольший вклад в формирование результатов аграрной отрасли вносят зерносеющие северные и восточные регионы (доля Костанайской области в производстве продукции сельского хозяйства страны составляет 15,2 %, Северо-Казахстанской - 13 %, Акмолинской - 12,3 %, Восточно-Казахстанской - 10,1 %), а также Алматинская (14 %) область с более диверсифицированным агросектором. Наименее развита аграрная отрасль в западных и южных регионах: Мангистауской, Атырауской и Кызылординской областях.
По роли в структуре экономики к регионам с выраженной аграрной специализацией относятся Северо-Казахстанская (сельское хозяйство - 34,6 % в ВРП области), Акмолинская (24,1 %), Алматинская (18,6 %), Жамбылская (12,8 %) области. Наименее представлен аграрный сектор в структуре экономики Мангистауской, Атырауской и Карагандинской областей.
Растениеводство. Благодаря наличию больших земельных ресурсов в стране развивается многопрофильное растениеводство. Динамика размера посевных площадей и объемов валового сбора основных видов сельскохозяйственных культур представлена в Приложении 13 к Прогнозной схеме.
В составе растениеводства доминирующим является выращивание зерновых культур. При этом около 70 % пашни сосредоточено в областях северного региона, которые представлены черноземными и темно-каштановыми почвами, позволяющими производить высококачественное зерно пшеницы, пользующееся высоким спросом на мировых рынках.
За последние 3 года (2007-2009 годы) среднегодовое производство зерна в республике составило 18,8 млн.тонн, что на 4,2 млн.тонн или на 28,8 % больше уровня, достигнутого в предыдущие 3 года (2004-2006 годы). Особенно высокие результаты достигнуты в 2009 году, когда валовой сбор зерна составил 20,8 млн.тонн при урожайности 12,6 ц/га, реализовано на экспорт 6,8 млн. тонн зерна и муки в зерновом эквиваленте.
За последнее пятилетие наблюдается позитивная динамика производства картофеля, семян масличных культур, овощей, бахчевых культур. В то же время наблюдается спад в производстве сахарной свеклы, хлопка-сырца, плодовоягодных культур.
При совокупной мощности по переработке сахарной свеклы 22 500 тонн, по сырцу 3 650 тонн в сутки, загруженность отечественных сахарных заводов за 2009 год составила 46 %. Так, в 2009 году из отечественного сырья выработано лишь 21,7 тыс. тонн свекловичного сахара или 5,6 % от его общего производства, основная часть выработана из сахара-сырца, импортируемого из других стран.
На сегодняшний день в республике функционирует порядка 1752 сооружений закрытого грунта на площади 217,3 га, в республике имеется 297 овоще-картофелехранилищ с совокупной мощностью 382,1 тыс. тонн, что обеспечивает около половины потребности республики.
Направления использования продукции отрасли. Продукция растениеводства за исключением зерна и продуктов из него используется для удовлетворения внутренних потребностей. Казахстанское зерно поставляется в более 70 стран мира. Основными импортерами казахстанского зерна являются страны СНГ, Ближнего Востока, Северной Африки и Европейского Союза. Расширяется инфраструктура экспорта зерна: проведена реконструкция зернового терминала в порту г. Актау, построен зерновой терминал в порту Баку, в иранском порту Амирабад.
Региональная локализация отрасли. В производстве продукции растениеводства ведущие позиции занимают северные регионы (доля Северо-Казахстанской области в общем объеме продукции растениеводства составила 17,4 %, Акмолинской - 16 %, Костанайской - 15,5 %) и Алматинская область (13,3 %). Меньше всего продукции растениеводства производится в Мангистауской, Атырауской и Западно-Казахстанской областях.
Животноводство. За последние 9 лет ситуация в животноводстве республики заметно стабилизировалась - наблюдается стабильный рост численности скота и птицы, производства продукции животноводства, повышение продуктивности, улучшение воспроизводства стада.
Ежегодно увеличиваются объемы производства продукции животноводства, рост которых в 2009 году составил: мяса - на 4,8 %, молока - на 4,6 %, яиц - на 10,4 % и шерсти - на 6,5 %.
Производство животноводческой продукции, в основном, сосредоточено в хозяйствах населения - по мясу 82 %, молоку - 90 %, производству яиц - 49 % и шерсти - 72 % от общего объема производства продукции.
Повышается продуктивность скота и птицы, что в особенности характерно для сельхозпредприятий. Так, если в 2000 году средний удой молока на одну корову составлял 2125 кг, то в 2009 году - 3117 кг, или за 9 лет увеличился на 992 кг, средний выход яиц на одну курицу-несушку - 268 штук, увеличившись на 68 штук, настриг шерсти - на 0,5 кг и составил 2,6 кг.
На повышение продуктивности решающее влияние оказывает селекционно-племенная работа. В период с 2000 по 2009 годы численность племенных хозяйств увеличилась на 421 единиц или в 2,7 раза.
По состоянию на 1 января 2010 года база племенного животноводства представлена 685 хозяйствующими субъектами.
Поголовье племенного крупного рогатого скота за 9 лет увеличилось в 2,5 раза и по состоянию на 1 января 2010 года составило 343,5 тыс. голов, соответственно овец - в 5 раз и 1 724,3 тыс. голов, свиней - в 10,7 раз и 160,0 тыс. голов, лошадей - в 8,3 раза и 79,0 тыс.голов, верблюдов - в 3,3 раза и 16,4 тыс.голов и птицы - в 4 раза и 3 507,8 тыс. голов.
Региональная локализация отрасли. Основной вклад в производство продукции животноводства вносят Алматинская (с долей в общереспубликанском производстве 15 %), Костанайская (14,8 %), Восточно-Казахстанская (12,6 %) и Южно-Казахстанская (10 %) области. Наименее развито производство животноводческой продукции в Мангистауской, Кызылординской и Атырауской областях.
Выводы и обобщения. С учетом протяженной территории и огромных запасов земельных ресурсов аграрный сектор республики обладает большим потенциалом развития на перспективу.
Площадь залежных (бросовых) земель по республике составляет 4,5 млн. га, из которых в ближайшие годы планируется вовлечь в оборот порядка 2 млн. га. В настоящее время в категорию неиспользуемых земель входит часть земли, по качественному составу относящаяся к землям среднего качества, которые можно после определенного комплекса восстановительных работ вовлечь в пашню. Важным резервом повышения эффективности и устойчивости аграрного производства страны может стать восстановление в южных регионах страны площадей поливных земель с соответствующей реконструкцией ирригационных сооружений.
Наличие в нашей стране такого стратегически важного ресурса как богатейшие пастбищные угодья, позволяет в сельском хозяйстве делать ставку на опережающее развитие животноводства. Кроме того, наличие внешних рынков сбыта указывает на востребованность отечественной сельскохозяйственной продукции со стороны потенциальных потребителей.
Одним из сдерживающих факторов является неразвитость инфраструктуры сельскохозяйственного производства, которая негативно влияет на качество переработки, транспортировки и хранения сельхозпродукции.
Приоритетными направлениями в АПК, нацеленными на насыщение внутреннего продовольственного рынка и наращивание экспортных поставок являются:
развитие производства и экспорта зерна и продуктов его глубокой переработки, мяса и мясопродуктов, шерсти и продуктов ее глубокой переработки;
развитие производства и переработки масличных культур, плодоовощной продукции;
развитие производства молока и молочных продуктов, белого сахара из сахарной свеклы, развитие птицеводства.

Космическая деятельность. Роль и место отрасли. Результаты приложения космической деятельности в современных условиях становятся серьезным фактором общественного развития по инновационному пути, оказывающим мультипликативный эффект в различных отраслях экономики и знаний. Системное развитие космической деятельности в Казахстане позволит заложить основы создания в стране новой отрасли, способствующей формированию и развитию космического кластера, реализации "прорывных" проектов международного значения и интеграции Казахстана в мировую экономику.
Общемировые тенденции в развитии отрасли. По прогнозам в обозримой перспективе мировую космическую индустрию и рынок пусковых услуг ожидает подъем после десятилетней стагнации. В частности, заказы на новые поколения спутников низкоорбитальной связи и новые спутники оборонного назначения ожидаются в США, Европе и других странах. При этом основным оператором доставки этих спутников выступает Россия.
Современное состояние отрасли. Предпосылками к началу развития космической деятельности в республике явились не только наличие на ее территории космодрома "Байконур", но и возрастающая потребность в собственных спутниках для развития информационных технологий.
В структуре космической деятельности Казахстана можно выделить такие основные сегменты, как: услуги спутниковых систем связи и вещания, производство космических аппаратов, оказание пусковых услуг, услуги систем дистанционного зондирования Земли, производство и эксплуатация наземного оборудования космических систем, в том числе навигационного.
Направления использования продукции отрасли. Одним из направлений космической детальности является предоставление услуг для других отраслей экономики (транспорт, сельское хозяйство, геология), управление земельными, водными, минерально-сырьевыми ресурсами на основе спутниковых систем связи, дистанционного зондирования Земли, высокоточной навигации и передачи данных.
Региональные аспекты развития отрасли. Наземная космическая инфраструктура включает космодром "Байконур" в Кызылординской области, в г. Алматы функционирует радиополигон "Орбита" и экспериментальная база "Космостанция", в г. Акколь Акмолинской области функционирует Центр национального космического управления по управлению и мониторингу полетов космических аппаратов.
Специфика отрасли. Основные проекты космической отрасли республики являются энергозатратными, что требует оптимального их размещения на территории республики. Наукоемкость проектов предъявляет высокие требования к качеству человеческого капитала, в этой связи при размещении объектов отрасли необходимо предусмотреть наличие трудовых кадров (более 1000 специалистов) в аэрокосмической сфере, а также в областях смежных с космосом - радиоэлектронные устройства и механика, авиационное строительство и другие.
Выводы и обобщения. Востребованность и потенциал космической отрасли в современных условиях не вызывают сомнений. Однако осуществление этой сложной высокоинтеллектуальной деятельности требует наличия соответствующего научного и кадрового потенциала страны.
В этой связи при оценке перспектив развития космической отрасли Казахстана необходимо исходить из наличия следующих проблем:
отсутствие действующих научных и испытательно-конструкторских центров;
отсутствие основ космических и инновационных производств;
отсутствие системы обучения и подготовки научных и профессиональных кадров в космической области;
отсутствие системы эффективного государственного и независимого аудита менеджмента в космической деятельности.

Туристская отрасль.
Роль и место отрасли. В современном мире туризм играет позитивную роль не только в деле культурного обмена между разными странами. Развитие туризма может обеспечивать удовлетворение рекреационных потребностей людей и способствует решению важнейших социально-экономических проблем.
Современное состояние отрасли. Состояние развития туристской отрасли в стране за последние годы характеризуется динамичным развитием.
Объем оказанных услуг в туристской отрасли за указанный период увеличился в 3,4 раза с 22,4 млрд. тенге до 75,9 млрд. тенге. В 2009 году в Казахстане работало 1203 туристических фирм против 751 единиц в 2004 году и 531 единиц в 2000 году (рост по сравнению с 2000 годом составил более чем в 2 раза). В 2009 году обслужено 347,4 тыс. человек, что выше уровня 2000 года в 2,4 раза.
Анализ статистических данных развития инфраструктуры мест проживания туристов показывает устойчивую тенденцию его роста, но на сегодняшний день, этот мощный потенциал Казахстана используется не в полной мере из-за отсутствия системного и комплексного подхода к изучению проблем и их решению в этом направлении.
По итогам 2009 года в республике функционирует 1235 гостиничных предприятия на 30,8 тыс. номеров (в 2000 году их было 159 единиц на 9,1 тыс. номеров), единовременная вместимость увеличилась в 3 раза и составила 67857 койко-мест (в 2000 году насчитывалось 16389 койко-мест).
С 1999 года начинается постепенный подъем и развитие санаторно-курортных учреждений и организаций отдыха, количество которых выросло до 110 в 2009 году (указаны в Приложении 14 к Прогнозной схеме).
Ситуация на рынке предоставления и развития лечебно-оздоровительных услуг меняется в сторону количественного увеличения предприятий туристско-рекреационного направления (указаны в Приложении 15 к Прогнозной схеме).
Потенциал отрасли. Казахстан обладает огромными ресурсами для организации и проведения различных видов экскурсий, прогулок, путешествий и отдыха.
Основными приоритетными зонами экотуризма являются Щучинско-Боровская курортная зона в Акмолинской области, Алматинская, Южно-Казахстанская, Жамбылская, Восточно-Казахстанская области. В городах Астана и Алматы в основном развивается деловой вид туризма. Пляжный туризм развит, прежде всего, на Капчагае, Балхаше, реках и озерах. Большим потенциалом обладает побережье и пляжи Каспийского моря.
Лечебно-оздоровительный туризм представлен лечебницами "Сары-Агаш" (Южно-Казахстанская область), "Арасан-Капал" (Алматинская область), "Моялды", "Баянаул" (Павлодарская область), "Жанакорган" (Кызылординская область), "Щучинско-Боровская зона" (Акмолинская область), "Каспий" (Мангыстауская область) и многие другие.
Потенциал отрасли задействован недостаточно - доходы от международного туризма в Казахстане составляют не более 10 % от потенциально возможных.
Направления использования продукции отрасли. Казахстан обладает только одним турпродуктом, имеющим хороший потенциал, но слабую конкурентоспособность на международном рынке - это экологические туры с использованием возможностей богатых природных ресурсов и климатических условий. Потенциальный интерес на данный турпродукт составляет по оценкам экспертов 8,9 млн. человек (или 63 % от общего потенциала).
Региональные аспекты развития отрасли. Более половины (57,3 %) от общего числа туристических фирм страны сосредоточено в г. Алматы. Второе место по количеству зарегистрированных туристических фирм занимает г. Астана - 7,6 %. Тройку лидеров замыкает Карагандинская область, где число туристических фирм в 2009 году составило 76 единиц или 6,3 %.
Вопросы занятости в отрасли. Численность работников сферы туризма сократилась с 314,2 тыс. человек в 2000 году до 142,4 тыс. человек в 2009 году или в 2,2 раза. В то же время, туристская отрасль относится к тем секторам экономики, где формируется высокая занятость. Так, например, только при реализации одного проекта по созданию туристского центра "Бурабай" в Акмолинской области будет создано 23650 рабочих мест.
Выводы и обобщения. Самая серьезная проблема в туристской отрасли - это слабая инфраструктура. Экономический кризис дал толчок для развития внутреннего туризма, однако его развитию препятствуют отсутствие инфраструктуры, проблемы с транспортом, а также высокая стоимость авиаперелетов между городами Казахстана.
Уровень качества обслуживания на многих туристских объектах остается низким, что связано со слабой профессиональной подготовкой сотрудников. Реализация же мер по совершенствованию системы подготовки кадров для туристской отрасли требует времени.
Схемы характеристики территорий, отраслевые схемы, схемы сложившейся экономической организации территорий и территории межгосударственного значения представлены в Приложении 56-75 к Прогнозной схеме.

1.2 Обеспеченность регионов инфраструктурой в разрезе видов и основные инфраструктурные ограничения для развития регионов со схемами размещения объектов инфраструктуры, опорного каркаса территории
Транспортная инфраструктура. Протяженность и большая площадь Казахстана обусловливает значимость эффективного транспортного сообщения для сохранения его территориальной связанности и целостности.
Транспортная система Казахстана включает автомобильный, воздушный, железнодорожный, морской, внутренний водный и трубопроводный виды транспорта. Отрасль транспорта обеспечивает получение 8,3 % ВВП (по итогам 2009 года), в ней занято 228,7 тыс. человек, что составляет 2,8 % работающего населения.
В силу территориальных особенностей республики по показателю грузоемкости экономика Казахстана является малоэффективной. Доля транспортных затрат в стоимости конечной продукции относительно высока и находится на уровне 8 % и 11 % соответственно для внутренних железнодорожных и автомобильных перевозок, в то время как в развитых странах данный показатель составляет 4-4,5 %.

Таблица 2. Роль различных видов транспорта в перевозке грузов и пассажиров

	Грузооборот, млрд. ткм		Пассажирооборот, млн. пкм
	2009 г.	удельный вес, %	2009 г.	удельный вес, %
Всего	337,0	100,0	130834	100,0
из них:
железнодорожного	197,5	58,6	14702	11,2
автомобильного	66,3	19,7	110828	84,7
речного	0,06	0,0	1,5	0,0
морского	1,40	0,4		-
трубопроводного	71,7	21,3		-
воздушного	0,1	0,0	5303	4,1

В 90-х годах прошлого века в Казахстане существовала развитая транспортная система, которая обеспечивала мобильность населения, взаимосвязи между регионами, внутренние экономические связи и транзитные перевозки. В период перехода к рыночной экономике на транспорте произошли существенные изменения, сопровождавшиеся спадом спроса на грузовые перевозки и соответственно сокращением объемов перевозок, в том числе транзитных. Для пассажирских перевозок новые условия характеризовались, прежде всего, изменением характера подвижности населения и платежеспособного спроса на перевозки, а также ростом количества личных легковых автомобилей. Растущая индивидуальная мобильность стала одним из основных факторов роста маятниковой миграции в агломерационной зоне крупных городов. В связи с ростом добычи и экспорта углеводородов в Казахстане роль трубопроводного транспорта также значительно возросла.
Железнодорожный транспорт. Эксплуатационная длина железных дорог Казахстана составляет 14,2 тыс. км (в том числе, двухпутных линий - 4,8 тыс. км (34 %), электрифицированных линий - 4,1 тыс. км (29 %) (что соответствует мировым показателям), плотность - 5,5 км на 1000 кв. км.
По сравнению со странами со схожими территориальными условиями и системой расселения Казахстан занимает промежуточное место между Австралией (плотность железных дорог 4,45 км на 1000 кв. км) и Канадой (9,84 км на 1000 кв. км).
Динамика и структура перевозок. В 2009 году железнодорожным транспортом перевезено 248,4 млн.тонн грузов, что ниже показателя 2008 года на 7,7 %, в том числе транзит - 14,76 млн.тонн (2009 год) или 5,9 % от общего объема перевозок. В 2009 году грузооборот составил 197,5 млрд. ткм, что ниже показателя 2008 года на 8,1 %, в том числе транзит - 24,5 млрд. ткм или 12,4 % от общего объема грузооборота.
Доля железнодорожного транспорта в общем грузообороте и пассажирообороте страны составляет около 60 %, при этом успешное функционирование отрасли особенно важно для предприятий теплоэлектроэнергетики, горнодобывающей и металлургической промышленности, строительной индустрии, производителей зерна и муки.
Основной грузооборот в отрасли создает перевозка угля - 42 % (91 млн.тонн), руд черных и цветных металлов - 19 % (41,4 млн.тонн), строительных грузов - 6 % (13,7 млн.тонн), зерно и хлебные грузы - 4 % (9620 млн.тонн), черные металлы 3 % (6,0 млн. тонн).
Развитие сети. В 2000-2009 годы построены новые железнодорожные участки: в 2001 году сдана в эксплуатацию железнодорожная линия Аксу - Дегелен протяженностью 183 км, в 2005 году - железнодорожная линия Алтынсарин - Хромтау протяженностью 403 км, в 2008 году - железнодорожная линия станция Шар - Усть-Каменогорск протяженностью 153 км. Новые железнодорожные линии замкнули национальную железнодорожную сеть на западе и востоке республики и обеспечили создание новых транзитных маршрутов на территории Казахстана.
Основные отделения железной дороги (узловые станции). Из основных станций железнодорожной сети страны в 2009 году было отправлено 219,6 млн.тонн груза. В то же время, этими станциями получено 232,8 млн.тонн груза.
В общем объеме грузооборота наиболее выделяются:
Павлодарское отделение железных дорог - 33,4 % от республиканского объема отправленных грузов и 19,4 % от республиканского объема полученных грузов. Основной вид грузов - каменный уголь (85 %), нефтепродукты (5 %), черные руды и цветные металлы (4 %).
Карагандинское отделение - 18,7 % и 15,7 % соответственно. Основной вид грузов - каменный уголь (59 %), черные металлы (8 %), цветные руды (7 %).
Костанайское отделение - 14,0 % и 10,6 % соответственно. Основной вид грузов - руда железная (65 %), цветные руды (17 %), зерно (8 %).
Атырауское отделение - 7,4 % и 7,8 % соответственно. Основной вид грузов - нефть сырая (47 %), нефтепродукты (31 %).
Полный перечень станций с техническими характеристиками грузооборота представлен в Приложении 16 к Прогнозной схеме.
Основные пограничные железнодорожные стыковые пункты. В границах казахстанских железных дорог имеется 13 действующих пограничных железнодорожных стыковых пунктов, обеспечивающих транспортную связь с сетью дорог соседних государств: Аксарайская, Озинки, Илецк, Никельтау, Тобол, Пресногорьковская, Петропавловск (Б/п 7), Кулунда, Локоть, Достык, Луговая, Сарыагаш, Оазис. Стыковые пункты Кзыл-Ту и Золотая Сопка временно закрыты для межгосударственных перевозок.
Особое место среди пограничных стыковых пунктов занимает ст. Достык, обеспечивающая республике непосредственный выход (без участия стран-посредников) на мировой рынок.
В работе пограничных стыковых пунктов преобладают экспортные перевозки. Действующие стыковые пункты, кроме ст. Пресногорьковская, участвуют также в пропуске транзитных потоков. Основной объем транзита проходит через стыковые пункты: Сарыагаш, Оазис, Аксарайская, Достык, Луговая и Локоть. Слабо задействованы в пропуске транзита ст. Кулунда и Тобол в прошлом одни из главных транзитных стыковых пунктов.
Казахстан в основном граничит с государствами СНГ, железнодорожная сеть которых (как и Казахстана) проектировалась и строилась по единым техническим стандартам с учетом единых эксплуатационных требований. Поэтому пересечение государственной границы по железной дороге в большинстве случаев не представляет технических сложностей.
Исключение составляет пограничный пункт Достык, где осуществляется стыковка казахстанской железнодорожной сети с сетью железных дорог Китая, имеющих более узкую (так называемую "западноевропейскую") железнодорожную колею. Поэтому перевозки грузов через казахстанско-китайскую границу (пограничный переход Достык - Алашанькоу) сопряжены с выполнением дополнительных операций по изменению ширины колеи.
Достык - важнейший пограничный стыковой пункт на сети железных дорог Казахстана, обеспечивающий возможность участия республиканской железнодорожной сети в формировании основных трансконтинентальных евроазиатских коридоров.
Более 80 % международных перевозок через станцию составляет экспорт, в составе которого преобладают металлолом, черные металлы, сырая нефть.

Таблица 3. Корреспонденция транзитных потоков по сети железных дорог Республики Казахстан за 2008 год между пограничными переходами

млн. тонн

Сдача Прием	Всего	в том числе на погранпереходы
		Локоть	Достык	Луговая	Сарыагаш	Порт Актау	Оазис	Аксарайская	Озинки	Илецк	Никельтау	Тобол	Петропавловск	Кулунда
Всего	15,47	0,22	0,49	1,93	7,45	0,04	2,13	0,98	1,21	0,34	0,07	0,34	0,26	0,01
в т.ч. с погранпереходов:
Локоть	2,42	X	0,10	0,11	2,21
Достык	2,48	0,07	X	0,14	1,66	0,03		0,04	0,07			0,29	0,17	0,01
Луговая	0,51	0,02	0,03	X	0,37				0,03	0,01		0,01	0,04
Сарыагаш	2,06	0,13	0,15	0,05	X			0,13	1,11	0,33	0,07	0,04	0,05
Оазис	0,81						X	0,81
Аксарайская	2,26			0,19	0,29		1,78	X
Озинки	0,51			0,16	0,34		0,01		X
Илецк	1,01			0,22	0,76		0,03			X
Никельтау	1,47		0,01	0,24	0,90	0,01	0,31				X
Тобол	0,37		0,19	0,13	0,05							X
Петропавловск	1,30		0,01	0,68	0,61								X
Кулунда	0,27			0,01	0,26									X
Примечание – цветом выделены основные погранпереходы

Согласно приведенным в таблице 3 данным, в пропуске транзитных грузопотоков участвуют все 13 действующих погранпереходов страны. При этом основной объем транзита (84 %) поступает на сеть казахстанских железных дорог через 7 пограничных переходов, а сдается на сеть дорог соседних государств (89 %) через 5.
Основные транзитные железнодорожные маршруты. Согласно принятой классификации (преимущественно по географическому признаку) основные транзитные железнодорожные маршруты обозначаются как: Северный, Южный, Среднеазиатский и Западный.
Северный маршрут проходит по территории Алматинской, Карагандинской, Акмолинской, Северо-Казахстанской областей по направлению Достык - Актогай - Саяк - Мойынты - Астана - Петропавловск. Возможный вариант направления коридора - от ст. Астана на Тобол с использованием полностью двухпутного электрифицированного участка Астана - Тобол. Этот вариант предпочтителен, так как имеет определенное преимущество в техническом отношении. Он рассматривается также как более приоритетный российскими транспортными экспертами при сопоставительной оценке трансконтинентальных маршрутов российского и казахстанского направлений.
Южный маршрут проходит по территории Алматинской, Жамбылской, Южно-Казахстанской областей, от ст. Достык по направлению Актогай - Алматы - Шу - Арысь - Сарыагаш. Южный маршрут входит в состав Центрального коридора ТАЖД, направление которого - от ст. Сарыагаш по сети железных дорог Узбекистана на погранпереход с Ираном (Серахс - Мешхед) и далее на порт Бандер-Аббас.
Северный и Южный внутренние маршруты имеют перспективы включения в трансконтинентальные маршруты Европа - Азия.
Среднеазиатский внутренний маршрут через территорию Южно-Казахстанской, Актюбинской, Западно-Казахстанской областей, по направлению Сарыагаш - Арысь - Кандыагаш - Озинки и обеспечивает торгово-экономические связи государств Центральноазиатского региона со странами СНГ и государствами дальнего зарубежья, расположенными в центре и на севере Европы, а также за ее пределами.
Аналогичные функции выполняет и Западный маршрут по связям с южными регионами Европы (Атырауская, Мангистауская области).
Первоначально этот коридор рассматривался в границах Аксарайская - Макат - Бейнеу с выходом к порту Актау и в Узбекистан. Сохраняя первоначальное значение, Западный коридор на современном этапе, кроме того, имеет возможность участия в перевозках формируемого международного железнодорожно-морского коридора "Север-Юг" - при выходе на Каспийское море через порт Актау (в основном варианте - через российские морские порты Оля и Махачкала).
В связи с этим, а также с учетом ввода в Казахстане в эксплуатацию новой железной дороги Хромтау - Алтынсарин, возросла роль в международных перевозках участка Никельтау - Кандыагаш - Макат, который реально может использоваться для пропуска не только экспортно-импортных грузов республики, но и транзитных грузов Урала и Западной Сибири через порт Актау. Поэтому представляется целесообразным включить этот участок в состав Западного внутреннего коридора в качестве подварианта основного направления (через ст. Аксарайская).
Способность железнодорожной инфраструктуры удовлетворять потребности страны. Существующая сеть железных дорог способна покрывать потребности экономики страны - при практически неизменившейся эксплуатационной длине железных дорог и количестве станций по сравнению с 1990 года - 14 463 км и 14205 км соответственно в 2009 году в стране существенно сократился грузо и пассажирооборот: перевозки грузов сократились с 345,0 млн.тонн до 248,7 млн.тонн или на 28 %, грузооборот сократился с 407,0 млрд.ткм до 197,3 млрд. ткм. или на 51,5 %. Также существенно сократился локомотивный парк отрасли - с 3045 до 1708 штук, или на 43,9 %.
Транзит грузов через территорию страны также не требует существенных вложений - так если в период максимальных перевозок в 1989 году основные магистрали, обеспечивавшие пропуск транзитных потоков, работая почти с предельной загрузкой, пропускали более 100 млн.тонн транзитных грузов в год, то нынешний объем транзита в 15,5 млн. тонн позволяет оценить современное использование транзитного потенциала казахстанских железных дорог на уровне менее 15 %.
Проблемы и ограничения. Существующее состояние железнодорожной отрасли Республики Казахстан характеризуется дисбалансом между растущими требованиями потребителей к ассортименту, гибкости, качеству и клиентоориентированности сервиса, скорости, надежности и контрактной срочности доставки с одной стороны, и физически изношенными активами, морально устаревшими технологиями, неконкурентоспособными характеристиками услуг и неадекватной рыночным реалиям институциональной структурой с другой стороны.
Основными проблемами отрасли является быстро стареющий парк локомотивов и вагонов (износ около 61 %), а также всего железнодорожного хозяйства. Также важным ограничителем развития отрасли, а также роста транзитных перевозок является низкая скорость перемещения грузов по территории страны, а также несоответствие ширины колеи на важнейшем пограничном стыковом пункте сети железных дорог Казахстана - Достык.
Регионами с наибольшими ограничениями в железнодорожной транспортной инфраструктуре являются: Западно-Казахстанская область, где плотность железных дорог составляет 52,7 %, Кызылординская область - 61,7 %, Восточно-Казахстанская область - 78,7 %, Карагандинская область - 83,7 %, Мангистауская область - 87,4 % от среднереспубликанского уровня.
Существенным ограничением в Алматинской области и г. Алматы является:
перегруженность Алматинского узла: станции Алматы-1 и Алматы-2 по своим техническим параметрам физически не способны принимать непрерывно нарастающий поток грузов;
недостаточная пропускная способность участков железнодорожной сети, входящих в состав основных международных транспортных коридоров - ТРАСЕКА, Центрального коридора ТАЖД, формируемого Среднеазиатского коридора Коргас - Озинки. Это, в первую очередь, однопутный с двухпутными вставками участок Шу - Алматы, провозная способность которого уже сейчас исчерпана, а переустройство его в двухпутную линию в условиях интенсивных перевозок сложно и затратно.
Ограничением в сфере железнодорожного сообщения Мангистауской области является тот факт, что все участки железных дорог области имеют одноколейный путь и неэлектрифицированы.
Автомобильный транспорт. По своей конфигурации и протяженности сеть дорог общего пользования в республике в основном сформирована. Плотность автодорог в Казахстане составляет 30,9 км на 1000 кв.км и является относительно низкой. В ряде сопоставимых по протяженности с Казахстаном странах плотность автомобильных дорог выше: в России - 44 км, Канаде - 90,5 км, Австралии - 105,6 км, США - 670 км на 1000 кв. км.
Плотность автомобильных дорог существенно различается по регионам страны (от 71,8 км на 1000 кв. км в Северо-Казахстанской области до 12,3 км в Кызылординской области). Протяженность автомобильных дорог общего пользования в Казахстане составляет 96,8 тыс. км, из них республиканского значения - 23,5 тыс. км. Протяженность автомобильных дорог международного значения составляет около 13 тыс. км, дорог местного значения - 70,1 тыс. км.
На автодороги международного и республиканского значения (25 % от дорог общего пользования) приходится свыше 50 % автотранспортных перевозок.
Объем перевозок грузов автомобильным транспортом вырос с 982 млн. тонн в 2000 году до 1687,5 млн. тонн в 2009 году или на 71,8 %, грузооборот - с 31,0 млрд. ткм до 66,3 млрд. ткм или в 2,1 раза - соответственно. Более 80 % грузов в стране перевозится автотранспортом. Около половины грузооборота автомобильного транспорта приходится на 5 регионов страны: г. Алматы, Кызылординская, Восточно-Казахстанская, Атырауская и Павлодарская области.
Однако ключевую роль автотранспорт играет в пассажирских перевозках, занимая 99,1 % всего количества перевезенных пассажиров. Рост пассажирооборота автомобильным транспортом за период 2000-2009 годы составил 82,7 %.
Автомобильные пункты пропуска. В Казахстане на государственной границе с соседними странами действуют 42 автомобильных пункта пропуска (АПП), которые классифицируются на действующие в многостороннем и двустороннем сообщении.
На участке границы Казахстана с Китаем действуют в многостороннем сообщении пять АПП: в Алматинской области - Хоргос, Достык, Калжан, в Восточно-Казахстанской области - Бахты и Майкапшагай.
На участке госграницы Казахстана с Россией - 30 АПП, при этом для многостороннего сообщения:
в Атырауской области - Курмангазы;
в Западно-Казахстанской - Таскала, Сырым, Аксай;
в Актюбинской - Алимбет, Жайсан;
в Костанайской - Кайрак, Акбалшык;
в Северо-Казахстанской - Жана Жол, Каракога, Кызыл Жар;
в Павлодарской - Урлютобе, Косак, Шарбакты;
в Восточно-Казахстанской - Ауыл, Убе, Жезкент.
Для двустороннего сообщения:
в Западно-Казахстанской области - Жаныбек, Орда, Шаган;
в Актюбинской - Карашатау;
в Костанайской - Кондыбай, Желкуар, Аят, Убаган;
в Северо-Казахстанской - Бидаик;
в Павлодарской - Амангельды, Найза;
в Восточно-Казахстанской области - Байтанат, Коянбай.
На казахстанско-узбекском участке государственной границы действуют пять АПП многостороннего сообщения: в Мангистауской области - Тажен, в Южно-Казахстанской - Жибек Жолы, имени Б.Конысбаева, Капланбек, Казыгурт - и один двустороннего: в Южно-Казахстанской области - Атамекен.
На участке государственной границы Казахстана с Туркменистаном для многостороннего сообщения открыт в Мангистауской области пункт пропуска Темирбаба.
Транзитные перевозки. На долю республиканского автотранспорта в транзитном сообщении через Республику Казахстан в настоящее время приходится около 2 %. Тем не менее, у этого вида транспорта есть своя постоянная сфера на евразийском рынке перевозок (скоростная доставка срочных, особо ценных грузов, приграничное сообщение и другие), которая сохранится и в дальнейшем.
В настоящее время и на перспективу международные перевозки осуществляются по шести основным маршрутам, по которым распределение транзитных грузопотоков представлено в таблице 4.

Таблица 4. Распределение транзитных грузопотоков по автодорожным коридорам Казахстана¹

Номер коридора	Маршрут	Доля транзитных грузопотоков, в % (2009 год)
1	Граница Узбекистана - Шымкент - Тараз - Бишкек - Алматы - Хоргос - граница Китая	97,4
2	Граница Узбекистана - Шымкент - Кызылорда - Актобе - Уральск - граница Российской Федерации	23,0
3	Алматы - Караганда - Астана - Петропавловск	13,2
4	Граница Российской Федерации - Атырау - Бейнеу - Актау - граница Туркменистана	3,1
5	Граница Российской Федерации - Павлодар - Семипалатинск - Майкапшагай - граница Китая	2,1
6	Астана - Костанай - граница Российской Федерации	0,8

____________________
¹1-й и 2-й коридор совпадают на участке от границы с Узбекистаном до Шымкента. В связи с этим объем перевозок по данному участку включен в объемы транзитных грузопотоков по двум коридорам.

Протяженность шести указанных выше основных маршрутов составляет 8,3 тыс. км, или 64 % от общей длины транзитных коридоров. На большей части протяженности (94 %) имеется асфальтобетонное и черногравийное покрытие, грунтовые разрывы только на одном маршруте (четвертом). Однако технико-эксплуатационные характеристики (ровность и прочность) неудовлетворительны на большей части маршрутов. Крайне низок уровень объектов придорожной инфраструктуры (станции технического обслуживания, автозаправочные станции, пункты питания и отдыха). Не гарантирована также заправка автотранспортных средств качественным топливом.
Транзитные перевозки происходят преимущественно между республиками Средней Азии, Россией, Китаем. Основной объем автотранспортного транзита (порядка 86 %) формируется в Китае. Значительно меньше доля республик ЦА (примерно 3,8 %) и России (4,6 %). Удельный вес остальных стран в транзитных перевозках составляет около 6,3 %.
Наибольшую долю транзита составляют перевозки товаров народного потребления (39,5 % в натуральном и 44,6 % в стоимостном выражении), машин и оборудования (соответственно 12,4 % и 32,6 %), металлических изделий (10,5 % и 3,3 % соответственно). Доля данных групп грузов с каждым годом увеличивается. В то же время в 2007-2008 годы наблюдалось сокращение объемов транзитных перевозок химической продукции, пластмасс и резиновых изделий.
Проблемы и ограничения. Главная проблема отрасли - прогрессирующая потеря несущей способности дорожных покрытий. Большая часть дорог республики (86 %) была запроектирована и построена в 60 - 80 годах прошлого века по нормативным требованиям того периода, когда допустимая нагрузка на ось не превышала 6 тонн.
Состояние 46 % дорог местного значения оценивается как неудовлетворительное против 30 % по дорогам республиканского значения, что свидетельствует о приоритетности последних. Однако, именно местная сеть дорог значительно расширяет возможности трудоустройства населения, а ее отсутствие имеет крайне негативный социальный эффект, являясь одной из причин безработицы в сельской местности и порождая у населения чувство оторванности от цивилизации. В тех странах, где сеть автомобильных дорог не получила должного развития, стоимость предоставления населению гарантированных государством социальных услуг в 2-3 раза выше, чем в странах с развитой инфраструктурой.
Оценивая процесс интеграции автотранспортного комплекса Казахстана в евроазиатскую транспортную систему можно констатировать, что его транзитный потенциал пока используется в минимальном объеме - в основном при обеспечении торгово-экономических связей между странами региона (региональный транзит).
Регионами с наибольшими ограничениями в автомобильной транспортной инфраструктуре являются: Кызылординская область, где плотность автомобильных дорог с твердым покрытием составляет 39 % от республиканского уровня, Мангистауская область - 43 %, Актюбинская область - 55 %, Атырауская область - 61 %.
В Алматы основным транспортным ограничением города является крайне высокая перегруженность городских автомагистралей, спроектированных в советский период и не рассчитанных на существующий транспортный поток (только по официальным данным в городе зарегистрировано более 510,2 тыс. автомашин).
В Астане основным недостатком транспортной инфраструктуры города является высокий удельный вес дорог, находящихся в неудовлетворительном состоянии и слабая пропускная способность дорожной сети. С учетом иногороднего транспорта в Астане насчитывается около 196,6 тыс. автомобилей, которые выезжают на улицы, построенные по типовым проектам советского времени, что создает существенные транспортные ограничения для предприятий и населения города.
Инфраструктура воздушного транспорта. В сфере гражданской авиации основной проблемой является устаревший парк региональных воздушных судов, не соответствующих стандартам Международной организации гражданской авиации (ИКАО), дефицит авиационного персонала, особенно летного состава.
В настоящее время в Республике Казахстан действуют 20 аэропортов, из которых к международным полетам допущены 15 аэропортов, из них 9 - соответствуют международным требованиям ИКАО и категорированы: по III категории - аэродромы городов Астана и Алматы, по II-ой категории - аэропорт г. Атырау и по I-ой категории - аэродромы гг. Павлодар, Шымкент, Караганда, Жезказган, Актобе и Усть-Кеменогорск.
Основной проблемой в аэропортах гг. Семей, Кызылорда, Костанай, Талдыкорган, Кокчетав, Тараз, Петропавловск является необходимость реконструкции взлетно-посадочных полос, в аэропорту г. Атырау - строительство пассажирского и грузового терминалов.

Инфраструктура транспортировки нефти и газа.
Ключевые задачи. Инфраструктура транспортировки нефти и газа Казахстана используется для решения следующих задач:
экспорта нефти и газа на внешние рынки;
перемещения сырья с месторождений до нефте- и газоперерабатывающих заводов и доставки газа для потребителей внутри страны;
доставки импортируемой нефти и газа на предприятия и регионы, не обеспеченные собственным сырьем;
транзита нефти и газа по территории республики между другими странами.
Нефть, нефтепродукты и газ поставляются в Казахстан на внутренний и внешний рынки по системам трубопроводного транспорта, по железной дороге, а также морским и речным транспортом.
Учитывая, что имеющий богатые запасы нефти и газа Казахстан находится в самом центре Евразийского континента, вдали от основных мировых рынков, проблема транспортировки углеводородов в зарубежные страны приобретает ключевое значение. Ожидается, что в 2020 году в Казахстане будет добыто 163,5 млн.тонн нефти, из которых 150 млн.тонн или 91,7 % будет экспортировано. Из прогнозируемого в 2020 году объема товарного природного газа в объеме 39,2 млрд. куб. м 16,2 млрд. куб. м или 41,3 % пойдет на экспорт.
Транспортировка нефти. Нефтепроводная система Казахстана соединяет нефтяные месторождения с нефтеперерабатывающими заводами республики и трубопроводными системами России и Китая с целью экспорта нефти за рубеж. Система состоит из трех нефтепроводных подсистем - Западной, Восточной и "Казахстан-Китай".
Западная подсистема нефтепроводов, начинающаяся на месторождении Каламкас (Мангистауская область), обеспечивает транспортировку нефти до терминалов порта Актау на Каспийском море, НПЗ в г. Атырау и в нефтепроводную систему Российской Федерации (Самара). Эта система связана с нефтепроводами КТК - "Кенкияк - Атырау" и "Кенкияк - Орск". Нефтепровод "Кенкияк - Орск" предназначен для поставки нефти с месторождений Актюбинской области на Орский НПЗ в России. Нефтепровод КТК связывает месторождение Тенгиз с глубоководным терминалом в Южной Озереевке на Черном море.
Восточная подсистема нефтепроводов включает в себя казахстанскую часть трансазиатского нефтепровода "Омск - Павлодар - Шымкент - Туркменабад (Чарджоу)", построенного в советское время для поставок западно-сибирской нефти на НПЗ Казахстана, Узбекистана и Туркменистана. Нефтепровод имеет двухниточный отвод "Каракоин - Кумколь".
Подсистема "Казахстан-Китай" включает в себя нефтепроводы Атасу-Алашанькоу и Кенкияк - Кумколь, которая используя участок Восточной подсистемы Каракоин-Атасу, позволяет экспортировать нефть с месторождений Актюбинской области и Кумколь Кзылординской области в Китай.
Общая протяженность трубопроводов по транспортировке нефти, подчиненных ЗАО "КазТрансОйл", составляет около 7,5 тыс. км.
Экспорт. Ключевую роль трубопроводный транспорт играет в организации экспортных поставок: из 76,5 млн. тонн добытой в 2009 году в Казахстане нефти (включая газовый конденсат) 68,7 млн. тонн или 89,8 % было экспортировано. При этом до 80% казахстанской нефти экспортируется на рынки Европы.
Нефтепроводы. Казахстанская нефть на внешний рынок транспортируется по следующим нефтепроводам:
Атырау - Новороссийск (КТК) 27,5 млн.тонн в 2009 году. Планируется расширение квоты Казахстана в Каспийском трубопроводном консорциуме до 52 млн. тонн;
Атырау - Самара (17,5 млн.тонн) с последующей поставкой через систему АК "Транснефть" на европейский рынок. Нефтепровод Узень-Атырау-Самра обеспечивает транспортировку высоковязкой и высокозастывающей нефти Мангышлака с использованием технологии перекачки с предварительным подогревом в специальных печах, является крупнейшим "горячим" трубопроводом мира;
Кенкияк-Орск - по этому магистральному нефтепроводу под высоким давлением смесь содержащей сероводород нефти Кенкиякского и Жанажольского месторождений Актюбинской области поставляется на Орский НПЗ Оренбургской области России;
Казахстан-Китай идет по маршруту Кенкияк - Кумколь - Каракоин-Атасу - Алашанькоу. По нему в 2009 году было поставлено 7,7 млн.тонн нефти в Китай.
Морской экспорт. Через порт Актау в 2009 году было экспортировано 11,1 млн.тонн. В настоящее время порт Актау является крупнейшим портом в Казахстане, на него приходится значительная часть транспортировки всех нефтеналивных грузов в стране.
Маршруты экспорта:
Актау-Баку. Реализуя политику диверсификации путей нефтяного экспорта, Казахстан присоединился к проекту Баку-Тбилиси-Джейхан (БТД), куда тенгизская нефть поставляется по железной дороге через морской порт Актау, где имеется нефтяной терминал, и далее перевозится танкерами в Баку.
Актау - Махачкала. Комбинированный маршрут из порта Актау танкерами до порта Махачкала, далее по нефтепроводу Махачкала - Новороссийск (или Туапсе).
Актау - Нека. Из порта Актау танкерами до порта Нека (Иран), далее на иранские НПЗ по схеме замещения иранской нефтью в портах Персидского залива.
По железной дороге. В 2009 году 4 млн.тонн сырой нефти было транспортировано по железной дороге транзитом через Россию на НПЗ стран Европы и в порты Балтийского моря (Вентспилс, Бутинге, Приморск).
Импорт. Исторически два из трех нефтеперерабатывающих завода республики были построены с учетом поставок российской нефти, в связи с чем Павлодарский НПЗ полностью работает на российской нефти, а Шымкентский НПЗ перерабатывает до 50 % российской нефти. Для поставки нефти из России на эти заводы задействованы нефтепроводы Омск-Павлодар и Павлодар-Шымкент. Западно-сибирская нефть по этому нефтепроводу поставляется также на наливную железнодорожную платформу Атасу в основном с использованием схемы ее замещения казахстанской нефтью в Самаре.
На территории республики в настоящее время находятся неиспользуемые нефтепродуктопроводы: по маршруту граница России-Петропавловск-Кокшетау-Астана, доставлявшие нефтепродукты с Омского НПЗ потребителям Северо-Казахстанского и Акмолинского областей; по маршруту граница России-Травники-Аманкарагай, доставлявшие нефтепродукты из заводов Башкирии потребителям Костанайской области.
Транзит. В 2009 году 1,5 млн.тонн транзитной российской нефти было направлено в Китай по нефтепроводам Омск-Павлодар-Атасу-Алашанькоу.
Проблемные вопросы. Самой большой внутренней проблемой инфраструктуры транспорта нефти в республике является отсутствие возможности обеспечить загрузку отечественных НПЗ собственной нефтью. Зависимость работы Павлодарского НПЗ от поставок российской нефти сохраняется, в то же время экономически нерентабельно строить нефтепровод из Западного региона Казахстана в сторону Павлодарского завода.
С учетом нарастания перспективных объемов экспорта нефти актуальным является вопрос формирования оптимальной многовекторной структуры экспортных маршрутов, обеспечивающей возможность диверсификации рынков сбыта сырья, гибкости в плане оптимальной загрузки, максимальной эффективности использования нефтегазотранспортных систем и создания благоприятных тарифных условий для казахстанских экспортеров нефти и газа.
Газ. Сформировавшаяся еще в советские времена газотранспортная система Казахстана в основном выполняет транзитные функции, соединяя газодобывающие районы Центральной Азии с системой газоснабжения России, и частично используется для обеспечения газа внутренних потребителей. В настоящее время, в связи с отказом России покупать газ у Туркмении транзит через магистральные газопроводы страны сократился в 1,8 раза - с 121,6 млн. тонн (2005 год) до 67,8 млн. тонн (2009 год).
Магистральные газопроводы. Транспортной основой газовой отрасли страны являются транзитные магистральные газопроводы, проходящие по территории восьми областей Казахстана, общая протяженность которых составляет более 10 тыс. км:
Средняя Азия - Центр (САЦ) - пятиниточная транзитная газопроводная система общей протяженностью 5 тыс. км;
Макат - Северный Кавказ - соединяет систему САЦ с Кавказом;
Окарем - Бейнеу - соединяет САЦ с западными районами Туркменистана;
Бухара - Урал - двухниточный газопровод протяженностью 1278 км;
Жанажол - Октябрьск - Актобе - подключен к северной части системы "Бухара - Урал";
Карталы - Рудный - Костанай - также соединен с системой "Бухара - Урал";
Газли - Ташкент - Бишкек - Алматы - проходит по территории Алматинской, Жамбылской и Южно-Казахстанской областей;
Союз - заходит на северо-западе на территорию Казахстана из России;
Оренбург - Новопсковск, к которому отдельной веткой подсоединено месторождение Карачаганак;
Казахстан - Китай, газопровод введен на первом этапе реализации крупнейшего международного проекта строительства трансграничного газопровода "Туркменистан-Узбекистан-Казахстан-Китай". Помимо транзита и экспорта газа возможности этого газопровода (путем строительства отводов на участке его прохождения через территорию 3-х областей (Жамбылская, Южно-Казахстанская, Алматинская) будут использованы для газификации близлежащих населенных пунктов.
В рамках второго этапа этого проекта ведется строительство газопровода Бейнеу - Бозой - Акбулак, реализация которого осуществляется с целью обеспечения энергетической безопасности южных регионов страны. С вводом его в эксплуатацию объемы подачи газа из западного региона увеличатся в 5 раз по Кызылординской области, в 2,5 раза - по Южно-Казахстанской области, в 3 раза - по Жамбылской области, в 4,4 раза - по Алматинской области и г. Алматы.
Газохранилища. Обязательными элементами в работе газопроводной системы для поддержания режима работы газовых трубопроводов и распределительных газопроводов, особенно в регионах с резко континентальным климатом, являются подземные хранилища газа (ПХГ): "Бозой" (Мангистауская область), "Акыртобе" (Жамбылская область), "Полторацкое" (Южно-Казахстанская область).
Однако функционирующие в рамках газотранспортной системы три ПХГ технологически практически не связаны между собой и не оказывают существенного регулирующего влияния на работу всей газотранспортной системы из-за территориальной разобщенности газопроводов.
Проблемные вопросы. Так же как в случае с нефтепроводами при наличии в республике больших запасов сырья газотранспортная сеть не обеспечивает его доставку во все регионы страны. Магистральные газопроводы, проложенные на территории республики, изначально были ориентированы на транзитные цели, технологически не связаны между собой, что не позволяет перекачивать производимый на газоперерабатывающих предприятиях в западном регионе дешевый газ в южные, северные и восточные области страны. Если вопрос газоснабжения южного Казахстана будет в основном решен после полного запуска на проектную мощность газопровода Казахстан-Китай, то проблемы обеспечения газом северных (за исключением Костанайской области) и восточных регионов остаются открытыми.
На сегодняшний день около 40 % распределительных газопроводов находятся в предаварийном состоянии. При этом более 25 % оборудования и трубопроводов эксплуатируются более 35 лет при нормативных сроках эксплуатации стальных труб 25 лет. Более того, ускоренный износ газопроводов происходит из-за того, что около 40 % протяженности газопроводов эксплуатируются без системы электрохимзащиты. Требует ремонта или замены половина газорегуляторных пунктов и треть шкафных распределительных пунктов. Преобладающая часть сооружений подземных газохранилищ "Бозой" и "Полторацкое" имеет износ 65-75 %, на ПХГ "Акыртобе" - 30-35 %.

Энергетическая инфраструктура.
Состояние отрасли. На 1 января 2010 года общая установленная мощность электростанций Казахстана составляет 19127 МВт. Доля тепловых электростанций в общем производстве электроэнергии составляет 87 %, ГЭС и других источников возобновляемой энергии - 13 %. При этом действующие ТЭС потребляют 65 % общего объема поставок угля.
В 2009 году введено 105 МВт новых генерирующих мощностей, включая: Жанажольская ГТЭС АО "СНПС-Актобемунайгаз" - 33,8 МВт; Каратальская ГЭС-3 - 4,4 МВт; ГРЭС "Корпорации Казахмыс" - 55 МВт; Экибастузская ТЭЦ - 12 МВт.
Для покрытия возрастающих потребностей в электроэнергии и снижения зависимости от импорта в южном и западном регионах в 2009 году были введены вторая линия электропередач Север-Юг (ВЛ-500 кВ) и межрегиональная линия электропередач Северный Казахстан-Актюбинская область. В результате ввода второй линии электропередачи Север-Юг, в Южной зоне возник резерв мощности генерации электроэнергии за счет временно выведенной из эксплуатации Жамбылской ГРЭС (мощность 2130 МВт).
За период 2000-2009 годы потребление электроэнергии по Казахстану возросло на 43,3 % и в 2009 году составило 77,9 млрд. кВтч. Производство электроэнергии за этот же период возросло на 52,4 % и в 2009 году составило 78,4 млрд. кВтч (на 2 % ниже уровня 2008 года).
Структура отрасли. В настоящее время электроэнергетика республики имеет следующую организационную структуру, состоящую из экономически независимых образований:
национальная электрическая сеть (АО "КЕGОС"), сформированная на базе системообразующих электрических сетей 220-500-1150 кВ, электрических сетей питающих крупных потребителей, линий выдачи мощности крупных ТЭС и ГЭС;
региональные электросетевые компании (РЭК), содержащие распределительные сети 110 кВ и ниже, и выполняющие функции передачи электроэнергии на региональном уровне;
производители электроэнергии - независимые или интегрированные с крупными промышленными предприятиями электрические станции.
Энергообеспеченность регионов.
Северный и Центральный Казахстан. Здесь находятся крупнейшие месторождения угля и размещены наиболее крупные источники электрической энергии республики. Эти регионы самостоятельно обеспечивают себя электроэнергией и потенциально имеют ее избыток, который может быть предложен на внутренние и внешние рынки электроэнергии. В настоящее время электроэнергия из этого региона экспортируется в Россию, Китай и другие страны.
Южный Казахстан. Регион не располагает достаточными первичными энергетическими ресурсами и его электроэнергетика базируется на привозных углях и импорте газа. Часть потребности в электроэнергии покрывается за счет импорта из республик Средней Азии. Введение Север-Юг (ВЛ-500 кВ) связало Южный регион с энергоисточниками Северного и Центрального Казахстана и обеспечило относительную независимость от импорта энергии из центральноазиатских государств.
Западный Казахстан. Регион часть потребности в электроэнергии покрывает за счет импорта ее из России, при этом он, в отличие от Южного региона, обладает собственными запасами углеводородного топлива. Введение в строй межрегиональной ЛЭП Северный Казахстан-Актюбинская область частично снизило зависимость региона от поставок из России.
Таким образом, несмотря на потенциал по мощности электрических станций северо-востока Казахстана, способный полностью обеспечить собственную потребность республики, при общем положительном балансе выработки и потребления электроэнергии в стране, в силу сложившейся схемы сетей и рыночной конъюнктуры Южный и Западный регионы вынуждены импортировать электроэнергию.
Региональная локализация отрасли. Электроэнергетика страны характеризуется неравномерностью размещения энергетических объектов по всей территории страны. Условно можно выделить три крупные энергетические зоны: Северная, Южная и Западная (указаны в Приложении 17 к Прогнозной схеме).
Северная зона, охватывающая территории Акмолинской, Восточно-Казахстанской, Павлодарской, Карагандинской, Костанайской и Северо-Казахстанской областей, энергетические узлы которых объединены в объединенную энергосистему Севера (ОЭС Севера).
Северная зона наиболее обеспечена топливными ресурсами (углем) и источниками генерации электроэнергии: сосредоточено 72,5 % всех установленных генерирующих энергетических мощностей республики (13,51 млн. кВт).
Наибольший удельный вес в структуре производства электроэнергии зоны занимают Павлодарская (56,6 %) и Карагандинская (20,5 %) области. Наибольший удельный вес в структуре установленной мощности Северной зоны занимает Павлодарская область (59,8 %), где размещены 8022,0 МВт установленной электрической мощности.
Южная зона, включающая территории Алматинской, Жамбылской, Кызылординской и Южно-Казахстанской областей, энергоузлы которых работают параллельно с энергосистемами стран Центральной Азии.
Энергоисточники Южной энергетической зоны только на 60-70 % удовлетворяют потребность региона в электроэнергии. При этом более 80 % сжигаемого на них топлива - привозное, 60 % тепловых электростанций работает на дорогостоящем газомазутном топливе. Значительная доля потребности Южного Казахстана в электрической энергии покрывается за счет поставок природного газа из стран Центральной Азии.
Южная энергетическая зона в энергетическом отношении представлена Южно-Казахстанским и Алматинским энергоузлами. Дефицит электроэнергии в 2009 году составил 6855,2 млн. кВтч. Наибольший удельный вес в структуре как по установленной электрической мощности (43,6 %), так и по выработке электроэнергии (59,5 %) Южной энергетической зоны занимает Алматинская область.
Западная зона охватывает Актюбинскую, Атыраускую, Западно-Казахстанскую и Мангистаускую области. В этой зоне сосредоточено 12,1 % генерирующих мощностей республики. Западно-Казахстанский энергетический узел не имеет физической связи распределительных сетей с общей энергосистемой республики и вынужден покрывать недостаток электроэнергии, импортируя ее из России. Мангистауская, Атырауская и Западно-Казахстанская области объединены общей энергетической сетью, а энергохозяйство Актюбинской области работает изолировано от энергосистемы зоны.
Около 40 % потребности Актюбинской и Западно-Казахстанской областей в электрической энергии обеспечивается за счет поставок из Северной зоны (в Актюбинскую область) и России. Ряд электростанций региона эксплуатируются 35-50 лет, оборудование на них физически и морально устарело.
Электрические сети. Роль системообразующей сети в ЕЭС республики выполняет национальная электрическая сеть напряжением 220-500 кВ (далее - НЭС), которая обеспечивает межгосударственную и межрегиональную передачу электрической энергии, а также выдачу мощности существующих электрических станций. В состав НЭС Казахстана входят 74 электрических подстанции напряжением 35-110-220-500-1150 кВ с установленной мощностью трансформаторов 33697,15 МВА, 310 линий электропередачи напряжением 0,4-1150 кВ. Протяженность по цепям составляет 24,5 тыс. км.
В республике созданы протяженные межсистемные электрические сети напряжением 500-1150 кВ, связывающие ЕЭС Казахстана с ОЭС Урала, ОЭС Сибири и ОЭС Центральной Азии (Узбекистан, Кыргызстан).
Текущее состояние электроэнергетической отрасли республики характеризуется:
высокой степенью концентрации энергопроизводящих мощностей: около 40 % установленной мощности составляют энергоблоки на 500 и 300 МВт, а мощность отдельных станций достигает 4000 МВт;
развитой схемой линий электропередач, где в качестве системообразующих связей выступают ЛЭП напряжением 220, 500, 1150 кВ;
расположением крупных электростанций преимущественно вблизи угольных месторождений, недостаточной (12,1 %) долей гидроэлектростанций в балансе электрических мощностей республики, высокой долей комбинированного способа производства электрической и тепловой энергии для производственных и коммунальных нужд;
единой вертикально организованной системой оперативного диспетчерского управления, осуществляемого Центральным диспетчерским управлением, региональными диспетчерскими центрами, диспетчерскими центрами потребителей электроэнергии.
Проблемы и ограничения. Наиболее серьезной проблемой электроэнергетики республики является высокий износ используемого оборудования, который достигает в тепловых сетях 80 %, в электрических сетях - 65 %, генерирующих источников - 70 %. Около 10 % системообразующих линий электропередач напряжением 220-500 кВ и более 20 % линий более низкого напряжения (0,38-110 кВ) не соответствуют требованиям эксплуатации и требуют срочного ремонта.
По некоторым энергопредприятиям увеличились аварийные отказы энергооборудования и объемы технических потерь в электрических сетях, превысили 15-20 %. Особенно напряженная ситуация складывается в системе централизованного теплоснабжения, где износ сетей и котельного оборудования достиг 80 %, вследствие чего значительно увеличился расход топлива на выработку 1 Гкал тепловой энергии и до 26 % выросли потери.
Другой системной проблемой энергообеспечения республики остается сохраняющаяся зависимость южных и западных регионов от внешних поставок из сопредельных стран.
Наша страна, обладая значительным потенциалом ископаемых энергоресурсов (угля, нефти, газа, урана), в настоящее время занимает одно из последних мест в области энергосбережения на постсоветском пространстве. Если в западных странах потери теплоэнергии составляют 6 %, а электроэнергии - до 10 %, то у нас же этот показатель равен соответственно 30 % и 40 %.
В целом, регионы Казахстана по наличию и масштабам энергоограничений можно сгруппировать по трем категориям:
Области энергообеспеченные, в которых существующие энергоисточники и распределительные мощности полностью обеспечивают потребности экономики и населения региона. К ним относятся Мангистауская и Павлодарская области, располагающие генерирующими мощностями - МАЭК (Мангистауская область) - 915 МВт, Экибастузко-Аксуйский энергоузел (Павлодарская область) - суммарным объемом 7000 МВт.
Области с небольшим дефицитом электроэнергии, в которых недостаток электроэнергии незначителен: Атырауская, Западно-Казахстанская, Северо-Казахстанская, Восточно-Казахстанская области, в которых собственные источники генерации электроэнергии практически полностью покрывают потребности экономики и населения области.
Области высокоэнергодефицитные, в которых существующие энергоисточники и распределительные мощности не обеспечивают потребности экономики и населения региона. К ним относятся Акмолинская, Актюбинская, Алматинская, Жамбылская, Карагандинская, Костанайская, Кызылординская, Южно-Казахстанская области, а также гг. Алматы и Астана.
Наиболее существенные энергоограничения наблюдаются в южных регионах страны - при уровне потребления электроэнергии 15,1 млрд. кВт. ч в год собственная выработка составляет не более 7,6 млрд. кВт. ч.
При этом энергодефицит в Акмолинской, Костанайской областях вызван отсутствием генерирующих мощностей. Недостаток электроэнергии в Карагандинской и Актюбинской областях объясняется наличием в этих регионах развитого энергоемкого промышленного комплекса.
Инфраструктура водообеспечения.
Оценка обеспеченности водными ресурсами. Показатели обеспеченности Казахстана ресурсами поверхностных вод в средний по водности год самые низкие среди соседних стран СНГ (таблица 5). Сопоставление водных ресурсов в годы разной водности с потребностью экономики показывает наличие острого дефицита воды как по отдельным регионам, так и в целом по республике.
Таблица 5. Показатели обеспеченности Казахстана и сопредельных государств ресурсами поверхностных вод

тыс. куб. м в год

Показатели	Государства
	Казахстан	Узбекистан	Кыргызстан	Россия
Водообеспеченность
1 км2 площади	37,6	233	248	248
1 жителя	6,66	7,87	13,9	30,8

На сегодняшний день из общего объема водных ресурсов республики 90 % составляют поверхностные воды, 4-6 % - подземные и 4-5 % - возвратные и сточные.
Водопотребление. В средний по водности год объем водных ресурсов республики составляет 100,5 куб. км. Располагаемый для хозяйственного использования объем водных ресурсов Казахстана оценивается на уровне 46 куб. км. Остальной объем воды идет на экологические, рыбохозяйственные, транспортные, энергетические цели, санитарные попуски в зоне ГЭС, фильтрационные и другие потери.
Среднегодовое потребление воды отраслями экономики снизилось с 35 куб. км в 1990 году до 20 куб. км в 2009 году, в том числе в промышленности - с 4,8 до 2,2 куб. км. При этом 85 % водообеспечения осуществляется за счет поверхностных вод, остальной объем - за счет подземных, морских и сточных вод.
Основной объем используемых водных ресурсов (78 %) приходится на сельскохозяйственный сектор, 16 % - на промышленность, 5 % - на коммунально-бытовые нужды, 1 % - прочие цели.
Поверхностные водные ресурсы определяются стоком постоянно действующих рек и временных водотоков, которых насчитывается свыше 39 тысяч. Наиболее крупные из них реки Иртыш, Или, Есиль, Урал и Сырдарья. Густота гидрографической сети на территории республики весьма неравномерна. Сравнительно густая сеть рек на севере к югу становится реже, центр Казахстана характеризуется слабым развитием речной сети. На крайнем юге и юго-востоке густота речной сети резко возрастает.
Поверхностные водные ресурсы Казахстана оцениваются в 100,5 куб.км., из которых 56,5 куб. км формируются на территории республики и 44 куб. км - за ее пределами, в том числе: из Китая - 18,9 куб. км, Узбекистана - 14,6 куб. км, России - 7,5 куб. км и Кыргызстана - 3 куб. км. За последние 30 лет среднемесячный речной сток Казахстана уменьшился на 20 %, трансграничный - на 10%.
Структура водохозяйственных бассейнов. Территория республики делится на восемь водохозяйственных бассейнов:
Арало-Сырдарьинский;
Балхаш-Алакольский;
Жайык-Каспийский;
Иртышский;
Ишимский;
Нура-Сарысуский;
Тобол-Торгайский;
Шу-Таласский.
Подземные водные ресурсы. В Казахстане разведано 1282 месторождения подземных вод различного целевого назначения. Суммарная величина прогнозных ресурсов подземных вод в целом по республике составляет 64278,5 млн. куб. м в год, разведанных эксплуатационных запасов - 15,6 млн. куб. м в год или около 25 % от величины прогнозных ресурсов с минерализацией до 10 г/дм³ и 38,5 % от количества прогнозных ресурсов с минерализацией до 1 г/дм³.
Среди разведанных запасов пресные воды составляют 88 % от их общего количества. Доля подземных вод в хозяйственно-питьевом водоснабжении всех городов страны составляет 54 %.
Региональная локализация запасов. Основные ресурсы пресных подземных вод (59 %) сосредоточены на юге - в пределах Алматинской, Жамбылской, Кызылординской и Южно-Казахстанской областей. Дефицит ресурсов пресных подземных вод отмечается в Атырауской, Северо-Казахстанской, Мангистауской, Костанайской и Акмолинской областях.
Состав инфраструктуры водообеспечения. Действующая в республике инфраструктура воодообеспечения включает в себя четыре основных элемента:
магистральные водоводы;
водоводы местного значения;
каналы;
водохранилища.
Водоводы республиканского значения:
Канал Иртыш-Караганда имени К. Сатпаева - для водообеспечения Караганда-Темиртауского промрайона с пропускной способностью канала от 76 куб. м. в секунду в голове до 13 куб. м. в секунду в конце.
Водовод Астрахань-Мангышлак - протяженностью 1041 км с забором волжской воды из протоки Кигач для подачи 94,9 млн. куб. м. в год воды для обеспечения нефтяных месторождений и нужд сельского хозяйства Атырауской и Мангистауской областей. В настоящее время по нему осуществляется подача воды в объеме 30-35 млн. куб. м. в год.
Кокшетауский промышленный водопровод для подачи воды из Сергеевского водохранилища на р. Есиль в Северо-Казахстанской области в г. Кокшетау и Боровскую курортную зону.
Водовод для подачи воды из канала имени Сатпаева в Вячеславское водохранилище для повышения водообеспеченности г. Астана.
Водоводы местного значения: Всего имеется 48 водоводов общей протяженностью 18 800 км.
Наиболее крупными из них являются:
Большой Алматинский канал (БАК) в бассейне р. Или;
Арысский магистральный канал - в бассейне р. Сырдарья;
Туркестанский магистральный канал - в бассейне р. Сырдарья;
магистральный канал Урало-Кушумской оросительно-обводнительной системы - в бассейне р. Урал;
магистральный канал Жанибекской оросительно-обводнительной системы - в бассейне р. Урал.
Водохранилища. Всего на территории Республики Казахстан имеется 439 водохранилищ общей емкостью 84,2 куб. км.
Наиболее крупными из них являются:
Бухтарминское водохранилище на р. Иртыш (объем - 49,6 куб. км);
Капшагайское водохранилище на р. Или (28,1 куб. км);
Шардаринское водохранилище на р. Сырдарья (5,2 куб. км);
Сергеевское водохранилище на р. Ишим (0,7 куб. км);
Каратомарское водохранилище на р. Тобол (0,6 куб. км).
Обеспеченность водой и инфраструктурой водоснабжения в разрезе регионов. Водоснабжение городов, поселков и отдельных промышленных предприятий осуществляется за счет использования подземных и поверхностных вод.
Использование поверхностных вод. На использование поверхностных вод базируется водопотребление городов и поселков Атырауской, Северо-Казахстанской, Павлодарской областей, городов Астана и Степногорск.
Использование подземных вод. Подземные воды преобладают в Алматинской, Восточно-Казахстанской, Жамбылской, Западно-Казахстанской, Южно-Казахстанской, Актюбинской областях и г. Алматы.
Обеспеченные регионы. Инфраструктура водообеспечения наиболее развита в областях, где ощущается дефицит подземных источников и водопотребление базируется на поверхностных водах. Данные регионы для поддержания функционирования промышленности и обеспечения потребностей населения и коммунально-бытового сектора нуждаются в инфраструктуре для доставки воды от источников поверхностных и подземных вод.
По степени развития инфраструктуры водоснабжения области можно разделить на три группы: высокообеспеченные, среднеобеспеченные и низкообеспеченные.
Высокообеспеченные регионы:
В Кызылординской области действуют 5 групповых водоводов протяженностью 1003,7 км, к которым подключены 93 населенных пункта или 34,7 % из существующих 268 населенных пунктов.
В Северо-Казахстанской области действуют 4 групповых водовода, к которым подключены 290 населенных пункта или 26,4 % из существующих 714 населенных пунктов.
В Атырауской области 7 групповых водоводов с протяженностью 1644,55 км с 27 подключенными населенными пунктами (15,3 %) из 177 населенных пунктов.
В Павлодарской области действуют 2 групповых водовода с общей протяженностью 571,1 км, к которым подключены 50 населенных пунктов или 12 % из 415 населенных пунктов.
В Мангистауской области 3 групповых водовода протяженностью 285,04 км, к которым подключены 6 населенных пунктов или 10 % из существующих 60.
Среднеобеспеченные регионы:
На территории Акмолинской области действуют 3 групповых водовода с общей протяженностью 1467 км, обеспечивающие водой 37 населенных пунктов или 8,9 % из имеющихся 418.
В Алматинской области 6 групповых водоводов, к ним подключены 59 или 7,6 % населенных пунктов из 777.
В Западно-Казахстанской области действуют 2 групповых водовода с общей протяженностью 290,4 км, к которым подключены 31 населенных пунктов или 6,5 % из 478 населенных пунктов.
В Костанайской области действуют 9 групповых водоводов общей протяженностью 1062,15 км, к которым подключены 48 населенных пунктов из 677 или 6,4 % населенных пунктов области.
В Южно-Казахстанской области 7 групповых водоводов протяженностью 501,9 км, к которым подключены 43 населенных пункта или 4,9% из существующих 871 населенных пунктов.
Низкообеспеченные регионы:
В Восточно-Казахстанской области действуют 2 групповых водовода протяженностью 344,24 км, к которым подключены 28 населенных пунктов или 3,4 % из 834.
В Жамбылской области действует групповой водовод Ынтымак с протяженностью 40,42 км, к которому подключены 7 СНП или 1,8 % из расположенных в области 383 населенных пунктов.
В Актюбинской области действует групповой водовод Иргиз-Тельман-Коминтерн протяженностью 56,1 км, к которому подключены 3 населенных пункта или 0,7 % из расположенных в области 418 населенных пунктов.
В Карагандинской области групповые водоводы отсутствуют.
Проблемы водообеспечения и инфраструктуры водоснабжения. Основные проблемы водообеспечения республики обусловлены территориальной неравномерностью размещения источников поверхностных и подземных вод. Наиболее остро проблема водообеспечения в силу ограниченности водных ресурсов стоит в западных регионах республики. Критическая водохозяйственная обстановка сложилась в бассейнах рек Большого и Малого Узени Западно-Казахстанской области из-за невыполнения договорных обязательств по передаче стока из России. Это привело к значительному сокращению площадей лиманного орошения и периодическим экологическим и рыбохозяйственным катастрофам в регионе.
Бассейн реки Есиль также является вододефицитным. Дополнительно к собственным водным ресурсам намечается подача воды из реки Иртыш по водоводу из канала имени К. Сатпаева для удовлетворения нужд коммунального хозяйства и промышленности г. Астана.
Основной проблемой инфраструктуры водоснабжения является ее высокий технический износ, а также необходимость крупных финансовых затрат на ее обслуживание и ремонт.
На сегодняшний день в Казахстане сложилось тревожное положение по обеспечению населения доброкачественной питьевой водой, особенно в сельской местности. Серьезная проблема водоснабжения сельских жителей обусловлена характером расселения населения, которое определяется спецификой сельскохозяйственного труда.
Важным фактором в условиях Казахстана является существенный дефицит пресной воды, как среди поверхностных, так и подземных источников водоснабжения. Организация централизованного водоснабжения на селе встречает определенные трудности, обусловленные рассредоточением населенных пунктов на значительной территории и малым количеством населения в каждом из них, что приводит к удорожанию организации централизованного водоснабжения на селе.
Несмотря на значительное снижение водопотребления, эффективность использования водных ресурсов является низкой во всех водопотребляющих отраслях и, прежде всего, в орошаемом земледелии. При этом из 2,1 млн. га орошаемых земель в республике используется только 1,4 млн. га. Основные потери воды происходят во внутрихозяйственной оросительной сети, а непосредственно на полях потери превышают 40 % подаваемой к контурам хозяйств воды.
Действующая в стране система водообеспечения не отвечает требованиям надежности водоподачи и качества питьевой воды. Вследствие аварийного состояния потери воды в системах централизованного водоснабжения достигают 20-30 % от общего объема водоподачи. В промышленном секторе наблюдается ухудшение технического состояния систем оборотного и повторно-последовательного водоснабжения, увеличение утечек в магистральной и распределительной сети.
Инфраструктура противодействия стихийным бедствиям, авариям и катастрофам.
На качество безопасности жизнедеятельности в стране, а также уровень защиты ее экономического потенциала отрицательное воздействие оказывают негативные последствия многочисленных техногенных факторов и аномальных природных явлений, высокое антропогенное давление на окружающую среду, и безусловно незавершенность построения инфраструктуры противодействия стихийным бедствиям, авариям и катастрофам, которые законодательно отнесенных к угрозам национальной безопасности.
В республике имеется 2700 ледников, 596 моренных и ледниковых озер, 5650 селевых очагов, около 800 очагов лавинообразования, более 120 оползнеопасных участков, 852 участка и территорий, подверженных воздействию паводков. Они угрожают около 12 тысячам объектов хозяйствования и свыше 130 тысячам граждан. В паводкоопасных регионах требуется строительство более 210 км защитных противопаводковых дамб, ремонт и усиление свыше 540 км, дноуглубление и расширение около 350 км русел паводкоопасных рек. На селе-лавино и оползнеопасных участках необходимо строительство 74 инженерно-защитных сооружений.
С точки зрения частоты повторяемости самой распространенной угрозой являются бытовые, производственные и ландшафтные пожары. Ежегодно в республике регистрируется более 19 тысяч бытовых, производственных и природных пожаров, материальный ущерб превышает 4 млрд. тенге, на пожарах гибнут и получают травмы различной степени тяжести свыше 1-ой тысячи граждан.
Однако в настоящее время государственными службами пожаротушения республики защищается только 271 город и населенный пункт, 36 крупных городов обеспечены противопожарной защитой не в полном объеме. В 87 населенных пунктах, с численностью проживающих 5 тысяч и более человек противопожарная служба отсутствует вообще. Хуже всего обстоят дела с защищенностью сельской местности, где более 90 % населенных пунктов находятся за пределами радиуса обслуживания пожарными подразделениями. Для минимальной противопожарной защиты населенных пунктов в республике необходимо строительство 172 пожарных депо дополнительно.
В Казахстане особая опасность землетрясений связана с тем, что значительная часть его территории является сейсмоопасной, на которой проживают более 6 млн. человек, расположено свыше 400 городов и населенных пунктов и сосредоточено 40 % промышленного потенциала.
В этих условиях, наиболее проблемной является сфера сейсмоусиления. По официальным данным в сейсмоопасных регионах требуют капитального ремонта с сейсмоусилением 18071 объект кондоминиума, общей площадью 52 млн. 707 тыс. кв.метров.
Имеются значительные проблемы в противодействии медико-санитарным последствиям дорожно-транспортных происшествий. На каждую тысячу километров наших дорог приходится 108 ДТП в год, из 100 пострадавших на дорогах погибают 26 человек. Для снижения смертности при дорожно-транспортных происшествиях на трассах республиканского значения необходимо создание трассовых пунктов по оказанию экстренной медико-спасательной помощи, в первую очередь на трассе Алматы-Боровое.
Взаимосвязь производственного потенциала и инфраструктурной обеспеченности. Успешное развитие производства любой продукции тесно связано с инфраструктурной обеспеченностью. От того насколько предприятие обеспечено электроэнергией, водой, транспортной инфраструктурой зависит конкурентоспособность производимой продукции.
В большей степени современное производство зависит от обеспеченности электроэнергией, а также от цены на него. В энергодефицитных регионах невозможно создать энергоемкие производства, даже несмотря на наличие сырья, трудовых ресурсов и другие. Ярким примером этого является локализация аллюминевой (высокоэнергоемкой) промышленности - несмотря на то, что все залежи сырья (бокситов) расположены в Костанайской области, само производство базируется в высокоэнергоизбыточной Павлодарской области.
Современное территориальное размещение основных обрабатывающих мощностей страны также соответствует принципу локализации вблизи энергоисточников, способных поставлять крупные объемы электроэнергии по приемлемой цене. Так, энергоемкие предприятия цветной и черной металлургии расположены в соседних с Павлодарской областях - Восточно-Казахстанской и Карагандинской.
В то же время на высокоэнергодефицитном юге Казахстана, несмотря на наличие промышленных объемов отдельных видов полезных ископаемых энергоемкая обрабатывающая промышленность развита гораздо слабее.
Наибольшая зависимость устойчивого развития производства от развитости системы водоводов наблюдается в сельском хозяйстве. Учитывая засушливый климат страны, орошаемое земледелие является единственным путем для получения высоких урожаев овощей и фруктов, особенно в южных регионах страны. В этой связи, восстановление, развитие водообеспечивающей инфраструктуры становится одной из важнейших задач для повышения продовольственной безопасности страны и развития отечественной сельхозперерабатывающей и пищевой промышленности.
Локализация сельского хозяйства наглядно демонстрирует прямую взаимосвязь между водообеспеченностью области и ее вкладом в структуру сельхозпроизводства страны. Так, наибольший удельный вес в этой структуре занимают регионы с развитой системой поливного земледелия - Южный Казахстан, Алматинская область, а также регионы с богатыми водными ресурсами - Северный Казахстан. В вододефицитных регионах сельское хозяйство, особенно растениеводство, представлено весьма незначительно - Атырауская, Мангистауская области, южные районы Актюбинской, Карагандинской областей.
Обеспеченность производства транспортной инфраструктурой является одной из важнейших составляющих в конкурентоспособности производимых товаров и услуг любого предприятия. Учитывая значительные расстояния в стране, промышленности республики необходима четко отлаженная система транспортно-коммуникационного обеспечения процесса производства, включающая в себя доступность беспрепятственного и своевременного подвоза сырья, материалов, персонала, а также вывоза готовой продукции.
В структуре производственных расходов транспортная составляющая наиболее низкая в областях с развитой транспортной инфраструктурой - Акмолинская - 1,4 %, Северо-Казахстанская - 1,9 %, Костанайская - 3,7 %. В то же время, в областях с низким уровнем развития транспортной инфраструктуры, транспортная составляющая в структуре расходов предприятий занимает около 1/3, например, в Кызылординской области она достигает 37,5 %.
Схемы размещения объектов инфраструктуры представлены в Приложении 76-81 к Прогнозной схеме.
2. Демография и трудовой потенциал со схемой сложившейся системы расселения населения.
2.1. Тенденции демографического развития и урбанизации в стране и в разрезе регионов.
В последнее десятилетие демографические процессы, происходящие в стране, имеют положительный характер. На 1 января 2010 года численность населения Республики Казахстан составила 16036,1 тыс. человек, увеличившись по сравнению с 2000 годом на 7,6 % (в абсолютном выражении - на 1134,4 тыс. человек). Анализ компонент динамики изменения численности населения показал, что увеличение численности в 2009 году произошло, в основном, за счет естественного прироста - 96,6 % от общего прироста, миграционного - 3,4 % (указаны в Приложении 18-19 к Прогнозной схеме). Рост численности населения за этот период произошел в большинстве регионов страны, за исключением Костанайской, Северо-Казахстанской, Акмолинской, Восточно-Казахстанской, Павлодарской и Карагандинской областей.
Сокращение численности населения на севере республики за анализируемый период составило 9,4 % или на 234 тыс. человек. В то время как, например, на юге республики население выросло за этот же период на 16 % или на 573 тыс. человек. При этом, северные области теряют население как в результате естественной убыли, так и в результате миграции, главным образом, за пределы Казахстана. В южных областях рост численности населения поддерживается за счет естественного прироста, несмотря на миграционный отток в другие регионы страны.
Численность городского населения республики возросла на 2,5 %, в основном, за счет роста населения в гг. Астана и Алматы. При этом наиболее значительное снижение численности городского населения за указанный период произошло в Кызылординской (на 25,2 %), Костанайской (на 17,9 %), Северо-Казахстанской (на 14,8 %), Восточно-Казахстанской (на 13,2 %) и Алматинской (на 12,6 %) областях. Основная причина снижения численности городского населения в этих областях - придание статуса сельских поселений большому количеству поселков городского типа.
На сегодняшний день процесс урбанизации в Казахстане идет достаточно динамично (о чем свидетельствует рост численности населения в крупных городах), хотя по данным официальной статистики удельный вес городского и сельского населения республики изменяется несущественно. К динамично развивающимся большим городам Казахстана (помимо гг. Алматы и Астана) относятся Караганда, Шымкент, Атырау, Тараз, Уральск, Усть-Каменогорск.
В 1989 году уровень урбанизации в Казахстане составлял 56,7 %. В республике на тот период насчитывалось 84 города, из них только 2 города (Алматы и Караганда) имели численность населения более 500 тыс. человек. В общей сложности в 1989 году число больших городов (с численностью населения свыше 100 тыс. человек) составляло 21 город или 25 % городов Казахстана, в них проживало 62,3 % городского населения Казахстана.
В 2009 году к крупным городам Казахстана (с численностью населения более 500 тыс. человек) относятся города Астана и Шымкент. В г. Караганда за рассматриваемый период произошло сокращение численности с 507,3 тыс. человек в 1989 году до 465,6 тыс. человек в 2009 году. Таким образом, этот город перешел из разряда крупных в большие. Город Алматы с 1982 года остается единственным городом - мегаполисом с населением более 1 млн. человек согласно официальной статистики (неофициальная статистика указывает на численность в 2,2 млн. человек).
В 2009 году число больших городов (с численностью населения свыше 100 тыс. человек) в Казахстане по сравнению с 1989 годом (перепись населения) не изменилось, изменилось только содержание - г. Жезказган из-за сокращения численности населения перешел в категорию с меньшей численностью населения городов, и наоборот, г. Туркестан перешел в категорию больших городов. В настоящее время в больших и крупных городах проживает 74,5 % городского населения республики.
Уровень урбанизации в Казахстане на начало 2010 года по данным официальной статистики составил 53,7 % и по сравнению с 1989 годом сократился. Это в определенной степени связано с эмиграцией за пределы Казахстана (особенно из городов в северных и северо-восточных областях страны) в начале 1990-х годов, процессом снижения рождаемости в городах, но главным образом это было обусловлено проведенными в 2007 году изменениями в административно-территориальном устройстве, когда исчезло понятие поселков городского типа (ПГТ) и они были автоматически переведены в число сельских поселений.
Численность сельского населения республики за последние 10 лет возросла на 924,5 тыс. человек или на 14,2 %. Самые высокие темпы роста сельского населения наблюдались в Мангистауской (308,1 %), Кызылординской (176,9 %) и Атырауской (141,1 %) областях.
Структура населения Республики Казахстан по основным возрастным группам за 2000-2009 годы существенно изменилась. Несмотря на повышение показателей рождаемости в стране, численность населения моложе трудоспособного возраста за этот период сократилась на 8,7 %.
Самый высокий удельный вес населения моложе трудоспособного возраста наблюдается в Южно-Казахстанской (33,0 %), Кызылординской (31,0 %), Мангистауской (30,4 %), Атырауской (28,5 %) и Жамбылской (28,3 %) областях.

Рисунок 1. Половозрастная структура населения РК на начало 2010 года
См. бумажный вариант

В течение предыдущих 10 лет значительно возросла доля лиц в возрасте 65 и старше от 6,7 % до 7,5 %. По шкале демографического старения ООН наша страна находится на пороге старости, т. е. усиливается тенденция старения населения. Старение населения идет "снизу", что является результатом снижения численности детей. Данный процесс особенно характерен для северных, восточных и центральных областей республики: Костанайская (10,8 %), Северо-Казахстанская (10,6 %), Восточно-Казахстанская (10,0 %), Карагандинская (9,3 %), Акмолинская (9,1 %) и Павлодарская (9,0 %).

Рисунок 2. Ранжирование регионов по показателю средней ожидаемой продолжительности жизни на начало 2010 года

См. бумажный вариант

За 2009 год ожидаемая продолжительность жизни составила в целом по стране 68,6 лет и по сравнению с 2000 годом увеличилась на 3,1 года. В разрезе регионов самые высокие показатели средней ожидаемой продолжительности жизни наблюдаются в гг. Астана (75,74 лет) и Алматы (72,24 лет), а самые низкие - в Акмолинской (66,21 лет) и Карагандинской (66,87 лет) областях. Низкая средняя ожидаемая продолжительность жизни в данных регионах объясняется высокими показателями смертности населения в трудоспособном возрасте.

2.2. Основные тенденции и факторы внутренней миграции
За анализируемый период в Казахстане отмечается ускорение темпов и ежегодное увеличение потоков внутренней миграции: если в 2000 году он составил 276,7 тыс. человек, в 2005 году - 298,6 тыс. человек, то в 2009 году - уже 364,8 тыс.человек. К настоящему времени численность внутренних мигрантов стабилизировалась в среднем на уровне около 330 тыс. человек в год.
Однако официальная статистика отражает только зарегистрированных в местных органах юстиции внутренних мигрантов. По оценкам различных экспертов реальные масштабы внутренней миграции в Казахстане превышают данные статистики как минимум в 2 раза.
Начало массового неуправляемого переселения сельских жителей в города пришлось на 1991-1992 годы в связи с переходом на рыночные отношения и разрушением прежних форм хозяйствования и централизованных механизмов государственного снабжения сельхозтехникой, ГСМ, семенами итак далее.
С 1996 года усилился миграционный приток в города экологических беженцев из Приаралья. Помимо этого на историческую родину стали возвращаться этнические казахи из разных стран мира. Однако самым существенным фактором последних лет стало принятие закона о частной собственности на землю, приведшее к обезземеливанию сельских жителей и массовому исходу населения из сел.
При этом приток населения из других регионов в города страны носит бессистемный характер и осуществляется без учета возможностей имеющейся социальной, инженерной инфраструктуры и рынка труда.
Несогласованные действия местных исполнительных органов г. Алматы и Алматинской области в регулировании земельных вопросов стали одной из причин незаконного массового заселения окраин и пригородов г. Алматы. В целом тенденция скопления больших масс нетрудоустроенных, социально обездоленных людей чревато маргинализацией значительных слоев населения города и дальнейшим ухудшением криминогенной обстановки.
В результате акимат г. Алматы был вынужден ввести ограничивающие меры в части изменения режима регистрации в соответствии с нормами жилой площади в расчете на одного проживающего.
Сокращение численности населения в Акмолинской, Карагандинской, Костанайской, Павлодарской, Северо-Казахстанской, Восточно-Казахстанской областях в 2000-2009 годы в основном происходило за счет высокого миграционного оттока.

Рисунок 3. Внутренняя миграция населения за 2009 г.

См. бумажный вариант

Основную массу миграционного прироста в г. Алматы и Алматинскую область составляют мигранты с Южно-Казахстанской (39,9 % от общего межрегионального прироста), Жамбылской (27,2 %), Восточно-Казахстанской (21,4 %) и Кызылординской (9,3 %) областей.
По результатам социологического исследования регионами наибольшей концентрации межрегиональной миграции являются Атырауская (59 %), Акмолинская (57 %), Мангистауская (53 %) области, где более половины респондентов прибыли из других регионов. Таким образом, наиболее мощными миграционными потоками по притоку населения являются два наиболее крупных города (Алматы и Астана), нефтяные области республики (Атырауская и Мангистауская области) и Акмолинская область с крупной курортной зоной Бурабай:
1. В Астану из Акмолинской, Южно-Казахстанской, Жамбылской областей и г. Алматы;
2. В Алматы из Алматинской, Южно-Казахстанской и Жамбылской областей;
3. В Атыраускую область из Западно-Казахстанской, Актюбинской и Южно-Казахстанской областей;
4. В Акмолинскую область преимущественно из Северо-Казахстанской области;
5. В Мангистаускую область из г. Алматы, Жамбылской и Южно-Казахстанской областей.
Внутрирегиональные миграционные процессы по официальным данным статистики свидетельствуют о снижении интенсивности коэффициентов миграционной убыли сельского населения (с 6,3 на 1000 населения в 2000 году до 4,6 в 2009 году) в города в целом по республике. Динамика коэффициентов интенсивности международного и межрегионального миграционного сальдо показывает, что в городской и сельской местности увеличился миграционный прирост. Увеличение миграционного потока в сельскую местность может быть связано также с тем, что предприятия нефтегазового комплекса находятся на территории сельской местности.
Корреляционный анализ, по данным социологического исследования, показывает, что сальдо миграции очень сильно связано с такими показателями как ВРП, инвестиции в основной капитал, средняя зарплата, структура занятости. В частности, чем выше валовой региональный продукт (а он наиболее высок в гг. Алматы и Астана, в Мангистауской и Атырауской областях), тем выше сальдо межрегиональной миграции (r=0,616**), то есть в эти регионы приток будет больше, а отток меньше.
Инвестиции в основной капитал наиболее сильно влияют внутри региона на поток из сельской в городскую местность (r=0,936**), что, возможно связано и с большим притоком сельского населения на инфраструктурные проекты в городской местности.
Возможность занятости в сфере услуг является основным притягательным моментом для мигрантов, это подтверждается высокой корреляцией между сальдо межрегиональной миграции (r=0,825**) и долей занятости в услугах и, так же как и долей занятых в промышленности (r=0,394*).
По результатам социологического опроса выявились причины, по которым происходит внутреннее движение населения. Главным образом это - отсутствие работы (50 %), семейные обстоятельства (25 %), низкая зарплата (20 %), получение образования (14 %), отсутствие карьерного и профессионального роста (10 %).
В Казахстане общая миграционная политика государства связана в первую очередь с вопросами внешней миграции. При этом процессы внутренней миграции в настоящее время развиваются стихийно, не отслеживаются и не регулируются на государственном уровне.

2.3. Характеристика основных индикаторов рынка труда в стране и в разрезе регионов
Под влиянием демографических изменений соотношение вступающих в трудоспособный возраст и выходящих из него существенно изменило структуру населения. В 2009 году численность экономически активного населения Казахстана составила 8457,9 тыс. человек (70,7 % от численности населения республики в возрасте 15 лет и старше). За анализируемый период (2000-2009 годы) численность экономически активного населения увеличилась на 19 %, а занятого - на 27,5 %, составив в 2009 годы 8457,9 и 7903,4 тыс. человек соответственно. За 2000-2009 годы прослеживается увеличение уровня экономической активности и занятости населения, составив в 2009 году 70,7 % и 93,4 % соответственно.
В региональном разрезе высокий прирост абсолютного показателя экономически активного населения характерен для г. Астана (на 104,5 %), Южно-Казахстанской (37,0 %), Мангистауской (36,0 %), Жамбылской областей (34,1 %). В целом, по уровню экономической активности населения лидерами на рынке труда являются Жамбылская (78,0 %), Костанайская (75,3 %), Акмолинская (74,9 %) и Актюбинская (74,0 %) области.
За период 2000-2009 годы в республике было создано 1,8 млн. постоянных рабочих мест. В результате снизился удельный вес безработного и самостоятельно занятого населения с 12,8 % и 43,5 % в 2000 году до 6,6 % и 33,7 % в 2009 году соответственно.
В разрезе регионов самый высокий уровень безработицы наблюдается в г. Алматы (7,7 %) и Мангистауской области (7,1 %).
Значительное сокращение уровня безработицы наблюдается в сельской местности в 2,3 раза - с 13,5 % в 2000 году до 5,9 % в 2009 году, уровень ниже городского показателя (уровень безработицы в городе 7,2 %), при этом уровень самозанятости в сельской местности остается на высоком уровне (50 %).

Рисунок 4. Уровень экономической активности и безработицы в разрезе регионов страны в 2009 года

См. бумажный вариант

Анализируемый период характеризуется значительным перераспределением занятого населения между секторами экономики. В структуре занятых по видам экономической деятельности отмечено уменьшение удельного веса работников, занятых в сельском хозяйстве, промышленности, торговле, транспорте и связи. На протяжении ряда лет увеличивалась доля занятых в строительстве и услугах, составив в 2009 году 7,0 % и 28,8 %.
Несмотря на сокращение доли занятых в сельском хозяйстве, в структуре занятых она остается самой высокой и составляет 29,4 %, в то время как в 29 странах ОЭСР в аграрном секторе занято всего 7,7 %. В региональном разрезе в Северо-Казахстанской (49,4 %), Алматинской (48,2 %) и Южно-Казахстанской (43,6%) областях почти половина всех работающих в экономике занята в сельском хозяйстве.
В Казахстане отмечается низкая доля занятых в обрабатывающей промышленности, если в развитых странах Европы данный показатель находится на уровне 16-25 %, то в Казахстане - всего 7,2 %. В разрезе регионов самая высокая доля занятых в обрабатывающей промышленности характерна для Карагандинской (20,1 %), Павлодарской (12,1 %) областей и г. Алматы (10,3 %).

2.4. Выявление основных проблем на рынке труда
Проблема "скрытой безработицы" или самозанятости остается одним из актуальных вопросов в развитии экономики страны и является одним из основных факторов бедности населения. В Республике Казахстан в 2009 году численность самозанятого населения составила 2664,6 тыс.человек или 33,7 % от занятого населения страны, в том числе в городской местности - 18,7 %, в сельской - 50,0 %. Численность самозанятых на селе соответствует доле самозанятых в аграрном секторе Европы в 40-50-х годах 20 века². Рост самозанятости в сельской местности в условиях мелкотоварного сельского хозяйства не ведет к ощутимому повышению дохода и консервирует бедность³.

Рисунок 5. Ранжирование регионов по уровню самозанятости населения

См. бумажный вариант

____________________
²Доскалиева Б.Б. Оценка основных индикаторов в сфере занятости Казахстана // http://www.rusnauka.com
³Доскалиева Б.Б. Оценка основных индикаторов в сфере занятости Казахстана // http://www.rusnauka.com

Масштаб и качественный состав самозанятых в Казахстане значительно расходится от категории самозанятых в постиндустриальных странах, характеризующийся значительной долей высококвалифицированного труда. Самозанятость в Казахстане - это преимущественно простой сельскохозяйственный труд и связанные с ним распределительные услуги. Высока также доля мелкой торговли, состоящая в основном из "челночников".
Недостаток рабочих технических специальностей вынуждает предприятия привлекать квалифицированные кадры из-за рубежа. В стране структура занятости резко отличается от квалификационной структуры системы подготовки кадров. Так, в сфере услуг трудится значительно большая часть занятых, чем подготавливается в вузах. В то же время, для промышленности выпускается больше специалистов, чем там трудится. В сельском хозяйстве ситуация противоположная: доля новых специалистов для сельского хозяйства значительно отстает от удельного веса занятых в этой сфере. С учетом погодовой накопленной насыщенности специалистами отраслей, а также объемов подготовки кадров за границей, ситуация выглядит несколько более оптимально. Однако, выявленный анализ демонстрирует, что система подготовки кадров с высшим образованием не отвечает квалификационным запросам промышленности, сельского хозяйства, сферы услуг, с одной стороны, и наличие фактической переквалификации кадров, с другой стороны. Выпускаемые специалисты, в значительной мере переквалифицируются, и, как правило, трудятся не по назначению. Избыточная часть подготовленных специалистов поглощается сферой услуг и сельским хозяйством.
Таким образом, основной задачей в части совершенствования системы подготовки кадров с высшим образованием в части ее квалификационной составляющей, является необходимость резкого перелома структуры специальностей в сторону наибольшего соответствия прогнозу занятости, как в целом по Казахстану, так и по отдельным отраслям.
Однако, как видно из таблицы 6, структура подготовки кадров на предстоящее десятилетие предполагается Министерством образования и науки Республики Казахстан практически в неизменном виде.

Таблица 6. Структура подготовки отраслевых специалистов в Республике Казахстан, %

отрасли	2009/10	2010/11	2014/15	2019/20
многопрофильные	40,6	40,6	39,6	39,3
искусство	0,5	0,4	0,5	0,5
сельское хозяйство	2,1	2,2	2,3	2,3
технические отрасли	22,5	23,1	22,8	22,8
гуманитарные науки	5,7	5,7	5,8	5,9
медицина	2,1	2,1	2,2	2,3
педагогические	12,6	12,8	14,8	14,9
экономика и бизнес	11,4	10,1	9,2	9,4
технологии	1,1	1,0	1,0	0,9
право	0,9	0,8	0,7	0,7
услуги	0,5	1,2	1,1	1

Характерны также проблемы так называемой "застывшей" структуры занятости с преобладанием высокого уровня трудоемкости (с концентрацией около 30 % всех занятых) в сельском хозяйстве, что свидетельствует о низких темпах инновационно-технологического развития в экономике. Проблемы молодежной безработицы в городской местности, уровень которой (7,9 % в 2009 году) превышает общую безработицу (7,2 % в 2009 году) в городах также приводят к феномену "ложной урбанизации" и повышению общей социальной напряженности в городах.
Значительное увеличение за 2000-2009 годы (на 12,7 п. п.) уровня экономической активности сельского населения в условиях отсутствия рабочих мест указывает на скрытую (за счет самозанятости) концентрацию сельской бедности.
Проблемы занятости вызваны также недостаточностью новых видов приложения труда вследствие низкой диверсифицированности экономики и неразвитости системы профессионального обучения. Не созданы условия обеспечивающие инвалидам осуществление своих трудовых и профессиональных прав наравне с другими.

2.5. Анализ влияния реализуемых проектов Государственной программы по форсированному индустриально-инновационному развитию Республики Казахстан на 2010-2014 годы на региональные проблемы рынка труда
Общее количество новых рабочих мест в рамках индустриализации в период 2010-2020 годы составит 77797 единиц (таблица 7).

Таблица 7. Количество новых рабочих мест за период 2010-2020 годы в Республике Казахстан в ходе реализации проектов ГПФИИР

№ п/п	Регион	Количество рабочих мест, ед.	Удельный вес, в %	В % к численности безработных в регионе
1	Акмолинская	26834	34,4	89,7
2	Алматинская	10755	13,8	19,1
3	Восточно- Казахстанская	7841	10,0	16,0
4	Межрегиональные проекты	6186	8,2	-
5	Павлодарская	4743	6,0	17,2
6	Костанайская	3504	4,5	10,2
7	Актюбинская	3389	4,3	14,1
8	Жамбылская	2712	3,4	7,2
9	Мангистауская	1968	2,5	13,2
10	Южно- Казахстанская	1847	2,4	2,5
11	Северо- Казахстанская	1734	2,3	-
12	Атырауская	1666	2,2	10,5
13	Кызылординская	1452	1,9	7,1
14	Карагандинская	1375	1,8	3,0
15	г. Алматы	1105	1,5	2,0
16	г. Астана	520	0,6	2,1
17	Западно- Казахстанская	166	0,2	0,8
	Итого	77797	100

Наибольшее количество новых рабочих мест в рамках проектов индустриализации страны создается и будет создано в Акмолинской (89,7 % к численности безработных в регионе), Алматинской (19,1 %), Восточно-Казахстанской (16,0 %) и Павлодарской (17,2 %) областях.
Проекты индустриализации практически не окажут влияния на заметное снижение уровня безработицы в гг. Алматы (2,0%) и Астана (2,1 %), а также Западно-Казахстанской (0,8 %), Карагандинской (3,0 %), Южно-Казахстанской (2,5 %), Кызылординской (7,1 %), Жамбылской (7,2 %) областях.
Наибольшее количество рабочих мест в рамках индустриализации страны планируется создать в горно-металлургической, транспортно-коммуникационной отрасли, а также в машиностроении.
Созданные и предполагаемые к созданию рабочие места в рамках Дорожной карты носят временный характер, также к соискателям вакансий не предъявляются высокие квалификационные требования.
Планируемые в рамках индустриализации новые рабочие места постоянного характера составляют лишь 0,9% от общего количества экономически активного населения страны, что явно недостаточно даже при существующем уровне безработицы. Между тем занятое население создает основной платежеспособный спрос в экономике, что в свою очередь способствует экономическому развитию страны.
2.6. Перспективное изменение основных индикаторов рынка труда в разрезе регионов, профессионально-техническое образование, подготовка и переподготовка кадров.
В течение прогнозируемого периода 2010-2020 годы величина экономически активного населения Казахстана увеличится на 7,5 % и составит к 2020 году 9164,0 тыс.человек (таблица 8).

Таблица 8. Прогнозная динамика численности экономически активного населения Республики Казахстан

тыс. человек

Регионы	2010 г.	2020 г.	Темпы роста 2010-2020 гг., в %
Республика Казахстан	8526,4	9164,0	107,5
Акмолинская	436,5	458,5	105,0
Актюбинская	398,9	409,8	102,7
Алматинская	865,3	874,3	101,0
Атырауская	260,0	267,4	102,8
Восточно- Казахстанская	765,2	767,8	100,3
Жамбылская	578,3	583,6	100,9
Западно- Казахстанская	338,3	353,4	104,5
Карагандинская	741,9	754,8	101,7
Костанайская	546,7	540,2	98,8
Кызылординская	308,1	315,4	102,4
Мангистауская	209,8	220,1	104,9
Павлодарская	435,2	448,0	102,9
Северо- Казахстанская	384,6	397,8	103,4
Южно- Казахстанская	1132,6	1234,0	109,0
г. Астана	389,5	620,9	159,4
г. Алматы	735,4	918,1	124,8

В стране за прогнозируемый период численность занятых возрастет к 2020 году на 9,1 %, а уровень занятости достигнет 95,0 % от численности экономически активного населения. Соответственно уровень безработицы снизится с 6,6 % в 2010 году до 5,0 % в 2020 году. Данная тенденция будет характерна для всех регионов Казахстана, особенно высокие темпы снижения уровня безработицы ожидаются в Актюбинской, Мангистауской, Северо-Казахстанской областях (к 2020 году уровень безработицы составит 4,0 %, 5,1 %, 4,5 % соответственно).
Для более эффективного использования трудового потенциала страны необходимо размещение трудоемких отраслей промышленности и сельского хозяйства в густонаселенных южных регионах страны.
По прогнозной структуре занятости к концу прогнозируемого периода ожидается увеличение удельного веса занятых в сфере услуг с 29,5 % в 2010 году до 32,1 % до 2020 года, и, наоборот, снижение в сельском, лесном и рыбном хозяйстве с 29,4 % до 28,7 % соответственно. Причиной является продолжающийся отток трудоспособного населения из сельской местности. Несмотря на снижение доли занятых в сельском хозяйстве, в северных, южных и западных областях республики будет сохранен высокий удельный вес занятых в данной отрасли (в 2020 году - 31,5 % - 39,8 %). Высокая доля занятых в промышленности будет характерна для Атырауской и Мангистауской областей (порядка 22 %), а также Павлодарской и Восточно-Казахстанской областей (19 %) (указаны в Приложении 20-22 к Прогнозной схеме).
Прогнозные данные занятых по категориям работников (рабочие, служащие) в стране до 2020 года свидетельствуют о продолжающемся сокращении удельного веса рабочих в числе наемных занятых с 47,9 % в 2009 году до 42,5 % в 2020 году. Соответственно удельный вес служащих увеличится с 52,1 % до 57,5 %, что связано с увеличением занятых в сфере услуг: образование, здравоохранение, финансовая деятельность, государственное управление и прочие услуги. Именно в данных отраслях экономики служащие составляют в среднем свыше 70 % от общего количества занятых.
На период до 2020 года структурные изменения будут находиться под действием роста производительности труда, отражающихся в тенденции определенного снижения доли занятых в промышленности, строительстве и сельском хозяйстве, где преобладает удельный вес рабочих (свыше 60-70 %) (указаны в Приложении 23 к Прогнозной схеме).
В разрезе регионов к 2020 году в гг. Астана и Алматы, а также в Жамбылской, Южно-Казахстанской областях ожидаются самые высокие показатели удельного веса служащих (соответственно 70,4 %, 65,4 %, 70,6 %, 67,8 %).
Предстоящие изменения занятости будут определяться преодолением неэффективных форм занятости населения и повышением мобильности рабочей силы.
Для перехода трудовых ресурсов в легальный сектор экономики государством будут созданы дополнительные стимулы, а также будет обеспечен рост числа квалифицированных специалистов среди иммигрантов в рамках государственной квоты привлечения иностранной рабочей силы до 50 %; будут созданы условия для трудоустройства 80 % этнических репатриантов трудоспособного возраста.
Меры по сокращению уровня безработицы в стране:
1. поддержка предпринимательской инициативы граждан, особенно безработных, в частности в таких сферах как производство и переработка сельхозпродукции, социальные и бытовые услуги, общественное питание, транспортные услуги, общестроительные работы, обслуживание и ремонт оргтехники и другие;
2. обеспечение необходимых условий для увеличения рабочих мест на действующих предприятиях, создания новых рабочих мест на восстановленных (реанимированных) предприятиях в регионах, а также на сопутствующих или обслуживающих производствах малого предпринимательства для действующих и создаваемых крупных и средних предприятий;
3. расширение сети технического и профессионального образования в стране, повышение гибкости системы профессионального образования, ее способности быстро реагировать на происходящие изменения в спросе на специалистов различных специальностей путем перепрофилирования с устаревших на новые специальности и другие.
Необходимо разработать новую Программу занятости населения, которую бы отличали системный подход, учитывающий многоуровневую структуру, многофакторный характер и основные закономерности функционирования рынка труда и занятости. Для реализации указанной Программы необходимо предусмотреть решение следующих задач:
совершенствование системы мониторинга и прогнозирования ситуации на рынке труда и информированности населения;
обеспечение квалифицированными трудовыми ресурсами потребностей приоритетных секторов экономики;
совершенствование системы подготовки и переподготовки кадров с учетом потребностей рынка труда;
стимулирование перехода самостоятельно занятого населения в перспективные сферы производства;
оптимизация процессов внутренней и внешней трудовой миграции;
обеспечение социальной защищенности на рынке труда и в сфере занятости.
Актуальной становится проблема скорейшего и масштабного развертывания сети учебных заведений технического и профессионального образования по стране, и в частности, в южных регионах, что необходимо для повышения профессиональной и территориальной мобильности местного населения, которое вынуждено в настоящее время пополнять ряды безработных и малоквалифицированной рабочей силы в крупнейших городах республики.
С целью преодоления возможного дефицита кадров осуществлен прогноз занятости специалистов на уровне их квалификации в соответствии с развитием приоритетных отраслей и реализацией региональных инвестиционных проектов. По данным Министерства труда и социальной защиты населения Республики Казахстан в среднем в год требуется трудовых ресурсов в количестве 57,6 тыс. человек, и самая высокая доля требуемых специальностей - в отраслях промышленности (32,4 %) и сельском хозяйстве (27,3 %). По прогнозным данным Министерства образования и науки Республики Казахстан ежегодный ожидаемый выпуск специалистов высшего образования составит 155,2 тыс. человек, а технического и профессионального образования - 168,5 тыс. человек. В результате потребность в трудовых ресурсах в стране покрывается полностью.
Самая высокая потребность в промышленности ожидается в Атырауской (81,9 % от общего количества потребности в регионе), Мангистауской (70,3 %), Жамбылской (66,8 %), Актюбинской (44,7 %) областях; в строительстве и коммунальном хозяйстве - в Южно-Казахстанской (61,0 %), Восточно-Казахстанской (41,8 %) областях; в здравоохранении высока доля потребности в гг. Астана (52,3 %) и Алматы (49,4 %). Данная потребность будет покрываться ежегодным выпуском специалистов объектами высшего, технического и профессионального образования, а также внутренними трудовыми мигрантами.

Выводы.
Обеспеченность регионов трудовыми ресурсами характеризуется высоким потенциалом в южных и западных регионах, низким особенно в перспективе - в северных и восточных регионах страны из-за постепенного сокращения численности населения в трудоспособном возрасте.
В перспективе необходимо регулировать процессы внутренней миграции для сбалансированной обеспеченности трудовыми ресурсами отдельных регионов страны.
Подготовку специалистов осуществлять в соответствии с прогнозными потребностями рынка труда.
3. Социальная инфраструктура
3.1 Обеспеченность населения объектами образования в разрезе регионов страны
Вопросы обеспечения каждого гражданина нашей республики доступными качественными услугами образования весьма актуальны. На сегодня существуют перечень нерешенных проблем в данной сфере.
На конец 2009 года численность воспитанников дошкольных организаций составила 373,2 тыс. детей, и по сравнению с 2000 годом увеличилась в 2,8 раза⁴. За 2000-2009 годы число дошкольных организаций увеличилось в 4,6 раза, составив в 2009 году 4972 единиц.
Несмотря на увеличение количества детских дошкольных учреждений, в стране наблюдается низкая доля охвата детей детскими дошкольными организациями (в 2009 году показатель составил 38,7 %), особенно в сельской местности. Самая низкая обеспеченность детей дошкольными учреждениями наблюдается в Южно-Казахстанской (14,4 %), Алматинской (21,5 %) областях, а наиболее высокий охват - в Костанайской (90,3 %) и Карагандинской (69,6 %) областях.
_____________________
⁴Здесь и далее данные Министерства образования и науки РК

Рисунок 6. Ранжирование регионов по охвату детей дошкольными детскими организациями в разрезе регионов РК в 2009 года

См. бумажный вариант

Высокая наполняемость в дошкольных организациях в южных и западных регионах связана с высокими темпами роста численности населения, особенно из-за сравнительно высоких показателей рождаемости.
В Казахстане инвестиции на развитие данного уровня с каждым годом увеличиваются, но их доля в ВВП остается незначительной. Так за 2000-2009 годы данный показатель вырос от 0,15 % до 0,86 % соответственно. По регионам страны самые высокие показатели характерны для Южно-Казахстанской (в 2009 году 3,0 % от ВРП), Кызылординской (2,0 %) и Алматинской областей (1,3 %), а самые низкие - Атырауской (0,2 %) и Карагандинской (0,3 %) областей.
В 2009/2010 учебный год функционировало 7576 дневных государственных общеобразовательных школ, подведомственных местным исполнительным органам и МИО, с общей численностью 2491,2 тыс. детей. За анализируемый период число дневных общеобразовательных школ сократилось на 492 единицы, а численность учащихся сократилась на 21,2 % или на 528,3 тыс.учащихся.
В региональном разрезе в г. Астана (3,5 %) и Мангистауской (8,2 %) области наблюдается рост численности учащихся, который связан, в первую очередь, с высоким миграционным притоком, в Южно-Казахстанской области - без изменений, в остальных регионах наблюдается уменьшение контингента: в Северо-Казахстанской области (42 %), Костанайской (41 %), Павлодарской (40 %), Восточно-Казахстанской (39 %), Акмолинской (35 %).
Одним из важнейших показателей, характеризующих степень обеспеченности населения в разрезе регионов общеобразовательными школами, является распределение учащихся по сменам занятий (исходя из задачи достижения полного перехода школьного контингента на односменный режим обучения, указаны в Приложении 24 к Прогнозной схеме).
За анализируемый период удельный вес учащихся в 1 смену снизился с 65,4 % на начало 2000/2001 учебного года до 63,9 % в 2009/2010 учебном году и увеличился удельный вес учащихся во 2 смену с 34 % до 35,5 % соответственно. В разрезе городского и сельского населения структура численности учащихся по сменам изменилась в сторону увеличения удельного веса учащихся во 2 смену в сельской местности.
На начало 2009/2010 учебного года лучшие показатели по доле численности обучающихся в 1 смену наблюдались в Павлодарской (78,6 %), Костанайской (76,4 %) и Северо-Казахстанской областях (75,7 %), худшие - в Мангистауской и Кызылординской областях (55,7 % и 56,0 % соответственно). Самые высокие показатели по доле обучающихся в 3 смену в г. Астана (2,1 %), Мангистауской (2,0 %), в Южно-Казахстанской (1,3 %) областях.
Относительно высокий уровень обеспеченности населения на севере и северо-востоке республики объясняется как более высоким уровнем развития всех отраслей социальной инфраструктуры, достигнутым в советский период, так и значительным оттоком населения из этих регионов в постсоветский период, что снизило нагрузку на сеть школ. По данным Министерства образования и науки Республики Казахстан⁵ за последние годы доля детей, обучающихся во вторую и третью смену увеличивается, несмотря на уменьшение численности учащихся и строительство новых школ, что объясняется увеличением численности детей младших возрастных групп, притоком населения в столицу и другие города, а также нерациональностью размещения новых школ и недостаточными объемами строительства новых школ в стране. В связи с этим становится актуальной разработка новой программы рационального размещения новых школ, расширения или реконструкции действующих школ на базе демографических и градостроительных прогнозов и проектов.
В стране высокая доля малокомплектных школ (МКШ). Так, из всех общеобразовательных школ 56,6 % являются МКШ с контингентом учащихся 405,8 тыс.человек или 16 % от всех учащихся. В региональном разрезе 96,5 % МКШ расположены в сельской местности северо-восточной части страны. Половины МКШ (2052 единиц) расположены в приспособленных зданиях. Для такого типа школ характерны предельно низкая наполняемость и совмещение классов, многопредметность в нагрузке учителя.
В настоящее время в республике функционируют 882 учебных заведения ТиПО (322 профлицеев и 560 колледжей), в них обучается 609 тыс. человек. Подготовка кадров осуществляется по 177 специальностям и 416 квалификациям.
Существующая инфраструктура и материально-техническое оснащение системы ТиПО не обеспечивают качество подготовки кадров.
В 23 районах республики отсутствуют учебные заведения, 31% обучающихся нуждаются в общежитии. За последние три года введены лишь 3 современных учебных заведения. Практически все учебные заведения ТиПО работают с использованием устаревшего оборудования.
Содержание подготовки кадров недостаточно удовлетворяет потребности индустрии. Отсутствуют реальные механизмы привлечения бизнес - структур к подготовке кадров. На рынке труда квалификационные требования к специалистам устарели.
Выводы:
Несмотря на улучшение основных показателей сферы образования существует ряд проблем, требующих решения:
не обеспечен равный доступ к дошкольному образованию, низкий показатель охвата детей в возрасте от 1 до 6 лет дошкольным воспитанием и обучением;
недостаточно развита инфраструктура школьного образования: 201 школа находится в аварийном состоянии, 35,4 % школ расположены в приспособленных зданиях, 70 школ ведут обучение в три смены, капитального ремонта требует 25,1 % школ, дефицит ученических мест составляет около 80 тыс. мест; 82,6 % школ построены до 1990 года; подвоз в республике организован не для всех учащихся, проживающих в населенных пунктах, где отсутствуют школы;
недостаточно развита инфраструктура ТиПО;
отсутствие профессиональных стандартов, разработанных работодателями;
нехватка баз для производственной практики;
не развита независимая оценка профессиональной подготовленности работников;
остается нерешенной важнейшая социальная задача - создание равных возможностей для инвалидов путем обеспечения доступности образования.
____________________
⁵Национальный доклад о состоянии и развитии образования 2008 г., стр.66

3.2. Обеспеченность населения объектами здравоохранения в разрезе регионов страны
В последние годы удалось стабилизировать основные медико-демографические показатели - рождаемость, смертность и среднюю продолжительность жизни. Снижена инфекционная заболеваемость. Однако большая часть параметров состояния здоровья населения страны остается неудовлетворительной. Несмотря на ежегодное увеличение затрат из государственного бюджета на здравоохранение с 54,3 млрд. тенге в 2000 году до 455,1 млрд. тенге в 2009 году, его доля в ВВП остается низкой (на уровне 2,7 % в 2009 году).
Система здравоохранения республики в 2009 году включала в себя 1020 стационарных больничных организаций с общим количеством 121 246 коек; 3521 амбулаторно-поликлиническую организацию.
Показатель обеспеченности населения больничными койками в 2009 году составил 75,6 на 10 тыс. человек населения (указаны в Приложении 25 к Прогнозной схеме). Это несколько выше среднеевропейского показателя, который, по данным ВОЗ, составляет 73,3 на 10 тыс. человек населения. Самый высокий уровень обеспеченности больничными койками среди регионов - в Карагандинской (98,2 койки на 10 тыс.человек населения), Акмолинской (95,4), Восточно-Казахстанской (89,3) и Павлодарской (87,0) областях. Самые низкие показатели наблюдаются в Алматинской (45,1) и Южно-Казахстанской (55,5) областях.
Мощность амбулаторно-поликлинических организаций системы Министерства здравоохранения в 2009 году составила 131,6 посещений на 10 тыс. человек. В региональном разрезе самая высокая обеспеченность амбулаторно-поликлиническими организациями характерна для Акмолинской, Северо-Казахстанской, Костанайской, Павлодарской и Западно-Казахстанской областей, где показатель находился на уровне от 164 до 199 посещений в смену на 10 тыс. человек населения. Самые низкие показатели мощности амбулаторно-поликлинических организаций характерны для Южно-Казахстанской (83,4 на 10 тыс. человек населения), Атырауской (99,1), Кызылординской (94,1) областей и г. Астана (91,4).
За анализируемый период обеспеченность врачами выросла с 33,0 на 10 тыс. человек населения в 2000 году до 37,8 в 2009 году, а обеспеченность специалистами со средним медицинским образованием выросла с 71,8 до 86,4 на 10 тыс. человек населения соответственно. В Казахстане наблюдается дисбаланс медицинских кадров, характеризующийся неравномерным распределением кадрового потенциала по регионам и населенным пунктам. Особенно в сельской местности при хорошей обеспеченности медицинских организаций средним медицинским персоналом остается низкой укомплектованность врачами. Самая низкая обеспеченность врачами наблюдается в Алматинской (21,1 врачей на 10 тыс. человек населения), Костанайской (25,3), Северо-Казахстанской (25,6), Жамбылской (25,7) областях. В Алматинской (57,5 на 10 тыс. человек населения) области также наблюдается самая низкая укомплектованность средним медицинским персоналом. В северных областях низкая обеспеченность врачами объясняется их миграционным оттоком в другие страны, а в южных областях - быстрыми темпами роста численности населения за счет естественного прироста.
Несмотря на высокие усредненные показатели обеспеченности населения медицинским персоналом и коечным фондом, показатель общей заболеваемости населения Казахстана в 2009 году в динамике возрос и составил 60107,7 на 100 тыс. человек населения против 50505,1 в 2000 году. Рост заболеваемости объясняется улучшением выявляемости болезней на ранних стадиях и постепенным улучшением профилактики заболеваний. В региональном разрезе самые высокие показатели характерны для г. Алматы (84461,3 на 100 тыс. человек) и Алматинской области (71778,8 на 100 тыс. человек), а самые низкие показатели - Атырауской (33082,2) и Южно-Казахстанской областях (45570,4).
Показатель младенческой смертности в республике имеет тенденцию к снижению, но остается в целом достаточно высоким по сравнению с другими странами (18,23 на 1000 родившихся в 2009 году). Самые высокие показатели прослеживаются в Кызылординской (24,96), Восточно-Казахстанской (22,72) областях. Основными причинами являются неблагоприятная экологическая ситуация.
Отмечается снижение показателя материнской смертности с 60,9 в 2000 году до 36,8 на 100 тыс. родившихся в 2009 году самые высокие показатели характерны в Атырауской (57,0) и Мангистауской (48,9) областях. Одной из основных причин материнской смертности в республике является низкий индекс здоровья женщин.
Проведение массовых профилактических осмотров детей показало, что каждый второй ребенок болен, и это требует организации профилактической работы, адекватных оздоровительных и реабилитационных мероприятий, в первую очередь на амбулаторно-поликлиническом уровне. К сожалению, здравоохранение сегодня больше направлено на меры лечебного характера, нежели профилактику заболеваний, а само население в недостаточной степени ориентировано на охрану своего здоровья.
В целом, в результате улучшения качества медицинской помощи и повышения ее доступности были достигнуты положительные тенденции в улучшении состояния здоровья населения по ряду инфекционных и других заболеваний. Однако основная часть показателей системы здравоохранения страны остается неудовлетворительной:
наблюдается высокая нехватка амбулаторно-поликлинических организаций в Южно-Казахстанской, Атырауской, Кызылординской областях и г. Астана;
нехватка врачей и среднего медицинского персонала остается одной из самых острых проблем в сфере здравоохранения. Показатель обеспеченности врачебными кадрами в сельской местности в 4 раза меньше чем в городе. Неравномерность в распределении врачебных кадров по регионам Казахстана характеризуется как крайне высокая и составляет от 21,1 (Алматинская область) в некоторых регионах до 74,7 (г. Астана) на 10 тыс. населения;
не созданы равные возможности для обеспечения инвалидам доступа к услугам здравоохранения.

3.3. Доступ к чистой питьевой воде в разрезе регионов
В настоящее время 3849 сельских населенных пунктов не обеспечены качественной и доступной водой с контингентом около 3 млн. человек, в том числе 3206 СНП пользуются децентрализованными системами водообеспечения, 143 СНП пользуются привозной водой (82,9 тыс. человек), 114 СНП требуют реконструкцию и строительство групповых водопроводов, 386 СНП требуют подключения к групповым водопроводам.
В целом, по стране централизованные системы водоснабжения имеются только в 41 % сельских населенных пунктов, а в городской местности показатель составляет 72 %. 133 водопроводов не отвечают санитарным нормам.
В настоящее время в республике работает 49 групповых водоводов, к ним подключено свыше 400 населенных пунктов.
Доступ к питьевой водопроводной воде в среднем по республике имеет 65 % населения - 4,89 млн. человек По отдельным областям он составляет: 38-53 % - в Павлодарской, Костанайской, Актюбинской, 70-88 % - в Алматинской, Акмолинской и Карагандинской.
В отдельных районах отмечается крайне низкий доступ сельского населения к питьевой воде, не превышающий 25-3 5%. К примеру, Майский (5 %), Щербактинский (14 %), Лебяжинский и Иртышский (24 %) районы Павлодарской области; Бескарагайский (17,7 %) район Восточно-Казахстанской области; Казталовский (33 %) район Западно-Казахстанской области.
Мониторинг показывает, что в целом идет сокращение числа сельских жителей, пользующихся привозной водой. Так, если в 2002 году их было 445,2 тыс. человек, то на 1 января 2010 года - 82,9 тыс. человек, то есть уменьшилось на 82,4 %.
Основная причина низкого качества питьевой воды, поступающей из источников централизованного водоснабжения, заключается в загрязнении водоисточников, ухудшении санитарно-эпидемиологической обстановки, изношенности водопроводных сетей, сооружений и устаревших методах очистки.
В рамках отраслевой программы "Питьевая вода" на 2002-2010 годы в целом по республике построено и реконструировано 3389 км водопроводных сетей, улучшено состояние водообеспечения 1151 населенного пункта с численностью населения около 2,1 млн.человек.
Всего за 2002-2009 годы установки водоочистки были смонтированы в 214 поселках. В результате реализации Программы "Питьевые воды" обеспеченность водоснабжением сельских жителей возросла с 17 % в 2006 году до 24 % в 2008 году. Вместе с тем, Программа, несмотря на значительные материальные вложения, не смогла достигнуть цели и обеспечить качественной питьевой водой сельские населенные пункты.

3.4. Анализ перспективного влияния реализации государственных программ в области образования, здравоохранения и водообеспечения на уровень обеспеченности гарантированных государством социальных услуг.
Одним из важнейших принципов разработки Прогнозной схемы является стимулирование развития равной доступности гарантированных государством социальных услуг для населения всех регионов, в том числе услуг в области здравоохранения.
Строительство новых объектов здравоохранения в период до 2020 года ожидается во всех регионах. Несмотря на строительство новых объектов, к 2020 году в Жамбылской, Кызылординской, Северо-Казахстанской, Западно-Казахстанской, Костанайской и Восточно-Казахстанской областях ожидается сокращение общего количества медицинских организаций.
Мощность амбулаторно-поликлинических организаций республики за 2010-2020 годы останется на уровне начала прогнозируемого периода (131,1 в 2020 году). В региональном разрезе самая высокая обеспеченность амбулаторно-поликлиническими организациями будет характерна для Акмолинской (198,4 посещений в смену на 10 тыс. человек населения), Павлодарской (165,1), Костанайской (177,8), Карагандинской (156,8) и Северо-Казахстанской (156,8) областей. Самые низкие показатели мощности амбулаторно-поликлинических организаций будут характерны для Жамбылской (63,4 посещений в смену на 10 тыс. человек населения), Южно-Казахстанской (84,2) областей и г. Астана (75,7).
В целом, перспективное развитие системы здравоохранения, улучшение основных показателей обеспеченности населения услугами здравоохранения будут способствовать снижению социально-значимых заболеваний на 20-30 %, в том числе заболеваемость туберкулезом снизится на 20 %.
Основные показатели работы организаций здравоохранения, оказывающих стационарную помощь (оборот койки, средняя продолжительность пребывания и другие), будут соответствовать международным стандартам эффективности⁶.
____________________
⁶Стратегический план развития Республики Казахстан до 2020 года / Утвержден Указом Президента РК от 1 февраля 2010 года № 922

Основной целью политики в области здравоохранения на период до 2020 года является повышение уровня реальной доступности качественной медицинской помощи для всех слоев населения, приоритетно для сельского населения и улучшение здоровья населения путем создания эффективной системы оказания медицинской помощи населению, включающей усиление профилактической направленности службы первичной медико-санитарной помощи (ПМСП), внедрение скрининговых программ для целевых групп населения (скрининг женщин для выявления рака шейки матки, скрининг целевых групп детей и взрослых на гепатит Б и С).
Вместе с тем, новое строительство объектов здравоохранения необходимо осуществлять в агломерационном поясе и в перспективных сельских населенных пунктах (где наблюдается низкая обеспеченность медицинскими организациями или объект здравоохранения находится в аварийном здании).
Удельный вес врачей общей практики от общего количества специалистов постепенно будет увеличиваться и составит в 2015 году 30 % (2009 год - 25,4 %).
Число посещений к врачам амбулаторно-поликлинических организаций на 1 жителя увеличится с 6,7 в 2009 году до 7,0 в 2020 году. Ожидаемым положительным эффектом от внедрения Государственной программы реформирования здравоохранения Республики Казахстан на 2011-2015 годы "Саламатты Қазақстан" станут дальнейшее развитие и совершенствование Единой национальной системы здравоохранения, с приоритетным развитием социально ориентированной первичной медико-санитарной помощи и повышение солидарной ответственности граждан; развитие Национальной телемедицинской сети (расширение мобильной телемедицины, включая внедрение телемедицины в деятельность службы медицины катастроф; развитие международных консультаций; охват телемедицинской сетью и видеоконференцсвязью малых городов, не вошедших в проект развития сельской и аульной телемедицины; использование каналов связи и технологий телемедицины для проведения лекций и консультаций для врачей) и усиление санитарной авиации⁷.
________________________
⁷Проект "Государственная программа развития здравоохранения Республики Казахстан "Саламатты Қазақстан" на 2011-2015 годы / ttp://www.mz.gov.kz

Уровень квалификации работающих специалистов является не менее актуальной проблемой отрасли. Будет усовершенствована система оплаты труда медицинских работников. Помимо материальных факторов, большую роль играет повышение социального статуса и престижа медицинских работников в обществе.
Высокоэффективная система образования является одним из основных факторов обеспечения устойчивого роста экономики страны. К 2020 году будет проведена кардинальная модернизация всех уровней образования - от дошкольного до высшего.
Главной целью в сфере образования является повышение конкурентоспособности образования, развитие человеческого капитала путем обеспечения доступности качественного образования для устойчивого роста экономики (Государственная программа развития образования Республики Казахстан на 2011-2020 годы)⁸.
__________________________
⁸Государственная программа развития образования Республики Казахстан на 2011–2020 годы / http://www.edu.gov.kz

Достижение данной цели планируется путем:
совершенствования системы финансирования, ориентированной на обеспечение равного доступа к образовательным услугам;
обеспечения равного доступа всех участников образовательного процесса к лучшим образовательным ресурсам и технологиям;
обеспечения полного охвата детей качественным дошкольным воспитанием и обучением, равного доступа детей к различным программам дошкольного воспитания и обучения для их подготовки к школе.
Кроме того, планируется решение задач доступности качественного школьного и профессионального образования для всех граждан.
С целью обеспечения равного доступа всех участников образовательного процесса к лучшим образовательным ресурсам и технологиям в организациях образования будет внедрена система электронного обучения "e-learning". Это будет способствовать повышению качества обучения, эффективности управления образованием.
Обеспечение полного охвата детей качественным дошкольным воспитанием и обучением, равного доступа детей к различным программам дошкольного воспитания и обучения для их подготовки к школе будет осуществлено путем увеличения сети дошкольных организаций, обновления содержания, обеспечения кадрами.
К 2015 году в рамках Программы "Балапан" будет развита сеть государственных и частных детских садов, обеспечивающая 70 %-ный охват дошкольным воспитанием и обучением. К 2020 году будет обеспечено функционирование различных моделей дошкольных организаций в зависимости от особенностей регионов. Альтернативой государственным садам станут детские сады при крупных компаниях, организациях, предприятиях.
К 2020 году государством будут обеспечены возможности для полного охвата детей дошкольным воспитанием и обучением как в городской, так и сельской местности.
В перспективе число дошкольных организаций в стране будет увеличено в 1,5 раза, в 2020 году составив 8498 единиц, а численность детей в дошкольных организациях достигнет 756,8 тысяч. Из всех дошкольных организаций 2528 единиц будут находиться в городской местности, 5970 единиц - в сельской. Высокие темпы прироста проектной мощности и охвата детей дошкольным обучением и воспитанием будут характерны для всех регионов страны. Самый низкий охват детей дошкольными организациями будет сохраняться в Южно-Казахстанской, Кызылординской, Алматинской, Жамбылской областях и г. Алматы.
В среднем образовании будет осуществлен переход на 12-летнюю модель обучения, предусматривающую всеобщее обязательное образование в течение десяти лет и профильное образование в течение двух лет. При этом содержание программ обучения будет пересмотрено таким образом, чтобы уделять больше внимания развитию компетенций, необходимых в жизни и профессии.
По прогнозным данным число дневных общеобразовательных школ в 2019/2020 учебном году сократится на 410 единиц. Сокращение количества дневных общеобразовательных школ будет происходить за счет сокращения малокомплектных школ (МКШ).
За прогнозируемый период число дневных общеобразовательных школ сократится на 410 единиц и в 2019/2020 учебном году будут функционировать 7119 дневных общеобразовательных школ. Сокращение количества дневных общеобразовательных школ будет происходить за счет сокращения малокомплектных школ (МКШ).
Учитывая, что в настоящее время 201 школа находятся в аварийном состоянии, а 82,6 % всех школ страны построены до 1990 года прошлого столетия, в перспективе следует ожидать постепенное увеличение износа школ. В результате строительства новых школ к 2020 году доля аварийных школ от их общего количества составит 1 %.
Дефицит ученических мест в стране постепенно сокращается и к 2020 году ожидается на уровне 30 тыс. мест. В 2020 году низкая обеспеченность ученическими местами будет наблюдаться в Южно-Казахстанской (на 100 мест 117 учащихся), Мангистауской (110) областях и г. Алматы (104).
Перспективная задача в сфере среднего образования - ликвидация аварийных школ и трехсменного режима обучения.
Решению проблем повышения качества образования в МКШ будут способствовать следующие мероприятия:
разработка и принятие стандарта "Обеспечение обучающихся и воспитанников, проживающих в населенных пунктах, где нет школ бесплатным и безопасным подвозом к школам и обратно";
обеспечение компьютерами новой модификации и доступом к широкополосному Интернету всех МКШ с контингентом 10 и более учащихся. Дистанционное обучение будет организовано в рамках электронного обучения "e-learning;
создание 160 опорных школ⁹ (ресурсных центров).
________________
⁹Для сведения: Опорная школа (ресурсный центр) - организация образования, на базе которой консолидируются образовательные ресурсы близлежащих малокомплектных школ. За каждым ресурсным центром закреплены несколько МКШ. Дети из МКШ три раза (в начале, середине и конце учебного года) по десять дней (сессия) обучаются в опорной школе и сдают в ней промежуточную и итоговую аттестацию. В межсессионный период обучение проводится в МКШ при участии учителей опорной школы и при помощи дистанционных технологий. Таким образом, ресурсные центры обеспечат доступ к качественному образованию учащимся МКШ.
К 2020 году МКШ будут функционировать, в основном, для уровней начального и основного образования. В целом, проблема МКШ будет решена за счет опорных школ (ресурсных центров), интернатов, подвоза.
Подготовка квалифицированных кадров будет увязана с планами по индустриализации страны. В техническом и профессиональном, высшем образовании будет осуществлен переход к системе, соответствующей требованиям современного рынка труда, а образовательные стандарты станут формироваться на профессиональных стандартах.
Показатель охвата молодежи 14-24 лет техническим и профессиональным образованием увеличится с 17,2 % в 2009 году до 23 % в 2020 году. В 2020 году в стране будет функционировать эффективная система технического и профессионального образования, интегрированная в мировое образовательное пространство, будет внедрена Национальная квалификационная система, признаваемая внутренним и внешним рынками труда.
По вопросам прав инвалидов.
В соответствии с Указом Президента Республики Казахстан от 11 декабря 2008 года № 711 "О подписании Конвенции о правах инвалидов и Факультативного протокола к Конвенции о правах инвалидов" в Казахстане идет работа по подготовке к ратификации Конвенции.
Обеспечение доступности среды для инвалидов является одной из важнейших социально-экономических проблем, затрагивающей права и потребности около полумиллиона инвалидов республики, необходимость решения которой вытекает как из требований национального законодательства, так и международных обязательств РК.
Вместе с тем, в этом вопросе существует целый ряд проблем, в том числе:
Отсутствие оперативной и достоверной информации о препятствиях и барьерах, существующих у инвалидов, а также о состоянии физического окружения, транспорта, информации и связи;
несовершенство законодательного и нормативного регулирования вопросов обеспечения доступности среды для инвалидов;
неэффективность координации, взаимодействия центральных и местных исполнительных органов, бизнеса и общественных организаций инвалидов в области создания доступной среды.
В обеспечении населения качественной питьевой водой в рамках новой Концепции развития питьевого водоснабжения Республики Казахстан на 2011-2020 годы к 2020 году предусматривается¹⁰:
количество человек, пользующихся привозной водой, составит лишь 5 тыс. человек (безальтернативные СНП);
количество человек, пользующихся водой из децентрализованных источников, уменьшится до 250 тыс. человек;
все водопроводы в Казахстане будут отвечать санитарным нормам;
доступность к централизованному водоснабжению в городах составит 95 %;
доступность к централизованному водоснабжению в сельских населенных пунктах составит 75 %;
потери воды будут полностью ликвидированы.
______________
¹⁰Проект "Концепция развития питьевого водоснабжения Республики Казахстан на 2011-2020 годы"

Решение поставленных задач при их последовательном и системном воплощении улучшит обеспечение населения питьевой водой, особенно в сельской местности. Одновременно будут решаться ключевые задачи по обеспечению питьевой водой населенных пунктов с учетом их перспектив роста.

3.5. Состояние социальной и инженерной инфраструктуры в сельской местности
По состоянию на 1 января 2010 года в республике насчитывается 7002 сельских населенных пункта, из них 2610 СНП с высоким потенциалом развития, 4258 СНП со средним, 102 СНП с низким потенциалом развития и 32 СНП без населения.
В результате принятых мер в рамках Государственной программы развития сельских территорий на 2004-2010 годы заметно улучшилась материально-техническая база объектов социальной и инженерной инфраструктуры. Доля СНП, имеющих централизованное водоснабжение выросла с 29 % до 41 %, где сельские жители получили доступ к качественной питьевой воде. Сократилось количество сел, не подключенных к централизованному электроснабжению с 225 до 80 единиц. Увеличилось количество СНП обеспеченных газом на 306 единиц, телефонизированы практически все села.
Итоги мониторинга социально-экономического развития сельских территорий показывают, что в 177 селах республики школы находятся в аварийных помещениях, таких школ много в Южно-Казахстанской (51), Восточно-Казахстанской (37), Кызылординской (27), Алматинской (18) и Жамбылской (17) областях.
В 38 школах занятия проводятся в 3-4 смены, в 1513 селах объекты образования находятся в помещениях свыше 40 лет постройки. Слабо развита сеть дошкольных организаций. По данным Министерства образования и науки Республики Казахстан на 1 января 2010 года в сельской местности функционируют 3505 дошкольных организаций, в том числе 947 детских садов. Охват детей дошкольным воспитанием составляет 29,9 % от общего числа детей дошкольного возраста.
На 1 января 2010 года 84 % объектов здравоохранения находятся в приспособленных помещениях, что не в полной мере позволяет повысить качество медицинского обслуживания сельских жителей. Таких сел много в Южно-Казахстанской (676), Восточно-Казахстанской (540), Костанайской (520), и Северо-Казахстанской (502) областях.
По причине отсутствия минимального норматива сети организаций культуры, регламентирующего вопросы планирования, строительства объектов культуры на сегодня обеспеченность клубами по республике составляет всего лишь 40,9 %, а библиотеками - 48,6 %.
На 1 января 2010 года в 199 СНП жители пользуются привозной водой. Таких сел много в Костанайской (56), Акмолинской (28) и Атырауской (24) областях. В регионах не полностью решены вопросы создания эксплуатирующих предприятий и их материально-технического оснащения.
По республике 80 СНП не подключены к энергосетям, в 1673 селах износ линии электропередач и оборудования составляет более 85 %.
По состоянию на 1 января 2010 года в 3098 СНП (44,0 %) плотность телефонных аппаратов не соответствует нормативу, низок процент охвата широкополосной Интернет - связью. Все еще не обеспечен 100% охват территории республики Казахстан государственным телерадиовещанием, особенно приграничных сельских населенных пунктов.

3.6. Оценка регионов по показателю индекса человеческого развития
В соответствии с индексами человеческого развития¹¹, рассчитанными ПРООН, Казахстан вошел в число стран с высоким уровнем человеческого развития еще в 2006 году.
______________
¹¹В соответствии с методологией ПРООН, если индекс человеческого развития превышает 800 промилле, то страна включается в число стран с высоким уровнем человеческого развития.

Таблица 9. Ранжирование регионов по показателю индекса человеческого развития в 2009 году

№ п/п	Наименование региона	ИЧР	Ранг	Классификация
1.	г. Астана	0,905	1	Самый высокий
2.	г. Алматы	0,878	2
3.	Актюбинская	0,830	3	Высокий
	Республика Казахстан	0,828
4.	Карагандинская	0,824	4	Низкий
5.	Павлодарская	0,823	5
6.	Западно-Казахстанская	0,822	6
7.	Атырауская	0,819	7
8.	Восточно- Казахстанская	0,817	8
9.	Мангистауская	0,817	8
10.	Южно-Казахстанская	0,814	9
11.	Костанайская	0,811	10
12.	Кызылординская	0,810	11
13.	Жамбылская	0,809	12	Самый низкий
14.	Акмолинская	0,805	13
15.	Северо-Казахстанская	0,805	13
16.	Алматинская	0,798	14

В Казахстане индекс человеческого развития, рассчитанный по доходам, использованным на потребление на душу населения, в 2009 году составил 0,828. Ранжирование регионов по данному показателю свидетельствует о высокой дифференциации между регионами страны (таблица 9). Три региона имеют показатели выше среднереспубликанского значения - гг. Астана (0,905) и Алматы (0,878), Актюбинская область (0,830). В остальных 13 регионах показатели остаются низкими, в том числе аутсайдерами являются Алматинская (0,798), Северо-Казахстанская (0,805), Акмолинская (0,805) и Жамбылская (0,809) области.
Низкие показатели ИЧР в перечисленных выше регионах объясняются низкими доходами на душу населения по паритету покупательной способности (ППС) и низким охватом обучения.
Выводы
В целом, обеспеченность населения страны объектами социальной инфраструктуры характеризуется неравномерностью в разрезе регионов, которая в свою очередь проявляется в различных проблемах регионов. В южных и западных регионах - дефицит объектов образования, высокая нагрузка медицинских организаций, а в северных и восточных регионах, наоборот, проблема малокомплектных школ. Проблема обеспеченности населения питьевой водой, особенно в сельской местности Казахстана, остается актуальным нерешенным вопросом.
В ходе реализации отраслевых программ в области образования, здравоохранения и водообеспечения населенных пунктов обеспеченность населения объектами социальной инфраструктуры постепенно будет повышаться.
Схемы сложившейся системы расселения населения представлены в Приложении 82-88 к Прогнозной схеме.

Раздел 2. Видение территориально-пространственного развития Республики Казахстан
1. Сценарии регионального развития
В настоящее время возможны два сценария регионального развития страны на перспективу:
- инерционный;
- управляемый.
Инерционный сценарий предполагает сохранение действующих тенденций регионального развития и может иметь такие последствия как:
консервация неэффективной территориальной организации экономики и систем расселения, сохранение существенных экономических диспропорций в развитии регионов;
углубление территориальных различий в обеспеченности населения гарантированными государством социальными услугами;
дальнейшее ухудшение положения депрессивных городов и поселений, сохранение значительного числа дотационных (не самодостаточных) территорий и поселений;
сохранение масштабов безработицы и бедности;
низкий уровень урбанизации и сохранение избыточного сельского населения;
нарастание масштабов нерегулируемой внутренней миграции;
ухудшение экологической ситуации.
Управляемый сценарий основан на необходимости реализации активной региональной политики государства с использованием инструментов современного территориально-пространственного планирования. В результате реализации данного сценария ожидается:
активизация экономического потенциала регионов за счет введения в хозяйственный оборот неиспользуемых ресурсов и активов, расшивания "узких мест" и устранения сдерживающих факторов;
реализация конкурентоспособных стратегий территориального развития исходя из наличного потенциала региона и конкретного перечня их социально-экономических проблем;
повышение мобильности населения и ускорение миграции населения из неблагоприятных районов и неперспективных поселений;
рационализация территориальной структуры и системы расселения, сокращение числа и укрупнение городов и поселений;
концентрация деятельности и людей в городах и крупных поселениях, повышение емкости локальных рынков;
ускорение урбанизации и опережающее развитие крупных агломераций, реализация агломерационного эффекта за счет снижения издержек и повышения конкурентоспособности производства;
повышение уровня продуктивной занятости населения на основе активизации ресурсного и экономического потенциала регионов;
внедрение единых на территории страны социальных стандартов, выравнивание возможностей жителей в получении гарантированных государством социальных услуг на основе внедрения эффективных механизмов межбюджетных отношений;
создание благоприятной среды обитания людей, повышение уровня и качества жизни жителей страны.
Вывод: Для перспективного развития Казахстана в посткризисный период крайне актуален переход к управляемому сценарию регионального развития, реализация которого обеспечит решение стратегических задач социально-экономического развития регионов республики на долгосрочный период.

2. Оценка экономического потенциала регионов исходя из приоритетов развития страны на предстоящий десятилетний период со схемой сложившейся экономической организации территорий
В силу наличия больших региональных различий для понимания текущего состояния и перспектив развития регионов страны важно их классифицировать по наиболее ключевым экономическим параметрам, что позволит получить характеристику их хозяйственной и социально-демографической специфики, экономической специализации, сравнительных тенденций развития в рамках единого территориального комплекса страны.
Наиболее обобщающим показателем экономической деятельности является валовой внутренний продукт. При наличии в стране 16 регионов средняя доля одного региона составляет 6,25 %. Однако высокий отрыв первых четырех регионов определил ситуацию, при которой 12 регионов имеют доли в ВВП республики ниже 6,25 %. С учетом данной особенности сделано ранжирование регионов с выделением пяти групп регионов, представленных ниже в таблице.

Таблица 10. Ранжирование по удельному весу регионов в ВВП страны (за 2009 год)

№ группы	Наименование региона	Доля в ВВП, %	Ранг	Классификация	Интервал, %
I	г. Алматы Атырауская	18,7 11,6	1 2	Лидер	11-20
II	Карагандинская г. Астана	8,9 8,1	3 4	Высокоразвитые	7-11
III	Мангистауская Восточно- Казахстанская Южно- Казахстанская Павлодарская Актюбинская	6,5 5,8 5,4 5,1 5,0	5 6 7 8 9	Среднеразвитые	5-7
IV	Западно- Казахстанская Алматинская Костанайская	4,8 4,5 4,3	10 11 12	Слаборазвитые	4-5
V	Кызылординская Акмолинская Северо- Казахстанская Жамбылская	3,8 3,1 2,4 2,1	13 14 15 16	Отстающие	До 4

Анализ и оценка ключевых проблем регионов проведены, начиная с менее развитых регионов.

Группа 5. Отстающие регионы.
Жамбылская область
1. Экономическая специализация. Специализация области носит индустриально-аграрный характер. В структуре ВРП области промышленность занимает 17,0 %, сельское хозяйство - 12,8 %. Промышленность представлена, в основном, предприятиями пищевой и химической промышленности (производство фосфора и фосфорных удобрений).
2. Низкий уровень развития промышленного производства и негативная тенденция снижения ее доли в республиканском объеме.
Доля области в республиканском объеме промышленного производства сократилась с 6,5 % в 1990 году до 1,3 % в 2009 году. При этом, доля промышленности в ВРП области за этот период также снизилась с 26,2 % до 17,0 %.
3. Недиверсифицированная структура промышленности. Обрабатывающая промышленность в общем объеме промышленного производства области в 1990 году занимала до 90 %. В настоящее время она сократилась до 76,3 % и в ее составе превалирующую роль играют две отрасли: переработка продуктов питания - 50 % и химическая промышленность - 25 %. В советский период одной из отраслей специализации области была легкая промышленность: в 1985 году она занимала 29,3 % в структуре обрабатывающей промышленности области, в 2009 году - 0,2 %.
Численность занятых в обрабатывающей промышленности области по сравнению с 1985 годом сократилась почти в 3 раза и в 2009 году составила 23 тыс. человек.
4. Низкая эффективность экономики региона. Область имеет самую низкую производительность труда среди регионов страны. По данным за 2008 год производительность труда на одного занятого в области достигла 613 тыс. тенге, что составило 30 % от среднереспубликанского уровня.
5. Энергодефицитность экономики области. Область испытывает недостаток в электроэнергии, несмотря на функционирование собственного энергоисточника - Жамбылской ГРЭС, работа которой на полную мощность может дать 7,5 млрд. кВт/ч электроэнергии. Однако в виду значительного износа оборудования и дороговизны используемого топлива (узбекского газа) станция функционирует, в основном, в зимний период.
6. Структурный дефицит кадров. При достаточно высокой общей занятости населения в области ощущается дефицит специалистов высшего уровня квалификации в области энергетики, экологии, сельского хозяйства и здравоохранения; специалисты среднего уровня квалификации в технической и сельскохозяйственной сферах; преподаватели и мастера среднего технического и агротехнического образования, рабочие технических и строительных специальностей.

Северо-Казахстанская область

1. Экономическая специализация. Область является одним из ведущих аграрных регионов страны: по доле сельскохозяйственной продукции в республиканском объеме область занимает 2 место (14,6 %) после Костанайской области (15,8 %), по доле промышленного производства - последнее место (0,9 %). Удельный вес сельского хозяйства в структуре ВРП региона составляет 34,6 %, промышленности - 10,4 %. Промышленность представлена пищевой отраслью и машиностроением.
2. Низкий индустриальный уровень региона. Несмотря на увеличение за последние десять лет абсолютного объема промышленного производства области, ее доля в республиканском объеме промышленного производства сократилась с 6,9 % в 1990 году до 0,9 % в 2009 году, что является самым низким показателем среди регионов страны.
Доля обрабатывающей промышленности региона в республиканском объеме составляет 2 % против 21,9 % у "лидера" по этому показателю - Карагандинской области. Доля промышленности в ВРП области также является сравнительно невысокой (10,4 %).
Произошло значительное падение объемов производства в ведущей для промышленности области отрасли - машиностроении (в 3 раза) - доля отрасли упала с 42 % в 1985 году до 13,7 % в 2009 году. Произошло 6-кратное сокращение занятых в машиностроении - с 29,53 тыс. человек в 1985 году до 4,8 тыс. человек в 2009 году.
Увеличилась доля пищевой промышленности, которая достигла 2/3 в объеме промышленного производства области. Несмотря на это, общий объем производства в отрасли по основным видам продукции снизился.
Численность занятых в промышленности области сократилась с 63,5 тыс. человек в 1985 году до 18,99 тыс. человек в 2009 году.
3. Дисбаланс в размещении производственных мощностей на территории области. Основная доля предприятий промышленности сосредоточена в областном центре (г. Петропавловск) и лишь незначительное количество в ряде районов области. Доля областного центра в объеме промышленного производства области в 2009 году составила 68,2 %, в то время как доля 13 районов области составила совокупно 31,8 %. Отсутствие градообразующих предприятий в большинстве малых городов, а также в удаленных от областного центра районах области формирует дефицит предложения на рынке труда и высокий уровень внутренней миграции населения области.
4. Недостаточное использование потенциала региона для развития животноводства. За последние 20 лет существенно снижено поголовье скота и птицы (в среднем в 3 раза), при этом площади пастбищ практически не сократились.
5. Высокий износ оборудования в энергетике и теплоснабжении. Мощность теплоэлектростанций полностью обеспечивает растущие потребности предприятий промышленности области. Область полностью обеспечена сжиженным газом. В то же время, около 60-80 % электрических сетей и оборудования подстанций морально и физически устарели. Системы и источники теплоснабжения, теплотрассы области также требуют модернизации и реконструкции.
6. Структурный дефицит кадров. При общей позитивной динамике занятости населения в области ощущается дефицит отдельных категорий работников медицины, сферы строительства, оказания услуг населению.
Высокие темпы потери квалифицированных трудовых ресурсов. Недостаточное развитие производств различной направленности в районах области, небольшое количество организаций малого и среднего бизнеса способствует оттоку квалифицированных кадров в другие области страны, в основном, в Карагандинскую и Акмолинскую области. Негативную роль в этом отношении и играет миграция жителей в трудоспособном возрасте за пределы страны и в первую очередь молодежи, которая, выезжая на учебу в Россию, уже не возвращается для работы назад.

Акмолинская область.

1. Экономическая специализация. Основной отраслью специализации области является производство и переработка сельскохозяйственной продукции. Вклад области в общереспубликанский объем валовой продукции сельского хозяйства - 13 % (4 место), высокий процент сельского населения - 54,8 %. В отраслевой структуре сельского хозяйства области преобладает растениеводство - 76 %, в том числе производство зерна - 56,8 %.
В структуре ВРП области промышленность занимает 13,2 % и представлена добычей урана, золотосодержащих руд, машиностроением, химической и фармацевтической промышленностью, производством строительных материалов.
2. Экстенсивное развитие сельского хозяйства области. Область имеет выраженную аграрную специализацию, однако наблюдается снижение удельного веса сельского хозяйства в структуре ВРП области: с 56,5 % в 1990 году до 24,1 % в 2009 году. При этом снижение доли не связано со снижением объемов сельскохозяйственного производства, а увеличением объемов других отраслей - строительства, услуг.
Наличие сельскохозяйственных угодий с высоким естественным плодородием почв определило зерновую специализацию области, которая производит более 1/5 республиканского объема зерна, в том числе почти 1/4 высококачественной пшеницы.
3. Недостаточные темпы развития животноводства. Падение доли животноводства (более чем в 2 раза по сравнению с 1990 годом) в структуре сельского хозяйства области связано с массовым переносом сельхозпроизводителями своей деятельности в более доходный сектор - экспортоориентированное производство зерновых культур. В то же время, в области имеются все предпосылки развития отрасли, в частности 3 млн. га неиспользуемых пастбищных угодий, которые необходимо ввести в оборот.
Многие показатели - такие как средний вес КРС, доля племенного скота, обеспечение кормовой базой - выше средних по республике. Доля высокопродуктивного племенного скота в области составляет 7,3 %, что выше среднего показателя по стране на 1,7 %.
4. Недостаток элеваторных мощностей для обеспечения подработки и хранения всего производимого в регионе зерна. В настоящее время на территории области действуют, в основном, хлебо-приемные пункты и элеваторы 40-50-летней давности. Они находятся в частной собственности и только два принадлежат АО "НК "Продкорпорация", при этом по техническому состоянию они нуждаются в модернизации и переоснащении.
5. Низкая загрузка перерабатывающих мощностей АПК. Уровень переработки мяса с 2005 годом повысился до 8,5 %, переработка молока составляет всего 3,2 %. Загруженность мощностей перерабатывающих предприятий составляет: по мясу - 45,2 %, молоку - 44,1 %, что свидетельствует о наличии потенциала развития для перерабатывающей отрасли сельского хозяйства.
В области доминирует реализация продукции нулевого передела, что вызывает необходимость создания производств по глубокой переработке продукции сельского хозяйства.
6. Низкий уровень индустриального развития. Промышленный потенциал области определяют крупные экспортоориентированные промышленные предприятия, производящие золото, уран, автомобильную технику, авиационную продукцию, подшипники. Численность занятых в промышленности сократилась с 76,7 тыс. человек в 1985 году до 31,9 тыс. человек в 2009 году.
Доля области в производстве промышленной продукции республики (1,3 %) является одной из самых низких в стране. За последние 5 лет произошло снижение доли обрабатывающей промышленности. К негативным сторонам развития промышленного потенциала можно отнести достаточно высокий уровень износа основных средств (31,3 %). В горно-металлургической и строительной отраслях промышленности отмечается отсутствие глубоких переделов.
7. Структурный дефицит кадров. В области при низкой занятости и наличии безработицы ощущается нехватка специалистов технической и промышленной специализации: специалистов в области инновационного менеджмента, сварщиков, электриков, водителей, машинистов, трактористов.

Кызылординская область

1. Экономическая специализация. Область входит в группу индустриальных регионов республики, в структуре экономики области промышленность занимает 50,0 %. Однако при этом наблюдается существенный дисбаланс в структуре производства - подавляющее преобладание горнодобывающей промышленности над обрабатывающей: 93,3 % и 4,9 % соответственно.
Область является крупным производителем и поставщиком поваренной соли, кварцевого песка, рыбных изделий, и единственным - риса. В области производятся также строительные материалы, швейные изделия, мебель итак далее. В общем объеме производства республики на долю области приходится производство 90 % риса, 70 % поваренной соли.
2. Моноспециализация региона на нефтегазодобыче, доля которой в структуре промышленности достигает 92 %, порождает большую зависимость экономики области от положения в одной отрасли и чревато спадом в случае ухудшения мировой конъюнктуры на рынке углеводородов. Кроме того, моносырьевой специализации региона на нетрудоемких добывающих отраслях, как правило, сопутствует малопродуктивная занятость и бедность населения региона.
3. Доминирование экономического роста в одной отрасли. Особенностью региона является то, что высокий экономический рост сконцентрирован и замкнут в одной отрасли и не распространяется на другие сферы экономики. Материальными и социальными плодами экономического роста отрасли пользуется крайне ограниченный контингент жителей региона. Промышленность области создает 50,0 % регионального ВРП, в ее составе наиболее высокодоходная горнодобывающая отрасль занимает 93,3 %, при этом в ней работает всего 3,6 % занятого населения региона.
4. Слабое мультипликативное влияние основной отрасли. Несмотря на быстрое развитие, нефтегазовая отрасль остается сектором, слабо интегрированным и взаимосвязанным с другими отраслями экономики региона. Используя в производстве только первичные ресурсы территории, сырья, воды и электроэнергии, нефтегазовая отрасль практически не предъявляет на местном рынке спроса на оборудование, товары и услуги.
5. Неразвитость и невысокая эффективность других секторов экономики. На фоне интенсивного развития нефтегазодобычи развитие других производств в регионе имеет более скромную динамику. Кроме того, они имеют более низкую рентабельность и уровень оплаты труда. Так, уровень оплаты труда в строительстве составляет 37,0 % от уровня зарплаты в горнодобывающей отрасли, транспорте - 45,8 %, обрабатывающей промышленности - 38,8 %, торговле - 25,6 %, рыболовстве - 20,9 %, в сельском хозяйстве - 16,4 %.
6. Дефицит электроэнергии. В целом состояние энергетической отрасли и жилищно-коммунального хозяйства области характеризуется высоким износом инженерных коммуникаций и оборудования, дефицитом электроэнергии собственного производства.

Группа 4. Слаборазвитые регионы

Костанайская область.

1. Экономическая специализация. Область относится к индустриально-аграрным регионам страны: по доле сельскохозяйственной продукции в республиканском объеме область занимает 1 место (15,8 %), доля области в промышленном производстве республики составляет 3,4 % (10 место). Удельный вес сельского хозяйства в структуре ВРП региона составляет 22,9 %, промышленности - 22,1 %. Область является лидером в добыче алюминиевой руды (бокситов), асбеста, железорудных окатышей и железных руд.
2. Низкая инвестиционная привлекательность региона. Показатель инвестиций в основной капитал на душу населения - 137,9 тыс. тенге, что в 2 раза ниже среднереспубликанского показателя. По объему инвестиций в основной капитал область находится на предпоследнем месте в стране, что может рассматриваться как негативный фактор с точки зрения перспектив экономического развития региона и ключевых отраслей его хозяйства.
3. Негативные тенденции в структуре промышленного производства. В структуре промышленности области доля горнодобывающей промышленности составляет 51,3 %, обрабатывающей - 38,9 %. Относительно уровня 1990 года удельный вес обрабатывающей промышленности снизился на 29,3 % и составил 39,1 % в 2009 году. Низкие показатели развития обрабатывающей промышленности обусловлены не только увеличением удельного веса продукции горнодобывающего комплекса, но и сокращением спроса на производимые железные окатыши и асбест.
4. Зависимость экономики региона от положения в одной отрасли. В настоящее время 41,7 % всего объема промышленного производства в области обеспечивается одним предприятием АО "ССГПО", другие промышленные предприятия обеспечивают гораздо меньшие объемы производства, что представляет определенные риски с точки зрения устойчивости экономического развития области при колебаниях мировой конъюнктуры цен в базовой отрасли.
5. Недостаточное развитие сопутствующих и обслуживающих производств. Хотя численность занятых в малом и среднем бизнесе (МСБ) составляет 19,7 % от экономически активного населения, большая часть предприятий МСБ сосредоточена в сфере торговли и оказания услуг населению. При этом, практически отсутствуют предприятия МСБ, оказывающие услуги для крупных системообразующих предприятий в сфере промышленности.
6. Энергодефицитность региона. На протяжении многих лет область является высокоэнергодефицитной: при потреблении областью примерно 4,6 млрд. кВт. ч выработка собственными источниками составляет 1,4 млрд.кВтч. Недостающую часть электроэнергии область получает из Экибастузко-Аксуйского энергоузла. Дефицит электроэнергии в области растет, так как генерирующие мощности не увеличиваются, а рост нагрузок возрастает ежегодно на 3-5 %. Дефицит электроэнергии является сдерживающим фактором развития экономики региона.
7. Низкая диверсифицированность обрабатывающей промышленности. Хотя обрабатывающую промышленность области представляют предприятия пищевой, текстильной, кожевенной, обувной промышленности и машиностроения, однако в ее структуре явно доминирует (67,1 %) производство продуктов питания и напитков.
8. Неустойчивая динамика развития аграрного сектора. Область является наиболее развитым аграрным регионом страны, обеспечивая 14,9 % от общего объема продукции сельского хозяйства, в том числе по продукции растениеводства - 15,7 %. Вместе с тем, в сравнении с 1990 годом объемы производства основных видов сельскохозяйственной продукции существенно не изменились, улучшение одних показателей компенсируется снижением других (производство молока (-16,4 %), мяса всех видов скота и птицы (+38,1 %), яиц (+5,6 %), зерновых и зернобобовых (-10,5 %). Более 90 % поголовья содержится в частном подворье, в связи с чем, производство животноводческой продукции является мелкотоварным (80 %). Ежегодный прирост показателей в аграрном секторе остается незначительным, что свидетельствует об отсутствии стабильности развития и недостаточном использовании имеющихся возможностей этой перспективной для региона отрасли.

Алматинская область.

1. Экономическая специализация. В ВРП области доли сельского хозяйства и промышленности почти равны. Ведущим является агарный сектор, дающий 14,0 % валовой продукции сельского хозяйства республики. В сельском, лесном и рыбном хозяйстве занято 391,1 тыс. человек (48,5 %), в промышленности и строительстве - 103,5 тыс. человек (12,8 %). Аграрная направленность экономики региона проявляется и в том, что 45,4 % общего объема продукции обрабатывающей промышленности области составляет производство пищевых продуктов.
2. Низкий уровень индустриального развития. Доля области, учитывая ее высокий демографический и трудовой потенциал, в республиканском объеме промышленного производства низка и составляет всего 3,3 %. Позитивным моментом в развитии промышленности области является повышение доли обрабатывающей отрасли в общем объеме производства с 78,4 % в 2004 году до 82,6 % в 2009 году. Однако, при этом объем переработки сельскохозяйственной продукции в общем объеме промышленного производства составляет 60 %.
Низкое оснащение современным технологическим оборудованием и значительное старение основных производственных фондов большинства промышленных предприятий ведут к росту энерго-, трудо-, материалоемкости и снижают конкурентоспособность выпускаемой продукции.
Слабое развитие промышленного производства области имеет следствием преобладание в структуре занятости низкодоходных рабочих мест. В то же время, высокий уровень самозанятости населения в городах свидетельствует о большом потенциале скрытой безработицы.
3. Территориальные диспропорции в размещении производительных сил. Основные производственные мощности размещены, главным образом, в районах, непосредственно прилегающих к г. Алматы: Илийском, Карасайском, Енбекшиказахском, Талгарском, Жамбылском районах, г. Капшагай, а также гг. Талдыкорган и Текели. На эти регионы приходится более 85 % промышленной продукции области.
4. Снижение доли сельского хозяйства в ВРП области. Хотя сельское хозяйство остается ведущей отраслью экономики региона, его доля в ВРП области за последние 10 лет снизилась с 25,6 % в 2000 году до 18,6 % в 2009 году. Мелкотоварность хозяйств и малые размеры наделов земли не позволяют проводить крупномасштабную селекционно-племенную работу и соблюдать научно-обоснованный севооборот, широко использовать современные технологии, механизацию и автоматизацию процессов производства. Ухудшение технического состояния оросительных систем привело к нерациональному использованию орошаемой пашни и снижению урожайности сельхозкультур. Степень износа сельскохозяйственной техники составляет более 80 %, что ведет к снижению производительности труда, повышению себестоимости продукции и падению уровня конкурентоспособности.
5. Энергетическая зависимость области. В области ежегодно растет дефицит электрических мощностей. В регионе сложился один из самых высоких тарифов на электроэнергию в республике. Около 118 МВт поставляется от источников вне области.
В настоящее время из-за недостатка собственных генерирующих мощностей потребность области в электроэнергии закрывается только на 50 % собственными энергоисточниками. Собственное производство (ТЭЦ и ГЭС) электроэнергии составило 316 МВт, дефицит в объеме 309 МВт закупался от внешних энергоисточников (северных областей, Жамбылской ГРЭС и Кыргызстана). Отмечается значительный износ основного и вспомогательного оборудования на теплоэлектростанциях области, потери в электросетях составляют 16 %, в теплосетях - 41 %.
6. Проблемы газоснабжения. Из 772 населенных пунктов области к природному газу подключены 43 или 5,6 % (в Жамбылском - 3, Илийском - 6 и Карасайском районе - 34).

Западно-Казахстанская область.

1. Экономическая специализация. Область является индустриальным регионом, удельный вес области в промышленном производстве республики значителен и составляет 9,0 % (3-е место после Атырауской и Мангистауской областей). Специализацию региона определяет горнодобывающая промышленность (добыча природного газа и газового конденсата), которая занимает в структуре промышленности области 89 %. Обрабатывающая промышленность представлена машиностроением и пищевой отраслью.
2. Негативные структурные сдвиги в промышленности. Наблюдается снижение доли обрабатывающей промышленности в общем объеме промышленного производства с 11,4 % в 2004 году до 9,0 % в 2009 году.
Негативной стороной нынешнего состояния экономики региона является ее сырьевая направленность, "добывающий характер" отраслевой структуры и низкая доля обрабатывающего сектора в структуре промышленности, высокий уровень изношенности оборудования промышленных предприятий области (40-70 %).
3. Усиление зависимости экономики области от одной экспортоориентированной отрасли. Удельный вес нефтегазовой отрасли в промышленности области составляет 88,2 %, в отрасли занято 17,3 % от всего занятого населения в промышленности. Структура промышленности области показывает сильную зависимость экономики области от предприятий нефтегазового сектора, что может иметь негативные последствия в случае ухудшения конъюнктуры цен на энергоносители.
4. Снижение роли промышленности как сферы приложения труда. За прошедшие 20 лет занятость населения в отраслях промышленности сократилась на 49,3 % с 44,4 тыс. человек до 22,5 тыс.человек, при этом в наибольшей степени это произошло в машиностроении и металлообработке, доля которой упала с 30,4 % до 0,9 %, легкой промышленности - с 19,4 % до 0,1 %, промышленности строительных материалов - с 7,5 % до 0,5 %.
5. Энергодефицитность региона. Область в виду изолированности от единой энергетической системы страны находится в постоянной зависимости от российских поставок электроэнергии. Дефицит электроэнергии составляет более 17 %, что в номинальном выражении составляет 200-250 млн.кВт.ч. в год. После полного ввода в эксплуатацию строящейся ГТЭС мощностью 54 МВт в близи г. Уральск энергодефицит снизится с 17 % до 4 %.

Группа 3. Среднеразвитые регионы.

Актюбинская область

1. Экономическая специализация. Актюбинская область относится к индустриально-развитым регионам страны. Удельный вес области в промышленном производстве республики значительный и составляет 7,6 % (5-е место). Область имеет достаточно диверсифицированную структуру экономики. В структуре ВРП области преобладает промышленность (42,9 %), которая представлена предприятиями нефтедобывающей промышленности, черной металлургии и машиностроения.
2. Рост сырьевой направленности развития экономики региона. Если в 1990 году доля горнодобывающей промышленности составляла 19,9 %, а обрабатывающей промышленности - 77,5 %, то в 2009 году она составила 77,9 % и 17,5 % соответственно. В 1990 году наибольшую долю в объеме промышленности занимала легкая, пищевая промышленность и машиностроение (свыше 60 %), а в 2009 году нефтедобывающая (66,7 %), металлургическая промышленность (7,4 %) и добыча металлических руд (9,8 %). При этом, доля такого вида деятельности как добыча сырой нефти и газа увеличилась с 10 % в 1990 году до 66,7 % в 2009 году. Опережающее развитие нефтегазового сектора происходило при отсутствии в регионе глубокой переработки сырья.
3. Зависимость экономики региона от одной отрасли. Бурное развитие нефтегазовой отрасли и рост ее доли в структуре промышленности сделали экономику региона уязвимой от положения одной отрасли, что может иметь негативные последствия при ухудшении конъюнктуры цен на энергоносители.
4. Снижение роли промышленности как сферы приложения труда. Если в отраслях промышленности в 1990 году трудилось 56,2 тыс.человек, то в 2009 году численность занятых в промышленности составила 46,5 тыс. человек.
5. Энергодефицитность области. Энергодефицит региона составляет 1,35 млрд.кВт.ч. и покрывается за счет Северной энергетической зоны по линии электропередачи Житикара - Ульке. Недостаток собственных источников энергии и высокий уровень потерь в сетях являются ограничивающим фактором для развития промышленности, в частности, энергоемких производств.
6. Диспропорции в коммуникационном обеспечении. Если северная часть области опоясана сетью железных, автомобильных дорог, то в южной части - многие районы не имеют постоянного сообщения с областным центром. При этом отдаленность некоторых южных районов от областного центра достигает 700 км. Хотя большая часть автомобильных дорог имеют твердое покрытие, они не отвечают cовременным требованиям безопасности.

Павлодарская область.

1. Экономическая специализация. Область является крупным индустриальным регионом и характеризуется прогрессивной и диверсифицированной структурой экономики. Наибольший удельный вес в производстве ВРП занимает промышленность (39,8 %), доля сельского хозяйства - 5,9 %. Высокая доля области в обрабатывающей промышленности республики - 11,9 % (2 место после Карагандинской области), преобладают отрасли, производящие промежуточную продукцию (уголь, ферросплавы, электроэнергия, глинозем, алюминий), удельный вес которых составляет 90 %.
В целом при позитивной динамике основных показателей развития экономики области имеет место ряд проблемных вопросов.
2. Нестабильность развития промышленного комплекса и зависимость от конъюнктуры спроса и уровня мировых цен. Об этом свидетельствуют колебания доли Павлодарской области в республиканском объеме промышленного производства: увеличение с 6,8 % в 2004 году до 7,0 % в 2008 году, затем сокращение до 6 % в 2009 году, при этом индексы физического объема промышленной продукции (включая индексы по обрабатывающей промышленности) с 2007 года продолжают снижаться. Помимо ухудшения общемировой ситуации, спад объемных показателей в горнодобывающей и электроэнергетической отраслях вызван усилением борьбы за сбыт продукции на рынках Казахстана и России.
3. Негативные тенденции структуры промышленного производства. Возросла доля горнодобывающей промышленности в общем объеме производства с 7,7 % в 1991 году до 11,8 % в 2009 году, производства и распределения электроэнергии, газа и воды - с 15,4 % до 25,2 %, снизился удельный вес обрабатывающей промышленности с 76,9 % до 63,0 %. Развитие промышленности области свидетельствует о сохранении в ее структуре доминирующих позиций отраслей сырьевой направленности.
Увеличилась доля отраслей, производящих конечную продукцию (переработка сельскохозяйственной продукции, химическая промышленность), однако их удельный вес остается незначительным, а существующие тенденции в их развитии не позволяют в настоящее время прогнозировать их существенный рост в будущем. Однако, наиболее негативным представляется тенденция сокращения удельного веса перегонки нефти, и, что более важно, производства машин и оборудования. И если проблемы нефтехимической отрасли в определенной мере решены или решаются, то в машиностроении, способном обеспечить устойчивое динамичное развитие всего региона в долгосрочном плане, таких изменений, по-прежнему, не наблюдается.
4. Существенная недогрузка генерирующих мощностей станций, рассчитанных на обеспечение энергией Западно-Сибирского и Уральского регионов России, что связано с усилением конкуренции на внутриреспубликанском электроэнергетическом рынке, относительно малая емкость казахстанского рынка и закрытость российского рынка.
5. Недостаточная активность малого и среднего бизнеса. В структуре промышленности области преобладают металлургическая, горнодобывающая (угольная), нефтехимическая (переработка нефти) и энергетическая отрасли, технология производства конечной продукции которых не требует широкого кооперирования. Сотрудничество в основном заключается в приобретении материалов, запасных частей к оборудованию и оказании услуг различного характера (ремонтных, строительных и других), носящих разовый характер.
6. Невысокая эффективность аграрного сектора. Сельское население, которое составляет треть всего населения области (33,4 %), производит лишь 5,9 % ВРП области. Низкая эффективность предприятий в сельском хозяйстве не позволяет создать в сельской местности высокодоходные рабочие места, что является одним из факторов сельской бедности.
7. Структурный дефицит кадров. Наибольший недостаток кадров наблюдается по профессиям в производственной и инженерно-технической сфере, медицине и образовании.
Имеется проблема, связанная с недостаточной подготовкой или вообще отсутствием подготовки кадров по отдельным профессиям в учебных заведениях области, по которым имеется спрос на рынке труда. В основном это сельскохозяйственные специальности.

Южно-Казахстанская область.

1. Экономическая специализация. Область является индустриально-аграрной: в структуре ВРП промышленность занимает 21,2 %, сельское хозяйство - 9,3 %. Удельный вес области в промышленном производстве республики низкий - 2,8 % (12-е место). В то же время, в производстве валовой продукции сельского хозяйства страны доля области составляет 9,7 % (5-е место). В структуре промышленности области преобладает обрабатывающая (68,4 %), горнодобывающая промышленность (21,6 %) представлена добычей урана.
2. Дотационный характер экономики области. Область является одним из самых высокодотационных регионов страны. Доля области по объему субвенций из республиканского бюджета - 21,8 %. Недостаточность собственных доходов в бюджете области объясняется узкой базой доходной части бюджета вследствие низких темпов развития основных производственных секторов экономики.
3. Низкий уровень развития промышленного производства и негативная тенденция снижения ее доли в республиканском объеме. Доля области в республиканском объеме промышленного производства сократилась с 8,9 % в 1990 году до 2,8 % в 2009 году. При этом, за этот период сократилась также доля обрабатывающей промышленности в общем объеме промышленного производства области с 92,2 % до 65,9 %. В промышленности области самый низкий по стране показатель производства промышленной продукции на душу населения (105,3 тыс. тенге).
4. Негативные структурные сдвиги в промышленности области. Значительное снижение доли легкой промышленности (с 20,9 % в 1990 году до 2,8 % в 2009 году), машиностроения (12,2 и 5,3 % соответственно), химической промышленности (16,4 и 3,6 %) объясняется абсолютным падением производства из-за потери ими конкурентоспособности, высокого износа основных средств (до 71 %), недостатка инвестиций, а также низкого уровня инновационной активности предприятий.
Снижение конкурентоспособности привело к сокращению выпуска продукции на машиностроительных предприятиях области, являющихся эксклюзивными по республике производителями кузнечно-прессовых машин, строительно-дорожной техники (экскаваторов), трансформаторов и другие.
За период 1985-2009 годы существенно сократилось количество занятых в обрабатывающей промышленности области: на 14,6 тыс. рабочих мест в легкой промышленности, 24,5 тыс. рабочих мест в машиностроении и металлообработке, 8 тыс. рабочих мест в цветной металлургии.
В то же время, увеличение доли горнодобывающей промышленности в структуре промышленного производства области (с 4,2 % в 1991 году до 21,6 % в 2009 году) связано с благоприятной конъюнктурой и спросом на мировых рынках на уран.
5. Энергозависимость области от внешних источников. Потребление электроэнергии ежегодно составляет около 3 млрд. кВт/ч при выработке собственными генерирующими мощностями не более 1,15 млрд. кВт/ч в год. Дефицит покрывается за счет транзита электроэнергии по линии "Север-Юг" около 1 млрд. кВт/ч, в зимнее время в период повышения энергопотребления область дополнительно получает от 0,34 млрд.кВт/ч до 1 млрд. кВт/ч из Жамбылской области (ЖГРЭС). Существует небольшой (100 млн. кВт/ч) импорт электроэнергии из Узбекистана и Кыргызстана. Область - одна из наименее обеспеченных собственными генерирующими мощностями.
6. Снижение доли продукции сельского хозяйства в ВРП области. Хотя сельское хозяйство остается ведущим сектором экономики области, однако за 2000-2009 годы его доля в ВРП области снизилась с 14,9 % до 9,3 %. Это вызвано сокращением посевных площадей на 13,4 %, падением сбора зерновых и зернобобовых в 2,5 раза, сокращением производства хлопка-сырца на 21 %. Системной проблемой сельского хозяйства Южно-Казахстанской области является нехватка поливной воды, выход из строя (заиливание и засорение) поливной инфраструктуры. Изношенность машин тракторного парка составляет более 80 %.
Раздробленность крестьянских хозяйств, малые размеры наделов земли, т.е. мелкотоварный тип производства в сельском хозяйстве, не дает возможности соблюдения севооборота, использования современных технологий, применения новых сортов. Низкие закупочные цены в хлопководстве делают этот вид хозяйства нерентабельным. Все это приводит к оттоку сельского населения в города области и республики.
7. Структурный дефицит кадров. Спрос на рабочие кадры в среднем удовлетворяется на 80 % от общей потребности. Достаточно высокий спрос остается на технических специалистов для традиционных в области отраслей (легкой, текстильной), возрастет потребность в специалистах строительства.

Восточно-Казахстанская область.

1. Экономическая специализация. Область является развитым индустриально-аграрным регионом страны, хотя доля в промышленном производстве республики относительно невелика (5,4 %, 8 место). В то же время высока доля области в обрабатывающей промышленности республики - 11,8 %. Помимо доминирующей отрасли - цветной металлургии промышленность региона также представлена предприятиями машиностроения, энергетики, химической и деревообрабатывающей, легкой и пищевой промышленности и производством строительных материалов.
2. Снижение уровня промышленного развития. За последние 25 лет в области произошло сокращение объемов промышленного производства, в 4,4 раза сократилась численность персонала в отрасли добычи цветных металлов и металлургии. В 2009 году в структуре промышленного производства доля обрабатывающей промышленности составила 72,5 %, что на 20,6 % меньше уровня 1990 года. Вместе с тем, выросла доля горнодобывающей промышленности. По сравнению с 1990 годом произошло снижение численности занятых в сфере промышленности на 45,5 %, в 2009 году - 76,8 тыс. человек.
3. Неполный цикл производства и низкая конкурентоспособность продукции для экспорта. Большое количество промышленных предприятий ориентированы на первичную обработку и производство полуфабрикатов для дальнейшего вывоза за пределы области. В результате, наблюдается формирование наибольшей добавленной стоимости за пределами региона, а значит, недополучение областью потенциальных доходов, неиспользование потенциала создания рабочих мест итак далее.
4. Невысокий уровень развития горнодобывающей промышленности. На территории области сосредоточено 24 % балансовых запасов свинца, 40,7 % - цинка, 45,2 % - меди от общереспубликанских запасов. Доля прогнозных ресурсов свинца составляет 17,3 %, цинка - 37,2 %, меди - 19,3 % от общих ресурсов республики. Наличие этих ресурсов обеспечивает производственные мощности обогатительных фабрик и металлургических заводов области и некоторых предприятий Карагандинской области на 15-20 лет. Вместе с тем, область имеет крайне низкую долю в горнодобывающей промышленности республики - 1,5 %.
5. Низкая эффективность сельского хозяйства. Несмотря на относительную развитость аграрного сектора региона, ситуацию в сельском хозяйстве области трудно назвать благополучной. К 2009 году по сравнению с 1991 годом сокращены численность поголовья всех видов скота и птицы: численность поголовья крупного рогатого скота снизилась на 32,1 %, овец и коз - на 56,5 %, лошадей - на 20,4 %, птицы - на 44,8 %. Посевные площади сократились в 2,3 раза по сравнению с 1991 годом, из них зерновые - в 2,5 раза, кормовые - в 5,8 раза, картофель - в 1,5 раза, овощи и бахчи - в 1,1 раза, за исключением площади подсолнечника, которая увеличена в 3,5 раза. Сельское население, которое составляет почти половину всего населения области (45,6 %), производит лишь 10,3 % ВРП области, что свидетельствует о низкой рентабельности и малой эффективности аграрного сектора. Сельскохозяйственное производство области остается мелкотоварным, что является основной причиной его слабой конкурентоспособности.
6. Энергодефицитность региона при высоком гидротехническом потенциале. Область является дефицитной по обеспеченности электроэнергией. Дефицит электроэнергии за последние 5 лет увеличился в 1,6 раза и составил в 2009 году 1,1 млрд. кВт.час. В то же время, область обладает большим гидропотенциалом и является основным поставщиком электроэнергии, производимой гидроэлектростанциями (72 %). Здесь расположены Бухтарминский ГЭК, ТОО "AES Усть-Каменогорская ГЭС", ТОО "AES Шульбинская ГЭС", каскад Лениногорских ГЭС. Суммарная установленная мощность ГЭС составляет 1720,2 МВт.

Мангистауская область.

1. Экономическая специализация. Область относится к индустриально-развитым регионам, доля области в промышленном производстве республики высокая и составляет 14,4 % (2 место после Атырауской области). В структуре экономики области преобладает горнодобывающая промышленность (91,9 %), представленная добычей углеводородного сырья. Обрабатывающая промышленность представлена металлургией и производством готовых металлоизделий, машиностроением и химической промышленностью.
2. Моноспециализация области на нефтегазодобыче способствует формированию высокого уровня бедности. Кроме того, такая структура экономики региона делает ее зависимой от положения в одной отрасли и несет большие риски в случае ухудшения мировой конъюнктуры на рынке энергоносителей и углеводородного сырья.
3. Концентрация экономического роста в одной отрасли. Результаты экономического роста в нефтегазодобывающей отрасли ощущает крайне ограниченный контингент жителей региона. Кроме того, являясь капитало и фондоемкой отраслью, она не создает много рабочих мест, при этом активно привлекает иностранную рабочую силу и специалистов - вахтовиков из других регионов страны, что не способствует решению проблемы трудоустройства местных жителей.
4. Слабый мультипликативный эффект нефтегазового комплекса. Используя в производстве только первичные ресурсы территории, сырья, воды и электроэнергии, нефтегазовая отрасль практически не предъявляет на местном рынке значительного спроса на оборудование, товары и услуги.
5. Неразвитость и невысокая эффективность других секторов экономики. Доля обрабатывающей промышленности в регионе очень низкая и составляет 4,6 % (в 1990 году - 36,5 %). В области были развиты химическая и нефтехимическая промышленность, промышленность строительных материалов, пищевая и легкая промышленности. В настоящее время в обрабатывающей промышленности из вышеперечисленных отраслей как основная отрасль осталась только химическая, остальные утратили свои позиции, сократив в разы объемы выпуска продукции.
6. Низкая социальная ориентация экономики. Экономика региона ориентирована на экспорт нефтегазового сырья за рубеж, в то время как в ее структуре слабо представлены производства, направленные на удовлетворение конечных потребностей (пищевая, легкая промышленность), не развита сфера услуг, малый и средний бизнес. Основная доля предприятий сферы услуг сосредоточена в крупных городах области, в то время как слабо развита сфера услуг в районах, где подчас некоторые виды услуг не оказываются в силу ряда причин (отсутствие спроса, необходимых элементов инфраструктуры, кадров).
7. Объективная ограниченность аграрного сектора. Область относится к островододефицитным регионам, вследствие чего сельское хозяйство области представлено главным образом животноводством (88,2 %), основанном на круглогодичном пастбищном содержании (разведение овец, лошадей и верблюдов).
Резко-континентальный засушливый климат, жесткие гидрологические условия, высокая минерализация водных источников не позволяют широко заниматься орошаемым земледелием, которое представлено отдельными массивами посевных площадей, которые занимают бахчевые культуры - 35,5 %, помидоры - 28,2 %, огурцы - 13,7 %.
В силу безводности и неблагоприятности природно-климатических условий региона сельское хозяйство и в особенности растениеводство не получило в области значительного развития. Производимая в регионе сельскохозяйственная продукция (мясо, верблюжье и коровье молоко) полностью расходуется на продовольственное обеспечение населения области, так как даже при устойчивом развитии отраслей животноводства, сельское хозяйство не обеспечивает потребность жителей области в продуктах питания: обеспеченность мясом не превышает 38 %, молоком и овощами - 5 %.

Группа 2. Высокоразвитые регионы

Город Астана
1. Экономическая специализация. В структуре экономики города большой удельный вес занимают сектор услуг (в объеме оказанных услуг по республике - 11,4 % (2-е место после г. Алматы), строительство и промышленность строительных материалов.
2. Отсутствие долговременных градообразующих факторов развития. Анализ динамики развития города за последние десять лет показывает, что основным двигателем экономического роста города остается фактор переноса и формирования новой столицы за счет вложения масштабных государственных инвестиций. При этом происходило первоочередное развитие инфраструктуры государственного и административного управления, городского коммунального и жилищного хозяйства. Помимо системы государственного управления и ее обслуживания высокий уровень инвестиционной активности в городе обеспечил высокую трудовую занятость в строительстве и связанных с ней сферах производства стройматериалов, транспортного обслуживания, проектирования и иного градостроительного сервиса.
Однако период инвестиционной и строительной активности рано или поздно закончится и тогда город столкнется с проблемой поиска новых факторов и источников развития. Анализ структуры экономики города свидетельствует о большой доле государственных услуг и сильной зависимости от отраслей, связанных с инвестиционной деятельностью - строительством и промышленностью строительных материалов, динамика которых будет объективно снижаться в будущем. За исключением этих сфер в экономике города практически нет отраслей, способных на таком же уровне поддержать экономический рост в долговременной перспективе.
3. Зависимость экономики города от положения в строительной отрасли. В структуре ВРП города строительство занимает почти 16 %. Строительная отрасль города на протяжении ряда лет выступала локомотивом роста его экономики, обеспечивая приток инвестиций, развитие смежных отраслей, занятость значительной части населения. За период 2004-2009 годы объем строительных работ в номинальном выражении ежегодно возрастал в среднем на 24 %, достигнув пика в 2007 году. Начиная с 2008 года под влиянием мирового финансового кризиса наблюдается отрицательная динамика развития отрасли. Это негативно отразилось на экономике города, для которого характерна высокая степень ориентации промышленных и торговых предприятий, а также компаний сферы услуг на строительный сектор и рынок недвижимости, переживающие в настоящее время значительный спад.
4. Низкий уровень индустриального развития. В настоящее время промышленное производство города сконцентрировано преимущественно в выпуске строительных материалов, пищевых продуктов/напитков и машиностроении.
Высокие темпы роста промышленного сектора города, наблюдавшиеся в 2004-2007 годы, сменились спадом производства в 2008-2009 годы. Так, в 2009 году снижение составило 4,8 %, объемы обрабатывающего сектора в 2009 году сократились на 4,5 %. Причиной спада в промышленном развитии города явился мировой финансово-экономический кризис, отразившийся в первую очередь на строительной сфере города. Ориентирование промышленности Астаны преимущественно на строительную отрасль (стройматериалы) вызвало резкое сжатие производств.
Промышленность города была традиционно связана с сельским хозяйством, в частности с переработкой сельскохозяйственного сырья и производством пищевых продуктов. Однако, за последние годы наблюдается заметный сдвиг в сторону уменьшения доли объемов пищевых продуктов с 36,0 % в 2000 году до 16,4 % в 2009 году, что было обусловлено опережающим развитием промышленности строительных материалов. Снижение объемов в данной отрасли обусловлено в большей мере сокращением реальных денежных доходов населения, ростом скрытой безработицы, пересмотром потребительских предпочтений, усилением склонности населения к сбережению доходов.
5. Низкая инновационная активность предприятий города. В структуре промышленности слабо представлены высокотехнологичные и наукоемкие производства. Доля инновационной промышленной продукции к общему объему промышленной продукции в городе в 2009 году составила 0,03 % и является одной из самых низких по стране.
Основными проблемами в этой сфере являются отрыв инноваций от реального сектора экономики. Прежде всего, отсутствует внутренний платежеспособный спрос на передовые технологии и промышленные нововведения. Даже имеющиеся в городе прикладные разработки не имеют продолжения в виде коммерциализации и внедрения в их производство.
6. Отставание в развитии жизнеобеспечивающей инфраструктуры города. За годы высокой инвестиционной активности произошло отставание темпов их строительства и модернизации объектов жизнеобеспечивающей инфраструктуры от темпов роста жилищного и производственного строительства и в конечном итоге от роста потребителей: населения и хозяйствующих субъектов.
Город не обеспечен в достаточной степени внутренними источниками электрической и тепловой энергии и зависит от внешних источников. Дефицит электроэнергии ежегодно составляет 0,7 млрд. кВт/ч., тепловой энергии равен 174,2 Гкал/ч. Для города характерна высокая степень износа оборудования тепловых и электрических сетей предприятий энергетического комплекса, увеличение нормативных потерь при транспортировке электроэнергии. Уровень нормативных потерь при транспортировке электроэнергии в 2009 году составил 15,3 % (рост на 33 % в сравнении с 2005 года - 10,3 %). Не справляются с нагрузкой водопроводные и канализационные сети города.

Карагандинская область.
1. Экономическая специализация. Область традиционно является важным индустриальным центром страны, доля области в промышленном производстве республики высокая и составляет 8,9 % (3-е место после Атырауской и Мангистауской областей). При этом в структуре промышленности области преобладает обрабатывающая промышленность (81 %). Ведущими отраслями промышленности области являются горно-металлургический комплекс (включающий добычу руд черных и цветных, драгоценных и редких металлов, а также черную и цветную металлургию и металлообработку), угольная промышленность, машиностроение, химическая и фармацевтическая промышленность, производство строительных материалов.
2. Снижение доли региона в промышленном производстве республики. Удельный вес области в республиканском объеме промышленного производства уменьшился с 16,5 % в 1990 году до 8,9 % в 2009 году, что, в первую очередь, связано с сокращением спроса на продукцию горнометаллургического комплекса.
3. Структурные сдвиги в промышленности. Наблюдается сокращение доли обрабатывающей промышленности в структуре промышленного производства области с 87,3 % в 2004 году до 81,1 % в 2009 году Ретроспективный анализ показывает, что произошло также снижение доли машиностроения, металлообработки, химической промышленности и производства резиновых и пластмассовых изделий.
4. Сохранение зависимости экономики области от одной экспортоориентированной отрасли. В структуре промышленности области сохраняется высокий удельный вес (63 %) металлургической отрасли, в которой задействовано около 51 % занятого населения региона. Падение цен и спроса на металлы на мировых товарных рынках привело к сокращению объемов производства продукции металлургической отрасли, что отразилось на динамике общеэкономических показателей области.
5. Низкое технологическое состояние базовых отраслей. Характерно доминирование традиционных и устаревших технологий, медленное обновление основных производственных фондов, дефицит инвестиций. Доля региона в инвестициях в основной капитал по республике снизилась с 6,3 % в 2005 году до 4,7 % в 2009 году.
6. Снижение роли промышленности как сферы приложения труда. За прошедшие 20 лет занятость населения в отраслях промышленности сократилась на 45,8 % с 248,3 тыс. человек до 113,7 тыс.человек, при этом в наибольшей степени это произошло в машиностроении и металлообработке, доля которой упала с 27,6 % до 1,9 %, легкой промышленности - с 9,8 % до 0,1 %, промышленности строительных материалов - с 5,5 % до 2,3 %.
7. Недостаточная инновационная активность. В целом инновационная активность промышленных предприятий области выше средней по республике. При этом отмечается снижение доли промышленной продукции инновационного характера с 8 % в 2004 году до 1,7 % в 2008 году. В отраслях промышленности, кроме фармацевтики, практически отсутствуют производства по выпуску высокотехнологичной и наукоемкой продукции.
8. Энергодефицитность региона. Недостаточное развитие энергетических собственных мощностей (энергодефицит составляет около 3,0 млрд.квт.ч.) сдерживает развитие региональной экономики. В области сосредоточена промышленность, специализирующаяся на производстве энергоемкой металлургической продукции и с учетом дальнейшего развития энергодефицитность будет усиливаться.

Группа 1. Лидеры

Атырауская область.
1. Экономическая специализация. Область является индустриальным лидером страны: по доле промышленного производства в республиканском объеме область занимает первое место (23,6 %). В структуре ВРП области промышленность занимает 56,2 %, причем на 92,3 % она представлена горнодобывающей промышленностью. Потенциал области в настоящее время определяется развитием нефтегазодобывающей промышленности, также регион специализируется на нефтепереработке, рыбной промышленности и производстве стройматериалов.
2. Моносырьевая специализация региона. Особенностью региона является то, что высокий экономический рост сконцентрирован и замкнут в одной отрасли и не распространяется на другие сферы экономики. При этом в ней работает всего 5,4 % занятого населения региона. Для отрасли характерно значительное привлечение иностранной рабочей силы и специалистов-вахтовиков из других регионов страны.
3. Низкий мультипликативный эффект лидирующей отрасли. Нефтегазовый сектор остается анклавом, слабо интегрированным и взаимосвязанным с другими отраслями экономики региона. Используя в производстве только первичные ресурсы территории, сырья, воды и электроэнергии, нефтегазовая отрасль практически не предъявляет на местном рынке спроса на оборудование, товары и услуги.
4. Неразвитость и невысокая эффективность других секторов экономики. На фоне интенсивного развития нефтегазодобычи развитие других производств в регионе имеет более скромную динамику. Кроме того, они имеют более низкую рентабельность и уровень оплаты труда сотрудников. Так, уровень оплаты труда в строительстве составляет 62 % от уровня зарплаты в горнодобывающей отрасли, транспорте - 51 %, обрабатывающей промышленности - 43 %, торговле - 22,9 %, рыболовстве- 11,6 %, в сельском хозяйстве - 9,7 %.

Город Алматы.
1. Экономическая специализация. В настоящее время город лидирует по удельному весу сектора услуг в республике - почти 30 % (1 место). В структуре ВРП города сектор услуг составляет основную долю (73,0 %), что свидетельствует о постепенном переходе экономики города в постиндустриальный этап развития. Роль промышленности в экономике города за последние десятилетия резко снизилась. Доля промышленного производства города в республиканском объеме в 2009 году составляла 3,9 % (9 место в ранге регионов по данному показателю).
2. Зависимость экономики региона от состояния развития одного сектора. В структуре ВРП города основную долю (73,0 %) составляет сектор услуг (сфера торговли и ремонта - 27,4 % и сфера прочих услуг, которая включает в себя операции с недвижимым имуществом, кредитно-финансовую систему, образование, здравоохранение и прочие отрасли экономики, оказывающие услуги населению - 45,6 %).
Вместе с тем, такая структура экономики города делает ее менее устойчивой и зависимой от состояния дел в этом секторе, поскольку сфера услуг наиболее чувствительна к колебаниям рыночной конъюнктуры и изменению платежеспособного спроса. При достижении городом формальных количественных параметров постиндустриального этапа на первый план выходит задача повышения качества постиндустриального роста за счет повышения доли прогрессивных высокоинтеллектуальных услуг.
3. Снижение потенциала развития ключевых отраслей. Мировой финансово-экономический кризис существенным образом повлиял на положение и перспективы тех секторов экономики города, которые в прошедшие пять лет определяли высокую динамику его развития: финансовый сектор и строительство.
В связи с вступлением Казахстана в Таможенный союз и ростом уровня таможенных пошлин в отношении продукции третьих стран ухудшаются условия развития торговли в городе, являющемся крупнейшей в республике перевалочной базой китайских товаров.
4. Снижение индустриального потенциала города. По формальным структурным признакам экономика города сопоставима с постиндустриальными городами мира (доля промышленности в валовом региональном продукте снизилась до 5,7 % в 2009 году). Однако в большей степени это стало следствием упадка многих промышленных производств и спекулятивного роста сектора финансовых услуг, недвижимости, строительства и торговли.
В 1990 году в структуре ВРП города 38,2 % приходилось на долю промышленности, основу которой составляли машиностроение и легкая промышленность. С развалом прежней советской системы хозяйствования возникли значительные трудности с реализацией продукции, техническим обновлением производства, многие предприятия были ликвидированы.
При наличии таких тенденций и имеющемся потенциале промышленного развития город крайне слабо представлен в ГПФИИР.
5. Преобладание в структуре экономики малых и средних предприятий. В силу экономической специфики в г. Алматы нет крупных градообразующих производств, промышленность города представлена порядка 2 тыс. предприятий, из которых только 193 или 9,7 % являются крупными и средними предприятиями с численностью свыше 50 человек.
Из-за преобладания малых предприятий промышленный сектор города является уязвимым перед колебаниями рыночной конъюнктуры и нуждается в государственной поддержке. В настоящее время только 52 % из общего числа зарегистрированных промышленных предприятий города являются действующими и активно действующими.
6. Высокий технологический износ инженерной инфраструктуры. Интенсивное развитие жилищного строительства и наращивание мощностей крупных и мелких предприятий при недостаточном развитии энергетики стало причиной дефицита тепловой и электрической энергии, что может послужить сдерживающим фактором в развитии экономики.
Большинство энергетических предприятий города находится в неудовлетворительном состоянии, износ оборудования электростанций и электрических сетей составляет 60-70 %, износ тепловых сетей составляет 76 %. Величина потерь тепла ежегодно составляет порядка 37 % при нормативных - 20,9 %). У 70 % трубопроводов истек срок амортизации, у насосных станций II подъема и фильтровальных станциях срок амортизации истек на 100 %. Значительны сверхнормативные потери воды в процессе транспортировки, что негативно влияет на ее качество.

Выводы:
1. Почти половина экономического потенциала (47,2 %) страны сосредоточена в 4 регионах (гг. Алматы и Астана, Атырауская и Карагандинская области). Наибольший удельный вес занимают города Астана и Алматы, индустриальные регионы. На долю четырех отстающих аграрных регионов (Жамбылская, Северо-Казахстанская, Акмолинская, Кызылординская области) приходится 11,3 % ВВП.
2. По объему ВРП на душу населения Атырауская область превышает Жамбылскую в 10 раз. Разрыв между отдельными регионами за 10 лет усилился: с 9,4 раз в 2000 году до 10 раз в 2009 году. Самый низкий среднедушевой ВРП в размере до 70 % от среднереспубликанского уровня за рассматриваемый период сохраняется в Жамбылской, Южно-Казахстанской, Алматинской, Северо-Казахстанской и Акмолинской областях, то есть на 27 % территории республики, где проживает 40 % населения страны. Это в основном регионы с сельскохозяйственной специализацией.
3. Потенциал регионов в настоящее время определяется главным образом развитием промышленности и сельского хозяйства, сектор услуг за исключением г. Алматы и г. Астана не играет заметной роли. Однако с учетом низкой эффективности и трудоизбыточности аграрного сектора в ближайшие годы в нем будет происходить только дальнейшее сокращение рабочих мест. В этой связи только индустриальный сектор страны обладает потенциалом создания новых рабочих мест и обеспечения необходимой занятости населения.
4. Северные регионы республики наиболее обеспечены транспортной инфраструктурой, в то время как западные регионы испытывают дефицит в ней. Резкая дифференциация транспортной обеспеченности регионов и отсутствие оптимальных транспортных связей между ними приводит к росту транспортных издержек и сдерживанию экономической интеграции регионов.
5. Наибольшее количество предприятий сконцентрировано в энергообеспеченной Северной зоне - 45 %. В менее энергообеспеченной Западной энергетической зоне сконцентрировано 30 % предприятий. В наиболее энергодефицитной Южной энергетической зоне сконцентрировано всего 25 % промышленности.
6. Наибольшее количество предприятий сконцентрировано в среднеобеспеченных водными ресурсами регионах - 47,7 %. В наиболее водообеспеченных юго-восточных регионах сконцентрировано 36 % предприятий. В наиболее вододефицитных западных и центральных регионах сконцентрировано всего 16,3 % предприятий.
7. Выделены шесть групп регионов республики:
моносырьевые нефтегазовые регионы (Атырауская и Мангистауская области) с слабозаселенной территорией и поляризацией на успешный сырьевой анклав и бедный агросектор животноводческой специализации;
регионы нефтегазовой специализации (Актюбинская, Западно-Казахстанская и Кзылординская области) с диверсифицированной промышленностью, аграрным сектором зерновой (рисосеющей) направленности и неравномерным расселением жителей;
аграрные регионы зерновой специализации (Акмолинская и Северо-Казахстанская области) с убывающим населением и депрессивной промышленностью;
полифункциональные регионы индустриально-аграрной (Восточно-Казахстанская, Карагандинская и Павлодарская области) или аграрно-индустриальной (Костанайская область) специализации;
густонаселенные слабоурбанизированные аграрные регионы (Алматинская (без пригородов Алматы), Жамбылская и Южно-Казахстанская области);
крупные столичные города и связанные с ними агломерации (Алматы, Астана), имеющие модернизированную экономику и развитый сектор услуг.
8. Как показывает мировая практика, территориальные различия естественны и объективны, более того, они являются необходимым условием экономического и социального развития. Формируя условия межрегиональной конкуренции, территориальные различия способствуют повышению эффективности размещения производства, оптимизируют структуру расселения и рынков труда.
В то же время стихийное, нерегулируемое саморазвитие регионов приводит к нежелательным территориальным различиям, которые могут привести к концентрации и формированию очагов бедности, социальной и экологической напряженности, вызвать массовую миграцию населения.
3. Социальные стандарты и межбюджетные отношения
3.1. Выявление и оценка ключевых социальных проблем регионов.
Для регионов Казахстана социальные аспекты развития определяются по следующим основным показателям:
уровень бедности населения;
уровень занятости населения;
масштабы внутренней миграции;
обеспеченность основными гарантированными государством социальными услугами.
В зависимости от специфики регионов эти показатели имеют различное проявление и зачастую обусловлены разными факторами, что предполагает и применение различных механизмов и инструментов их решения. Ниже проведена оценка ключевых проблем социального развития в разрезе регионов.

Жамбылская область.
1. Бедность. При самых низких удельных показателях экономической деятельности и самых низких номинальных доходах населения, высокой доле детей в структуре населения, регион, тем не менее, по уровню бедности относится к благополучным (указаны в Приложении 26-28 к Прогнозной схеме).
Внутри области ареалы бедности расположены в Жамбылском (11,8 %), Шуском (9,8 %), Кордайском (8,9 %), Жуалынском (7,3 %), Меркенском (6,5 %), Сарысуском (5,7 %), Т. Рыскулова (5,5 %), Таласском (5,1 %) районах. Причем в Сарысуском и Таласском районах основная численность бедного населения (по 70-80 % от численности бедных в районе) сконцентрирована в малых годах Жанатас и Каратау.
2. Занятость. В области самая высокая доля самозанятого населения - 52,1 % (указаны в Приложении 29-32 к Прогнозной схеме). 48 % занятого населения трудятся в низкодоходных секторах экономики: сельское хозяйство и бюджетная сфера, где средняя зарплата не превышает 38 % от уровня заработной платы в горнодобывающей промышленности. При этом в высокодоходном секторе - в горнодобывающей промышленности, где заработная плата составляет 57,4 тыс.тенге, заняты 0,6 % всего занятого населения региона.
Применение иностранной рабочей силы также оказывает негативное влияние на рынок труда (почти 100 % участие иностранной рабочей силы в сфере строительства).
Несоответствие спроса и предложения на региональном рынке труда является следствием дефицита кадров в металлургической отрасли, строительстве цементных заводов, прокладке магистральных газопроводов и строительстве газовых компрессорных станций.
3. Демографические показатели. Численность населения области на начало 2010 года составила 1,043 млн. человек и практически не изменилась в сравнении с 1990 годом. Для области характерно преобладание сельского населения (58,1 %), высокая доля детей в структуре населения (28,3 %) и относительно низкая доля населения в трудоспособном возрасте. Как следствие, 78,2 % категории населения с доходами ниже величины прожиточного минимума составляют многодетные семьи¹², главным образом, в сельской местности.
Высокий демографический потенциал сосредоточен, в основном, в сельской местности, однако низкое качество сельского образования является объективным препятствием в трудоустройстве и индустриальной интеграции сельских жителей и прежде всего молодежи в промышленном комплексе региона.
4. Миграционная ситуация. Высокое отрицательное миграционное сальдо области является объективным процессом для региона с высокой демографической активностью и избытком трудовых ресурсов, недостаточной развитостью промышленности, низким уровнем доходов населения. В структуре выехавших в другие регионы страны значительный удельный вес составляет трудоспособное население (85,5 %), из них 58,2 % - молодежь. Во внутрирегиональной миграции происходит отток населения из сельских районов в г. Тараз.
5. Обеспечение гарантированных государством социальных услуг. Высокие показатели уровня младенческой и материнской смертности (18,40 % при среднем по республике 18,23 %; 40,1 на 100 тыс. родившихся живыми при среднем по республике 36,9).
В сфере образования существуют ряд следующих проблем:
нехватка детских дошкольных организации (охват детей ДДО составляет 33,7 % при среднем по республике 38,7 %);
недостаток ученических мест (наличие школ, где обучение ведется в 3 смены с контингентом 324 учащихся), при этом 47 % от общего количества школ, где обучаются всего 13,7 % от числа учащихся области, являются малокомплектными;
высокая потребность в педагогических кадрах (119 специалистов);
высокая доля школ расположенных в приспособленных зданиях (39,8 %), также в области с каждым годом не уменьшается число аварийных школ;
отсутствие учебных заведений ТиПО в районах, потребность в общежитиях, устаревшее оборудование мастерских.
6. Недостаточное развитие дорожно-транспортной сети. На сегодняшний день 35 % автодорог области находятся в неудовлетворительном состоянии, что затрудняет транспортное сообщение между городами и селами региона.
7. Проблемы экологии. В настоящее время существенно загрязняют атмосферу накопленные отходы бывшего уранового производства. Активными процессами, оказывающими негативное влияние на состояние земельных угодий и способствующим их деградации, являются дефляция или ветровая эрозия и засоление.
__________________
¹²домохозяйства, состоящие из 5-ти и более лиц

Северо-Казахстанская область.
1. Бедность. Регион является сравнительно благополучным по показателям бедности (указаны в Приложении 26-28 к Прогнозной схеме). Однако внутри области наиболее высокие показатели бедности наблюдаются в Уалихановском, Жамбыльском, Мамлютском, Айыртауском, Тайыншинском районах. В абсолютном значении доля бедных в области к общему числу бедных в республике (3,95 %) не превышает долю населения области к общей численности населения в стране (4 %).
В области низкие показатели среднемесячных номинальных доходов населения (на 16,5 % ниже среднереспубликанских) и уровня среднемесячной заработной платы (в 1,5 раза ниже среднереспубликанского). Одной из основных причин бедности является низкая социальная эффективность структуры занятости: большая часть населения занята в низкооплачиваемых сферах деятельности, в том числе в сельском хозяйстве. Регион отличается высокой долей самозанятых, имеющих низкий уровень доходов.
2. Занятость. Для области характерна высокая самозанятость населения (40,8 % при среднем по республике 33,7 % - указаны в Приложении 29-32 к Прогнозной схеме). Структура занятости является непродуктивной: в высокодоходном промышленном производстве занято только 6,1 % населения, а в низкодоходных секторах - 65,4 % населения (сельское хозяйство - 49,4 %, организации государственного управления, образования и оказания гарантированных государством социальных услуг - 19 %), где заработная плата составляет 58,4 % от зарплаты в горнодобывающей промышленности.
3. Демографические показатели. Численность населения области на начало 2010 года составила 643,3 тыс.человек и по сравнению с 1990 годом сократилась на 30 % (912,5 тыс.человек). В области сохраняется устойчивая тенденция к уменьшению численности населения, из-за низкого, иногда и отрицательного, естественного прироста (в 2009 году 1,15‰ при среднем по республике 13,48‰), а также отрицательного миграционного сальдо. В демографической структуре населения преобладают сельские жители (64,3 %), что свидетельствует об аграрной направленности экономики региона и низком уровне урбанизации. Для региона характерны тенденция старения населения и уменьшение численности населения в трудоспособном возрасте.
4. Миграционная ситуация. В отрицательном сальдо миграции большую долю занимает межобластная миграция - 60,9 %. При относительно благоприятной экологической обстановке, развитом потенциале обрабатывающей промышленности, жители, тем не менее, покидают регион.
5. Обеспечение гарантированных государством социальных услуг. В сфере образования существует ряд проблем:
недостаточный охват детей дошкольным образованием (охват детей ДДО составляет 53,8 % при среднем по республике 38,7 %)
высокая доля учащихся в МКШ (53,1 %) усугубляет сложившуюся ситуацию в сельской местности и способствует оттоку населения;
из всех школ области 174 школы (28 %) требуют капитального ремонта, 199 школ (31,6 %) находятся в приспособленных помещениях, 2 школы находятся в аварийном состоянии;
отсутствие учебных заведений ТиПО в районах, потребность в общежитиях, устаревшее оборудование мастерских.
В области сравнительно благополучная ситуация по обеспеченности питьевой водой. Централизованной водопроводной водой пользуются 78,6 % населения (из поверхностных источников - 61,4 %, из подземных источников - 17,2 %) из децентрализованных источников - 21,4 % населения, в том числе из подземных источников - 20,8 %, из открытых водоемов - 0,1 %, привозной водой - 0,5 %. Проблемными вопросами остаются качество питьевой воды и износ водопроводных сетей.
6. Развитие дорожно-транспортной сети. В области самая высокая среди регионов республики плотность автомобильных дорог с твердым покрытием общего пользования - 71,8 км (в среднем по республике - 30,9 км). Практически все сельские населенные пункты обеспечены автомобильными дорогами, связывающими их с областными и районными центрами. В то же время, 50 % автодорог находятся в стадии разрушения, уровень бездефектного содержания автомобильных дорог республиканского значения составляет 46,6 %.
7. Экологическая ситуация в регионе. Экологическая ситуация в области в целом является стабильной. Ключевыми экологическими проблемами региона является загрязнение водных источников, обусловленное аварийным состоянием канализационных очистных сооружений в г. Петропавловск, и загрязнение окружающей среды от твердо-бытовых отходов.

Акмолинская область.
1. Бедность. Область характеризуется невысоким уровнем бедности и низкой концентрацией бедного населения (указаны в Приложении 26-28 к Прогнозной схеме). В то же время, для региона характерны низкие доходы и заработная плата населения, основными факторами которых являются преобладание низкооплачиваемого сельского населения, высокая самозанятость, особенно в сельской местности.
Бедность в основном сконцентрирована в отдельных сельских районах. Это связано с большей долей в них безработного и самозанятого населения, низкими доходами занятых в мелких сельскохозяйственных предприятиях и домашних хозяйствах.
2. Занятость. Область характеризуется высокой долей самозанятого населения - 42,6 % (указаны в Приложении 29-32 к Прогнозной схеме). В области высокая доля занятых в низкодоходном секторе экономики - сельском хозяйстве (38,3 %). При этом в обрабатывающей промышленности, где заработная плата составляет 74,1 тыс. тенге, заняты всего лишь 1,9 % всего занятого населения региона.
Выделяются города и районы с позитивными тенденциями на рынке труда: растет уровень экономически активного населения и снижается уровень безработицы (г. Степногорск, Аккольский, Атбасарский, Буландынский, Бурабайский, Есильский, Целиноградский, Шортандинский районы).
В целом, ситуация на рынке труда области характеризуется положительными тенденциями, связанными со снижением уровня безработицы, однако при этом в области существует скрытая безработица, прежде всего в сельской местности. В разрезе социальных групп преобладает молодежная безработица (7,8 % при среднереспубликанском уровне 6,7 %).
3. Демографические показатели. Численность населения области на начало 2010 года составила 738 тыс.человек и по сравнению с 1990 годом сократилась на 30,8 % (в 1990 году 1067,2 тыс.человек). В области сохраняется тенденция сокращение численности населения, из-за низкого естественного прироста (в 2009 году 5,68‰ при среднем по республике 13,48‰) и отрицательного миграционного сальдо. Область является низко урбанизированным регионом (доля городского населения - 45,2 %).
Для области характерны тенденция старения населения и уменьшение численности населения в трудоспособном возрасте. Средняя ожидаемая продолжительность жизни населения области самая низкая в стране (в 2009 году составила 66,21 года при среднереспубликанском уровне 68,60 лет).
4. Миграционная ситуация. В области сохраняется негативная миграционная ситуация, основной поток направлен в г. Астана. Наиболее значительным является отток населения из сельской местности, чему способствует отсутствие постоянной работы и низкая заработная плата в сельскохозяйственном производстве. Во внутриобластной миграции населения высокая миграционная подвижность населения в города и в более перспективные районы вокруг гг. Астана и Кокшетау.
5. Обеспечение гарантированных государством социальных услуг. В области отмечается высокий уровень материнской смертности (39,0 на 100 тыс. родившихся живыми при среднем по республике 36,9).
В сфере образования существуют ряд следующих проблем:
недостаточный охват детей детскими дошкольными организациями (охват детей ДДО составляет 41,8 % при среднем по республике 38,7 %);
высокая доля МКШ (81 % от общего количества общеобразовательных школ области при среднереспубликанском уровне 54,9 %) с контингентом учащихся 45,2 тыс. (40,5 % при среднереспубликанском уровне 16,0 %);
высокая потребность в преподавателях по языку и точным наукам практически во всех населенных пунктах области, а также потребность в квалифицированных кадрах в дошкольные учреждения;
отсутствие учебных заведений ТиПО в районах, потребность в общежитиях, устаревшее оборудование мастерских.
В сфере здравоохранения высокая потребность во врачебных кадрах (422 врачей) увеличилась в связи с реорганизацией структуры здравоохранения районов. Особенно актуальна проблема обеспечения кадрами объектов ПМСП в отдаленных сельских регионах.
В области высокий уровень износа зданий медицинских учреждений (в среднем по области в 2009 году составил 75,9 %), в основном - в сельской местности.
В области низкая обеспеченность качественной питьевой водой сельского населения области. Только 44 % всей питьевой воды проходит через очистные сооружения.
6. Недостаточное развитие дорожно-транспортной сети. В области высокий удельный вес автомобильных дорог, нуждающихся в ремонте: республиканского значения - 31 %, областного - 60-65 %, районного - 80-85 %.
7. Проблемы экологии. Экологическая обстановка Акмолинской области характеризуется как стабильная. Проблемами состояния поверхностных водных источников является загрязнение и обмеление озер, избыточная нагрузка на объекты природной среды. В этой связи, необходимо решить вопросы очистки озер и строительства системы очистки сточных вод, в частности Щучинско-Боровской курортной зоны (ЩБКЗ).

Кызылординская область.
1. Бедность. При доле области в численности населения республики в 4,3 % в ней проживает 5,15 % бедных, уровень относительной бедности - 10,4 % также превышает среднереспубликанский уровень (указаны в Приложении 26-28 к Прогнозной схеме). Самая высокая заработная плата по области отмечается в горнодобывающей промышленности (165,2 тыс. тенге), однако в ней работает всего 3,6 % от всего занятого населения области.
2. Занятость. Особенностью малопродуктивной структуры занятости населения области является высокая доля населения, занятого в низкодоходных секторах экономики (43,5 %), заработная плата в которых составляет не выше 25-30 % от уровня оплаты труда в горнодобывающей промышленности. Кроме того, 42,3 % населения входит в еще более низкодоходную категорию самозанятых, при этом на селе доля самозанятых достигает 46,6 % (указаны в Приложении 29-32 к Прогнозной схеме).
Для региона характерна высокая безработица в сельской местности (6,9 % при среднереспубликанском уровне 5,9 %), в том числе высок уровень молодежной безработицы (7,3 % при среднереспубликанском уровне 5,8 %).
На фоне сравнительно общей безработицы и высокой самозанятости населения в регионе существует структурный дефицит кадров, низкое качество рабочей силы. В перспективе прогнозируется дефицит рабочей силы, связанный с потребностью в технических специалистах на проекты Западная Европа - Западный Китай.
3. Демографические показатели. В области значительное увеличение численности населения (за 1990-2009 годы на 18,5 %) вызвано высоким естественным приростом.
Для области характерны преобладание сельского населения (61 %), высокая доля детей в структуре населения (31,0 %) и относительно низкая доля жителей в трудоспособном возрасте и связанная с ней более низкая доля экономически активного населения. Как следствие, 81,1 % населения с доходами ниже величины прожиточного минимума составляют многодетные семьи, главным образом, в сельской местности.
4. Миграционная ситуация характеризуется на протяжении многих лет высоким отрицательным сальдо населения (за 2005-2009 годы - -17714 человек). В межрегиональной миграции высокий отток населения наблюдается в гг. Астана и Алматы, Алматинскую область. Внутри области положительное сальдо сложилось только в г. Кызылорда и Кармакшинском районе.
5. Обеспечение гарантированных государством социальных услуг. В сфере образования наблюдаются следующие проблемы:
низкий уровень охвата детей ДДО (30,9 %);
низкая обеспеченность ученическими местами в школах (значительная доля обучающихся в 3 смену), в том числе низкий охват детей с ограниченными возможностями лечебным и учебным процессом, нехватка коррекционных школ-интернатов;
увеличение числа аварийных школ;
отсутствие учебных заведений ТиПО в районах, потребность в общежитиях, устаревшее оборудование мастерских.
В области высокая заболеваемость населения (66971,0 заболеваний, зарегистрированных впервые в жизни, на 100 тыс. человек при среднереспубликанском уровне 60249,8), что обусловлено более низкой обеспеченностью населения врачами (32,59 врачей на 10 тыс. человек при среднереспубликанском показателе 38,13) и нехваткой амбулаторно-поликлинических организаций (мощность 99,6 на 10 тыс. человек при среднем по республике 131,9 на 10 тыс. человек).
В области самые высокие показатели материнской (в 2009 году 42,6 случаев на 100 тыс. родившихся живыми при среднем по республике 36,9) и младенческой (в 2009 году 24,96 случаев на 1000 родившихся при среднем по республике 18,23) смертности.
Питьевой водой из централизованных источников в области обеспечены только 67 % от общего количества (СНП), где проживают 91 % жителей области, остальные жители пользуются водой из децентрализованных источников или привозной водой.
6. Проблемы развития дорожной сети. На сегодняшний день 47 % автодорог области находятся в неудовлетворительном состоянии, что затрудняет транспортное сообщение между городами и селами региона.
7. Проблемы экологии. Кызылординская область является зоной экологической катастрофы. Рост объемов выбросов загрязняющих веществ в атмосферу связан с усыханием Аральского моря и деятельностью комплекса Байконур, увеличением количества автотранспорта, низким качеством автомобильного топлива, несоблюдением стандартов загрязнения окружающей среды, нерешенными вопросами утилизации отходов производства. В области наблюдается вторичное засоление и заболоченность почв.

Костанайская область.
1. Бедность. По показателям бедности область является благополучной. В абсолютном значении доля бедных в области к общему числу бедных в республике составляет 5,3 % и чуть ниже доли населения региона к общей численности населения в республике (5,5 %) (указаны в Приложении 26-28 к Прогнозной схеме). Доля населения, имеющего доходы ниже прожиточного минимума - 6,8 %, что также ниже среднего по республике (8,2 %,).
Однако при этом, регион отличается сравнительно низкими показателями среднемесячных номинальных доходов населения (ниже среднереспубликанского уровня в 1,2 раза) и уровня среднемесячной заработной платы (в 1,4 раза ниже среднереспубликанского уровня).
2. Занятость. Область имеет относительно высокий уровень занятости, однако за 2009 год сложился отрицательный показатель прироста численности занятых по области (-2,4 %). Следует отметить социальную неэффективность структуры занятости: низкий удельный вес занятых индустриальным трудом и сравнительно высокая доля занятых в сельском, лесном и охотничьем хозяйствах (37,9 %), а также в малооплачиваемой бюджетной сфере и образовательном комплексе. В высокодоходном промышленном производстве занято только 14,4 % от всего занятого населения. При этом заработная плата в сельском хозяйстве составляет всего 50,7 % заработной платы в горнодобывающей промышленности. Область входит в тройку "лидеров" по количеству низкодоходной категории самозанятых, более половины, из которых проживают в сельской местности, где уровень дохода еще ниже. Уровень безработицы в области один из низких в республике (указаны в Приложении 29-32 к Прогнозной схеме).
Структурный дефицит кадров. Остро стоит вопрос дефицита квалифицированных педагогических кадров в системе среднего образования, в здравоохранении, особенно в сельской местности.
3. Демографические показатели. Численность населения области за последние 20 лет сильно сократилась: с 1228,5 тыс. человек в 1990 году до 886,3 тыс. человек в 2009 году или на 27,9 %. Такие тенденции со временем могут стать фактором, ограничивающим эффективное использование потенциала области. Среднегодовой коэффициент естественного прироста за 2005-2009 годы составляет 0,32 %, что является одним из низких показателей по стране. Доля сельского населения составляет 50,7 %, что свидетельствует об относительно низком уровне урбанизации. В области усиливается процесс старения населения, в регионе самая высокая доля населения старше 65 лет (10,8 % при среднереспубликанском уровне 7,5 %). Высокая доля населения в трудоспособном возрасте (70,3 %) при низком удельном весе детей (18,6 % при среднереспубликанском уровне 24,2 %). Регрессивный тип воспроизводства населения области создает дисбаланс между потребностью в молодых кадрах и их наличием.
4. Миграционная ситуация. Миграционная ситуация в области уже на протяжении многих лет остается неблагополучной, так за 2005-2009 годы суммарное отрицательное миграционное сальдо составило 22543 человек. При внутриобластном перемещении положительное сальдо миграции сохраняется во всех городах и двух районах области (Житикаринском - 59 человек и Костанайском - 441 человек).
5. Обеспечение гарантированных государством социальных услуг. В сфере здравоохранения области наблюдается низкая обеспеченность населения врачами (25,29 врачей на 10 тыс. человек при среднереспубликанском показателе 38,13) и средним медицинским персоналом (84,2 на 10 тыс. человек при среднереспубликанском уровне 87,1). Вместе с тем, область имеет высокие показатели по обеспеченности амбулаторно-поликлиническими организациями (мощность 167,6 на 10 тыс. человек при среднем по республике 131,9 на 10 тыс. человек). Медицинские здания имеют износ 60 % и низкий уровень оснащенности медицинским оборудованием: в городских и областных больницах он составляет 54 %, в районных медицинских организаций - 46,4 %.
Имеет место высокий уровень заболеваемости по ряду социально-значимых заболеваний: активный туберкулез (116,0 на 100 тыс. населения при среднем по республике 105,5), злокачественные новообразования (247,1 на 100 тыс. населения при среднем по республике 182,6), психические расстройства (197,8 на 100 тыс. населения при среднем по республике 124,5). Высокий уровень смертности от туберкулеза - 15,5 (по РК он равен 12,5).
В области самый высокий по республике охват детей дошкольными организациями (90,3 % при среднереспубликанском 38,7 %). В то же время, общее количество детей, стоящих на очереди в детский сад, по области составляет 11213 человек.
За последние три года сеть школ уменьшилась на 40 единиц, из них 90 % начальных школ, расположенных в неперспективных населенных пунктах. 34,2 % учащихся обучаются в МКШ. 20 школ области имеют недогруженность в количестве 7901 ученическое место.
В районах отсутствуют учебные заведения ТиПО, существует потребность в общежитиях, оборудование мастерских устаревшее.
В области низкая обеспеченность качественной питьевой водой сельского населения: из 649 населенных пунктов централизованным водоснабжением из групповых и локальных водопроводов обеспечиваются водой 152 населенных пунктов (23,4 %), в 56 населенных пунктах (8,6 %) производится подвоз питьевой воды. 437 населенных пунктов (67,3 %) обеспечиваются водой из источников децентрализованного водоснабжения (скважины, колодцы). Срок эксплуатации большинства водопроводных сетей превышает 25-50 лет, что выше нормативного срока эксплуатации.
6. Недостаточное развитие дорожно-транспортной сети. По плотности автомобильных дорог (40,4 км на 1000 кв. км при среднем по республике - 30,9) и густоте железных дорог (6,69 км на 1000 кв. км при среднем по республике 5,41) область по сравнению с другими регионами страны является наиболее обеспеченной транспортной инфраструктурой. Главная техническая проблема отрасли - прогрессирующая потеря несущей способности дорожных покрытий.
7. Экологическая ситуация в регионе. Относительно других регионов экологическая обстановка на территории области благополучна. Основными факторами, негативно влияющими на качество атмосферного воздуха в городах, являются выбросы промышленных предприятий и растущее количество выбросов от передвижных источников.
Область расположена в зоне недостаточного увлажнения. Речная сеть развита очень слабо, запасы поверхностных вод незначительны и требуют рационального использования. Тем не менее, продолжается процесс загрязнения и истощения поверхностных вод, основной причиной этого является сброс в водоемы недостаточно очищенных сточных вод.

Алматинская область.
1. Бедность. Регион характеризуется высоким уровнем бедности и концентрацией значительного числа бедного населения (указаны в Приложении 26-28 к Прогнозной схеме). Основными факторами бедности остаются низкие доходы населения, преобладание низкооплачивамого сельского населения, высокая самознятость, структура населения с высокой долей детей. В разрезе районов области самые низкие доходы наблюдаются в Ескельдинском, Жамбылском, Коксуском, Уйгурском, Кербулакском районах, где номинальные доходы населения ниже 80 % среднеобластного уровня.
2. Занятость. В связи с аграрным направлением области структура занятости характеризуется высокой долей занятых в низкодоходных секторах экономики: сельское, лесное и рыбное хозяйство (48,2 %), бюджетная (14 %), где средняя зарплата не превышает 30-50 % от уровня заработной платы в обрабатывающей промышленности (80,8 тыс.тенге, занято 5,2 % всего работающего населения региона).
При относительно благополучных общих показателях занятости населения в области существует скрытая безработица, прежде всего в сельской местности (при доле сельского населения в 76,1 % в сельском хозяйстве работает 48,2 % всех занятых, при этом 62 % занятых в сельском хозяйстве являются самозанятыми) (указаны в Приложении 29-32 к Прогнозной схеме).
На рынке труда из-за несоответствия спроса и предложения, сохраняется потребность в квалифицированных рабочих и технических кадрах, а также отмечается низкое качество рабочей силы.
3. Демографические показатели. Прирост численности населения области за 1990-2009 годы составил 2,6 %.
В области высока доля сельского населения (76,1 %) и значительная доля детей в структуре населения (24,5 %). В области многодетные семьи составляют 78,2 % категории населения с доходами ниже величины прожиточного минимума, главным образом, в сельской местности.
Высокий демографический потенциал сосредоточен, в основном, в сельской местности, однако низкое качество сельского образования и отсутствие навыков индустриального труда являются объективными препятствиями в трудоустройстве и индустриальной интеграции сельских жителей и, прежде всего, молодежи в промышленности области.
4. Миграционная ситуация. В миграции населения прослеживается положительная тенденция, в силу чего ежегодный рост численности населения происходит, в том числе и за счет положительного сальдо миграции населения, особенно внешней.
Во внутриобластной миграции населения наблюдается высокая миграционная подвижность населения в города и в более перспективные районы вокруг г. Алматы.
5. Обеспечение гарантированных государством социальных услуг. В области обеспеченность населения объектами социальной инфраструктуры находится на низком уровне, включая обеспеченность населения качественной питьевой водой, объектами образования, медицинскими организациями, имеется высокий дефицит ученических мест в общеобразовательных школах, специализированных медико-социальных учреждениях. Из общего количества медицинских учреждений 73 % размещаются в приспособленных, 20 % - в арендованных помещениях. Самой актуальной проблемой в сфере здравоохранения является недостаточность медицинских кадров.
В области наблюдается низкий охват детей детскими дошкольными организациями (21,5 %) и низкая обеспеченность ученическими местами в школах (значительная доля обучающихся в 3 смену). При этом, в области существует значительная доля МКШ, где обучается 14,2 % учащихся области.
В ТиПО есть проблемы, связанные с отсутствием учебных заведений в районах, потребностью в общежитиях, устаревшим оборудованием мастерских.
Самая низкая обеспеченность населения области врачами (21,29 врачей на 10 тыс. человек при среднереспубликанском показателе 38,13) и средним медицинским персоналом (57,9 среднего медперсонала на 10 тыс. человек при среднереспубликанском уровне 87,1) негативно повлияли на здоровье населения. В области высокий уровень заболеваемости населения (71778,8 заболеваний, зарегистрированных впервые в жизни, на 100 тыс.человек при среднереспубликанском уровне 60249,8).
6. Развитие дорожно-транспортной сети. Несмотря на высокую плотность автомобильных дорог в области (42,3 км на 1000 кв. км при среднем по республике - 30,9), важной становится проблема роста интенсивности движения и особенно большегрузных автомобилей, увеличивающего потребность в ремонтно-восстановительных работах автодорог.
7. Проблемы экологии. В области отмечается сравнительно низкий уровень экологического загрязнения. Однако, на экологию региона значительно влияет г. Алматы, как один из основных источников техногенного загрязнения воздушного бассейна и деградации сельскохозяйственных площадей в прилегающих регионах. Происходит загрязнение озера Балхаш, имеются проблемы трансграничного характера реки Или. Наблюдается деградация земель, эрозия и засоление почв. В Алматинской области ветровой эрозии подвержено 5,0 млн. га. Ежегодно более 800 тыс. тонн отходов складируются по полигонам, вывозы ТБО увеличиваются, занимая значительные площади земель сельскохозяйственного назначения.

Западно-Казахстанская область.
1. Бедность. Показатели бедности в целом по области на уровне среднего по республике, несмотря на более высокие доходы населения региона (указаны в Приложении 26-28 к Прогнозной схеме). Такая ситуация обусловлена сильной дифференциацией доходов между отдельными группами жителей, высоким уровнем самозанятого населения и относительно большой долей уже неработающих представителей старших поколений. Другим фактором, влияющим на формирование уровня бедности, является непродуктивная структура занятости, характеризующаяся высокой долей работающих в низкооплачиваемых секторах экономики: образование, здравоохранение, социальное обеспечение, государственное управление.
2. Занятость. В области высокий в республиканских масштабах уровень занятости населения сочетается с не менее высоким уровнем самозанятости населения, особенно в сельской местности (57,7 %) (указаны в Приложении 29-32 к Прогнозной схеме). Также для сельского населения характерна более высокая доля безработных, особенно среди молодежи (8,1 % при среднем по республике 5,8 %).
В области в самой высокооплачиваемой горнодобывающей сфере, где заработная плата превышает в 8 раз уровень заработной платы в сельском хозяйстве, заняты всего лишь 1,2 %, в то же время в сельском хозяйстве работает одна треть занятого населения области.
3. Демографические показатели. В области демографическая ситуация, характеризующаяся небольшим положительным приростом, относительно невысоким уровнем естественного прироста (среднее значение за 2005-2009 годы - 7,06‰ при среднереспубликанском уровне 10,95‰), все же перекрывает отрицательное сальдо миграции. Среди других тенденций можно отметить усиливающийся процесс старения населения, который может в будущем негативно отразиться на формировании человеческих и трудовых ресурсов области.
4. Миграционная ситуация. В области отрицательное межрегиональное миграционное сальдо сохраняется в течение последних 10 лет и отток преимущественно трудоспособного населения в будущем может отрицательно повлиять на экономическое развитие региона и его индустриальные перспективы.
Во внутриобластной миграции значительный объем миграционного потока из сел в город определяется стремлением сельской молодежи и лиц, имеющих более или менее материальный достаток к получению профессионального образования, открытию своего дела, устройству на высокооплачиваемую работу, улучшению качества жизни. В числе немаловажных обстоятельств можно назвать недостаточное наличие и состояние объектов социальной и инженерной инфраструктуры села.
С активизацией миграции из села в областной центр обострились проблемы обеспечения жильем, перегрузки общественного транспорта, переуплотненности школ города, медицинского обслуживания итак далее.
5. Обеспечение гарантированных государством социальных услуг. В области сравнительно высокий охват детей дошкольным воспитанием и обучением (61,3 %). Однако в среднем образовании при наличии высокой доли учащихся в МКШ (29,1 % при среднереспубликанском уровне 16,0 %) присутствует значительная доля учащихся в 3 смену. Высокая доля школ, размещенных в приспособленных зданиях, негативно влияет на качество образовательных услуг. В области высокая потребность в педагогических кадрах.
В ТиПО есть проблемы, связанные с отсутствием учебных заведений в районах, потребностью в общежитиях, устаревшим оборудованием мастерских.
В сфере здравоохранения наблюдается высокий показатель мощности амбулаторно-поликлинических организации (164,6 посещений в смену на 10 тыс. человек при среднем в Республике Казахстан 131,9 на 10 тыс. человек), однако существует дефицит врачей (31,07 врачей на 10 тыс. человек при среднереспубликанском показателе 38,13). В целом, по области зафиксирован низкий уровень заболеваемости населения (51355,4 заболеваний, зарегистрированных впервые в жизни, на 100 тыс.человек при среднереспубликанском уровне 60249,8).
Не решены вопросы полноценного обеспечения сельского населения питьевой водой.
6. Недостаточное развитие дорожно-транспортной сети. Проблемным вопросом остается неудовлетворительное состояние автомобильных дорог, соединяющих сельские населенные пункты с районными центрами, районные центры с областным центром. Из общей протяженности дорог областного и районного значения 84,7 % дорог требует капитального ремонта. Густота железнодорожных путей (2,85 км на 1000 кв. км) в 2 раза ниже среднереспубликанского уровня (5,41 км на 1000 кв. км)
7. Проблемы экологии. Негативное влияние на окружающую среду области оказывают предприятия нефтегазового комплекса, котельные хозяйства, автотранспорт, промышленные предприятия. Наиболее крупными экологическими проблемами области являются вопросы сохранения экосистемы р. Урал и проблемы, связанные с деятельностью нефтегазодобывающей отрасли. К локальным экологическим проблемам относятся проблемы, возникающие от воздействия военных полигонов "Капустин Яр" и "Азгир", износ канализационных очистных сооружений г. Уральск, вопросы утилизации отходов.

Актюбинская область.
1. Бедность. Показатели бедности по области в республиканском сравнении относительно благополучные (указаны в Приложении 26-28 к Прогнозной схеме), однако в отдельных районах (Иргизском, Мартукском, Темирском, Ойылском, Шалкарском) удельный вес малообеспеченных граждан выше среднеобластного показателя. При этом доходность жителей региона ниже среднереспубликанского уровня. Сравнительно низкие доходы населения области являются следствием высокой доли (50,4 %) занятого населения в низкодоходных секторах экономики: бюджетная, сельское, лесное и рыбное хозяйство, где средняя зарплата не превышает 43 % от уровня заработной платы в горнодобывающей промышленности.
2. Занятость. В регионе высока доля экономически активного и занятого населения, тем не менее, имеет место высокая доля самозанятого населения, особенно в сельской местности - 44,0 % (указаны в Приложении 29-32 к Прогнозной схеме). Наряду с этим для области характерна непродуктивная занятость с преобладанием работающих в низкодоходных отраслях, имеющая следствием относительно невысокую доходность населения.
3. Демографические показатели. В области за 1990-2009 годы наблюдалось сокращение численности на 2,6 %. В 2005-2009 годы положительный прирост численности населения (на 4,8 %) связан только с увеличением естественным приростом (среднее значение за 2005-2009 годы - 11,82 %), а миграционное сальдо оставалось отрицательным.
Сравнительно высокий удельный вес населения в трудоспособном (69,0 % при среднереспубликанском уровне 68,4 %) и моложе трудоспособного возрастов (24,5 % при среднереспубликанском уровне 24,2 %).
4. Миграционная ситуация. Для области характерно усиление в последние годы миграционной убыли населения (особенно трудоспособного) в другие регионы страны, что в будущем может привести к нехватке рабочих рук в производственных секторах.
В межрегиональной миграции высокая убыль населения (в 2009 году - 4157 человек), при этом высок удельный вес миграционной убыли городского населения (85,3 %). Основные направления межобластной миграции - города Астана и Алматы и Мангистауская, Атырауская области.
Все сельские районы, за исключением Алгинского и Мартукского, имели отрицательное сальдо. Основные потоки мигрантов направлены в города Актобе и Алга и сельские округа г. Актобе и Алгинского района.
Основными причинами оттока населения являются поиск постоянной и высокооплачиваемой работы, стремление улучшить материальное положение, доступ к гарантированным государством социальным услугам и жилищным услугам. Отток молодежи из сельской местности, в основном, связан с получением среднего и высшего образования в городах области.
Для региона с большим индустриальным потенциалом, но низкой численностью и плотностью населения тревожным сигналом является наметившийся отток из области трудоспособных жителей.
5. Обеспеченность гарантированных государством социальных услуг. В области высокий охват детей дошкольным воспитанием и обучением (64,3 %). Однако, в среднем образовании высокая доля учащихся в МКШ (23,2 % при среднереспубликанском уровне 16,0 %). Дефицит мест имеется в школах районных центров и в городах.
В техническом и профессиональном образовании есть проблемы: отсутствие учебных заведений в районах, потребность в общежитиях, устаревшее оборудование мастерских.
В сфере здравоохранения сравнительно высокая обеспеченность населения врачами (47,87 врачей на 10 тыс. человек при среднереспубликанском показателе 38,13) и амбулаторно-поликлиническими организациями (136,4 посещений в смену на 10 тыс. человек при среднем в РК 131,9 на 10 тыс. человек) положительно повлияла на уровень заболеваемости населения (53021,7 заболеваний, зарегистрированных впервые в жизни, на 100 тыс.человек при среднереспубликанском уровне 60249,8).
В области низкий уровень обеспеченности питьевой водой сельских жителей (70,8 % населенных пунктов имеют децентрализованные источники водоснабжения).
6. Недостаточное развитие дорожно-транспортной сети. Плотность автомобильных (17,2 км на 1000 кв. км при среднем по республике - 30,9) и железных дорог (4,82 км на 1000 кв. км при среднем по республике - 5,41) в области низкая. 54 % дорог местного значения (2416,7 км) находятся в неудовлетворительном состоянии и требуют капитального ремонта.
7. Проблемы экологии. Если в нефтегазодобывающей отрасли принимаются меры по уменьшению антропогенной нагрузки в результате деятельности предприятий на экологию области путем принятия программ по утилизации попутного газа, то в других отраслях горнодобывающей промышленности такие меры еще не достаточны, в частности при добыче хромовых руд, производстве хромитов.
В регионе остро стоит проблема загрязнения подземных вод бором и хромом. Учитывая отрицательное влияние химических веществ на организм человека, в том числе и понижение репродуктивной функции, решение данного вопроса на сегодняшний день особо актуально.

Павлодарская область.
1. Бедность. По показателям бедности область является благополучной, при этом более высокая острота проблемы характерна для отдельных городов и районов: г. Экибастуз, Майский, Баянаульский и Качирский районы (указаны в Приложении 26-28 к Прогнозной схеме).
2. Занятость. Хотя занятость населения в области является высокой и составляет 93,6 % от экономически активного населения, ее особенностью является высокая доля населения, занятого в низкодоходных секторах экономики: более 41,3 % от всего занятого населения области работает в бюджетной сфере, заработная плата в которой составляет 62 % от уровня оплаты труда в горнодобывающей промышленности. Еще 2,3 % занятого населения работает в низкодоходном секторе сельского хозяйства, где средняя зарплата составляет 41,7 % от уровня горнодобывающей промышленности. Кроме того, 23,8 % населения входит в еще более низкодоходную категорию самозанятых, при этом на селе доля самозанятых достигает 45,4 % (указаны в Приложении 29-32 к Прогнозной схеме).
3. Демографические показатели. Численность населения области в 2009 году составила 750853 тыс. человек, по сравнению с 1990 годом сократилась на 20,6 %, что связано с низким показателем естественного прироста и оттоком населения. Помимо уменьшения населения в области усиливается процесс старения жителей. Доля населения старше 65 лет составляет 9,0 % при среднереспубликанском уровне 7,5 %. Низкий удельный вес детей (19,4 % при среднем по стране 24,2 %). Со временем это может стать фактором, ограничивающим эффективное использование потенциала области.
4. Миграционная ситуация. В области выражено проявляется негативная миграционная ситуация. При благоприятности природно-климатических условий, обеспеченности водными ресурсами, развитом потенциале промышленности и социальной инфраструктуры жители, тем не менее, покидают регион. За 2005-2009 годы отрицательное сальдо миграции в области составило 7977. Выросло отрицательное сальдо и внешней миграции с 46 человек в 2007 году до 1381 человека в 2009 году.
Все сельские районы, за исключением Павлодарского и Щербактинского, имели отрицательное сальдо межрегиональной миграции. В настоящее время ведется работа по подготовке материалов по упразднению 10 сел.
5. Обеспечение гарантированных государством социальных услуг. В сфере здравоохранения сравнительно высокая обеспеченность населения врачами (38,71 врачей на 10 тыс. человек при среднереспубликанском показателе 38,13) и амбулаторно-поликлиническими организациями (165,1 посещений в смену на 10 тыс. человек при среднем в республике 131,9 на 10 тыс. человек). В области наблюдается недостаток медицинских зданий - обеспеченность составляет 85 %. Процент оснащенности медицинских организаций составляет в среднем по области 60,3 %, в том числе наименее оснащены центральные районные больницы (55,8 %).
В регионе высокий уровень заболеваемости населения (69965,5 заболеваний, зарегистрированных впервые в жизни, на 100 тыс.человек при среднереспубликанском уровне 60249,8).
Недостаток детских дошкольных организаций: 53,8 % от общего числа детей дошкольного возраста от 2 до 5 лет имеет возможность посещать детский сад, а в 1990 году охват детей дошкольными организациями составлял по области 71 %. В области 12 % дошкольных организаций расположены в приспособленных зданиях, 25 % детских садов не обеспечены горячей водой.
Высокая доля МКШ (76,2 % от всех школ области) с контингентом 27,3 тыс. учеников (28,9 % от всех учеников области). В общеобразовательных школах районов имеется дефицит кадров по специальностям: математика, физика, химия, информатика. 152 школ (35,3 %) требуют капитального ремонта.
В техническом и профессиональном образовании необходимо решить следующие проблемы: отсутствие учебных заведений в районах, потребность в общежитиях, устаревшее оборудование мастерских.
Низкая обеспеченность качественной питьевой водой сельского населения области. В области из 412 СНП лишь 17,2 % охвачено централизованным водоснабжением, т.е. 41,4 % жителей СНП. 80,6 % СНП (332) используют воду из местных подземных источников, 1,5 % пользуется привозной водой. В 67 СНП (17 %) качество питьевой воды не соответствует требованиям санитарных норм.
6. Недостаточное развитие дорожно-транспортной сети. В области 15 % автодорог области находятся в неудовлетворительном состоянии. В области имеются сельские населенные пункты, не имеющие связи с районными центрами по автомобильным дорогам с твердым покрытием.
7. Состояние экосистемы. Область занимает первое место в Казахстане по выбросам твердых загрязняющих веществ (219,6 тыс. тонн) и по выбросам в атмосферу на душу населения (749,9 кг), 2-е после Карагандинской области место по выбросам в атмосферу загрязняющих веществ (560,8 тыс. тонн) и жидких/газообразных загрязняющих веществ (341,3 тыс. тонн).
Основными факторами, влияющими на качество атмосферного воздуха в городах, являются выбросы промышленных предприятий и растущее количество выбросов от передвижных источников. Все более угрожающими становятся объемы загрязнения воздуха автомобильным транспортом.
Продолжается процесс загрязнения, засорения и истощения поверхностных вод, основной причиной этого является сброс в водоемы неочищенных или недостаточно очищенных сточных вод.
Остается крайне неудовлетворительной ситуация с производственными отходами. В Павлодарской области накоплено порядка 3 млн. тонн отходов, ежегодно их количество возрастает более чем на 1 млн. тонн.

Южно-Казахстанская область.
1. Бедность. В регионе высокий уровень и концентрация бедного населения, что является следствием низких доходов населения и высокой долей детей в структуре населения области (указаны в Приложении 26-28 к Прогнозной схеме). Преобладание многодетных семей в сельской бедности увеличивает риск бедности для сельских жителей. Наиболее высокий уровень сельской бедности отмечается в Махтааральском, Сарыагашском, Байдибекском районах.
Основными факторами бедности остаются безработица, высокая самозанятость и низкий уровень доходов населения.
2. Занятость. В области один из самых высоких показателей самозанятости населения в стране (особенно в сельской местности - 57,2 % при среднереспубликанском уровне 50,0 %). Среди занятых жителей в регионе самая высокая по республике доля (61,6 %) населения, работающего в низкодоходных секторах экономики, таких как бюджетная сфера, сельское, лесное и рыбное хозяйство, где средняя зарплата в 3,3 раза ниже от уровня заработной платы в горнодобывающей промышленности. В настоящее время ситуация на рынке труда остается напряженной и пока не способствует в достаточной мере сокращению масштабов бедности (указаны в Приложении 29-32 к Прогнозной схеме). Доля низкооплачиваемых работников практически не изменяется из года в год. Несмотря на общее снижение уровня безработицы, остаются неразрешенными проблемы занятости среди молодежи и женщин. Появилась серьезная проблема длительной безработицы.
3. Демографические показатели. Численность населения области на начало 2010 года составила 2,429 млн.человек и по сравнению с 1990 годом увеличилась на 31,5 %. Специфика демографической структуры населения области, преобладание сельского населения (62,5 %), а также высокая доля детей в структуре населения (33,0 % при среднереспубликанском уровне 24,2 %) и относительно низкая доля жителей в трудоспособном возрасте (62,4 % при среднереспубликанском показателе 68,4 %), значительно влияет на формирование высокого уровня бедности в регионе. Как следствие, 85,6 % категории населения с доходами ниже величины прожиточного минимума составляют многодетные семьи, главным образом, в сельской местности.
4. Миграционная ситуация. В межрегиональных миграционных потоках область является крупным донором, что является объективным явлением для региона с высоким демографическим и избыточным трудовым потенциалом, недостаточной развитостью промышленности, а также низким уровнем доходов населения.
5. Обеспечение гарантированных государством социальных услуг. Высокие показатели уровня младенческой и материнской смертности (20,98‰ при среднем по республике 18,23‰; 37,1 на 100 тыс. родившихся живыми при среднем по республике 36,9).
В сфере образования существует ряд следующих проблем:
нехватка детских дошкольных организации (охват детей ДДО составляет 14,4 % при среднем по республике 38,7 %);
недостаток ученических мест (наличие школ, где обучение ведется в 3 смены с контингентом 6445 учащихся), при этом 27,6 % от общего количества школ, где обучаются всего 7 % от числа учащихся области, являются малокомплектными;
высокая потребность в педагогических кадрах;
отсутствие учебных заведений ТиПО в районах, потребность в общежитиях, устаревшее оборудование мастерских.
6. Недостаточное развитие дорожно-транспортной сети. В области низкое качество автомобильных дорог - всего 15 % автомобильных дорог находятся в хорошем состоянии, а 49 % (4091 км) - в неудовлетворительном состоянии, в том числе 14 % (1036 км) - на стадии разрушения.
7. Проблемы экологии. Область является одним из шести экологически неблагополучных регионов Казахстана, а г. Шымкент - самый грязный город области (90 % от общего объема загрязняющих веществ по области). Область отличается неблагополучной эпидемиологической обстановкой, наличием большого количества несанкционированных свалок, увеличением числа неблагополучных территорий (опустынивание и деградация земель). Напряженная экологическая ситуация наблюдается не только в городах, но и в районах области. Существует проблема трансграничного загрязнения вод реки Сырдарья.

Восточно-Казахстанская область.
1. Бедность. Показатели бедности в области немного ниже среднереспубликанских значений: уровень бедности составляет 6,6 % против 8,2 %, доля бедных жителей региона - 7,8 % ниже удельного веса области в общей численности населения страны (указаны в Приложении 26-28 к Прогнозной схеме).
Наиболее высокая концентрация бедного населения в сельской местности - 9,7 %, что связано с большим количеством самозанятого населения, отсутствия достаточного количества рабочих мест, тогда как в городской местности этот показатель равен 3,4 %.
2. Занятость. Для области характерна неэффективная структура занятости, не обеспечивающая достаточной доходности жителей региона (указаны в Приложении 29-32 к Прогнозной схеме). Особенностью структуры занятости является высокая доля населения, занятого в низкодоходных секторах экономики (в социальной сфере - 41,4 %). Показатель среднемесячных номинальных доходов населения - 30 891 тенге, что на 11,1 % ниже среднереспубликанского уровня. Номинальные денежные доходы сельских жителей в 1,3-2,2 раза ниже, чем у городских. Уровень среднемесячной заработной платы - 53 496 тенге, что в 1,3 раза ниже среднереспубликанского уровня.
Структурный дефицит кадров. Промышленные предприятия региона испытывают большой дефицит в специалистах инженерных и технических специальностей (узкопрофильных). Отсутствие подготовленных кадров среднего возраста ставит под угрозу развитие многих промышленных предприятий через 3-5 лет. Система формирования кадрового резерва на большинстве предприятий была полностью разрушена и только начинает восстанавливаться.
3. Демографические показатели. Численность населения области за 1990-2009 годы сократилась на 20 %, в основном в результате миграционного оттока. Однако, начиная с 2008 года высокий естественный прирост обеспечил общий прирост населения к началу 2010 года на 0,2 %. Наблюдается тенденция старения населения, обусловленная как относительной малочисленностью детей, так и миграцией за пределы региона людей трудоспособного возраста. Доля населения старше 65 лет составляет 10,0 % при среднереспубликанском уровне 7,5 %. Низкий удельный вес детей (19,5 % при среднем по стране 24,2 %).
4. Миграционная ситуация. По сравнению с остальными регионами за последние 5 лет область занимает самое высокое место с точки зрения отрицательного миграционного сальдо. И хотя за период с 2007 по 2009 годы появилась тенденция стабилизации, в области сохраняется миграционная убыль населения. За последние два года приток в область обеспечивается за счет внешней миграции. Отток из области в наибольшей степени обусловлен выбытием в другие области республики. Внутри области население стремится переселиться ближе к городским центрам. Миграционный приток из сельской местности в городские поселения связан с нехваткой рабочих мест в сельской местности, а также с заинтересованностью молодежи в получении высшего образования.
5. Обеспечение гарантированных государством социальных услуг. В области ощущается недостаток детских дошкольных организаций: только 58,8 % от общего числа детей от 2 до 5 лет имеют возможность посещать детский сад. Ситуация практически не изменилась за двадцать лет: в 1990 году охват детей дошкольным воспитанием и обучением составлял по области 59 %. В области 12 % дошкольных организаций расположены в приспособленных зданиях, 25 % детских садов не обеспечены горячей водой. В дошкольных организациях сохраняется потребность в квалифицированных кадрах.
Высокая доля МКШ (65,6 % от всех школ области) с контингентом 50,0 тыс. учеников (27,0 % от всех учеников области). В области насчитывается 28 аварийных школ, 37,8 % школ находятся в приспособленных помещениях. Высокая потребность в педагогических кадрах (137 педагогов).
В техническом и профессиональном образовании есть проблемы: отсутствие учебных заведений в районах, потребность в общежитиях, устаревшее оборудование мастерских.
Наблюдается высокий уровень смертности - 11,72 на 100 тыс. населения (в сравнении со средним по республике - 8,97), при этом наиболее высокие показатели прослеживаются по уровню смертности от туберкулеза - 20,9 (среднереспубликанский уровень - 12,9), от злокачественных новообразований - 159,07 (среднереспубликанский уровень - 111,76) и от несчастных случаев, отравлений и травм - 145,32 (среднереспубликанский уровень 108,37).
Имеющиеся здания лечебно-профилактических учреждений нетиповые, с большим сроком износа. Кроме того, снижена доступность квалифицированной специализированной медицинской помощи населению отдаленных сельских населенных пунктов. Дефицит кадров в 2010 году составил 518 врачей и 134 средних медицинских работников, в том числе по селу - 154 врача и 38 средних медицинских работников.
В области из 798 населенных пунктов централизованное водоснабжение функционирует в 235 с охватом 77,9 % населения. При этом в сельской местности охват централизованным водоснабжением в 2009 году составил 28,3 %. Сети водоснабжения находятся в неудовлетворительном состоянии (изношенность сетей достигает 60-70 %), следствием этого являются большие объемы безвозвратных потерь воды в сетях и повышенные удельные нормы водопотребления населением.
6. Недостаточное развитие дорожно-транспортной сети. В области 27,4 % автодорог области находятся в неудовлетворительном состоянии, причем потребность в капитальном и среднем ремонтах требует 49,8 % дорог области. Особую тревогу вызывает техническое состояние мостов и водопропускных труб, более 85 % из них находится в неудовлетворительном состоянии и требуют ремонта. Одним из сдерживающих факторов развития является необеспеченность населенных пунктов регулярными пассажирскими перевозками (из 786 населенных пунктов 294 (37,4 %) не обеспечены регулярными пассажирскими перевозками).
7. Ухудшение состояния экологической системы региона. За счет влияния горнодобывающего комплекса наблюдается высокое загрязнение водных объектов (реки Брекса, Глубочанка, Красноярка) тяжелыми металлами. Основным фактором, влияющим на состояние поверхностных и подземных вод, являются исторические загрязнения.
Основными факторами, влияющими на качество атмосферного воздуха в городах, являются выбросы промышленных предприятий и растущее количество выбросов от передвижных источников. Территория области была подвержена воздействию последствий от испытаний Семипалатинского ядерного полигона.
Число источников загрязнения увеличивается в среднем на 14 % ежегодно. Объем образуемых загрязняющих веществ превысил 1,5 млн. тонн в год. Значительное количество загрязняющих веществ продолжает оказывать отрицательное воздействие на воздух, водные и земельные ресурсы, хотя достигнуто улавливание и обезвреживание их на уровне 89,5 %. Объем загрязненных вод в общем объеме сточных вод составляет 34 %.
Очистные сооружения, построенные в 70-е годы прошлого столетия, уже выработали свои эксплуатационные ресурсы, проектной мощности сооружений недостаточно, вследствие чего в реку Иртыш сбрасываются недостаточно очищенные хозбытовые, промышленные сточные и ливневые воды.

Мангистауская область.
1. Бедность. По совокупности показателей область характеризуется высоким уровнем бедности населения, несмотря на относительно высокие среднедушевые доходы населения (указаны в Приложении 26-28 к Прогнозной схеме). Доля бедных в области к общему числу бедных в республике составляет 6,7 % и превышает долю населения региона (2,4 %) к общей численности населения в республике в 2,8 раза. Показатели относительного уровня (22,6 %), остроты и глубины бедности являются самыми высокими по стране.
2. Занятость. При наличии относительно высокой безработицы для области характерна непродуктивная структура занятости (указаны в Приложении 29-32 к Прогнозной схеме). 22,3 % занятого населения работает в низкодоходных сферах: бюджетной (госуправление, образование, здравоохранение), а также в сельском хозяйстве. Кроме того, 12,5 % сельского населения входит в еще более низкодоходную категорию самозанятых.
В области при наличии безработного населения наблюдается структурный дефицит кадров. Промышленный комплекс региона испытывает нехватку квалифицированных специалистов для работы в высокотехнологичных сегментах нефтегазового сектора, что является причиной привлечения специалистов из-за рубежа или других регионов страны. Этому в немалой степени способствует и преобладание иностранной собственности в большинстве нефтегазовых компаний, формирующих управленческий и ключевой технический топ-менеджмент из числа приезжих специалистов.
3. Демографические показатели. Область характеризуется высоким демографическим потенциалом из-за высоких показателей естественного прироста (среднее значение за 2005-2009 годы - 23,40‰ при среднем по республике - 10,95‰) и положительного сальдо миграции населения. При этом для области характерна высокая доля детей в структуре населения (30,4 % при среднереспубликанском уровне 24,2 %) и относительно низкая доля населения в трудоспособном возрасте (66 % при среднем показателе по республике 68,4 %). 87,5 % категории населения с доходами ниже величины прожиточного минимума составляют многодетные семьи.
4. Миграционная ситуация. Для области характерен продолжающийся стабильный миграционный прирост населения (в 2009 году - 9071 человек). Положительная внешняя миграция складывается в основном за счет притока населения с Узбекистана (миграционный прирост - 3389 человек), Туркменистана (1920 человек) и Монголии (376 человек). Оралманы размещаются в сельской местности и в силу отсутствия образования трудоустраиваются, главным образом, в аграрной сфере, что является одним из факторов формирования высоких показателей бедности региона.
Особенностью региона является то, что во внутрирегиональной миграции положительное сальдо имеют 2 сельских района: Мунайлинский, Тупкараганский, а в городах Актау и Жанаозен, во всех остальных сельских районах имеет место отток населения.
5. Обеспечение гарантированных государством социальных услуг. В области низкий охват детей дошкольным обучением (33,5 %) и низкая обеспеченность ученическими местами в школах.
При наличии МКШ в одних районах области (18 школ с контингентом 2250 детей), которое связано с высоким миграционным оттоком населения из неблагоприятных районов (Мангистауский, Каракиянский) в более благоприятные с высоким уровнем жизни районы (Тупкараганский, Мунайлинский) области, ощущается недостаток ученических мест в других районах и городах, в связи с чем наблюдается значительный удельный вес учащихся в 3-ю смену. Дефицит ученических мест составляет 10753 мест.
В 11 населенных пунктах области нет общеобразовательных школ.
В техническом и профессиональном образовании необходимо решить следующие проблемы: отсутствие учебных заведений в районах, потребность в общежитиях, устаревшее оборудование мастерских.
В сфере здравоохранения отмечается сравнительно низкая обеспеченность населения региона врачами (37,55 врачей на 10 тыс. человек при среднереспубликанском уровне 38,13) и нехватка амбулаторно-поликлинических организаций (124,6 посещений в смену на 10 тыс. человек при среднем по республике 131,9). Все это отрицательно отразилось на уровне заболеваемости населения (63499,9 заболеваний, зарегистрированных впервые в жизни, на 100 тыс.человек при среднереспубликанском уровне 60249,8). В области зафиксированы самые высокие показатели материнской (в 2009 году 48,9 случаев на 100 тыс. родившихся живыми при среднем по республике 36,9) и младенческой (в 2009 году 2044 случаев на 1000 родившихся при среднем по республике 18,23) смертности.
Одной из острых проблем региона является низкая обеспеченность питьевой водой сельского населения области. Только 16,7 % от общего количества сельских населенных пунктов имеют доступ к централизованному водоснабжению. В области отсутствуют естественные водоемы питьевой воды. Питьевое водоснабжение области обеспечивается: опреснительными установками ТОО "МАЭК-Казатомпром"; водоводом "Астрахань-Мангышлак", доставляющим в регион волжскую воду; за счет эксплуатации подземных источников.
6. Недостаточное развитие дорожно-транспортной сети. Плотность автомобильных (13,4 км на 1000 кв. км) и железных (4,73 км на 1000 кв. км) дорог по области ниже среднереспубликанского уровня (30,9 и 5,41 - соответственно). Основными проблемами развития автотранспортной отрасли является низкое качество дорожного покрытия и отсутствие сервисной инфраструктуры.
7. Проблемы экологии. Самый высокий объем выбросов без очистки в республике - 91 % (по республике - 6,3 %); большой объем накопленных токсичных и радиоактивных отходов с суммарной активностью 11 242 Кюри на хвостохраналище "Кошкар-Ата" в г. Актау; большие площади нарушенных земельных участков бывших карьеров общей площадью 21138,1 га; отсутствие государственного экологического мониторинга на северной части Каспийского моря; развитие процессов опустынивания (наступление подвижных песков из-за снижения уровня подземных вод в результате водозабора на песчаных массивах), деградации и эрозии почвенно-растительного покрова. Только 12,6 % (1606,3 тыс. га) сельскохозяйственных угодий относится к категории неосложненных отрицательными признаками.

Город Астана.
1. Бедность. Город Астана характеризуется низким уровнем бедного населения, который обусловлен высокими денежными доходами и занятостью населения (указаны в Приложении 26-28 к Прогнозной схеме). Однако динамика изменения ВРП за 2004-2009 годы отчетливо демонстрирует смену тренда в экономическом развитии города, свидетельствуя о начавшемся спаде в экономике Астаны в 2008-2009 годы. Если в докризисный период основу ВРП составляла сфера строительства (более 20 %), то в 2009 году наибольший удельный вес имели: торговля, транспорт и связь. Поскольку строительная отрасль составляла пятую часть ВРП Астаны и оказывала мощный мультиплицирующий эффект на развитие города, спад в данной сфере вызвал сжатие в других секторах экономики и как следствие отразился на уровне жизни населения.
2. Занятость. В городе высокий уровень экономической активности населения, уровень безработицы сложился на уровне 6,6 % от экономически активного населения, что соответствует среднереспубликанскому (указаны в Приложении 29-32 к Прогнозной схеме). Отмечается высокая доля безработных среди молодежи (10,5 % при среднереспубликанском уровне 6,7 %). При этом следует отметить высокий охват выпускников организаций образования "Молодежной практикой", то есть трудоустройством на временные рабочие места. В регионе высокая доля занятых в прочих услугах (45,9 % при среднереспубликанском уровне 29,3 %).
3. Демографические показатели. Астана лидирует по темпам роста численности населения. Высокий общий прирост численности населения города (за 2005-2009 годы на 122,6 %) обусловлен высокими естественным (среднее значение за 2005-2009 годы - 15,21‰ при среднем по республике 10,95‰) и миграционным (за 2005-2009 годы - 102554 человек) приростами населения.
Однако высокий рост численности населения города не сопровождается адекватным обеспечением и строительством объектов социальной инфраструктуры.
4. Миграционная ситуация. За последние 10 лет удвоение численности населения города происходило за счет высокого миграционного притока населения из других регионов страны. Хотя ситуация в городе не является такой острой как в Алматы, однако продолжающийся миграционный приток населения при отсутствии достаточного уровня трудовой занятости может стать фактором созревания социально-экономических проблем города. Хотя город располагает значительными территориями и жилым фондом, однако высокая стоимость жилья и проживания в столице являются основными барьерами для социальной адаптации мигрантов.
5. Обеспечение гарантированных государством социальных услуг. В городе остро стоит вопрос нехватки и перегруженность дошкольных организаций, дефицит ученических мест в школах, что свидетельствует о наличии больших диспропорций в развитии жилищного и инфраструктурного строительства. Так, охват детей дошкольным воспитанием и обучением составил 41,8 %.
С ростом численности учащихся, соответственно классов-комплектов, дошкольных групп и открытием новых организаций растет потребность в кадрах: не хватает специалистов по математике, начальных классов с русским языком обучения, воспитателей дошкольных организацией.
Происходит старение кадрового состава мастеров производственного обучения и преподавателей специальных дисциплин в организациях технического и профессионального образования. Низкое техническое оснащение и материальная база, потребность в общежитиях организаций ТиПО.
В городе при высоких показателях обеспеченности населения врачами (74,7 врачей на 10 тыс. человек при среднереспубликанском показателе 37,8) и средним медицинским персоналом (93,4 среднего медперсонала на 10 тыс. человек при среднереспубликанском уровне 87,1) наблюдается нехватка амбулаторно-поликлинических организаций (91,4 на 10 тыс. человек при среднем в РК 131,9 на 10 тыс. человек) и высокая заболеваемость населения (64014,1 заболеваний, зарегистрированных впервые в жизни, на 100 тыс. человек при среднереспубликанском уровне 60249,8).
6. Проблемы дорожно-транспортной инфраструктуры города:
регулярные транспортные заторы на отдельных улицах ввиду того, что в городе практически отсутствуют сквозные и транзитные дороги;
превышение фактического транспортного потока от проектной пропускной способности отдельных улиц;
отсутствие дорог с твердым покрытием (более 400 км);
более 38 % из имеющихся 749,5 км дорог находятся в неудовлетворительном состоянии;
нехватка искусственных дорожных сооружений (мосты, путепроводы и транспортные развязки);
некачественное проведение восстановительных работ после ремонта инженерных сетей и коммуникаций.
7. Проблемы экологии: повышение уровня загрязнения атмосферного воздуха за счет увеличения объема эмиссии вредных веществ от передвижных и стационарных источников загрязнения; отсутствие технологий по переработке твердых бытовых отходов; устаревшие канализационные очистные сооружения; отсутствие системы ливневой канализации; самовольная разработка карьеров в черте города; отсутствие новых технологий по улучшению качества питьевой воды, отсутствие необходимых мощностей по переработке канализационных стоков и очистке водопроводной воды.

Карагандинская область.
1. Бедность. По уровню бедности область является благополучной (указаны в Приложении 26-28 к Прогнозной схеме), при этом отмечается высокая дифференциация по уровню бедности между городскими (1,7 %) и сельскими жителями (8,8 %).
2. Занятость. Область имеет относительно других регионов страны более высокий уровень занятости, что обусловлено высоким экономическим потенциалом региона (указаны в Приложении 29-32 к Прогнозной схеме). В тот же время отмечается относительно высокая доля занятых в малооплачиваемой бюджетной сфере и образовательном комплексе. Несмотря на низкие показатели уровня общей безработицы, в регионе высока молодежная безработица (8,4 % при среднереспубликанском уровне 6,7 %), в том числе высокие показатели характерны для городской молодежи (8,7 % при среднереспубликанском уровне 7,9 %).
3. Демографические показатели. Демографическая ситуация характеризуется низким коэффициентом естественного прироста (среднее значение коэффициента естественного прироста за период 2005-2009 годы - 3,49 % при среднем по республике 10,95‰) и отрицательным суммарным миграционным сальдо -3041 человек.
Тенденции народонаселения в области являются негативными, проявляющимися в снижении численности населения и его старении, что со временем может стать фактором, ограничивающим эффективное использование потенциала области. Низкий демографический потенциал и снижение качества человеческого капитала препятствует полному обеспечению экономики области трудовыми ресурсами и, следовательно, развитию региона в целом.
4. Миграционная ситуация. При обеспеченности территории водными ресурсами, развитом потенциале промышленности и социальной инфраструктуры населенных пунктов, жители, тем не менее, покидают область, причем в отличие от многих других регионов преобладает этническая миграция за рубеж. В 2009 году отрицательно сальдо составило 2505 человек, что практически равно значению за пятилетний период.
Доля внутриобластного потока миграции в валовом объеме миграции составила 63,9 %. При этом необходимо отметить высокую активность оттока сельского населения в города.
Дополнительные проблемы в области по направлению внутренней миграции создал перевод центрального офиса корпорации "Казахмыс" из г. Жезказган в г. Караганда. В этой связи, резко возросла миграция из г. Жезказган. При постоянном положительном миграционном сальдо в город за период 2002 - 2007 годы (в среднем 200 человек в год), в 2008 году данный показатель резко изменился в отрицательную сторону (выбыло 905 человек), что является существенной потерей для Жезказгана.
5. Обеспечение гарантированных государством социальных услуг. Обеспеченность населения врачами (46,72 врачей на 10 тыс. человек при среднереспубликанском показателе 38,13) и средним медицинским персоналом (96,5 среднего медперсонала на 10 тыс. человек при среднереспубликанском уровне 87,1) - высокая, также высокая мощность амбулаторно-поликлинических организаций (160,3 на 10 тыс. человек при среднем в РК 131,9 на 10 тыс. человек).
Однако, при относительно хорошем уровне обеспеченности объектами здравоохранения имеет место высокий уровень смертности и заболеваемости по ряду направлений: болезни органов дыхания, злокачественное новообразование, психические и наркологические расстройства, а также высокий показатель материнской смертности.
В области высокий охват детей дошкольным воспитанием и обучением (69,6 %). Однако в среднем образовании высокая доля учащихся в МКШ (18,1 % при среднереспубликанском уровне 16,0 %). В области МКШ составляют 57,9 % от всех школ области. В селах сохраняется потребность в учителях математики, физики, информатики, химии и биологии.
В техническом и профессиональном образовании есть проблемы: отсутствие учебных заведений в районах, потребность в общежитиях, устаревшее оборудование мастерских.
Доступ к питьевой водопроводной воде в районных центрах и сельских населенных пунктах не превышает 50-60 %.
6. Недостаточное развитие дорожно-транспортной сети. В области 28,1 % автодорог находится в неудовлетворительном состоянии. Внутрипоселковые дороги находятся в более плохом состоянии, где только 17 % дорог могут быть охарактеризованы как дороги в хорошем состоянии.
Другой ключевой проблемой дорожно-транспортной инфраструктуры области является железнодорожная тупиковость одного из промышленных центров области - г. Жезказгана.
7. Проблемы экологии. Наиболее масштабными и выходящими за рамки региона являются последствия многолетней эксплуатации Семипалатинского испытательного ядерного полигона, проблема уменьшения вредного воздействия деятельности комплекса "Байконур" на окружающую среду Карагандинской области (районы падения отделяющихся частей ракетоносителей), проблема восстановления и сохранения экосистемы озера Балхаш. Большие площади нарушенных земель, накопителей отходов, карьеров остались в составе городских и районных земель бесхозными и не восстановленными.

Атырауская область.
1. Бедность. Область является одним из бедных и социально-неблагополучных регионов страны. Уровень бедности составил 10 % при среднем значении по республике 8,2 %. В абсолютном значении доля бедных в области к общему числу бедных в республике составляет 4,1 % и превышает долю населения региона (3,2 %) к общей численности населения в республике (указаны в Приложении 26-28 к Прогнозной схеме).
Анализ причин бедности показывает, что она обусловлена непродуктивной структурой занятости: доля населения, занятого в нефтегазодобывающих отраслях и располагающего наиболее высокими денежными доходами, довольно незначительна и социальный эффект от высокого развития нефтедобычи распространяется на ограниченный сегмент жителей региона. В то же время уровень оплаты труда в других секторах экономики существенно ниже.
2. Занятость. Для области характерна неэффективная структура занятости, так высокая занятость и низкий уровень безработицы не защищает от бедности (указаны в Приложении 29-32 к Прогнозной схеме). Особенностью структуры занятости является высокая доля населения, занятого в низкодоходных секторах экономики: в бюджетной сфере (более 20 % от всего занятого населения области), в сельском хозяйстве. Кроме того, 14,2 % населения входит в еще более низкодоходную категорию самозанятых, при этом на селе доля самозанятых достигает 21,1 %.
Значительным потенциалом безработицы обладает строительный сектор региона, в котором работает 20,3 % всех занятых области, тогда как в среднем по стране в этой отрасли занято всего 7 % занятых. При снижении пика инвестиционной активности и завершении строительства крупных объектов в нефтегазовом секторе значительная часть строителей высвободится и будет нуждаться в трудоустройстве.
Структурный дефицит кадров. В области ощущается дефицит квалифицированных специалистов для работы в высокотехнологичных сегментах нефтегазового сектора, что является причиной привлечения специалистов из-за рубежа или других регионов страны. Этому в немалой степени способствует и преобладание иностранной собственности в большинстве нефтегазовых компаний, формирующих управленческий и ключевой технический топ-менеджмент из числа приезжих специалистов.
В области, особенно в сельской местности, имеется существенный дефицит педагогических кадров в дошкольных и школьных учреждениях, а также медицинских работников, который обусловлен низкой оплатой труда и социальной привлекательности этих профессий, отсутствием жилья и социального обслуживания, неблагоприятными условиями проживания в отдаленных селах и аулах.
3. Демографические показатели. В области наблюдается высокий естественный прирост: коэффициент естественного прироста за 2005-2009 годы составил 17,38‰ при среднем по республике 10,95‰. При этом специфика демографической структуры населения области, преобладание малообеспеченного сельского населения (51 %), высокая доля детей в структуре населения (28,5 %) и относительно низкая доля жителей в трудоспособном возрасте, значительно влияет на формирование высокого уровня бедности в регионе.
4. Миграционная ситуация. Область является одним их четырех регионов-реципиентов Казахстана, где наблюдается достаточно высокое положительное миграционное сальдо (суммарное сальдо миграции за 2005-2009 годы - 7597 человек). Значительный миграционный прирост населения области (миграционный прирост в 2009 году - 1586 человек) складывается в основном за счет притока населения с других стран (миграционный прирост - 1369 человек), в том числе высокий прирост составляют казахи с Узбекистана и Монголии.
Во внутриобластной миграции отток избыточного аграрного населения в города и другие регионы сдерживается низкой мобильностью жителей села, отсутствием или низким качеством полученного образования, прежде всего технического, и опыта какой-либо индустриальной деятельности.
5. Обеспечение гарантированных государством социальных услуг. В области низкий охват детей детскими дошкольными учреждениями (50,5 %) и низкая обеспеченность ученическими местами в школах. В области существует дефицит сотрудников дошкольных организаций, к числу которых относятся преподаватели, воспитатели, медицинские работники. 50 % школ области необходим капитальный ремонт. Однако самой актуальной и требующей безотлагательных решений остается проблема обеспеченности местных школ педагогическими кадрами: дефицит учителей составляет 423 единицы.
В техническом и профессиональном образовании есть проблемы: отсутствие учебных заведений в районах, потребность в общежитиях, устаревшее оборудование мастерских.
В сфере здравоохранения низкая обеспеченность населения врачами (30,36 врачей на 10 тыс. населения при среднереспубликанском показателе 38,13) и средним медицинским персоналом (79,2 среднего медперсонала на 10 тыс. населения при среднереспубликанском уровне 87,1), а также нехватка амбулаторно-поликлинических организаций (мощность 99,1 на 10 тыс. человек при среднем по республике 131,9 на 10 тыс. населения).
В области самый высокий показатель материнской смертности по республике (в 2009 году 56,9 случаев на 100 тыс. родившихся живыми при среднем по республике 36,9) и высокий показатель заболеваемости активным туберкулезом (123,4 на 100 тыс. населения при среднем по республике 105,5).
В области остро стоит вопрос обеспеченности сельского населения качественной питьевой водой, так из имеющихся в области 36 водоочистных сооружений работают только 19. По области всего 56,3 % сельских населенных пунктов имеют централизованные источники водоснабжения, 30,1 % - пользуются водой децентрализованных источников и 13,6 % сел пользуется привозной водой.
6. Недостаточное развитие дорожно-транспортной сети. Плотность автомобильных дорог в Атырауской области является низкой и составляет 19,1 км на 1000 кв. км. На сегодняшний день 73 % автодорог области находятся в неудовлетворительном состоянии, что затрудняет транспортное сообщение между городами и селами региона.
7. Предкризисное состояние экосистемы Атырауской области. Продолжается интенсивное загрязнение атмосферы, поверхностных и грунтовых вод, а через них - почвенного и растительного покрова в результате многолетней добычи нефти и газа при высокой агрессивности извлекаемого сырья. Возрастающая угроза нарушения экосистемы и биоразнообразия Урало-Каспийского бассейна в особенности с учетом ожидаемого роста масштабов морской добычи. Наличие пустующих территорий ядерного полигона "Азгир" и ракетно-испытательных полигонов "Тайсойган" и "Нарын", требующих восстановления после многолетней эксплуатации. Развитие процессов опустынивания, деградации и эрозии почвенно-растительного покрова. Только 6,3 % (579,3 тыс. га) сельскохозяйственных угодий относится к категории неосложненных отрицательными признаками. Дефицит паводковых вод р.Урал: в 2009 году годовой сток составил 5,3 км3, что ниже на 50 % от необходимого объема стока реки.

Город Алматы.
1. Бедность. Город Алматы характеризуется относительно низким уровнем бедности и концентрации бедного населения, что обусловлено высокими денежными доходами населения (указаны в Приложении 26-28 к Прогнозной схеме). Но реальная картина бедности с учетом фактического проживания в городе значительного контингента незарегистрированных жителей может выглядеть совсем по иному, однако на данный момент нет возможности для корректной оценки фактической численности жителей и истинного уровня бедности. По оценкам отдельных экспертов при официальной численности населения города в 1,4 млн.человек фактическое число жителей может составить от 2,3 до 2,5 млн.человек.
Между тем перспективное развитие города не может не учитывать тенденции роста числа жителей города, поскольку они создают реальные социально-экономические проблемы.
2. Занятость. Среди основных социальных проблем наиболее остро в городе стоит вопрос обеспечения занятости жителей: относительно других регионов страны здесь наблюдаются самые низкие уровни экономической активности, занятости населения при самом высоком уровне безработицы -7,7 % (указаны в Приложении 29-32 к Прогнозной схеме).
В то же время на рынке труда имеется несоответствие спроса и предложения. При наличии общей безработицы на рынке труда существует "кадровый голод" на специалистов определенного типа: менеджеров по продажам и логистике, IT специалистов, инженеров высокого уровня различных специальностей, представителей рабочих профессий, сохраняется спрос на бухгалтеров, специалистов бюджетной сферы, работников сферы услуг.
Относительно других регионов среди безработных города высок уровень граждан с высшим и незаконченным высшим образованием, что является как следствием высокого образовательного уровня жителей города, так и обусловлено несоответствием структуры выпускаемых специалистов требованиям сегодняшнего рыка труда.
3. Демографические показатели. Большой демографический потенциал города формируется сравнительно высокими естественным (среднее значение коэффициента естественного прироста за 2005-2009 годы составило по городу 14,13 %, что выше среднереспубликанского значения (10,95 %) и миграционным приростами. Происходит рост доли жителей моложе трудоспособного возраста и снижение удельного веса людей трудоспособного и старше трудоспособного возраста, что в перспективе должно снивелировать развитие тенденции старения населения. Вместе с тем, миграционный приток в город низкоквалифицированных сельских жителей из регионов имеет следствием общее снижение качества трудового потенциала.
4. Миграционная ситуация. Высокий приток населения из других регионов Казахстана является одним из факторов, обуславливающим остроту социально-экономических проблем города. По числу прибывших граждан, город (суммарное сальдо миграции населения за 2005-2009 годы составило 102554 человек (2-е место из 4 регионов, где наблюдается положительное миграционное сальдо) лидирует среди остальных регионов страны, однако в городе отсутствуют соответствующие условия для принятия огромных потоков миграции.
С учетом вышеизложенного наиболее злободневными проблемными вопросами для города являются его перенаселенность, стихийное освоение приезжими окраин и пригородов, снижение качества окружающей природной среды, высокий уровень безработицы в среде мигрантов. При этом адаптация сельских мигрантов осложняется отсутствием жилья, прописки, проблемами с трудоустройством, нехваткой средств к существованию, отсутствием квалификации. Сферами приложения труда нелегальных мигрантов являются в основном строительство, торговля и коммунальное хозяйство.
5. Обеспечение гарантированных государством социальных услуг. В городе обеспеченность врачами в 2 раза выше, чем по республике, средним медицинским персоналом - на 8 %, больничными койками - на 12,5 % среднереспубликанского уровня. Однако, при общем благополучном в сравнении с другими регионами состоянии инфраструктуры здравоохранения города наиболее острой проблемой в этой сфере является дефицит и рост текучести кадров. Из организаций здравоохранения уходят высокопрофессиональные и опытные специалисты, при этом основной причиной оттока кадров является низкий уровень заработной платы, большие нагрузки и отсутствие социального пакета поддержки работников. Наблюдается дефицит врачей узких специальностей (анестезиологов, психиатров, инфекционистов, лор-врачей, невропатологов, кардиологов, рентгенологов и другие).
На фоне этих тенденций с внедрением ЕНСЗ усилился приток иногородних пациентов в организации первичной медико-санитарной помощи, что чревато дальнейшим увеличением нагрузки на сеть медицинского обслуживания города и ухудшением качества обслуживания.
Настораживает тенденция дальнейшего увеличения в городе больных по злокачественным новообразованиям, наркологическим расстройствам, сахарному диабету, туберкулезу и другим социально значимым заболеваниям. С притоком иногородних пациентов эта тенденция может усилиться.
В сфере образования сохраняется тенденция оттока наиболее квалифицированных педагогов на производство, в малый и средний бизнес. Молодые специалисты из-за низкого уровня оплаты труда не мотивированы для работы в профессиональных лицеях и колледжах, поэтому учебные заведения ТиПО испытывают острую нехватку в высококвалифицированных инженерно-педагогических кадрах.
Ощущается недостаточная обеспеченность местами в дошкольных организациях. Уровень охвата детей дошкольным воспитанием и обучением в городе низкий и в 2009 году составил 30,8 %. Положение усугубляется тем, что на территории г. Алматы практически не имеется свободных земельных участков для строительства детских дошкольных организаций.
В ТиПО - низкое техническое оснащение и материальная база, потребность в общежитиях.
6. Проблемы в транспортном обеспечении г. Алматы. Город испытывает растущую с каждым годом нагрузку на транспортную и коммуникационную сеть. Из года в год растет плотность и напряженность городского трафика, что связано с ростом численности населения, повышением уровня автомобилизации города, усилением маятниковой трудовой миграции. Активная автомобилизация населения привели к удвоению за последние пять лет интенсивности транспортных потоков, в результате обычным явлением стало образование транспортных заторов и зон транспортной недоступности. Проблема транспортного обеспечения промышленных районов уступила первые позиции проблеме обеспечения перевозок в направлении центра города и проблеме стоянок в центральном деловом районе.
7. Проблемы экологии. Основными проблемами являются загрязнение воздушного бассейна города, состояние водных объектов, утилизация отходов. Основные источники загрязнения атмосферы города: автомобильный транспорт (около 90 % от общего объема выбросов), теплоэнергетический комплекс, тепловые источники частного сектора. Качество поверхностных вод рек города Алматы относится к 3-му классу - "умеренно загрязненные".
Отсутствует ливневая канализация, не работает большая часть арычной системы, недостаточна внедрена система оборотного водоснабжения на предприятиях города.
Основными проблемами в области управления отходами остаются несовершенство существующей системы сбора, отсутствие переработки и утилизации отходов. Особое беспокойство вызывает нарастание золошлаковых отходов ТЭЦ-1, фактическое накопление которых за последние годы составило 261 тыс. тонн.

3.2. Переход к единым стандартам предоставления гарантированных государством социальных услуг.
Гарантированность доступа к государственным социальным услугам.
Республика Казахстан является унитарным государством, гарантирующим своим гражданам равный доступ к предоставляемым государством социальным услугам и благам. Конституция Республики Казахстан провозглашает, что граждане Республики вправе получать бесплатно гарантированный объем медицинской помощи, установленный законом, а также гражданам гарантируется бесплатное среднее образование в государственных учебных заведениях.
Наличие региональных различий в оказании гарантированных государством социальных услуг. Однако в настоящее время для регионов Казахстана в силу большой протяженности территории, различий природно-климатических условий, ресурсного и экономического потенциала регионов, характерна значительная дифференциация жителей по уровню доступности и обеспеченности основных гарантированных государством социальных услуг, которая за последние двадцать лет существенно усилилась в результате деградации объектов социальной инфраструктуры в сельской местности и малых городах страны.
Причины региональных различий. Несмотря на действующий механизм бюджетного выравнивания, направленный на доведение подушевых текущих расходов местных бюджетов до одного уровня, фактическое качество предоставления гарантированных государством социальных услуг далеко не на всей территории республики отвечает установленным стандартам и далеко не в равной степени доступно всем гражданам республики.
Основными причинами, вызывающими такое неравенство, являются:
несоответствие установленных стандартов бесплатных услуг реальным возможностям бюджетной системы и приоритетам направлений бюджетного финансирования;
механизм сметного бюджетного финансирования, направленный, прежде всего, на содержание сети учреждений, а не на предоставление услуг населению в соответствии с установленными стандартами;
консервация технологий предоставления гарантированных государством социальных услуг, привязанных к сложившейся сети учреждений и не учитывающая изменившейся системы расселения в связи с переходом экономики республики на рыночные принципы.
Услуги образования. Доступ к услугам дошкольного воспитания и среднего образования в территориальных единицах обеспечивается через соблюдение государственного норматива сети организаций образования.
В республике наблюдается резкая региональная дифференциация расходов на образование в расчете на одного обучающегося как между областями, так и районами.
В 2009 году в дошкольном воспитании и обучении минимальные расходы в расчете на одного учащегося составили 50,1 тыс. тенге в Восточно-Казахстанской области, максимальные - 195,6 тыс. тенге в Мангистауской области¹³. В общем среднем образовании расходы в расчете на одного учащегося по регионам страны варьировались от минимальных 89,0 тыс. тенге в Южно-Казахстанской области до максимальных 178,0 тыс. тенге в Северо-Казахстанской области. Существенная региональная диспропорция данного показателя связана, с одной стороны, с наличием большого числа сельских малокомплектных школ, с другой стороны, разницей в социально-экономическом развитии регионов.
____________________
¹³Данные МОН РК на 01.02.2009 г.

Распределение средств на общее среднее образование по районам осуществляется не в зависимости от числа учащихся, а на основании потребности районов, обоснованных в соответствии с утвержденными нормативными расходами по разным направлениям (оплата труда, коммунальные расходы). Это приводит к неравномерному распределению средств: так удельные расходы на одного учащегося по районам Жамбылской области отличаются почти в 2 раза: 86,82 тыс. тенге в г. Тараз и 159 тыс. тенге в Мойынкумском районе. В Южно-Казахстанской области расходы отличаются в 2,35 раза: г. Шымкент - 69,24 тыс. тенге, Сузакский район - 162,85 тыс тенге.
Услуги здравоохранения. По обеспеченности медицинскими услугами также имеются существенные различия между регионами. Неравномерность в распределении врачебных кадров по регионам Казахстана характеризуется как крайне высокая и составляет от 21,3 на 10 тыс. населения в Алматинской области до 77,2 в г. Астана. Показатель обеспеченности врачебными кадрами в сельской местности в 4 раза меньше, чем в городе. Наблюдается высокая нехватка амбулаторно-поликлинических организаций в Южно-Казахстанской, Атырауской, Кызылординской областях и г. Астана.
Объемы финансирования здравоохранения из местного бюджета в 2009 году в душевом измерении варьировались от 17,6 тыс.тенге в Алматинской области до 31,5 тыс.тенге в Западно-Казахстанской области.
Бюджетные проблемы оказания гарантированных государством социальных услуг. Неоднородность в удельной стоимости бюджетных услуг, дифференциация в нормативных бюджетных затратах обусловливается как природными, так и социальными факторами. В то же время бюджетные возможности регионов зависят от экономического их потенциала, в этой связи существенная дифференциация в распределении бюджетно-финансового потенциала формируется на базе поляризации экономического ландшафта.
В настоящее время обеспеченность территории Казахстана государственными учреждениями не отвечает изменившейся структуре расселения граждан на его территории. Подавляющее большинство государственных учреждений не рассчитано на использование новых, инновационных механизмов оказания гарантированных государством социальных услуг. Принципы распределения бюджетных средств на реализацию функций государственных учреждений также не отвечает в полной мере современным методам государственного управления, и, в частности, ориентации на эффективность и достаточность предоставляемых гарантированных государством социальных услуг. Выделение бюджетных средств на то или иное направление социальной сферы обосновывается не объемом и качеством оказания гарантированных государством социальных услуг, а индексацией расходов государственных учреждений прошлых лет.
Таким образом, Казахстан характеризуется региональными различиями в удельной стоимости бюджетных услуг и по общему объему их предоставления. Эти особенности учитываются при помощи корректирующих коэффициентов в методике расчҰта трансфертов общего характера, конкретные проекты реализуются при помощи целевых трансфертов. Механизмом адаптации межбюджетных отношений являются инструменты бюджетных изъятий и бюджетных субвенций.
Длительное время в сфере финансового обеспечения гарантированных Конституцией прав граждан существовали пробелы, которые в значительной степени удалось преодолеть уже в последние годы в ходе реформы межбюджетных отношений и разграничения полномочий между уровнями бюджетной системы.
Вместе с тем, разграничение полномочий породило другую проблему - проблему оценки исполнения обязательств и стандартизации гарантированных государством социальных услуг. Большое количество принятых правовых документов в области прав граждан на получение гарантированных государством социальных услуг остаются на сегодняшний день недостаточно детализированными, допускающими неоднозначную трактовку тех или иных положений. Нечеткость обязательств, отсутствие описания содержания услуги и обоснования стоимости услуги приводит к крайне неравномерному качеству однотипных услуг, оказываемых разными государственными учреждениями-поставщиками услуг.
Обеспечение доступности гарантированных государством социальных услуг - стратегическая задача Казахстана. Политика поддержки развития точек экономического роста, то есть территорий, обладающих потенциалом экономического роста, является наиболее эффективной с точки зрения достижения искомого результата. В перспективе пополнение доходов республиканского бюджета за счет прорывных территорий позволит в свою очередь перенаправлять их на повышение качества и доступности гарантированных государством социальных услуг населению остальных территорий. Однако на начальном этапе реализации такой стратегии развития неизбежен рост территориальных различий бюджетных доходов, а, следовательно, объемов и качества предоставляемых бюджетных услуг.
Для обеспечения законодательно установленных гарантий доступа населения к бюджетным услугам в условиях неравномерности экономического развития территорий и миграционных процессов, увеличивающих спрос на бюджетные услуги на одних территориях и сокращающих его - на других, необходимо предусмотреть комплекс мер, направленных на обеспечение доступа населения республики, независимо от места проживания, к гарантированному законами страны набору бюджетных услуг установленного качества, а также на обеспечение возможности получения населением дополнительных государственных социальных услуг (или услуг повышенного качества) за плату.
Переход к единым стандартам оказания гарантированных государством социальных услуг. Очевидно, что государственные задачи по обеспечению равного доступа граждан к гарантированным государством социальным услугам не могут быть решены успешно, если не решить вопрос об установлении стандартов и регламентов по гарантированным государством социальным услугам.
Формирование перечня гарантированных государством социальных услуг. Для обеспечения социальных гарантий населению, прежде всего, необходимо четко сформулировать, какие именно услуги реализуют эти гарантии за бюджетный счет. Перечень гарантированных населению услуг должен быть сформирован в результате конкретизации и детализации установленных законодательством Республики Казахстан полномочий и расходных обязательств органов исполнительной власти на республиканском и местном уровнях, прежде всего, в сферах здравоохранения, образования, социальной защиты, культуры (далее - гарантированных государством социальных услуг).
На гарантированные государственные социальные услуги расходуется наибольший объем бюджетных средств, потребителями этих услуг является большинство граждан Республики Казахстан, объем и качество услуг в этих сферах в значительной степени определяют уровень социально-экономического развития Республики и создают основу для реализации национальных приоритетов страны в области создания потенциала для будущего развития и повышения качества жизни граждан.
Составление перечня гарантированных государственных социальных услуг должно быть возложено на соответствующие отраслевые министерства Республики Казахстан, а также на отраслевые ведомства местных органов исполнительной власти.
Перечень гарантированных государством социальных услуг, оказываемых за счет республиканского и местных бюджетов, должен содержать указание на категорию потребителей, которым та или иная услуга оказывается полностью или частично за счет бюджетных средств.
Измеримость и оценка качества гарантированных государством социальных услуг. В настоящее время в большинстве отраслей производства гарантированных государством социальных услуг отсутствует само понятие измеримого качества услуги. Как следствие этого, не налажена система мониторинга и оценки качества предоставляемых услуг, отсутствует система отчетности о качестве предоставляемых услуг.
Для обеспечения процесса планирования и мониторинга предоставления гарантированных государством социальных услуг они должны быть сформулированы таким образом, чтобы их можно было количественно измерить и качественно оценить. То есть для каждой из них должна быть установлена единица измерения, а также параметры стандарта качества.
Сложность разработки собственно стандартов услуги заключается также и в объективных ограничителях, таких как недостаточный для предоставления услуги желаемого качества уровень бюджетной обеспеченности финансирующих ее органов власти, и, с другой стороны, невысокий платежеспособный спрос населения, что не позволяет вводить экономически обоснованную плату за услуги повышенного качества.
Стандарты гарантированных государством социальных услуг не должны использоваться для раздувания текущих расходов бюджета, а значит, должны устанавливаться на том уровне, который может быть обеспечен доходами бюджета. Разработкой стандартов, как сугубо профессиональным вопросом, должны заниматься отраслевые министерства.
Основанием для пересмотра и корректировки стандартов гарантированных государством социальных услуг может быть изменение экономической ситуации в Республике Казахстан, рост или сокращение доходов бюджетов, равно как и рост потребностей населения в качественных государственных услугах.
Таким образом, базовым принципом государственной политики должно стать внедрение единых стандартов гарантированных государством социальных услуг жителям республики независимо от экономического положения и возможностей регионов за счет создания адекватного этой задаче механизма обеспечения гарантированного доступа и совершенствования межбюджетных отношений.

Раздел 3. Прогноз территориально-пространственного развития Республики Казахстан.
1. Цели, задачи территориально-пространственного развития Республики Казахстан до 2020 года
Главная цель - создание условий, обеспечивающих рост благосостояния населения на основе развития и эффективного использования социально-экономического потенциала каждого региона страны.
Государственная региональная политики Республики Казахстан на предстоящее десятилетие будет направлена на формирование более рациональной системы территориально-пространственной организации страны, ориентированной на территориальную концентрацию людей и капитала в перспективных районах и приоритетных точках роста, интенсивное развитие высокоурбанизированных зон функционирования бизнеса, обеспечение продуктивной трудовой занятости и благоприятной среды жизни населения.
Основные задачи территориально-пространственного развития:
обеспечение поляризованного развития страны посредством перспективного распределения по территории республики производств различных отраслей экономики и зон опережающего роста как узлов "опорного каркаса" территориального развития, концентрирующих в себе экономическую активность в стране и выступающих в роли "локомотивов" для всех остальных территорий страны, обеспечение развития центров урбанизации национального масштаба;
стимулирование территориальной концентрации производственных и трудовых ресурсов в "точках роста", экономически перспективных и благоприятных для жизнедеятельности районах;
стимулирование и регулируемое развитие процессов урбанизации и агломерирования с целью реализации в крупных городах эффекта масштаба производства и формирования основы инновационной экономики;
обеспечение индустриализации и диверсификации экономики страны и ее регионов в приоритетных сферах, развитие высокотехнологичных отраслей и кластеров, дающих возможность создания завершенных производственных циклов или продуктовых цепочек - от ресурса через переработку к конечному потребителю;
эффективное использование ресурсного потенциала страны и ее сравнительных преимуществ, формирование конкурентоспособной экономической специализации ее регионов в республиканском, региональном и международном разделении труда;
реализация преимуществ узлового и транзитного расположения страны на евразийском континенте и формирование осевой системы территориально-пространственного развития, направленной на усиление внутренней связанности страны;
формирование перспективного состава функциональных зон территориального развития с организацией рекреационных и индустриальных зон, особо охраняемых природных территорий, выделением сельскохозяйственных, лесохозяйственных, жилых зон;
взаимоувязка перспективного размещения объектов инженерной инфраструктуры (транспортной, энергетической, инфраструктуры водообеспечения) с размещением производительных сил и расселением населения;
моделирование оптимального сельского расселения;
развитие человеческого капитала и повышение мобильности трудовых ресурсов республики, рациональное управление демографическими процессами и миграционными потоками в целях индустриализации экономики страны и обеспечения продуктивной занятости населения;
формирование оптимальной системы расселения населения и размещения социальных объектов, направленной на повышение притока молодежи в перспективные регионы и обеспечение равного доступа населения к гарантированным государством социальным услугам, особенно в сельской местности и отдаленных районах;
оптимизация административно-территориального устройства страны, постепенное сокращения числа и укрупнение районов и населенных пунктов;
развитие приграничных территорий с целью трансформации их в регионы межгосударственного значения и выхода на рынки третьих стран и создание условий для усиления их торгово-экономических, миграционных, производственных, научных и культурных связей;
обеспечение безопасности личности и общества, создание условий по снижению рисков и минимизации ущерба от техногенных аварий, катастроф и стихийных бедствий путем развития инфраструктуры противодействия сезонным паводкам и наводнениям, селям, оползням и лавинам, пожарам, землетрясениям, медико-санитарным последствиям чрезвычайных ситуаций на территории страны и ее регионов.
2. Стратегические направления развития регионов с учетом схем характеристики территории, экономической организации территории, охраны окружающей среды
Ключевые направления глобального позиционирования Казахстана на мировом рынке как крупного производителя и поставщика минерального сырья, зерновой продукции и продуктов их переработки и трансконтинентального экономического моста взаимодействия европейской, азиатско-тихоокеанской и южно-азиатской экономических систем, на региональном рынке как поставщика промышленной и сельскохозяйственной продукции, современного сервисного и инновационного центра, останутся основой для формирования пространственной организации экономического потенциала и расселения населения страны на предстоящий десятилетний период.
Создание конкурентоспособной специализации экономики регионов должно базироваться на выявлении существующих и потенциальных сравнительных преимуществ страны в международной и внутриреспубликанской экономической специализации. В первую очередь должны быть реализованы выгоды от существующих сравнительных преимуществ страны, связанных с большими запасами минеральных ресурсов и наличием сельскохозяйственных земель для выращивания зерновой и животноводческой продукции. На их основе предполагается реализация стратегии развития традиционной специализации, направленная на обеспечение максимального эффекта от использования существующих сравнительных преимуществ путем распространения импульсов развития (мультипликативный эффект) из лидирующих нефтяного и металлургического секторов в другие отрасли экономики регионов.
Важным инструментом реализации этого подхода станет ГПФИИР, направленная на стимулирование процессов индустриального развития регионов. При этом в программе отмечается, что "предстоящая индустриализация потребует перехода от политики равномерного развития регионов к точечному подходу развития городов и территорий, обладающих большим потенциалом роста и высокой экономической активностью".
Стратегическим планом развития Республики Казахстан до 2020 года предусмотрено, что "диверсификация экономики будет увязана с планами по формированию центров экономического роста с целью создания рациональной территориальной организации экономического потенциала и благоприятных условий для жизнедеятельности населения".
С учетом поставленных задач перспективного развития Казахстана на основе анализа ресурсного и экономического потенциала регионов и набора имеющихся в них проблем будут определены и конкретные стратегии развития регионов.

Жамбылская область.
Стратегия экономического развития. Стратегические перспективы области будут связаны с поддержанием и усилением роли региона как крупного поставщика различных видов сельскохозяйственной продукции с повышением уровня и глубины ее переработки, а также с восстановлением потенциала и дальнейшим развитием промышленности c освоением новых видов современных производств.
Промышленность. На период до 2020 года основной индустриальной специализацией области, по-прежнему, будут являться ключевые отрасли региона: химическая промышленность и производство пищевой продукции.
Основываясь на текущей ситуации в промышленности и на имеющихся ресурсах, можно обозначить следующие основные пути ее развития в перспективе:
Восстановление и развитие базовой химической промышленности. В области сосредоточены 71,9 % запасов фосфоритов республики (2264,3 млн. тонн руды), 68 % плавикового шпата. Основным перспективным месторождением фосфора является Каратауский бассейн с запасами более 1 млрд. тонн и прогнозными запасами в 2,5 млрд. тонн.
В связи с тем, что в советское время комплекс фосфорных предприятий, расположенных в области, являлся одним из основных поставщиков желтого фосфора, триполифосфата натрия, ортофосфорной кислоты, удобрений и др. в зарубежные страны, целесообразно дальнейшее восстановление и развитие отрасли с увеличением объемов выпуска и численности занятых.
В рамках ГПФИИР будет реализован проект строительства обогатительной фабрики на центральной промышленной площадке ТОО "Казфосфат", предусматривающий создание 300 новых рабочих мест, а также строительство серно-кислотного цеха.
Создание новых для области производств. На основе титано-магнетитовых руд месторождения Тымлай ТОО "TENIR-LOGISTIK" в Кордайском районе планирует реализацию проекта "Строительство горно-металлургического комплекса на базе месторождения титано-магнитовых руд". По проекту планируется создать 1050 новых рабочих мест. Основная продукция: железный концентрат, титановый концентрат, высокоуглеродистая легированная сталь (чугунные зерна).
Используя природный потенциал области (дикорастущую коноплю) планируется строительство завода по комплексной переработке конопли (ТОО "Xeloria"), на котором будет занято 300 работников. Первая очередь реализации предусматривает открытие фармацевтического направления и расширение спектра промышленных товаров, вторая и последующие стадии будут связаны с производством промышленных товаров из производных конопли для автомобильной индустрии.
Другим перспективным направлением развития, основанного на запасах природных полезных ископаемых, является вовлечение в экономический оборот месторождений флюорита (плавикового шпата). Основные направления переработки флюорита - фтор, искусственный криолит для электрохимического производства алюминия и ряд фтористых соединений.
Область располагает запасами кормовой и технической соли в 10 млн.тонн на месторождениях в Сарысуском районе, которые могут служить сырьем для производства кальцинированной соды, спрос на которую в стране покрывается за счет импорта. Основными потребителями соли внутри страны являются алюминиевая и химическая промышленности.
Развитие инновационных направлений. В области сосредоточено 65,1 % запасов кварцитов, что создает предпосылки занять республике свою нишу в производстве технического кремния, приближенного к "солнечному" - 99,5 %, с дальнейшим выходом на кремний - 99,9 %.
Развитие добычи и переработки нерудных ископаемых. В области сохранилась минерально-сырьевая база для производства строительных материалов не только для покрытия собственных нужд, но и для экспорта в соседние регионы страны. В области сосредоточены месторождения карбонатного и глинистого сырья с запасами около 570 млн. тонн. В этой связи, в регионе перспективна организация производства цемента и изделий из него (сухих строительных смесей, ЖБИ и других). В настоящее время ТОО "Мынарал Тас Компани" реализуется проект по строительству цементного завода, в рамках которого будет создано 350 новых рабочих мест. Продукция завода будет использоваться в строительстве Балхашской ТЭЦ и автомагистрали "Западная Европа - Западный Китай", значительный участок которой проходит по Жамбылской области.
Восстановление энергетического потенциала. В связи с тем, что область как и весь южный Казахстан постоянно испытывает дефицит в электроэнергии, в целях повышения энергобезопасности страны в целом и надежности в бесперебойном обеспечении электроэнергией области и всего Южного Казахстана целесообразно рассмотреть перевод ЖГРЭС на казахстанский газ и восстановление на ней турбинного оборудования. Постоянная в течение года работа ЖГРЭС позволит снять энергетические ограничения развития экономики области и всего южного Казахстана.
Развитие агропромышленного комплекса. Область перспективна как производитель и поставщик высококачественной агропромышленной продукции (консервированная плодоовощная, мясная, молочная продукция, сахар, шерсть и кожевенные изделия). В области сохранился производственный потенциал в растениеводстве, природно-климатические и иные условия способствуют производству эффективных и рентабельных сортов сельскохозяйственных культур.
В области существует база для развития коневодства, разводятся породы: чистокровная верховая, ахалтекинская, казахская, донская, рысистые лошади. Верблюдоводство является перспективной отраслью животноводства, что предопределяется наличием больших площадей Мойынкумских пустынных пастбищ, способствующих развитию табунного верблюдоводства, не требующих больших затрат труда, кормов, строительства капитальных помещений.
Мясоперерабатывающая промышленность. Благоприятными факторами для развития мясоперерабатывающей промышленности в области являются значительное поголовье скота, наличие хороших пастбищных территорий, большой привес скота, постоянный спрос со стороны населения, наличие большого количества предприятий переработки. Перспективы мясной промышленности области будут связаны с дальнейшим ростом производств по изготовлению и выпуску колбасных изделий и мясных полуфабрикатов.
Плодоовощная продукция. В области сконцентрировано более 18 % всех площадей, специализирующихся на выращивании овощей и бахчевых. Плодоовощная отрасль является одной из наиболее перспективных отраслей региона, что связано с высокой концентрацией производства сырья и перерабатывающих мощностей в пригородных районах области, наличием в относительной близости традиционного и крупного рынка сбыта России, наличием неиспользуемых мощностей и возможностями производства экологически чистой продукции.
Производство свеклы и сахара. В области находятся два из шести сахарных заводов страны: АО "Кант" в г. Тараз и АО "Меркенский сахзавод".
В последние годы наблюдается снижение урожайности и валового сбора сахарной свеклы, что обусловлено высокой себестоимостью сахара, произведенного из неҰ, которая значительно превышает себестоимость сахара, произведенного из импортного сахара-сырца. Тенденция сокращения посевных площадей в последние годы возникла, в основном, по причине низкой рентабельности производства сахарной свеклы. Тем не менее, в области имеется ресурсный и кадровый потенциал восстановления и развития этой отрасли и его эффективного развития.

Северо-Казахстанская область.
Стратегия экономического развития. Перспективное развитие региона как главной житницы страны будет базироваться на дальнейшем укреплении высокого потенциала сельского хозяйства региона на основе его аграрно-индустриальной диверсификации. Другой важный аспект развития региона будет связан с ускорением индустриального развития региона с опорой на диверсифицированный промышленный сектор и потенциал динамично развивающихся предприятий обрабатывающей промышленности.
Динамичное развитие отраслей АПК. Перспективное развитие АПК будет основано на техническом и технологическом перевооружении производства, применении инновационных технологий, развитии горизонтальной диверсификации отраслей АПК и переработки сельхозсырья.
В растениеводстве структура посевных площадей будет скорректирована в сторону увеличения их под рентабельными культурами, особенно твердых сортов пшеницы, рапсом, овощами и картофелем, фуражными культурами, что позволит увеличить производство экспортоориентированной конкурентоспособной продукции.
В связи с большим потенциалом региона в производстве зерна, предполагается развитие крупных сельскохозяйственных компаний и эффективных фермерских хозяйств, увеличение площадей зерновых культур, возделываемых посредством влаго-ресурсосберегающих технологий и объемов применения минеральных удобрений, а также развитие инфраструктуры зернового экспорта.
Рост производства продукции животноводства в планируемом периоде предусматривается за счет ввода в эксплуатацию новых современных комплексов и ферм, улучшения кормовой базы и племенного стада, внедрения эффективных инновационных технологий производства и перевода отрасли на интенсивный индустриальный путь развития.
В соответствии с ГПФИИР г. Петропавловск станет одним из центров отраслевой специализации по развитию основных производств агропромышленного комплекса, направленных на глубокую переработку зерна и мяса.
Индустриальное развитие с приоритетом машиностроения. Исторически накопленный и развивающийся технологический потенциал региона может стать движущей силой для дальнейшего развития всего промышленного комплекса области, а также обеспечить ей укрепление позиций на республиканском уровне.
Основными перспективными направлениями развития станут:
производство и переработка сельскохозяйственной продукции - пшеницы, рапса, молочной и мясной продукции, глубокая переработка зерна (клейковина, крахмал);
нефтегазовое, транспортное и оборонное машиностроение;
производство полимерных упаковочных материалов, щебня, кварцевого песка, сухих пенобетонных смесей.
В нефтегазовом машиностроении будет развиваться производство трубопроводной арматуры, жидкостных насосов и мобильных буровых установок, газоперекачивающих агрегатов. В железнодорожном машиностроении будет обеспечено производство грузовых вагонов, окатышевозов, контейнеровозов, зерновозов, средств железнодорожной автоматики и связи, оборудования для развития цифрового телевидения.
Для достижения этой задачи необходимо наращивание кадрового потенциала, укрепление сотрудничества организаций высшего образования и предприятий области по созданию научно-технических центров, конструкторско-технологических бюро, разработке инновационных проектов. Прорабатывается вопрос создания на базе АО "Мунаймаш" специального конструкторско-технологического бюро машиностроения с целью совершенствования выпускаемой продукции и разработки новых, конкурентоспособных видов техники.
Развитие производств на основе ресурсного потенциала региона. В области имеется ряд значимых месторождений и рудопроявлений золота, серебра, технических и ювелирных алмазов, олова, титана, цветных и редких металлов, бурых углей, что создает предпосылки для развития горнодобывающей промышленности. С участием СПК "Тобол" осуществляется реализация 6 проектов в данной сфере. Планируется освоение участков цементных известняков мергелей и суглинков "Шекара", строительного камня "Трудовое", "Калиновский", "Шарыкольский" песчано-гравийной смеси "Старопесковское", "Кенеское", строительного песка "Явленское", "Южно-Донецкое", естественного щебня "Озерное".
Область располагает практически неограниченными запасами нерудных полезных ископаемых, в связи с чем в строительной индустрии будет осуществляться производство щебня, кварцевого песка, сухих пенобетонных смесей, шлакощелочного цемента, железобетонных изделий и конструкций, товарного бетона, мягких кровельных материалов, строительных металлических конструкций, сэндвич-панелей, полимерных и стальных труб, СИП - панелей для монтажа быстровозводимых жилых домов.
В Акжарском районе предполагается освоение Айсаринского месторождения кварцевых песков со строительством обогатительной фабрики" (ТОО "Актобе Glass"), мощностью 350 тыс. тонн обогащенного кварцевого песка в год. Будет организовано производства сухих пенобетонных смесей, осуществлено строительство завода по производству кубовидного щебня.
Возрождение потенциала рыбной отрасли. Область располагает благоприятными условиями для развития рыбной отрасли, в связи с чем, предусматривается увеличение количества закрепленных рыбохозяйственных водоемов и участков на долгосрочной основе, установление водоохранных зон и полос вокруг всех рыбохозяйственных водоемов, находящихся в долгосрочной аренде, увеличение воспроизводства рыбных запасов путем зарыбления рыбохозяйственных водоемов области ценными видами рыб (сиговые, карп, налим, щука, растительноядные).
Стимулирование малого и среднего предпринимательства. В связи с слабым развитием малого и среднего предпринимательства одной из стратегических задач в этой сфере является создание на базе крупных системообразующих предприятий (АО "ПЗТМ", АО "ЗИКСТО", АО "Мунаймаш" и др.) малых предприятий путем вовлечения их в снабженческие, обслуживающие и иные функции. Это обеспечит необходимый мультипликативный эффект от имеющихся крупных предприятий региона, усилит МСП и будет способствовать повышению показателей казахстанского содержания в производимой продукции.
Кроме того, необходимо стимулировать перспективные направления развития МСП в малых городах и сельской местности (развитие растениеводства, животноводства, переработка сельхозпродукции и тогда далее), а также инновационные и экспортоориентированные производства.

Акмолинская область.
Стратегия экономического развития. С учетом значительных площадей сельскохозяйственный угодий, многолетних традиций выращивания растениеводческой продукции, а также отсутствия крупных запасов рудных полезных ископаемых на перспективу приоритетным направлением останется развитие АПК сектора с повышением его эффективности и продуктивности, углублением переработки сельскохозяйственной продукции и созданием высокопродуктивного "продовольственного пояса" вокруг столицы республики г. Астана.
Помимо этого промышленный потенциал региона в перспективе будет ориентирован на развитие традиционных отраслей промышленности, обусловленных наличием природных ископаемых - производство урана, золота, добыча и обогащение железной руды, строительных материалов.
Агропромышленный комплекс. Область является одним из основных аграрных регионов Казахстана, поэтому развитие сельского хозяйства как базовой отрасли существенно влияет на всю социально-экономическую ситуацию в области. Сельское хозяйство региона имеет большой потенциал развития и в перспективе может стать одним из лидеров агропромышленного производства в республике.
Развитие агропромышленного комплекса на территории области наиболее перспективно в форме создания кластеров, функционирующих в стратегических для области направлениях. Ключевым направлением в сельском хозяйстве области является растениеводство (производство зерна) и животноводство (мясомолочное скотоводство) с созданием соответственно зерноперерабатывающего и мясного кластеров.
Растениеводство. На основе имеющегося потенциала основным направлением развития животноводства области является производство зерна, перспективы которого будут связаны с развитием семеноводства и ресурсо-влагосберегающей системы земледелия.
Учитывая потребности региона и г. Астана в овощной продукции, в регионе перспективна диверсификация ассортимента выращиваемой продукции. Наиболее перспективным направлением является восстановление производства картофеля в Аршалынском, Целиноградском, Щучинском, Буландынском районах. Учитывая климатические условия области, для круглогодичного выращивания овощей целесообразна организация тепличных хозяйств вблизи г. Астана.
Животноводство. Наиболее перспективным направлением развития животноводства в области является мясомолочное скотоводство. На территории области есть все предпосылки для создания мясного кластера. В ряде районов имеется потенциал для формирования сырьевой базы и достаточное количество свободных производственных мощностей в мясоперерабатывающей отрасли.
В целях эффективного развития подотрасли необходимо проводить целенаправленную селекционно-племенную работу по улучшению племенных и продуктивных качеств скота, в том числе с использованием зарубежного генофонда, а также создание высокотехнологичных откормочных площадок, на которых происходит выращивание и откорм скота.
Производственная основа мясного кластера будет формироваться на базе Целиноградского района, в котором находится наибольшее количество предприятий, ресурсными источниками мясного кластера для перерабатывающих производств могут выступать сельхозпредприятия, племенные хозяйства, фермерские хозяйства, а также в определенной мере и ЛПХ. Развитие достаточной сырьевой основы для мясного кластера будет невозможным без существования стабильной кормовой базы, которая сможет полностью обеспечить потребности животноводства.
Условием для развития животноводства является повышение кадрового обеспечения отрасли. Для эффективного развития необходимо вывести подготовку кадров животноводства на современный уровень, осуществлять переподготовку специалистов по племенному делу, биотехнологии и воспроизводству стада.
Пищевая промышленность. Приоритетным направлением развития отрасли является создание работающих на местных сырьевых ресурсах предприятий, занятых переработкой сельскохозяйственной продукции.
Наиболее перспективными видами деятельности являются переработка зерновых, производство ликеро-водочных и безалкогольных напитков, мукомольно-крупяная и молочная промышленности. В области, основываясь на сырьевом потенциале, перспективна организация производства по переработке мяса и выпуску колбасных изделий, мясных деликатесов, выпуску молочной продукции, в том числе масла сливочного и различных сыров, муки и хлебобулочных изделий.
Научная поддержка развития АПК. Перспективным направлением развития инновационной активности в области выступит создание Научно-образовательного комплекса АПК в поселке Научный Шортандинского района. Реализация данного комплекса преследует цель создания системы генерации и коммерциализации новых знаний с параметрами, соответствующими лучшим зарубежным аналогам, посредством территориальной концентрации финансовых, кадровых и инфраструктурных ресурсов, с применением современного инструментария и лучшего зарубежного опыта организации НИОКР в АПК.
Промышленность.
Развитие добычи и переработки урана. Перспектива развития горнодобывающей промышленности в регионе, в основном, связана с наличием месторождений экспортно-ориентированных полезных ископаемых, прежде всего, урана. Наиболее перспективными месторождениями урана являются Заозерное (11,8 тыс. тонн), Звездное (7,1 тыс. тонн), Глубинное (6,5 тыс. тонн). Добычу урана перспективно осуществлять за счет отработки горным способом законсервированных гидротермальных месторождений, где уже создана определенная инфраструктура уранового производства.
Учитывая существующие и перспективные запасы урана в области, а также основываясь на производственном потенциале (Степногорский горно-химический комбинат), в регионе целесообразно дальнейшее развитие добычи и переработки урана, с выпуском продукции с высокой добавленной стоимостью.
Развитие золоторудной промышленности. Перспективным направлением развития горнодобывающей промышленности является золоторудная промышленность. Уникальным месторождение золота на территории области является Васильковское, балансовых запасов которого при текущем уровне хватит на сотни лет. Другими перспективными месторождениями являются Аксу, Акбейт, Жолымбет, Кварцитовые горки, Бестобе, Узбой. Сдерживающим масштабное промышленное освоение фактором является то, что значительная часть запасов руд является труднообогатимой и извлечение золота из руд требует применения дорогостоящих эффективных и экологически безопасных технологий.
Развитие добычи железных руд. В регионе расположены месторождения железных руд - Атансор (запасы 30,8 млн. тонн) и Тлеген (запасы 12,8 млн. тонн), которые в перспективе можно использовать как рудную базу для металлургических предприятий Карагандинской области, в частности для АО "Арселор Миттал Темиртау".
Имеются запасы железной руды на Массальском месторождении в Жаркаинском районе, где возможно развитие производств по ее переработке, а также Кубасадырское месторождение нефелиновых сиенитов (небокситового алюминиевого сырья) и Кызылтальское бурого угля.
Потенциал г. Степногорск. Развитая инфраструктура города, высококвалифицированные кадры, традиции создают хороший инвестиционный климат для организации в нем инновационных предприятий, в том числе по производству фармацевтической, медицинской продукции и химических средств защиты растений (биологические продукты для здравоохранения, пищевой и перерабатывающей промышленности, сельского хозяйства, охраны окружающей среды, биомедпрепараты).
Производство строительных материалов. В регионе широко распространены неметаллические полезные ископаемые: каолина (Ельтайское, Алексеевское), мусковита (Кулетское), мрамора (Таскольское), строительного камня, строительного песка, песчано-гравийных смесей, кирпичной глины и др. Регион является самым обеспеченным в республике по запасам сырья для производства цемента (в Целиноградском, Енбекшильдерском, Зерендинском районах - запасы сырья около 1 700 млн. тонн) что создает хорошую основу для развития производства цемента и изделий из него (различные сухие смеси, товарный бетон, железобетонные конструкции и др.).
Развитие г. Астана актуализировало развитие предприятий по производству кирпича: в области открыты производства общей мощностью более 200 млн. тонн кирпичей в год, рассматривается расширение продукции с ориентацией на экспорт.
Основываясь на значительнейших запасах полезных ископаемых для промышленности строительных материалов, а так же с учетом постоянной потребности области в строительных материалах и близости крупного потребителя г. Астана целесообразно рассмотреть возможность развития производства всех возможных видов стройматериалов.
Развитие туристско-рекреационного потенциала. В области наиболее перспективной для развития представляется Щучинско-Боровская курортная зона с прекрасными природно-климатическими условиями, богатыми лечебно-рекреационными ресурсами и историко-культурным фондом, выгодным географическим расположением в центре республики, близостью к столице - г. Астана. Развитию данной зоны будет способствовать и расположение центра игорного бизнеса. Дальнейшее развитие Щучинско-Боровской курортной зоны создаст дополнительно более 20 тыс. рабочих мест.
Другой перспективной зоной развития лечебно-рекреационного потенциала области являются Зерендинский природный оазис (50 км от г. Кокшетау). Другим интересным для развития экологического туризма объектом является Коргалжынский заповедник площадью 2600 кв. км, а также Сандыктауские горы и Ерейментауский район (горы Карагайлы).
Перспективным направлением является развитие в курортных зонах Акмолинской области оздоровительных лагерей для отдыха и оздоровления детей из всего Казахстана (Аккольский, Буландынский, Зерендинский, Бурабайский районы).
Данные направления также рассматриваются как точки притяжения трудовых ресурсов, занятости населения, для чего необходимо рассмотрение вопросов развития соответствующей инфраструктуры.

Кызылординская область.
Стратегия экономического развития. Стратегическая задача области состоит в том, чтобы опираясь на ресурсы нефтегазового сектора, обеспечить подъем обрабатывающей промышленности на базе освоения минеральных и аграрных ресурсов области, развитие конкурентоспособных видов продукции АПК, пищевой промышленности, строительных материалов и стекольной продукции, а так же реализацию транзитного потенциала региона. Это позволит снизить зависимость экономики области от сырьевого сектора, создаст новые рабочие места и обеспечит дополнительные налоговые поступления в местный бюджет.
Диверсификация промышленности. В области наблюдается существенный дисбаланс в структуре производства - подавляющее преобладание горнодобывающей промышленности над обрабатывающей - 92,8 % и 3 % соответственно. Такая ситуация делает экономику области уязвимой от колебаний цен на сырье нескольких видов экспортных минеральных ресурсов, а также зависимой от нескольких нефтегазодобывающих компаний.
В этой связи, экономика области нуждается в диверсификации производства в сторону обрабатывающей промышленности, что позволит снизить зависимость экономики области от наличия сырья и цен на него, а также создаст дополнительные рабочие места в производстве.
Опора на нефтегазовый сектор. В ближайшее десятилетие нефтегазовая промышленность останется главным "двигателем" экономического роста в стране. Ключевой задачей региона на перспективу является вопрос эффективной трансляции индустриальных и инновационных импульсов развития ведущих отраслей на другие сферы экономики и социальной жизни, повышения их роли в потреблении местных товаров и услуг, обеспечения занятости населения.
В области объемы добычи нефти, включая газовый конденсат, будут снижаться и к 2020 году могут составить 4,3 млн. тонн (11,2 млн. тонн в 2009 году), что связано с истощением запасов нефтяных месторождений. Несмотря на наметившуюся тенденцию по снижению объемов добычи углеводородного сырья, в области существуют значительные запасы нефти и газа: так, в Южно-Тургайском прогибе утвержденные запасы нефти и газа составляют более 148,7 млн. тонн и более 41,9 млрд. куб.м соответственно.
В этой связи, для увеличения добычи нефти и газа в регионе необходимо проведение масштабных геологоразведочных работ и начало добычи на новых месторождениях.
Вовлечение в оборот новых месторождений минеральных ресурсов. В области сосредоточены значительные запасы залежей урана (14,7 % от республиканского объема), наиболее перспективными в плане разработки являются месторождения Северный Харасан, Ирколь, Северный, Южный Карамурын. В связи с постоянным ростом спроса на уран на мировом рынке, развитие урановой промышленности является весьма перспективным направлением для области.
Для обеспечения уранового производства предполагается строительство сернокислотного завода, обеспечивающего уранодобывающие предприятия основным сырьевым компонентом.
На территории области локализованы 11 % общереспубликанских запасов свинца и цинка, наиболее перспективными для развития являются месторождения Шалкия и Талап. Для обеспечения развития цветной металлургии предполагается строительство обогатительной фабрики, а также реконструкция и расширение рудника Шалкия. Основываясь на запасах цинка и свинца, целесообразно рассмотреть вопрос организации производства гальванических элементов, аккумуляторов типа "цинк-воздух".
В пределах области размещаются уникальные по запасам месторождения ванадия Баласаускандык и Курумсак. На их базе целесообразна организация производства метаванадата аммония (ванадия), а также строительство завода по первичной переработке ванадийсодержащих растворов, кучного выщелачивания получения ванадийсодержащего концентрата для дальнейшего экспорта в Японию.
Помимо этого в области имеются месторождения полезных ископаемых, включая полиметаллические руды, бурый уголь, горючие сланцы, бурые железняки, фосфориты, молибдено-ванадиевые и цирконий-титановые руды, высококачественный кварцевый песок для стекольной промышленности. Выявлены запасы руд с высоким содержанием кадмия, германия, золота, серебра, селена, ванадия, молибдена, железа.
Развитие стекольной промышленности. Основываясь на уникальных месторождениях высококачественного кварцевого песка в Аральском районе области (по разным оценкам запасы составляют от 7,5 до 20 млн. тонн), целесообразно развитие стекольной промышленности, способной обеспечивать 100 % потребностей страны в листовом стекле. Кроме того, стекольное производство может создать мультипликативный эффект, выражающийся в виде открытия сопутствующих отрасли производств (стеклянных изделий). Для повышения эффективности отрасли необходимо строительство обогатительных фабрик по обогащению кварцевого песка.
Развитие промышленности строительных материалов. На основе широко распространенных полезных неметаллических ископаемых: кирпичных суглинков, керамзитового сырья, песчано-гравийный материала, строительного камня, известняков для производства извести в области целесообразно развитие промышленности строительных материалов, обеспечивающей потребности области в такой продукции.
В настоящее время в рамках ГПФИИР ведется работа по развитию отрасли. Реализуются такие проекты как строительство асфальтобетонного завода, 3-х заводов по производству щебня. Есть потенциал восстановления производства кирпича, которого в 1985 году в области производилось 62,8 млн.штук кирпичей, в то время как в 2008 году только 14 млн.штук.
Производство сельскохозяйственной продукции. Несмотря на дефицитность основного ресурса для возделывания растениеводческих культур - водных ресурсов, регион имеет хорошие возможности и перспективы в области животноводства.
Развитие агропромышленного комплекса должно быть направлено на восстановление поголовья овец и коз с учетом имевшего место сокращения с 1647,0 тыс. голов (1985 год) до текущих 780,5 тыс.голов. Кроме того, перспективным направлением развития АПК области является отрасль верблюдоводство и производство продукции получаемой от верблюдоводства (шерсть, шубат и другие).
В целях эффективного развития отрасли животноводства необходимо:
развитие племенной базы и повышение генетического потенциала скота и птицы;
создание устойчивой кормовой базы и обеспечение полноценного и сбалансированного кормления животных;
стимулирование процессов формирования средне - и крупнотоварного производства в животноводстве, перевода его на промышленную основу;
строительство новых и наращивание мощностей существующих животноводческих производств, основанных на современных технологиях;
модернизация технологических процессов производства животноводческой продукции.
В этой связи, целесообразно рассмотреть возможность восстановления ранее имевшегося в регионе производства круп и комбикормов, макаронных изделий. В растениеводстве с учетом нахождения в зоне рискованного земледелия приоритетом является восстановление орошаемого земледелия.
Развите рыбоводства. Реализация проекта "Регулирование русла реки Сырдарья и сохранение северной части Аральского моря" дает возможность создания в Аральском районе рыбного кластера, который будет включать следующие компоненты:
обводнение озерных систем, охрана и рациональное использование рыбных запасов, расширение рыбопитомника;
промышленный улов и переработка рыбной продукции, создание сети по реализации готовой продукции;
производство стеклопластиковых лодок;
развитие научного потенциала и подготовка кадров.

Костанайская область.
Стратегия экономического развития. В перспективе регион сохранит роль крупнейшего в стране центра аграрного производства и переработки сельскохозяйственной продукции, наряду с которым усилится и индустриальный потенциал региона за счет развития специализированных конкурентоспособных видов горнометаллургической и обрабатывающей промышленности.
Развитие и повышение технологического уровня горнометаллургического комплекса. Основной упор будет сделан на модернизацию действующих перерабатывающих производств горно-металлургической промышленности, выпускающих продукцию с высокой добавленной стоимостью, обеспечивающих рост производства высокотехнологичной продукции, расширение ее экспорта на внешних рынках и удовлетворение потребностей внутреннего рынка.
В рамках ГПФИИР в области будет создано малотоннажное производство по выпуску специальной стали мощностью не менее 200 тыс. тонн в год. Имеющийся потенциал позволит повысить годовой объем производства стального проката на 450 тыс.тонн.
В перспективе планируется освоение производства гранулированного чугуна 500 тыс. тонн в год, горячего брикетированного железа 1,4 млн. тонн в год и рельсовой продукции до 100 тыс. тонн в год. Строительство обжиговой машины позволит производить высококачественные железорудные окатыши.
Развитие производств на основе ресурсной базы региона. Промышленное использование ресурсного потенциала региона будет осуществляться через заключение контрактов на недропользование на разработку железорудных месторождений, бокситов, золота, молибдена, никель-кобальта, хризотил-асбеста, бурого угля, титано-циркония и углеводородного сырья.
Будут реализованы 52 контракта на проведение операций по недропользованию на общераспространенные полезные ископаемые:
строительное и кирпичное сырье;
цементное сырье: известняк и цементные глины.
Для переработки имеющегося сырья будет осуществлено:
строительство цементного завода, г. Рудный;
строительство обогатительной фабрики по переработке кварц-каолин-полевошпатного сырья, Денисовский район;
строительство асфальтобетонного завода, г. Костанай;
переработка кварцевых диоритов в кубовидный щебень на Городищенском месторождении, Денисовский район.
Развитие обрабатывающей промышленности. С учетом потребностей региона и республики обрабатывающая промышленность будет развиваться в нескольких перспективных направлениях:
Сельскохозяйственное машиностроение. Для обеспечения эффективного развития аграрного комплекса, являющегося профильным для региона, в рамках ГПФИИР планируется строительство предприятия по производству сельскохозяйственной техники в г. Костанай.
Транспортное машиностроение. Дальнейшее развитие машиностроения в области будет осуществляться также в рамках проектов ГПФИИР по запуску в г. Костанай производства дорожно-строительной техники и автобусов. Область станет также центром отраслевой специализации и в сфере оборонного машиностроения.
Развитие аграрного сектора. Развитие данного направления является приоритетным для региона, являющегося одним из республиканских лидеров в производстве различных видов сельскохозяйственной продукции.
В соответствии с ГПФИИР запланировано строительство откормочных площадок, мясоперерабатывающего, мельничных и молочных комплексов, молочно-товарных ферм, птицефабрики, модернизация и расширение производств, перерабатывающих мясо птицы. Будет реализовано 34 инвестпроекта в сельскохозяйственной отрасли на сумму 33,2 млрд. тенге с созданием более 1 700 рабочих мест.
Поэтапно вводятся в эксплуатацию 11 проектов на сумму 10,1 млрд. тенге с созданием 608 рабочих мест, в том числе 3 в животноводстве, 2 - в птицеводстве, 6 - в переработке продукции.
В сфере животноводства приоритетом станет развитие племенного животноводства на основе укреплении потенциала 37 аттестованных субъектов племенного животноводства. Племенное коневодство будет развиваться путем размножения костанайской породы лошадей и выведения на ее основе казахской верховой породы, имеющей уникальные породные качества.
Произойдет увеличение площадей зерновых культур, возделываемых посредством влагосберегающих технологий до 100 %, вырастут площади пашни на 173,5 тыс.га, за счет вовлечения земель запаса. Важной задачей будет диверсификация сельхозпроизводства: произойдет сокращение посевных площадей зерновых культур до 4100 тыс. га, увеличение посевов масличных культур в 4,9 раза, многолетних бобовых культур, увеличение площадей орошаемых земель в 3,4 раза, увеличение посевов кормовых культур до 7 тыс.га.
Дальнейшая модернизация агропромышленного комплекса позволит региону оставаться в числе "лидеров" в данной сфере, а также создаст условия для уменьшения количества самозанятых на селе и повышения уровня доходов работников АПК.
Развитие энергетического комплекса области будет осуществляться путем внедрения новых мощностей на действующих электростанциях, их расширения, реконструкции и модернизации. Для покрытия дефицита электроэнергии, увеличения экспортного потенциала области целесообразно создание в области топливно-энергетического комплекса, в том числе строительство Торгайской (Кушмурунской) ТЭС мощностью 2000 МВт на базе разреза "Приозерный". На угольных месторождениях области можно построить разрезы общей мощностью 119 млн. тонн в год, что обеспечит работу электростанций суммарной мощностью 20 тыс. МВт.
Южные регионы области (г. Аркалык, Амангельдинский и Джангельдинский районы) обладают большим ветроэнергетическим потенциалом для сооружения ветроэлектростанций. Для обеспечения данного региона электроэнергией целесообразно строительство в г. Аркалык ветроэлектростанции, мощностью 10 МВт.
Стимулирование малого и среднего предпринимательства. Одной из стратегических задач в этой сфере является создание на базе крупных системообразующих предприятий малых предприятий путем вовлечения их в маркетинговые, снабженческие и иные сопутствующие функции. Это обеспечит необходимый мультипликативный эффект от имеющихся крупных предприятий региона, усилит малое и среднее предпринимательство и будет способствовать повышению показателей казахстанского содержания в производимой продукции.
Возможность создания вспомогательных производств на основе аутсорсинга существует на ряде крупных предприятий области, таких как АО "ССГПО", АО "Костанайские минералы", АО "Метал Трэйдинг", АО "АгромашХолдинг" и других. Введение сопутствующих производств позволит снизить расходы на ремонт цехов, содержание рабочих и тогда далее, что также повлечет за собой снижение цены на реализуемую предприятием продукцию.

Алматинская область.
Стратегия экономического развития. С учетом сложившейся специализации в перспективе область будет позиционироваться как крупная агроиндустриальная база республики с ориентацией на интенсификацию сельскохозяйственного производства и углубленную переработку ее продукции на основе кластерного подхода. С учетом перспектив развития г. Алматы усилится роль региона как продовольственного пояса мегаполиса и зоны интенсивного агломерационного роста.
Углубление аграрной специализации региона. Благоприятные природно-климатические условия области способствуют развитию сельскохозяйственного производства, как растениеводства, так и животноводства. В этой связи, в области вокруг основных предприятий намечается развитие агрокомплексов по девяти направлениям.
Животноводство. Приоритетными подотраслями развития будут производство мяса, молока, шерсти и развитие птицеводства.
Перспективным направлением развития отрасли является развитие тонкорунного овцеводства и производство шерсти для перерабатывающих предприятий Восточно-Казахстанской и Жамбылской областей. Наиболее благоприятными районами для развития являются Саркандский, Аксуский, Коксуский, Панфиловскмий и Каратальский.
Мясной кластер будет формироваться во всех зонах Алматинской агломерации. В целях обеспечения сырьем в перспективе планируется открыть современные откормочные комплексы с развитой инфраструктурой в Жамбылском районе на 500 голов, Аксуском и Коксуском районах на 2500 голов в каждом и Балхашском районе на 5000 голов КРС.
Птицеводческий кластер предполагается развивать на базе крупнейших птицефабрик ТОО "КазРосБройлер", АО "Аллель Агро", АО "Бент и ТОО "Бесат", ожидается замещение импорта птичьего мяса на внутреннем рынке до 70 %.
Молочный кластер будет сформирован на базе ТОО "Райымбек Агро", поставщиками сырья являются хозяйства Жамбылского, Илийского, Талгарского и Карасайского районов. В перспективе планируется открыть современные молочно-товарные фермы в Карасайском и Алакольском районах.
Для дальнейшего развития рыбного хозяйства предусматривается строительство рыбоперерабатывающего завода ГК "Отес Атил" в Балхашском районе, прудового хозяйства, индустриально осетрового рыбоводного цеха в Енбекшиказахском районе, совокупной мощностью около 1400 тонн переработки сырья в год.
В развитии шерстяного кластера задействованы 2 предприятия по переработке шерсти: АО "Қарғалы" Жамбылского района и СПК "Текес Түбіт" Райымбекского района мощностью 3000 тонн в год. В г. Талдыкорган строится фабрика по переработке шерсти ТОО "Талдыкорган ПОШ" мощностью переработки 2000 тонн в год.
Планируется создание заготовительных центров на основе кооперации и объединения сельхозтоваропроизводителей по 5-ти направлениям: убойный пункт, пункт по сбору цельного молока, овощехранилище, машино-технологическая станция и капельное орошение.
Растениеводство. Перспективными направлениями являются производство кукурузы, сахарной свеклы, масличных культур, табака, кормовых культур, плодоводство и виноградарство. Одним из наиболее перспективных направлений повышения урожайности в регионе является использование орошаемых земель и широкое применению влаго- и ресурсосберегающих технологий. В этом случае станет возможно минимизировать зависимость земледелия области от погодных условий и ежегодно добиваться стабильных результатов.
Плодоовощной кластер. Его ядро составят АО "Голд Продукт" Енбекшиказахского района и ТОО "Южный" Талгарского района, поставщики продукции - сельхозпроизводители Енбекшиказахского, Карасайского, Талгарского, Панфиловского и Уйгурского районов. Возрождается садоводство, развивается заготовительно-сбытовая база. Есть возможность для сбыта на мировом рынке генетически чистых видов яблок, в частности сорта Апорт.
Кукурузный кластер. Создание агрокомплекса "Кукуруза на зерно" планируется в Енбекшиказахском и Панфиловском районах. Ядром станут существующие ТОО "АзияАгроФуд", "Жаркентский крахмало паточный завод" и новый завод СПК "Шелек" Енбекшиказахского района.
Сахарный кластер. Агрокомплекс "Сахарный кластер" будет создан в зоне Алматинской агломерации, ядром выступит АО Алматы Канты в Илийском районе, поставщики сырья - прилегающие районы г. Алматы, в Северо-Восточной зоне - "предприятие - локомотив" АО "Коксу Шекер" Коксуского района, поставщики - хозяйства Ескельдинского, Каратальского, Коксуского районов и г. Талдыкорган.
Для дальнейшего развития виноделья в области имеется 14 винзаводов общей мощностью 70 млн. литров в год в Енбекшиказахском, Карасайском, Илийском, Панфиловском, Талгарском и Уйгурском районах. При условии улучшения качества сырья и готовой продукции имеются возможности наращивания производства.
Для обеспечения населения продуктами собственного производства продолжится формирование продовольственного пояса вокруг г. Алматы с реализацией 31 проекта, в том числе 12 - вводимые в 2010 году.
Развитие пищевой промышленности. Основными направлениями по развитию отрасли будет переработка сельскохозяйственного сырья, производимого в области, и производство мясной и молочной продукции, растительного масла, сахара, муки, виноделья, табачного производства. Существуют возможности для переработки сои, томатов, кукурузно-крахмальной патоки, производства лимонной кислоты, сгущенного и сухого молока, рыбных и мясных консервов.
Вовлечение в хозяйственный оборот месторождений полезных ископаемых. Перспектива развития горнодобывающей промышленности в области, в основном, связана с наличием месторождений урана (Кольжатское и Сулошокынское). По его запасам область занимает 5-е место в республике.
Другим направлением развития горнодобывающей промышленности является золоторудная промышленность. По запасам золотосодержащих руд область занимает 7-е место в республике. Наиболее перспективными месторождениями являются Архарлы и Коксайское, крупные запасы золота, как попутного компонента, содержатся в свинцово-цинковых месторождениях Коскудук, Чинасылсай, медно-порфировых месторождениях Каскырмыс, Восток-I, Жидели.
В перспективе в области на основе месторождений золота целесообразна организация золотообрабатывающей промышленности, а также более высоких переделов, таких как ювелирная промышленность.
В регионе находится значительная сырьевая база вольфрамовых руд и олова. Она представлена крупным месторождением Богуты и комплексным оловянно-вольфрамовым месторождением Карагайлы-Актас.
В настоящее время Казахстан не имеет собственного производства металлического олова, потребности в этом металле удовлетворяются за счет импортных поставок. Уровень импорта олова и сплавов на его основе составляет около 1,2-1,3 тыс. тонн в год.
В этой связи, целесообразно рассмотреть возможность начала промышленной добычи и переработки олова, учитывая высокий спрос на него в стране.
Развитие промышленности строительных материалов. Доля освоения месторождений нерудного сырья с утвержденными запасами составляет более 55 %, соотношение количества перспективных площадей на которых ведутся геологоразведочные работы к утвержденным запасам - около 22 %.
Область располагает богатейшими запасами сырья для производства цемента и изделий из него, месторождениями облицовочного камня (граниты, габбро, известняков и фарфорового камня), минеральных солей.
Учитывая наличие значительного потенциала общераспространенных полезных ископаемых, удобной транспортной инфраструктуры и большого потенциала трудовых ресурсов, а также постоянный спрос на строительные материалы, как в самой области, так и в г. Алматы и соседних областях республики необходимо рассмотреть возможность восстановления объемов производства строительных материалов.
Восстановление легкой промышленности. В советский период в области функционировала достаточно развитая отрасль легкой промышленности: в 1985 году производилось 10,6 млн.кв.м тканей, 16 млн.штук трикотажа, в отрасли было занято более 21 тыс.человек. Однако, к 2008 году производство тканей сократилось в 127 раз до 0,135 кв.м, трикотажа в 180 раз до 0,089 млн.штук.
Учитывая высокую численность населения области, а так же высокую трудоемкость легкой промышленности и практически полное отсутствие отечественной продукции отрасли в стране, целесообразно рассмотреть вопрос восстановления легкой промышленности. Перспективными направлениями развития отрасли, исходя из имеющейся сырьевой базы, производственного потенциала и формирования шерстяного кластера в АПК, являются: производство шерстяных тканей, наращивание швейного производства, кожевенного производства.
Формирование специальных экономических и индустриальных зон. В Панфиловском районе ведется строительство МЦПС "Хоргос". На территории зоны предусматривается создание СЭЗ "Приграничная торгово-экономическая зона "Хоргос-восточные ворота", где будут размещаться как отечественные, так и зарубежные объекты предпринимательства.
Кроме того, в Алакольском районе планируется создание СЭЗ "Достык" как крупного транспортно-логистического центра. Дополнительно на территории СЭЗ будут организованы производства по выпуску продукции с использованием местного сырья и компонентов.
Создание индустриальной зоны "Арна" в г. Капшагай позволит решить вопросы размещения выносимых из г. Алматы промышленных предприятий (АЗТМ, завод им. Кирова, ТОО "Промышленное электрооборудование" и др.). Здесь предполагается размещение более 150 предприятий различных отраслей, в том числе строительной, мебельной индустрии, заводов по производству кабельной продукции, пластмассовых изделий, сухих строительных смесей, предприятий по выпуску ЖБИ и металлоконструкций, минеральных плит.
На территории индустриальной зоны "Алматы Жихаз" планируется строительство 1-й очереди производственного корпуса по выпуску мебельных деталей, 2-х блоков производственных корпусов для размещения 22 предприятий, транспортно-логистического центра.
На территории индустриальной зоны "Талдыкорган" предполагается разместить около 15-ти предприятий по переработке сельхозпродукции и производству средств механизации для сельского хозяйства, стройиндустрии и текстильной промышленности.
Развитие возобновляемых источников энергии. Область традиционно является энергодефицитной, потребность области в электроэнергии только на 50 % закрывается собственными энергоисточниками.
Реализация проекта строительства ТЭЦ в г. Талдыкорган мощностью 260 МВт позволит повысить эффективность использования топливных ресурсов с частичным решением проблем электроснабжения региона, обеспечит надежность электроснабжения и теплоснабжения областного центра, а также создаст новые рабочие места.
Для повышения энергообеспеченности области, кроме строительства Мойнакской ГЭС и Балхашской ТЭС, необходимо строительство малых ГЭС. В перспективе предусматривается строительство 23 малых ГЭС суммарной мощностью 306,7 МВт.
Другим перспективным направлением в развитии альтернативной энергетики области является ветроэнергетика. Перспективно строительство ветровых электростанций в Шелекском ветровом коридоре и Джунгарских воротах мощностью от 5 до 300 МВт.
Развитие туризма. Туристский потенциал области характеризуется наличием значительных природно-рекреационных ресурсов. В области расположены государственные национальные природные парки "Алтын-Емел", "Көлсай көлдері", "Іле-Алатау" и "Шарын", Алматинский и Алакольский заповедники. Во всех объектах природно-заповедного фонда, государственных национальных природных парках ведется работа по развитию рекреационного и экологического туризма.
Алматинская область обладает значительным природно-климатическим потенциалом для удовлетворения не только внутреннего спроса на лечение и отдых, но и привлечения иностранных туристов. Для реализации этого продукта нужна соответствующая инфраструктура - сеть санаториев и курортов различной специализации и уровня услуг.
В области перспективно развивать следующие направления туризма
культурно-познавательный туризм в Жамбылском, Талгарском районах;
экологический - в Енбекшиказахском, Карасайском, Кербулакском, Уйгурском, Райымбекском, Балхашском районах, г. Текели;
лечебно-оздоровительный - в Аксуском, Алакольском, Панфиловском районах, г. Капшагай.
Кроме того, в области имеется проект создания центра игорного бизнеса, туристского и спортивно-развлекательного центра для проведения крупных турниров и олимпийских игр, центра шоу-бизнеса - "Жана Иле". Реализация данного проекта позволит занять около 120 тысяч человек.
Однако, слабая туристическая инфраструктура, плохое состояние дорог, ведущих к объектам туризма, низкий уровень сервисных услуг и отсутствие профессиональных кадров тормозят развитие туризма, который является одним из стратегических направлений специализации области в экономике республики. В этой связи, необходимо рассмотреть возможность финансирования строительства автодороги Бирлик-Алмалык-Рыскулова-Казстрой-Ак-булак 0-20,3 км, реконструкции автодороги "Ушарал-Достык" 0-184 км, "Алматы-Усть-Каменогорск" 118-259 км.

Западно-Казахстанская область.
Стратегия экономического развития. С учетом сложившейся специализации и дальнейших перспектив профилирующих отраслей регион будет оставаться одним из ведущих центров добычи природного газа и газоконденсата, а также развития АПК и конкурентоспособных сегментов обрабатывающей промышленности.
Промышленность. Промышленность области за последние 20 лет существенно изменила свою структуру - от региона с развитой обрабатывающей промышленностью в 1990 году (85,4 % в структуре промышленного производства) до региона с подавляющим преобладанием горнодобывающей промышленности, в частности нефтегазовой. Такая ситуация имеет как свои плюсы, так и минусы. С одной стороны, ускоренное развитие нефтегазодобывающей промышленности дает импульс развитию региона и создает основу для развития других производств, с другой стороны чрезмерное доминирование одной отрасли придает экономике области моносырьевой характер и делает ее уязвимой в случае спада в базовой отрасли.
Поддержание экономического роста лидирующей нефтегазовой отрасли. Область располагает богатейшими запасами углеводородного сырья, в связи с чем в перспективе роль области как крупного центра добычи углеводородного сырья и переработки природного газа сохранится. К 2020 году на Карачаганакском месторождении объем добычи газа вырастет в 2,3 раза, при этом в республиканском объеме добычи газа к 2020 году доля области составит 34,4 %. Ключевой задачей области станет вопрос эффективной трансляции индустриальных и инновационных импульсов лидирующей отрасли на другие сферы экономики и социальной жизни, повышения ее роли в потреблении местных товаров и услуг, обеспечения занятости населения.
Достижение мультипликативного эффекта. Важной задачей для области является стимулирование развития производств с высокой добавленной стоимостью, формирование вспомогательного, обслуживающего и перерабатывающего блоков малых и средних предприятий, а также формирование кластеров вокруг крупных системообразующих компаний за счет объединения усилий обслуживающих и вспомогательных предприятий.
В области мультипликативный эффекта от развития нефтегазового сектора и его влияния на сопряженные отрасли внутренней экономики проявляется в:
модернизации экономики и развитии несырьевого сектора региона за счет развития ведущего нефтегазового сектора;
развитии машиностроения за счет создания кластера "Нефтегазовое машиностроение" на основе имеющейся инфраструктуры;
выработке товарного газа с последующей поставкой потребителям и предприятиям посредством переработки на созданном газоперерабатывающем заводе.
Развитие первичных переделов из добываемого углеводородного сырья. Согласно расчетам ведущих мировых экспертов, ежегодно мировой спрос на сжиженный газ будет увеличиваться, в ближайшие 10 лет на 25 % и достигнет к 2020 году 4 трлн. куб.м. При этом в основных странах-потребителях сжиженного газа (Евросоюз) его производство существенно снизится. В этой связи, в области целесообразно рассмотреть возможность организации производства сжиженного газа для обеспечения потребностей республики, а также на экспорт. С целью диверсификации рынков сбыта целесообразно рассмотреть возможность строительства газоперерабатывающего завода на Карачаганакском месторождении.
Развитие высоких переделов из добываемого углеводородного сырья. Для комплексного освоения добываемого углеводородного сырья в области перспективно освоение попутных продуктов добычи. Целесообразно рассмотреть вопрос использования пластовых вод нефтяных месторождений, содержащих в промышленных масштабах бром, йод, хлористый натрий, хлористый кальций, другие соли и редкие элементы, имеющие перспективное значение для промышленности.
На базе Карачаганакского месторождения газа предусмотрено строительство газохимического комплекса, включающего производство метанола, полипропилена, метионина, формальдегидной смолы, метил-трет-бутилового эфира, высокооктанового бензина и дизельного топлива.
Также ТОО "Горнорудная компания "Казахстанские минеральные ресурсы" ведется работа по реализации проекта "Производство минеральных удобрений МАФ/ДАФ" на базе месторождений Ушбас и Герес. Наряду с этим, в настоящее время ТОО "БатысКалий" реализуется проект по производству калийных минеральных удобрений. Проектная мощность - 1000 тыс. тонн калийных удобрений в год.
Продуктом передела нефти является организация производства дорожного битума (годовая потребность страны составляет около 1 млн.тонн). Помимо дорожного битума целесообразно рассмотреть возможность организации производств из битума, таких как производство рубероида, кровельных материалов и др.
Перспективным направлением развития газодобывающей отрасли является возможность производства азотных удобрений путем глубокой переработки газа.
Восстановление и развитие машиностроения и металлообработки. Область традиционно считается высокоразвитым машиностроительным центром страны. В 1985 году доля отрасли в структуре промышленности области занимала 30,4 % сократившись к 2009 году до 1,7 %, численность персонала в отрасли снизилась с 25,1 тыс.человек (1985 год) до 4,1 тыс. человек (2009 год).
Тем не менее, имеющийся машиностроительный комплекс области обладает значительным потенциалом для развития отрасли по ряду ключевых направлений.
С учетом складывающегося рынка, связанного с развитием нефтегазовой промышленности в западном регионе страны, бывший завод "Металлист" по производству военных изделий переориентирован на изготовление оборудования для нефтегазового комплекса.
Важным направлением индустриального развития области является переориентация бывших оборонных предприятий на выпуск продукции гражданского назначения: быстроходных и патрульных катеров, судов водоизмещением до 500 тонн.
В отрасли металлообработки на базе ТОО "КазТрубПром" перспективно развитие выпуска обсадных и насосно-компрессорных труб, а на базе ТОО "СПП "Металлоизделия" - оказание услуг по горячему оцинкованию металлоконструкций.
Развитие промышленности строительных материалов. В области на базе разведанных и готовых к эксплуатации месторождений строительных материалов возможна организация и/или реконструкция следующих производств:
строительство цементного завода на базе месторождений цементного сырья, расположенных в Таскалинском и Теректинском районах области (запасы сырья около 200 млн. тонн);
реконструкция и создание нового производства по изготовлению легких заполнителей для бетона (керамзит) на базе Погодаевского месторождения керамзитовых глин, расположенного в Зеленовском и Теректинском районах;
организация стекольного производства на базе Цыгановского месторождения кварцевого песка, расположенного в Зеленовском районе;
организация гончарного производства для изготовления керамических изделий (плитка и пр.) на базе Федоровского - 2 месторождения гончарного сырья, расположенных в Теректинском районе;
создание нового производства по выпуску керамдора (искусственный щебень) из глинистого материала;
использование гипсовых отвалов месторождений № 102 и 96 (запасы сырья около 15 млн. куб.м в Акжаикском районе для организации производств по выпуску изделий из гипса (алебастр, гипсокартон, сухие смеси и пр.).
Развитие АПК. Природно-ресурсный потенциал аграрного сектора позволяет обеспечить стабильность и насыщение основными продуктами питания внутреннего продовольственного рынка, а также реализовать излишки зерна, муки, макаронных изделий и мясопродуктов за пределы области. В тоже время недостаточно производятся ранние овощи, фрукты, мясо птицы и молочная продукция.
Животноводство. Главной отраслью сельского хозяйства является животноводство, на долю которого в 2009 году приходилось 63 %. Несмотря на сокращение за последние 20 лет поголовья практически всех видов скота и снижение производства, наличие огромных естественных кормовых угодий (площадь пастбищ достигает 10 млн. га) создает возможности для развития мясного скотоводства, овцеводства, табунного коневодства.
Наиболее перспективно в области разведение казахской белоголовой породы крупного рогатого скота, лошадей кушумской породы мясомолочного направления, эдильбаевской породы мясосальных овец. В целях импортозамещения планируется строительство птицефабрики мясного направления, свинокомплекса, молочно-товарных ферм.
Увеличение объемов производства мясной и молочной продукции будет достигнуто путем реализации инвестиционных проектов по строительству мясоперерабатывающего комплекса и хладобойни, технологических линий по производству молочной продукции и развитию сырьевой базы.
Растениеводство. В растениеводстве ключевым направлением является зерновое производство. Перспективы расширения посевных площадей зерновых культур ограничены засушливыми условиями региона. Имеющиеся посевные площади (600 тыс. га) позволяют получать в благоприятные годы до 700 тыс. тонн зерна, что позволяет обеспечить двухгодичные потребности области.
В целях устойчивого развития необходимо обеспечить диверсификацию растениеводства в сторону увеличения в структуре посевных площадей доли озимых зерновых, масличных и кормовых культур, внедрения ресурсосберегающих агротехнологий, капельного орошения, научно-обоснованных севооборотов, осуществлять поддержку элитного семеноводства и на этой основе добиться роста урожайности. Ввод крупного мельничного комплекса, завода по производству растительного масла обеспечит рост объемов переработки зерна и масло семян.
Для полного удовлетворения потребностей внутреннего рынка необходимо развитие картофелеводства и овощеводства, за счет наращивания крупнотоварного производства в овощных хозяйствах и организации тепличных хозяйств для производства ранних овощей.
Одной из наименее развитых отраслей растениеводства остается садоводство, восстановление садов имеет стратегическое значение для обеспечения потребностей внутреннего рынка плодово-ягодной продукцией.
Развитие туризма. В перспективе до 2020 года предусматривается обеспечение устойчивого роста туристской отрасли за счет достижения высокого уровня внутренних и внешних инвестиций, направляемых на развитие конкурентоспособных предприятий сферы туристско-рекреационной инфраструктуры и строительство новых объектов, что будет способствовать занятости населения в сфере сопутствующего сервиса (гостиниц, мотелей, кемпингов, пунктов авторемонта, предприятий быстрого питания и бытовых услуг).
Решение экологических проблем области. Для решения одной из крупных экологических задач региона - оздоровления ситуации на реке Урал предлагается прекращение дальнейшего зарегулирования (строительство водохранилищ и демонтирование гидроооружений) на российской части Урала и на ее основных притоках Сакмара, Орь, Кумак и др., несогласованных с Республикой Казахстан, выполнение согласованных сторонами работ по расчистке реки Урал (начинать эту работу необходимо с верховья реки).
Предлагается также пересмотреть положения Протокола о совместном использовании и охране трансграничных водных объектов от 20 июня 1996 года с целью увеличения санитарных пропусков из Ириклинского водохранилища в меженный период, а также создать совместный Фонд с широкими полномочиями, имеющего финансовые средства на проведение всего комплекса работ по увеличению водности и улучшения гидрологического режима реки.
Для поддержания уровня озера Шалкар необходимо восстановление Барбастау-Шалкарского канала протяженностью 50,1 км и ремонт его гидротехнических сооружений на протяжении 30 км.

Актюбинская область.
Стратегия экономического развития. В перспективе область будет позиционироваться как крупный диверсифицированный центр добычи углеводородного и минерального сырья, динамичной обрабатывающей промышленности с приоритетным развитием отраслей наиболее конкурентной специализации (строительная индустрия, химическая промышленность, производство медицинской техники, переработка сельскохозяйственной продукции).
Промышленность. Промышленный комплекс останется движущейся силой развития области, при этом индустриальный облик региона определяется динамичным развитием базовых отраслей: нефтедобывающей промышленности, черной металлургии и машиностроения.
Экономическая роль промышленности и ее потенциал в задействовании трудовых ресурсов региона будет возрастать. К 2020 году объем инвестиций в реализацию инвестиционных проектов по всем отраслям экономической деятельности области достигнет около 2-х трлн. тенге и будет создано более 27 тыс. рабочих мест. При этом почти две трети инвестиций будет направлена в обрабатывающую промышленность с созданием до 13,5 тыс. рабочих мест. Это говорит о том, что в дальнейшем экономика области от сырьевой направленности будет постепенно переходить к переработке и выпуску конечной продукции.
Развитие научно-инновационной инфраструктуры, привлечение к инновационной деятельности научных организаций региона и предприятий, обладающих конкурентоспособным потенциалом на региональном рынке, создадут предпосылки для формирования высокотехнологичных несырьевых секторов экономики.
Поддержание экономического роста в лидирующей нефтегазовой отрасли. К 2020 году добыча нефти в области возрастет и составит 7,9 млн. тонн, добыча газа вырастет значительнее и составит - 7,8 млрд. куб.м, то есть более чем в 2 раза за счет расширения и ввода в эксплуатацию месторождений Жанажол, Алибекмола, Акжар, Акжар-Восточный, Урихтау.
Ключевой задачей области на перспективу является вопрос эффективной трансляции индустриальных и инновационных импульсов лидирующей отрасли на другие сферы экономики и социальной жизни, повышении ее роли в потреблении местных товаров и услуг, обеспечении занятости населения.
Реализация мультипликативного эффекта. Важной задачей является реализация мультипликативного эффекта от развития базовых отраслей на сопряженные отрасли внутренней экономики с его активным внедрением в национальный воспроизводственный процесс.
Индустриальным технопарком "Актобе" разработана региональная Программа по увеличению казахстанского содержания, проведены исследования в АО "СНПС-Актобемунайгаз", АО "ТНК "Казхром" и ТОО "Актюбинская медная компания".
В этой части в области предполагается усиление роли крупных компаний в развитии сопутствующих производств:
в АО "СНПС-Актобемунайгаз" - производство каустической соды, хлорного газа, соляной кислоты, синтетического каучука;
в АО "ТНК "Казхром" - производство соляной кислоты, синтетического каучука, фасонного профиля, электродной массы для ферросплавных печей, вулканизированной резины;
в ТОО "Актюбинская медная компания" - производства извести.
Развитие горнодобывающей промышленности. Помимо значительных запасов углеводородного сырья регион обладает месторождениями твердых полезных ископаемых мирового значения, таких как хромовые руды (100 % запасов страны), медь (6,1 %), никель (28 %), титан (69 %).
В этой связи, необходимо дальнейшее развитие добычи и переработки хромовых руд, рудного золота на месторождении "Юбилейное", запуск медеплавильного завода ТОО "Актюбинская медная компания" с созданием 2630 рабочих мест, строительство завода по производству никелевого штейна с производством 10 тыс. тонн в год никелевого штейна.
Развитие металлургических производств последующих переделов, обеспечивающих развитие других отраслей промышленности. Основными направлениями переработки хромовой руды должны стать производство хромитов, различных добавок для легирования стали, хромовых сплавов. АО ТНК "Казхром" в рамках ГПФИИР предусматривается реализация проекта по увеличению производства высокоуглеродистого феррохрома до 440 тыс. тонн в год с использованием инновационных технологий, что также позволит создать дополнительно 500 новых рабочих мест.
Начиная с 2012 года планируется развитие новых производств и строительство заводов, таких как металлургический завод ТОО "SBS Steel" (с созданием до 700 рабочих мест), медеплавильный завод ТОО "Актюбинская медная компания" (2630 рабочих мест), завод по производству никелевого штейна ТОО "Батамшинский никелевый завод" (300 рабочих мест), завод по переработке никель-кобальтовой руды ТОО "Горнорудная компания "Койтас" (325 рабочих мест).
Восстановление химической и медицинской промышленности. В области в 1985 году было достаточно хорошо развито производство минеральных удобрений, которое достигало 100 тыс. тонн в год. В настоящее время производство полностью свернуто, потеря рабочих мест составила около 4 тыс. человек.
В регионе существуют значительные запасы фосфоритов для возобновления производства минеральных удобрений - Чилисайское месторождение, с балансовыми запасами сырья около 700 млн.тонн.
В этой связи, в целях диверсификации экономики области, используя имеющийся производственный потенциал, а также богатую сырьевую базу целесообразно рассмотреть возможность восстановления химической промышленности. В области на базе Чилисайского месторождения в Мугалжарском районе (ТОО "Темир Сервис ЛТД") планируется организация производства по выпуску фосфоритных удобрений. С освоением Жилянского месторождения калийных солей производство калийных удобрений может достичь 250 тыс. тонн в год.
В области есть все возможности для организации производства аммонита, тротилсодержащих шашек, эмульсионных взрывчатых веществ.
В медицинской и фармацевтических отраслях перспективы развития будут связаны с модернизацией медицинского завода "Актюбрентген" в г. Актобе и строительством завода по производству лекарственных средств (ТОО "СВС-Фармация") с освоением 16 наименований лекарственных препаратов.
Восстановление и развитие машиностроения. Область традиционно считается высокоразвитым машиностроительным центром республики. В 1985 году доля отрасли в структуре промышленности области занимала 18,5 %, сократившись к 2009 году до 1,4 %. Численность персонала в отрасли также существенно сократилась - с 18,4 тыс.человек (1985 год) до 3 тыс. человек (2009 год). Тем не менее, в регионе сохранился значительный производственный потенциал отрасли, на долю машиностроения приходится 13,7 % от объема производства обрабатывающей промышленности.
Перспективными направлениями развития отрасли являются нефтегазовое машиностроение и приборостроение для различных видов отраслей. Выпуск оборудования по переработке бурового шлама и отходов предполагается в АО "Актюбинский завод нефтяного оборудования". В ТОО "Актюбинский завод металлоконструкций" будет запущен цех по выпуску резервуаров емкостью до 10 тыс.куб.м.
По другим направлениям будут реализованы проекты:
строительство завода по производству электротехнического оборудования ТОО "ТрейдИнтерКом";
создание сборочного производства агрегатов многофункциональных почвообрабатывающих моделей ТОО "Газтехкурылыс";
расширение производственных мощностей Актюбинского завода легких металлоконструкций ТОО "Актюбинский завод легких металлоизделий";
завод листового стекла ТОО "Коктас Актобе";
центр по техническому обслуживанию и ремонту авиатехники АО "Авиаремонтный завод 406 ГА".
Развитие промышленности строительных материалов. В области основываясь на общераспространенных запасах полезных ископаемых, перспективно развитие промышленности строительных материалов. Основным видом продукции будет производство щебня, теплоизоляционных материалов. В области сосредоточены месторождения карбонатного и глинистого сырья в Байганинском и Алгинском районах общими запасами сырья около 500 млн. тонн. В этой связи, в регионе целесообразна организация производства цемента и изделий из него (сухих строительных смесей, железно-бетонных конструкций и др.).
На основе месторождений кварцевого песка Мугоджарского месторождения перспективна организация стекольного производства, на базе Берчогурского месторождения строительных камней (диабазы) - производства щебня и др., на базе Акжарского месторождения кирпичных суглинок - стеновых материалов.
В этой сфере будет реализован ряд крупных проектов:
организация 2 "КИС" (Комбинаты Индустриального Строения) в г. Актобе по 250 тыс. кв. метров жилья в год, строительство клинкерно-цементного терминала в г. Актобе, три завода по производству щебня, глиноперерабатывающее предприятие в г. Хромтау;
строительство заводов по производству керамических изделий (кирпичи, блоки, облицовочной плитки), по промышленной переработке стекла, производству энергосберегающих и безопасных стеклопакетов, вибропрессованных изделий, стеклопластиковых труб (3-я очередь).
В области также предполагается выпуск теплоизоляционных плит на Актюбинской фабрике по первичной обработке шерсти, производство сантехнических изделий, организация производства листового стекла.
Развитие АПК. В отрасли доминирует животноводство, производство которого из года в год растет, а объем продукции растениеводства колеблется в зависимости от природно-климатических условий, поскольку область расположена в зоне рискованного земледелия, с периодическими засухами и незначительным годовым количеством осадков. районах.
Животноводство. В области имеется огромный потенциал по развитию животноводства, особенно по разведению овец, лошадей и верблюдов, при этом не полностью используются имеющиеся пастбища. Во многих природно-климатических зонах области животноводство остается основной и наиболее гарантированной отраслью сельского хозяйства, причем в полупустынной и пустынной зонах преимущественное развитие получило овцеводство: казахской курдючной грубошерстной и цигайской породы.
Наиболее доступным и экономически выгодным способом производства экологически чистой конины и кумыса является табунное коневодство. Табунное содержание лошадей с некоторыми технологическими разграничениями практикуется во всех зонах области, особенно в южных районах, где имеются значительные пастбища.
С учетом потребностей региона в целях увеличения производства мяса, молока и шерсти предполагается организовать в области 7 овцеводческих комплексов, 11 молочно-товарных ферм, 6 животноводческих ферм по производству говядины, 21 конеферму по производству конины и кумыса, 13 ферм по производству верблюжьего молока и шубата, а также 20 откормочных площадок с убойными пунктами по производству баранины и 16 откормочных площадок КРС с убойными цехами.
В силу сложившейся мелкотоварности в животноводстве и в целях эффективного использования имеющегося потенциала отрасли, для создания сети крупных и средних животноводческих комплексов необходимо организовать сельхозформирования с долевым участием государства. В перспективе область вполне может стать экспортером мяса (баранины, конины) за счет организации отгонного животноводства и перевода его на промышленную основу.
Растениеводсто. Для достижения самообеспеченности внутреннего рынка по основным видам растениеводческой продукции необходимо осуществление структурной и технологической диверсификации, основную часть посевных площадей ориентировать на производство кормов для обеспечения растущей потребности животноводства.
Посевные площади приоритетных сельскохозяйственных культур (пшеницы) будут размещены, в основном, в степной зоне: Айтекебийский, Каргалинский, Мартукский, Хромтауский районы и северная часть Кобдинского района.
Помимо зерновых культур в регионе перспективно увеличение производства овощей и бахчевых, а также картофеля. Увеличение объемов производства сельскохозяйственных культур будет обеспечиваться за счет диверсификации отрасли, повышения культуры земледелия, внедрения в производство современных влагоресурсосберегающих технологий, широкой химизации и механизации, вовлечения в оборот новых и ныне неиспользуемых орошаемых земель.

Павлодарская область.
Стратегия экономического развития. С учетом взятого курса на форсированное индустриально-инновационное развитие Казахстана роль и значение региона как крупного диверсифицированного промышленного центра страны и в перспективе будет возрастать. Ключевой задачей региона является необходимость технологической модернизации индустриального комплекса, поскольку промышленность области продолжает оставаться сырьедобывающей, энергоемкой, относительно низкотехнологичной, технически и экологически небезопасной.
Развитие электроэнергетики с развитием экспортной составляющей. Область является основным поставщиком электроэнергии для большей части регионов Казахстана, на нее приходится 42,9 % от республиканского объема.
Перспективы развития электроэнергетики связано с наличием в области огромных запасов энергетических углей Экибастуза, на базе которых в области работают 7 электростанций с суммарной установленной мощностью 6500 МВт. Существенным преимуществом топливно-энергетического комплекса (ТЭК) области является тот факт, что месторождения угля находятся в непосредственной близости от электростанций, что существенно снижает транспортные расходы и, как следствие, себестоимость электроэнергии.
В перспективе при восстановлении всех энергоблоков ТЭК области возможна организация выработки электроэнергии на уровне 60 млрд.кВтч в год (при существующей выработке всеми электростанциями Казахстана около 80 млрд.кВтч в год).
ТЭК региона обладает высоким передающим и транзитным потенциалом и способен транспортировать вырабатываемую мощность во всех направлениях. Для развития энергетического потенциала необходима реконструкция и восстановление мощностей Экибастузко-Аксуского энергоузла. Такая работа в настоящее время уже проводится: в рамках ГПФИИР осуществляется реализация проекта по расширению и реконструкции Экибастузской ГРЭС-1,2, а также восстановление энергоблока № 2 на Аксуйской ГРЭС. Эти мероприятия позволят повысить существующую мощность энергоузла более чем на 1000 МВт и создать дополнительно 500 новых рабочих мест.
Развитие высоких переделов в металлургии. Основным перспективным направлением в развитии металлообработки является производство алюминия и изделий из него. Базой для этого являются следующие факторы:
доступ к большим объемам дешевой электроэнергии;
наличие производственного потенциала - в регионе функционирует АО "Алюминий Казахстана", производящий глинозем;
наличие на доступных расстояниях значительных запасов сырья - практически все месторождения бокситов сосредоточены в трех районах Костанайской области: Западно-Торгайском, Восточно-Торгайском, Центрально-Торгайском с балансовыми запасами - 370,5 млн. тонн.
Восстановление машиностроительной отрасли. Машиностроение, особенно сельскохозяйственное, всегда было одной из ведущих отраслей в области. В 1985 году в регионе производилось 55 тыс. тракторов, 8,9 тыс. бульдозеров. В настоящее время производство тракторов сократилось до 40 штук в год, а производство бульдозеров прекратилось совсем. В отрасли было занято 29,2 тыс. человек. Тем не менее, в регионе остались условия для возобновления производства: производственный потенциал, инфраструктура.
Одним из направлений развития предприятий машиностроения может стать модернизация и реконструкция действующих и простаивающих предприятий.
Развитие промышленности строительных материалов. В Павлодарской области сосредоточен ряд месторождений карбонатного и глинистого сырья - в Баянаульском, Аксуском районах (запасы сырья около 500 млн. тонн). В этой связи, в регионе с учетом энергоизбытка и водообеспеченности перспективна организация цементного производства и изделий из цемента не только для потребностей региона и близлежащих областей, но и на экспорт.
Для эффективного развития отрасли необходимы инвестиции в оборудование. Имеющиеся производственные мощности предприятий используются далеко не полностью из-за морально и физически устаревших технологических линий. В отрасли один из самых высоких показателей износа основных средств - до 90 % на отдельных предприятиях.
Наличие сырья и производственных мощностей, тенденция к увеличению объема строительно-монтажных работ в области создают благоприятные условия для развития отрасли.
Реализация мультипликативного эффекта крупных системообразующих предприятий. Важной задачей является организация малыми и средними предприятиями новых производств для нужд крупных системообразующих компаний и усиление казахстанского содержания в инвестиционных проектах, реализуемых на территории области.
В настоящее время в области уже имеется подобная практика: началось освоение импортозамещающей продукции для нужд корпорации "Казахмыс" (например, уже реализован проект производства алюминиевой катанки на АО "Казэнергокабель"). На предприятиях области продолжается освоение продукции для нужд компании АО "НК "Қазақстан Темір Жолы". В 2010 году ТОО "Таман" запущен первый производственный комплекс по сборке грузовых вагонов в г. Экибастуз. Начиная с 2012 года, предприятие выйдет на проектную мощность 2500 вагонов в год. На стадии реализации находится проект рельсо-балочного производства на ТОО "KSP Steel". Начата работа по организации выпуска стрелочных переводов, ремонтных комплектов и крестовин на ТОО "Проммашкомплект".
Создание условий для восстановления потенциала АПК. В настоящее время доля сельского хозяйства в ВРП области незначительна (в 2009 году - 5,9 % в сравнении с 22,6 % в 1991 году), однако регион располагает хорошей сырьевой базой и производственными мощностями по переработке сельхозпродуктов.
Объемы производства сельскохозяйственной продукции (за исключением подсолнечника, картофеля и овощей) за сравниваемые годы были снижены по причине резкого сокращения посевных площадей и снижения поголовья сельхозживотных в период реформирования АПК в 90-ые годы прошлого столетия. Произошел отток сельского населения в города, образовался дефицит квалифицированных кадров в сельском хозяйстве, что отрицательно повлияло на соблюдение агротехнологических требований.
Однако, потенциал развития АПК подтверждается устойчивой положительной динамикой. В этой связи, необходимо сделать акцент на увеличение посевных площадей зерновых культур, картофеля, овощных и бахчевых культур, широком применении различных влагоресурсосберегающих технологий и укреплении инфраструктуры овощехранилищ.
Учитывая потенциал племенных хозяйств области, развивающиеся технологии искусственного осеменения, существует возможность увеличить удельный вес племенного поголовья сельхозживотных, а также увеличить объем выпуска переработки мяса и молока.

Южно-Казахстанская область.
Стратегия экономического развития. С учетом природно-климатических условий, демографической и трудовой ситуации, имеющихся ресурсных предпосылок и сложившейся специализации экономики область и в перспективном периоде сохранит свою роль в качестве крупного аграрного региона, растущего центра производства продукции пищевой, плодоовощной, хлопково-текстильной промышленности. Область также сохранит ведущие позиции в развитии фармацевтической отрасли, нефтепереработке и горнодобывающей промышленности, а также в качестве ведущего центра паломнического туризма.
Промышленность. Область за последние 25 лет утратила былые позиции в промышленности, в то же время практически сохранив весь потенциал в агропромышленном комплексе. Однако при решении вопроса с энергообеспечением региона сохраняются большие возможности развития промышленности, учитывая высокую численность населения региона, создающую условия для развития трудоемких видов производства.
Развитие добычи и переработки урана. Перспектива развития горнодобывающей промышленности в области, в основном, связана с наличием месторождений урана. По запасам данного вида сырья область занимает 1-е место в республике (57,7 % от общереспубликанского объема). В номинальном выражении балансовые запасы урана в области составляют 470 тыс. тонн. Наиболее перспективными месторождениями урана являются Моинкум, Мынкудук, Инкай.
Увеличение объема добычи и производства цветных металлов. Основными направлениями развития добычи и переработки твердых полезных ископаемых будут производство свинца, рафинированного золота, серебра.
Если в 1985 году подотрасль цветная металлургия занимала 16,5 % в структуре промышленного производства области, то к 2008 году ее доля сократилась до 1,2 %, то есть в 13 раз. Количество занятых в отрасли также существенно снизилось с 11 тыс. человек до 2,5 тыс. человек.
В этой связи, для повышения объема производимой промышленной продукции в области, а также для восстановления численности занятых целесообразно рассмотреть возможности увеличения объемов добычи и производства цветных металлов.
Перспективным направлением развития горнодобывающей промышленности является золоторудная промышленность. По запасам золотосодержащих руд область занимает 7-е место в республике. Общие запасы золота оцениваются в 9 тонн. Наиболее перспективными месторождениями являются Келиншиктау (3 тонн), Шован (2,5 тонн), Жолбарысты (1,9 тонн).
В перспективе в регионе на основе месторождений золота целесообразна организация золотообрабатывающей промышленности, а также более высоких переделов, таких как ювелирная промышленность.
Добычу и переработку свинца перспективно осуществлять на месторождениях Верхнее-Кумыстинское (18 тыс. тонн), Миргалимсай (10 тыс. тонн, при этом запасы не включенные в государственный баланс составляют 800 тыс. тонн).
Производство строительных материалов. В регионе функционирует достаточно хорошо развитая промышленность строительных материалов, функционирующая на основе месторождений нерудного сырья и общераспространенных полезных ископаемых, таких как песчано-гравийной смеси, суглинков, бентонитовых глин, известняка, гипса, минеральных пигментов, кварцевых песков и других.
За последние 25 лет в регионе значительно сократился как ассортимент, так и общий объем производства строительных материалов, произошло сокращение численности персонала промышленности строительных материалов - с 12,7 тыс. человек в 1985 году до 2,4 тыс.человек в 2009 году.
В этой связи, а так же с учетом постоянной потребности области в строительных материалах целесообразно рассмотреть возможность восстановления объемов производства строительных материалов и повышения количества, занятых в отрасли.
Восстановление отрасли металлообработка и машиностроение. В советский период в регионе функционировала достаточно развитая отрасль машиностроения и металлообработки, производилось 100 % республиканского производства кузнечно-прессового оборудования, силовых выключателей, автомобильных шин.
В настоящее время произошло существенное сокращение объемов производства в отрасли и сокращение занятых работников с 27,4 тыс.человек в 1985 году до 2,9 тыс. человек в 2009 году.
В этой связи, в целях диверсификации структуры экономики области целесообразно рассмотреть возможности восстановления отрасли машиностроение и металлообработка. При этом перспективным направлением является создание условий для возрождения и развития производства машин и оборудования нефтегазового, горно-металлургического комплексов, электрического и электронного оборудования.
Учитывая высокую трудоемкость отрасли, а также возможности повышения энергообеспеченности региона за счет линии Север-Юг, а также строительства Балхашской ТЭС, развитие металлообрабатывающей промышленности и машиностроения является перспективным.
Химическая промышленность. Перспективное развитие химической промышленности области основано на залежах фосфоритовых руд Каратауского бассейна, расположенного на территории Жамбылской и Южно-Казахстанской областей. По запасам фосфатного сырья Казахстан входит в десятку стран, обладающих 90 % всех мировых фосфатных ресурсов.
За последние 25 лет прекратилось производство многих видов продукции отрасли, численность занятых по сравнению с 1985 года сократилась в 10 раз.
В этой связи, с учетом запасов фосфоритов, целесообразно рассмотреть возможность восстановления химической промышленности в регионе, тем самым, обеспечив занятость населения области и повысив ее ВРП.
Перспективы развития нефтехимической промышленности напрямую связаны с функционирующим на территории области нефтеперерабатывающим заводом. Наиболее перспективным направлением повышения эффективности отрасли является развитие мощностей по углубленной переработке нефти, а также производству пластмасс, резины и изделий из них.
Ожидается увеличение производства химической продукции за счет реализации ряда проектов:
производство моноаммоний и диаммонийфосфата на базе месторождений Ушбас и Герес ТОО "ГК "Казахстанские минеральные ресурсы". С внедрением проекта планируется выпуск азотно-фосфорных удобрений не менее 1 млн. тонн ежегодно;
расширение завода АО "Химфарм" в г. Шымкент с доведением производственной мощности до 4 млн. штук инфузионных растворов, 300 млн. штук ампул в год в соответствии со стандартами GMP;
организация производства фосфоросодержащих удобрений из техногенных отходов производства фосфора ТОО "Агрофос-Юг". Проектная мощность производства - 30 тыс. тонн в год.
Агропромышленный комплекс. Аграрный сектор является одной из ключевых сфер экономики данного региона. Природно-климатические условия области способствуют организации разнообразного аграрного производства. Длительный вегетационный период позволяет при применении современных технологий получать на значительной части земельных угодий по два урожая в течение одного года. Мягкая и непродолжительная зима с небольшими морозами позволяет выращивать многие виды теплолюбивых растений, включая виноград и хлопок. Высокие объемы производства фруктов, овощей, бахчевых культур и винограда позволяют успешно развивать различные подотрасли пищевой промышленности, а также поставлять свежие фрукты и овощи в другие регионы Казахстана. Возможности использования пастбищ как круглогодовой кормовой базы способствует развитию животноводства региона.
Основным перспективным направлением в сельском хозяйстве области является производство и развитие экспортного потенциала по хлопку-волокну. Кроме этого, приоритетным направлением является обеспечение потребности области в основных продуктах питания и сырье для отраслей легкой и пищевой промышленности.
Животноводство. Наиболее перспективными направлениями развития животноводства региона являются:
молочно-мясное скотоводство (в горно-степной и поливной зонах);
овцеводство - по всей территории области;
каракулеводство - в пустынных районах области.
Интенсивное развитие животноводства вызовет мультипликативный эффект и повлечет за собой создание новых предприятий по переработке кожи, шерсти, мяса и молока, особенно малого бизнеса в сфере переработки.
Растениеводство. Область за последние 25 лет сохранила и увеличила площадь орошаемых земель. Для повышения эффективности функционирования отрасли необходимо проводить мероприятия по восстановлению плодородия почвы и повышению эффективности орошаемых земель. Системной проблемой сельского хозяйства области является нехватка поливной воды. Единственное решение этой проблемы - повышение эффективности полива, введение водосберегающих технологий.
В растениеводстве области перспективно осуществлять выращивание хлопчатника, ценных лекарственных культур, фруктов, ранних овощей и бахчевых, а также развитие рисоводства и виноградарства.
Хлопчатник и ранние овоще-бахчевые культуры перспективно развивать на юге области: в Мактааральском, Сарыагашском, Шардаринском районах.
Для получения мультипликативного эффекта от развития растениеводства необходимо уделить особое внимание созданию малых предприятий с законченным циклом переработки хлопка-сырца.
Пищевая промышленность. Приоритетными направлениями развития отрасли является создание работающих на местных сырьевых ресурсах предприятий, занятых переработкой сельскохозяйственной продукции. Наиболее перспективными видами деятельности являются плодоовощное консервирование, виноделие, изготовление соков различных составов, джемов, повидла, сублимированной продукции, продукции детского питания.
Развитие гидроэнергетики. Область обладает значительными запасами гидроэнергоресурсов, использование которых снизило бы энергодефицит.
Используемые гидроэнергоресурсы области представлены Шардаринской ГЭС (100 МВт). Потенциальные гидроэнергоресурсы составляют около 10,7 млрд. кВтч, из них технически доступные 2,8 млрд. кВтч. Имеющийся потенциал практически не используется.
Построенные в 60-е годы прошлого столетия на территории области 8 ГЭС с суммарной мощностью 2,52 МВт, с выработкой 12,6 млн. кВтч, в настоящее время находятся в заброшенном состоянии, требуется полная замена всего оборудования и восстановление зданий и оборудования ГЭС.
Помимо реконструкции и восстановления заброшенных ГЭС в области имеются возможности для строительства новых малых ГЭС и пристройки малых ГЭС к существующим водохозяйственным объектам. На реках области возможно размещение малых ГЭС с суммарной мощностью 420,9 МВт с годовым производством 1,8 млрд. кВтч электроэнергии с использованием ресурсов рек Сайрамсу, Аксу, Угам, Майдантал и др.
Восстановление и развитие легкой промышленности. Область традиционно считалась одним из центров легкой промышленности. Однако, за последние 25 лет отрасль существенно утратила свои позиции в регионе: ее доля в структуре промышленности с 23,8 % в 1985 году снизилась до 2,8 % в 2009 году, количество занятых в отрасли сократилось в 3 раза с 22,6 тыс. человек до 8 тыс. человек.
В 1985 году областными предприятиями производилось более 22 млн. штук трикотажа, 208 тыс. пар обуви, 7,7 млн. кв.м нетканых материалов. К настоящему времени производство этой продукции полностью свернуто.
В этой связи, используя производственный потенциал области, ее трудоизбыточность, а также сырьевые ресурсы целесообразно восстановление отрасли.
Наиболее перспективными направлениями развития отрасли являются организация пошива одежды, производства обуви и кожгалантерейных изделий, развитие текстильного производства, изготовление хлопчатобумажного полотна.
Создание современной легкой промышленности в рамках СЭЗ и становление отечественной текстильной промышленности будет способствовать развитию смежных производств, как в сельском хозяйстве, так и в иных отраслях экономики. Так, за период до 2014 года в легкой промышленности намечено создание 1539 новых рабочих мест.
Развитие туристско-рекреационного комплекса. В области существуют природно-климатические условия для развития разнообразных видов активного отдыха, рекреации и курортно-санаторного лечения. Кроме того, область богата археологическими, историческими и культурными памятниками, что позволяет развивать культурно-познавательный туризм.
В этой связи, в регионе перспективна организация туризма как познавательного, так и курортно-оздоровительного:
культурно-познавательного - г. Туркестан, в котором расположен Мавзолей Х.А.Яссави, древнее городище Отрар и археологические и исторические памятники, расположенные в их окрестностях;
курортно-санаторного лечения на основе природного потенциала в горах Таласского Алатау и Каржантау, где имеются сероводородные источники, а также у озера Акжар, которое обладает большими запасами лечебной грязи.

Восточно-Казахстанская область.
Стратегия экономического развития. Основным приоритетом экономического развития области на перспективу является активизация промышленного производства путем более полного использования имеющихся сырьевых ресурсов с обеспечением их комплексной переработки, модернизации горнометаллургического комплекса, машиностроения, легкой, пищевой и деревообрабатывающей промышленности, стройиндустрии и энергетики, с ориентацией на выпуск высокотехнологичных и конкурентоспособных видов продукции с высокой степенью готовности к использованию. Все это в перспективе усилит роль региона как крупнейшего центра добычи и глубокой переработки цветных металлов, разработки и опытной проработки технологий в сфере металлургии, динамично развитой обрабатывающей промышленности.
Промышленность. Область и в перспективе останется одним из промышленно-развитых регионов Казахстана с диверсифицированной экономикой, в которой будут представлены крупные, средние и малые предприятия практически всех подотраслей промышленности.
Повышение степени вовлечения в эксплуатацию сырьевого потенциала региона. Главным богатством региона является наличие значительных по объему запасов полиметаллических руд, которые наряду с основными металлами - свинцом, цинком и медью, дополнительно содержат драгоценные - золото и серебро, редкие и редкоземельные металлы - сурьму, ртуть, кадмий, вольфрам, висмут, талий, индий, теллур и другие.
Кроме полиметаллических руд, недра региона содержат месторождения олова, тантала, титана, никеля, кобальта, молибдена и других. Имеются значительные запасы каменного и бурого угля, минерального сырья для производства цемента, кирпича, обнаружено поисковыми работами наличие запасов нефти и газа.
В то же время, объективной реальностью текущего состояния минерально-сырьевого комплекса региона является усложняющиеся с каждым годом условия воспроизводства запасов минерального сырья в связи с ухудшением горно-геологических условий. Развитие перспективной ресурсной базы минерально-сырьевого комплекса региона требует проведения масштабных поисковых и поисково-оценочных работ с участием государства с целью прироста эксплуатируемых запасов, так как недропользователи не всегда заинтересованы в проведении поисковых и поисково-оценочных геологоразведочных работ на перспективу.
В этом плане ТОО "Корпорация "Казахмыс" начато строительство Актогайского ГОКа по разработке Актогайского и Айдарлинского медных месторождений мощностью по добыче около 60 млн. тонн руды в год, который будет самым крупным предприятием этой отрасли на территории стран СНГ, работы по реконструкции обогатительной фабрики и развития рудных тел на нижних горизонтах Тишинского рудника на Риддерской промышленной площадке ТОО "Казцинк".
Повышение технологического уровня цветной металлургии с соблюдением принципа "экологически дружелюбных" технологий. Наличие уникальных месторождений предопределило развитие в области цветной металлургии, на долю которой приходится 55 % промышленного потенциала области. В номенклатуре выпускаемой продукции высокую долю занимают свинец, цинк, золото, серебро, титан, магний.
Системообразующие предприятия отрасли оснащены современной техникой, технологией, высококвалифицированными кадрами, что позволяет дать производимой продукции почти стопроцентную экспортную ориентированность. Главной задачей этих предприятий становится создание новых инновационных и конкурентоспособных производств с целью увеличения добавленной стоимости.
В ТОО "Казцинк" ведется реализация проекта по строительству в городе Усть-Каменогорск медеплавильного и электролизного завода мощностью 70 тыс. тонн катодной меди в год на основе новой современной экологически чистой технологии.
Наиболее перспективным направлением повышения степени переработки сырья является строительство АО "УТМК" завода по производству титановых слитков и сплавов из титана губчатого, что позволит создать на территории области полный интегрированный цикл производства продукции с высокой добавленной стоимостью. Кроме того, для полного обеспечения собственных нужд в сырье АО "УТМК" ведет работы по освоению местных месторождений титанового сырья в регионе.
Однако развитие данного сектора должно обязательно сопровождаться внедрением экологически чистых технологий, позволяющих уменьшить загрязнение воздуха, почв, воды итак далее В противном случае, ускоренная индустриализация неминуемо приведет к ухудшению и так не благополучных социально-демографических показателей.
Укрепление потенциала машиностроения и металлообработки. Предприятия отрасли выпускают нефтепромысловое, горное и металлургическое оборудование, легковые автомобили и автобусы, колесные трактора, конденсаторы и другую электротехническую продукцию, бытовые электродвигатели и насосы всевозможных модификаций, кабельную продукцию, сварочные электроды.
Развитие данной отрасли подразумевает реализацию таких проектов, как развитие цеха по производству силовых и контрольных кабелей, строительство к 2015 году автозавода полного цикла и технопарка по производству автокомпонентов в г. Усть-Каменогорск, модернизацию производственных мощностей, расширение номенклатуры производимой продукции арматурного завода, реконструкцию чугунно-литейного цеха под производство стального вагонного литья АО "Востокмашзавод". Мероприятия, запланированные в данной отрасли, привлекут инвестиции в сумме 85 201 млн. тенге и создадут 5200 новых рабочих мест.
Развитие подотрасли строительных материалов. В области сосредоточены месторождения карбонатного и глинистого сырья, бетонтовых, керамзитовых, кирпичных глин, строительного камня.
В настоящее время производством продукции, используемой в строительстве, занимаются порядка 300 промышленных предприятий. Доля области в производстве цемента по республике составляет 55,4 %, в производстве силикатных и шлаковых кирпичей - 22,7 %.
В промышленности строительных материалов продолжается стремительное моральное и физическое старение производственных мощностей, в связи с чем, они требуют соответствующей модернизации.
В настоящее время в рамках развития промышленности строительных материалов в области ведется реализация проекта по строительству цементного завода по "сухому способу" мощностью 1 млн. тонн цемента в год.
Развитие легкой промышленности. В отрасли более 80 % предприятий представлено субъектами малого и среднего бизнеса, при этом около 75 % предприятий отрасли оснащены устаревшим оборудованием, загруженность которых составляет не более 30 - 40 %.
Основной упор будет сделан на восстановление деятельности временно приостановившегося предприятия ТОО "НИМЭКС-Текстиль", а также обновление технологического оборудования на предприятиях для обеспечения производства конкурентоспособной продукции. Ведущими направлениями легкой промышленности станут производство пряжи и тканей различного назначения, переработка шерсти, производство валяльной обуви, войлока различных видов, выпуск швейных изделий и производство трикотажных и чулочно-носочные изделий.
Учитывая тот факт, что в производстве кожи из шкур овечьих, козьих и свиных область имеет почти 100 % в общереспубликанских показателях, планируется реконструкция и модернизация кожевенного производства ТОО "СКМК" с созданием дополнительно 403 рабочих мест.
Развитие отрасли деревообработки. Отрасль имеет производственный потенциал для переработки всего объема закрепленного за лесозаготовителями лесного сырья.
С 2002 года имеющаяся сырьевая база лесных ресурсов используется крайне нерационально, производственные мощности деревообрабатывающей промышленности загружены частично, в среднем на 20-40 %. Если до 1990 года доля лесопромышленного комплекса в ВРП достигала 4,7 %, то в настоящее время данный показатель составляет всего 0,2 %.
Область, даже в условиях моратория на заготовку хвойной древесины, обладает достаточными лесными ресурсами для обеспечения сырьем производственных предприятий деревообрабатывающей промышленности региона, выпуска конкурентоспособной продукции и обеспечения сырьем в полном объеме плитного производства.
Восстановление потенциала и развитие АПК. Область обладает значительным потенциалом для развития животноводства, выращивания зерновых и зернобобовых, овощных культур, подсолнечника и их переработки.
В настоящее время область сможет сконцентрироваться на развитии молочного и мясного скотоводства, тонкорунного и грубошерстного овцеводства, свиноводства, коневодства, птицеводства, мараловодства и оленеводства, пчеловодства, верблюдоводства. По развитию мараловодства, оленеводства и производству пантов область - монополист в республике.
В качестве необходимого элемента для развития животноводства выступит развитие кормовой базы. Отдельное внимание будет уделено созданию дополнительных племенных и семеноводческих хозяйств, строительству птицефабрик, крупных животноводческих и тепличных комплексов, объектов переработки, овощехранилищ.
Развитие пищевой промышленности. В отрасли в настоящее время, в основном, преобладают малые предприятия. Основным направлением развития данной подотрасли является модернизация и реконструкция предприятий переработки, оснащение их современным технологическим, холодильным оборудованием, с полной автоматизацией производственного процесса. Постепенное наращивание мощностей, усложнение технологического процесса и повышение качества продукции позволит укрепить специализацию региона в производстве подсолнечного масла, молока, мяса, субпродуктов, мясных консервов, хлебобулочных и макаронных изделий, повысить конкурентоспособность продукции сельского хозяйства и переработки.
Развитие гидроэнергетики, наукоемких производств в сфере энергосберегающих и ядерных технологий. Область является дефицитной по обеспеченности электроэнергией, что является сдерживающим фактором с учетом перспектив индустриального развития региона.
Перспективным направлением развития гидроэнергетики является восстановление существовавших ГЭС, таких как Ульбинская ГЭС на р. Громотуха, мощностью 27,6 МВт, строительство новых - Булакской ГЭС на р. Иртыш, мощностью 68 МВт, и каскада ГЭС на р. Курчум и р. Аблакетка с суммарной электрической мощностью 109 МВт, а также каскада ГЭС на р. Уба в Шемонаихинском районе мощностью 400 МВт.
Одной из конкурентоспособных специализаций области является производство топлива для атомной энергетики и ядерные исследования. Данное перспективное направление развития основано на существующем производственном и научном потенциале региона, а также на имеющейся сырьевой базе. Высоким конкурентоспособным потенциалом обладает АО "УМЗ", одно из двух предприятий в мире, обладающих полным циклом получения бериллия и единственный в СНГ завод, где получают тантал.
Отраслевой технопарк "Парк ядерных технологий" (г. Курчатов) является инициатором создания наукоемкого и высокотехнологичного производства радиоизотопов радий-226 и актиний-225.
Размещение новых промышленных производств и предприятий должно проводиться с учетом санитарно-защитных зон. Это особенно актуально для г. Усть-Каменогорска, где часть жилого фонда оказалась в промышленной зоне предприятий. В связи с чем, разработаны мероприятия по переселению жителей из санитарно-защитных зон в экологически благоприятные районы города.
Развитие туристско-рекреационного потенциала. Область обладает уникальным туристским потенциалом. Наиболее перспективным видом туризма является экотуризм. На территории области расположено несколько крупных зон и объектов, имеющих высокий рекреационный потенциал: Западно-Алтайский, Маркакольский заповедники, Заказник Рахмановские ключи, крупные озера Жайсан, Алаколь, Сасыкколь, а также обширные водохранилища, включая Бухтарминское (площадь 5502 кв. км). Горы Рудного и Южного Алтая обладают богатым рекреационным потенциалом для организации разнообразных видов активного отдыха, горного туризма и санаторно-курортного лечения (пантолечение, радонолечение, грязелечение).

Мангистауская область.
Стратегия экономического развития. Роль области как одного из "локомотивов" экономического развития Казахстана в предстоящем десятилетнем периоде будет сохраняться в связи с перспективами развития нефтегазодобычи, в том числе морской добычи в акватории Каспийского моря. Однако наряду с этим основной упор будет сделан на преодоление слабой диверсифицированности структуры экономики области в направлении развития глубокой переработки углеводородного сырья и создания вспомогательных и сервисных отраслей промышленности.
Дальнейшее развитие нефтегазодобывающего сектора области. С учетом сохранения приоритета опережающего развития нефтегазового комплекса страны ключевой задачей региона является создание условий для комплексного освоения и стабилизации добычи, рационального и безопасного освоения ресурсов углеводородов КСКМ.
Стабилизация и рост объемов добычи нефти и газа в области будет обеспечиваться за счет реализации планов добычи нефти, за счет ввода скважин из бурения или ввода бездействующих скважин на разрабатываемых месторождениях, а также разработки новых месторождений на Каспийском море, в том числе:
поиск новых источников восполнения запасов нефти и газа;
геолого-экономическая переоценка минерально-сырьевой базы с учетом условий развития мировой конъюнктуры;
внедрение экологически чистых технологий добычи нефти и газа.
Важным направлением развития региона является интенсификация и поддержание уровня добычи природного газа на разрабатываемых месторождениях. В этом направлении актуальным также является вопрос ввода в разработку новых газовых месторождений, находящихся в настоящее время в консервации, возобновление разведочных работ на площадях с установленной промышленной газоносностью.
Реализация мультипликативного эффекта от горнодобывающей промышленности и диверсификация экономики области. Важной задачей является стимулирование развития производств с более высокой добавленной стоимостью, формирование вспомогательного, обслуживающего и перерабатывающего блоков малых и средних предприятий через аутсорсинг и усиление местной составляющей в крупных проектах, а также формирование кластеров вокруг крупных системообразующих компаний за счет объединения усилий обслуживающих и вспомогательных предприятий.
Переработка сырья. Первой стратегической задачей в этом направлении является развитие глубокой переработки добываемого сырья, направленное на увеличение экспортного потенциала экономики.
В этой связи, на базе Актауского завода пластмасс компанией "КазМунaйГаз" начато строительство завода по производству дорожных битумов.
ТОО "КаспийАзот" начата реализация "прорывного" проекта по строительству нового аммиачно-карбамидного комплекса с проектной мощностью производства аммиака - 1550 тыс. тонн, карбамида - 2500 тыс. тонн в год. На экспорт планируется направлять 50 % производимой продукции.
Развитие производств, обслуживающих нефтегазовый комплекс. Второй стратегической задачей является развитие сервисных производств, обслуживающих нефтегазовый сектор. В связи с тем, что нефтегазодобывающая отрасль является доминирующей в экономике области развитие обрабатывающего сектора должно быть в первую очередь направлено на развитие тяжелого машиностроения и металлообработки.
Планируется строительство второго электросталеплавильного комплекса на ТОО "Актауский литейный завод" мощностью 600 тыс.тонн заготовок в год. В настоящее время на предприятии задействовано 707 работников, практически все из числа жителей области. При реализации нового производства будет создано 600 новых рабочих мест, что способствует увеличению занятости населения.
Наиболее приоритетными проектами в машиностроении могут стать: нефтегазовое, сборочное, комплектующее машиностроение (запчастей, подстанции, переоборудования, и другие), развитие производства узлов и подсистем для тяжелых машин и оборудования, производство энерго- и водосберегающего оборудования.
В сфере металлообработки основными действующими производителями металлоконструкций, необходимых при проведении морских нефтяных операций, являются системообразующие предприятия ТОО "Keppel Kazakhstan", ТОО "ЕРСАЙ Каспиан Контрактор". Дальнейшее развитие производственной деятельности этих компаний зависит от сроков реализации 2-ой фазы Северо-Каспийского проекта.
Важным перспективным направлением является развитие экспортоориентированных, высокотехнологичных производств.
Размещение таких производств осуществляется на территории СЭЗ "Морпорт Актау". На территории СЭЗ планируется реализация проектов строительства современных высокотехнологичных предприятий по производству стеклопластиковых труб высокого давления, высококачественных смазочных масел, по выпуску фармацевтических препаратов и другие.
Развитие инфраструктуры поддержки морских операций. Развитие инфраструктуры КСКМ предполагает формирование объектов инфраструктуры поддержки нефтяных операций.
Создание инфраструктуры Прикаспийского региона предполагает разработку и утверждение комплексного плана ее развития для нефтяных операций в КСКМ, а именно:
обустройство месторождений нефти и газа, строительство платформ и островов и бурение нефтегазовых скважин в Тупкараганском заливе и центральном секторе КСКМ;
поэтапное создание системы баз береговой поддержки в портах Баутино и Курык, а также причалов в заливе Сарытас;
выбор новых и совершенствование экспортных маршрутов транспортировки, развитие наземных коммуникаций, в том числе участков железных и автомобильных дорог, развитие технического флота;
развитие портов Актау, Баутино и Курык для перевалки крупнотоннажных грузов;
создание производств по ремонту и выпуску специальных плавсредств на отечественных машиностроительных заводах.
Предполагается развитие грузового района Баутино, расположенного в Баутинской бухте, а также других прибрежных территорий в северо-западной части полуострова Бузачи (залив Сарытас), которые защищены со всех сторон от волнения моря, что значительно упрощает и удешевляет строительство гидротехнических сооружений. Планируется создать второй морской порт в Казахстане, который позволит оказывать все необходимые услуги, а также обеспечит прямые поставки строительных материалов с основных сырьевых территорий Тупкараганского района (месторождение Аташ, месторождения вблизи пос.Таучик и другие).
Развитие прибрежной инфраструктуры залива Сартас будет осуществляться путем строительства причалов и развития наземных коммуникаций с целью расширения баз поддержки морских операций и сокращение расстояния и скорости поставок строительных материалов из сырьевых территорий Тупкараганского и Мангистауского районов (пос.Таучик, с.Шетпе). Одним из основных задач дальнейшего развития территорий залива Сартас является реконструкция автодороги г. Форт-Шевченко-Шетпе.
Развитие производств, ориентированных на потребности развития морской добычи и поддержки морских операций. Будет продолжена реализация проектов:
строительство завода по ремонту малых судов в пос. Баутино;
строительство производственной площадки под завод металлоконструкций;
строительство завода металлоконструкций;
строительство в п. Акшукур Тупкараганского района промышленного комплекса по производству морских металлоконструкций;
совместно с фондом "Самрук-Казына" начата работа по реализации проекта создания Каспийского энергетического хаба, который станет крупнейшим сервисно-технологическим центром, обслуживающим нефтегазовый сектор всего Каспийского региона.
Подготовка кадров для нефтегазового сектора. Возникающие возможности повышения занятости населения, как в нефтегазовом секторе, так и других отраслях будут реализованы только лишь при соответствии качества местной рабочей силы требованием работодателей. Поэтому приоритетной задачей станет подготовка местных специалистов для работы на новых производствах с использованием потенциала, как областных учебных заведений, так и образовательных организаций в других регионах страны и за рубежом.
Потребность в кадрах по 16 специальностям нефтегазовой отрасли будет покрыта в рамках подготовки в Вузах и 18 учебных заведениях технического и профессионального образования в Атырауской, Актюбинской, Западно-Казахстанской, Мангистауской, Кызылординской, Южно-Казахстанской областях. Будет введен в эксплуатацию Межрегиональный центр по подготовке и переподготовке кадров для нефтегазовой отрасли на 700 ученических мест в г. Атырау.
Подготовке специалистов технических специальностей будет способствовать дальнейшее развитие Каспийского государственного университета технологий и инжиниринга имени Ш.Есенова. Достигнута договоренность с Институтом организации и автоматизации промышленного производства г. Магдебург (Германия) о международном сотрудничестве и создании на базе университета "Центра инжиниринга для стран Средней Азии".
Возможности развития производств на базе минеральных полезных ископаемых. На территории области имеются значительные запасы бурых углей, барит-целестиновых руд, битуминозных песчаников. Разведаны месторождения самых различных полезных ископаемых: фосфоритов, соли поваренной, камня строительного. Известны три крупных месторождения соли, применимые для производства каустической соды и хлора. Имеются бурожелезняковые залежи,проявления меди.
Область обладает мощной минерально-сырьевой базой индустрии строительных материалов. Большинство из вовлеченных в настоящее время в разработку месторождений расположено вблизи основных транспортных магистралей.
Основной задачей развития прочих отраслей горнодобывающей промышленности является эффективное использование разрабатываемых месторождений полезных ископаемых, которые могут стать основой для импортозамещения в отраслях обрабатывающей промышленности региона, в том числе развития новых отраслей.
Приоритетными направлениями в отрасли являются:
- дальнейшая разработка месторождений общих полезных ископаемых и песчанно-гранитных смесей с целью обеспечения потребностей строительной индустрии области в собственном сырье, в том числе глубокая переработка сырья:
для строительной промышленности - месторождения Киров "Беке" с утвержденным запасом порядка 60 млн. тонн (Каракиянский район);
для химической, нефтегазодобывающей отраслей - стронцевой минерализации (целестиновые и целестин-баритовые руды) - месторождения Аурташское, Унгозинское, Учкуюкское в Мангистауском районе;
для производства буровых растворов - месторождений бурого угля (в Тупкараганском, Мангистауском районе);
добыча поваренной соли в Тупкараганском и Каракиянском районах (крупнейшие месторождения Булак I, Кошкар - Ата, Карагиинское);
рассмотрение возможностей вовлечения в промышленную разработку разведанных запасов полезных ископаемых, в том числе определение перспективности месторождений с учетом дополнительных затрат на инфраструктуру, экономической эффективности проектов с учетом планируемого развития металлургической отрасли, транзитного потенциала и другие.
Восстановление потенциала рыбной отрасли. Основной задачей развития рыбной отрасли является восстановление рыбного хозяйства и создание предпосылок для формирования регионального рыбного кластера.
Реализация данной задачи включает в себя:
восстановление рыбоперерабатывающего производства в г. Форт-Шевченко, существующих и строительство новых причалов в перспективных зонах вылова рыбы - городов Форт-Шевченко, Актау, зона Кендерли;
развитие рыболовства и рыбоперерабатывающих производств на перспективных прибрежных территориях - зона Кендерли (с притяжением к зоне ряда прибрежных зон до пос. Фетисово);
создание развитой инфраструктуры рыбного хозяйства в области, организация рыбоприемных пунктов, оснащенных необходимой техникой (холодильными установками), расширение сети торговых точек для реализации рыбы как на территории области, так и за ее пределами;
создание перерабатывающих производств на территории области, в том числе по первичной и глубокой переработке рыбы, создание в области крупнотоварных производителей рыбной продукции;
создание развитой научно-инновационной инфраструктуры рыбного хозяйства, в том числе дальнейшее развитие деятельности научно-производственного Центра рыбного хозяйства в Мангистауской области.
Аграрный сектор. Аграрный сектор экономики области представлен в основном пастбищным животноводством с разведением овец, лошадей и верблюдов, в котором предусматривается продолжение развития каракульского овцеводства - традиционной отрасли животноводства региона; развитие мощностей по переработке каракульного сырья, стабилизация роста поголовья и продуктивности в овцеводстве, увеличение продуктивных качеств местных пород лошадей и верблюдов, расширение системы перерабатывающих производств, налаживание технологии забоя и хранения продукции, позволяющей увеличить качество шубата, кумыса и национальных продуктов из конины.
Предусматривается улучшение качественного состава стада за счет восстановления работ по искусственному осеменению овец, обеспечения доступности племенной продукции всем сельхозтоваропроизводителям, в том числе за счет удешевления до 50 % себестоимости реализуемого племенного молодняка за счет средств республиканского бюджета.
Растениеводство со специализацией на выращивании овощей по прежнему будет развиваться в ограниченных водообеспеченных зонах рядом с городами и крупными поселками. Стратегическим направлением развития растениеводства является организация тепличных хозяйств. С учетом применения эффективных управленческих инструментов можно наладить не только круглогодичные поставки свежей продукции на внутренний рынок, но и стать крупной растениеводческой базой (овощебахчевых культур и цветов) для других западных регионов республики.
Развитие туристического комплекса. Конкурентным преимуществом области, которое будет способствовать диверсификации экономики и созданию новых рабочих мест, является развитие туризма.
Более трети всех туристских достопримечательностей Казахстана располагается в Мангистауской области. Выгодное географическое расположение области на берегу Каспийского моря обеспечивает близость к странам, генерирующим основные туристские потоки.

г. Астана.
Стратегия экономического развития. Город будет в перспективе позиционироваться в качестве крупного экономического и управленческого центра Казахстана, города-лидера, концентрирующего в себе экономическую активность в прилегающих областях и выступающего в роли локомотива для остальных территорий страны. Ключевой задачей для столицы является обеспечение устойчивых и долговременных источников развития на основе формирования конкурентоспособных секторов реальной экономики города инновационно-индустриальной направленности. Только на такой рыночной основе возможно динамичное и самодостаточное развитие города не только как государственно-административного, но и в качестве передового экономического центра страны.
Ожидаемое в недалекой перспективе снижение инвестиционной и строительной активности города делает актуальной задачу поиска и формирования замещающих факторов развития, способных стать основой будущего экономического роста и источником трудовой занятости населения города.
Промышленность.
Развитие инновационных и наукоемких отраслей. Астана обладает крупным образовательным и научным потенциалом (2-е место по всем показателям после Алматы), в связи с чем, в ней есть все предпосылки для развития наукоемких отраслей и производства инновационной продукции.
Ключевым аспектом перспективного развития города станет ориентация на инновационное развитие экономики, которое предполагает развитие инновационого сектора промышленности, увеличение числа инновационно активных предприятий, развитие инновационной инфраструктуры: технопарков, инновационных центров, венчурных фондов, формирование новых форм взаимодействия между организациями промышленности, науки, малого бизнеса в виде производственно-технологических кластеров, ориентированных на реализацию инновационного цикла.
Важным инструментом реализации инновационной политики должна стать активизация деятельности расположенного на территории СЭЗ Индустриального парка.
Перспективным направлением развития экономики города является деятельность в сфере разработки IT технологий и исследований в сфере энергетики. Основой для развития этого направления станет новый научный центр с исследовательскими лабораториями и технопарками на базе технического университета. В свою очередь создание нового университета международного уровня с лучшими отечественными и зарубежными преподавателями будет способствовать формированию интеллигентной научно-технической и инженерной элиты страны.
Перспективным инновационным направлением развития экономики города является создание системы спутниковой связи и вещания "KazSat", создание сборочно-испытательного комплекса космических аппаратов и космической системы дистанционного зондирования Земли.
Развитие в городе кластера биотехнологий. В городе существует значительный потенциал в исследованиях в сфере биотехнологий. Так, в 2005 году в городе создано РГП "Национальный центр биотехнологии Республики Казахстан".
В этой подотрасли на базе имеющегося потенциала перспективна организация проведения фундаментальных и прикладных исследований, в том числе для создания ресурсосберегающих, экологически чистых и безотходных технологий. Кроме того, существует возможность создания наукоемких производств с коммерциализацией отечественных и трансферта зарубежных технологий для нужд сельского хозяйства, здравоохранения, охраны окружающей среды, пищевой и перерабатывающей промышленности. Еще одним важным направлением является подготовка научных кадров и повышение квалификации научных сотрудников отрасли.
Развитие города как поставщика высококачественных медицинских услуг. В городе идет активное строительство медицинских учреждений республиканского масштаба. Вопросы обеспечения кадрами и качества предоставляемых в Астане медицинских услуг будут решаться за счет передачи этих объектов в управление крупным клиникам мира, представляющим лучшие мировые бренды в медицине.
Основываясь на значительном научном и практическом потенциале данных медицинских учреждений, перспективно позиционирование города как поставщика уникальных и высококачественных медицинских услуг не только для населения города и республики, но и для жителей зарубежных стран.
Ускорение индустриального развития в СЭЗ "Астана - Новый город". С целью привлечения инвесторов и развития новых конкурентоспособных производств, в городе функционирует СЭЗ "Астана - новый город". Преимуществом СЭЗ является наличие особого правового режима, предусматривающего налоговые и таможенные льготы.
На территории СЭЗ реализуются проекты по развитию перспективных кластеров города: строительных материалов, пищевой промышленности, медицинского и научных технологий. Дальнейшее развитие СЭЗ можно использовать как основной инструмент диверсификации промышленного производства и создания современных индустриальных производств.
Развитие туристского потенциала и сферы предоставления услуг. Развитию туристского потенциала города будет способствовать строительство нескольких крупных объектов, спроектированных мировыми светилами архитектуры.
Другим направлением развития Астаны является позиционирование города как отправной точки для поездок по заповедным местам Акмолинской области (Щучинско-Боровской курортной зоне, Коргалжинского степного заповедника, Ерментауского заказника).
Для развития туристического потенциала в городе необходимо повышение качества сервиса в столице, развитие инфраструктуры, позиционирование имиджа молодой столицы как гостеприимного города.

Карагандинская область.
Стратегия экономического развития. Область является уникальным минерально-сырьевым регионом Казахстана, на территории которого сосредоточено 100 % запасов марганца республики, 36 % меди, 80 % вольфрама, 64 % молибдена, 54 % свинца, более 40 % угля (в том числе, 100 % запасов коксующихся углей).
Все эти предпосылки благоприятствуют сохранению и дальнейшему наращиванию роли области в качестве крупного диверсифицированного индустриального центра страны с большим потенциалом инновационного развития обрабатывающих секторов промышленности, с высокой концентрацией горнометаллургических и угледобывающих производств.
Промышленность. Развитие индустриальной системы региона будет направлено как на восстановление традиционных производств, так и модернизацию действующих предприятий, создание новых высокопроизводительных предприятий, отраслей с прогрессивными и уникальными технологиями, селективную поддержку отечественных научных разработок. Реализация ГПФИИР будет основана на активизации индустриального потенциала области во всех базовых отраслях.
Модернизация и переход к новым переделам в ГМК. В регионе, обладающем богатой рудной базой, производственным потенциалом, развитой угольной промышленностью и богатейшими запасами угля, а также близостью к Экибастузко-Аксуйскому энергоузлу, перспективна организация энергоемких и металлоемких производств с высокой добавленной стоимостью.
Развитие металлургии будет ориентировано на производство продукции с более высокой добавленной стоимостью, повышение комплексности использования сырья и переработку отходов производства, экологизацию и информатизацию производственных процессов.
Одним из принципов развития черной и цветной металлургии станет вертикальная диверсификация продукции и осуществление дальнейших переделов, в том числе на предприятиях среднего и малого бизнеса. При таком подходе базовая отрасль создаст импульс для развития восходящих и нисходящих кластерных структур, а, следовательно, повышения казахстанского содержания в конечной продукции крупных корпораций региона и предприятий металлообработки по цепочке добавленных стоимостей, а также в результате закупа местной продукции - для основного, вспомогательного и обслуживающего производства.
Сопряженное развитие сырьевой базы ГМК. В горнодобывающей промышленности, являющейся сырьевой базой ГМК региона, основные усилия будут направлены на организацию геологоразведочных работ по востребованным видам полезных ископаемых, увеличение объемов добычи и переработки на действующих предприятиях, создание новых производств и видов продукции.
Восстановление потенциала машиностроения и металлообработки. С учетом сохранения производственного потенциала, а также основных потребителей отрасли (горнодобывающие и металлургические предприятия), первостепенной задачей является восстановление объемов производства и количества занятых в отрасли. К тому же ведущие предприятия этой отрасли располагают уникальным оборудованием и необходимыми производственными площадями.
В области, основываясь на сырьевом потенциале цветной и редкоземельной металлургии, кремниевой промышленности и отрасли машиностроения, перспективна организация производства самого разного оборудования для нужд горнодобывающей промышленности (горношахтное и нефтегазодобывающее оборудование, средств наземного, воздушного и водного транспорта, их части и принадлежности, машины, оборудование и механизмы; электротехническое оборудование; оборудование для космической отрасли).
Планируются к реализации ряд проектов по производству оборудования для отрасли стройматериалов; производству электрооборудования, электронного и оптического оборудования, транспортных средств и оборудования, а также продукции мультиотраслевого назначения.
Существующее медное производство способно дать импульс производству электродвигателей, электрооборудования, систем управления, компьютеров и другие. Другим важным направлением развития отрасли металлообработки является расширение производства таких жизненно важных для республики видов продукции как строительной арматуры, рельсов, труб различных диаметров и различного назначения, цветной металлургии - медной проволоки и другие.
Химическая и фармацевтическая промышленности. В регионе имеется большой потенциал развития этих отраслей с учетом значительной зависимости внутреннего рынка от импорта химической (в том числе смежной с ней продукции из резины и пластмассы) и фармацевтической продукции, увеличивающейся потребности предприятий и населения области в их продукции, наличия научного и кадрового задела по многим направлениям, который позволит вывести отрасль на более высокий технико-технологический уровень, развитой инфраструктуры и собственной сырьевой базы.
Наиболее перспективными направлениями развития химической промышленности являются химия тонкого органического синтеза и полимеров, бытовая и промышленная химия, экохимия, производство резинотехнических и пластмассовых изделий. Развитие производства малеинового ангидрида, полиэфирных смол, пластмассовых изделий, оригинальных лекарственных средств несет в себе значительный мультипликативный эффект для большого числа отраслей промышленности не только области, но и Казахстана в целом.
Развитие промышленности строительных материалов. Регион обладает значительной сырьевой базой для промышленности строительных материалов, квалифицированными кадрами и научные наработками.
В этой связи, в регионе перспективно развитие цемента и изделий из него, железобетонных конструкций, кирпичей, керамические стеновых панелей; керамических огнеупорных изделий; волластонитового концентрата, необходимого для производства керамических материалов, кубовидного фракционного щебня и песка для производства товарного бетона и асфальтобетона. Этот позволит создать задел для повышения доли местных материалов и конструкций в жилищном и промышленном строительстве. Наибольшую перспективу имеют: переработка техногенных отходов, производство неметаллических минеральных продуктов из местного сырья, производство материалов для дорожного строительства.
Угольная промышленность. Принимая во внимание большие запасы угля в области и сформированный научный потенциал развития, высокую актуальность имеет реализация проектов по созданию технологичных производств в угольной промышленности с мультипликативным эффектом в направлении глубокой переработки угля и углехимии.
Помимо этого в угольных пластах Карагандинского бассейна содержатся метан, углекислый газ, сероводород, тяжелые углеводороды. Перспективными являются запасы метана, объемы которого оцениваются более чем 3-5 млрд.куб.м, в связи с чем актуально:
проведение научных и геологоразведочных работ по доразведке, разработке методики подсчета и оценке запасов метана в угольных пластах;
создание технологий переработки угольного метана с целью его использования в качестве нетрадиционного экологически чистого энергоносителя, сырья для химической промышленности, моторного топлива и бытового газа;
промышленное освоение добычи и переработки метана.
Активизация научного и инновационного потенциала. Область обладает большим научным, кадровым и образовательным потенциалом, является наиболее инновационно активным регионом. Кроме того, область располагает развитой инфраструктурой для поддержки инноваций.
Объединение усилий всех заинтересованных структур региона: Региональной корпорации "Караганда", ТОО "Технопарк UniScienTech", Индустриальный парк "Металлургия-Металлообработка" - обеспечит ускоренные сроки реализации бизнес-проектов, повысит инновационную активность предприятий малого и среднего бизнеса, обеспечит системный подход к улавливанию и выращиванию инноваций в промышленности региона.
Развитие агропромышленного комплекса. Регион традиционно считается производителем высококачественного зерна, картофеля, мяса и птицы. Население области за счет внутрирегионального производства полностью обеспечено следующими видами продукции: пшеница, картофель, свекла, помидоры, огурцы, мясо, яйца. В области функционируют 6219 сельхозформирований, из них 77 крупных и средних.
На перспективный период ключевой является задача повышения конкурентоспособности данного сектора на основе технической модернизации и дальнейшего укрупнения хозяйств, увеличения степени переработки продукции, формирования подсобных хозяйств при поддержке крупных предприятий региона.
Животноводство. В животноводстве область специализируется на производстве мяса, молока, яиц и шерсти. За последние 25 лет в регионе произошло существенное сокращение поголовья практически всех видов скота, существенно сократилось производство цельномолочной продукции.
В то же время в регионе 80 % земель сельскохозяйственного назначения составляют пастбища, что создает предпосылки возрождения былого потенциала животноводства. С учетом постоянного спроса на мясо и мясную продукцию целесообразно восстановление поголовья скота, особенно КРС и овец. Для переработки продукции животноводства планируется модернизация мясокомбината. Возрождению птицеводства способствуют проекты реконструкции птицефабрики и строительства бойлерной фабрики.
Отмечается нехватка специалистов по ветеринарии - при потребности области 244 ветеринарных специалистов вакантными остаются 72 единицы или 30 %, кроме того, наблюдается тенденция "старения" кадров (30 % специалистов пенсионного возраста). Решение данного вопроса возможно при обеспечении ветеринарных специалистов социальными льготами и созданием привлекательных условий для работы на селе.
Растениеводство. В области сохранился производственный потенциал в растениеводстве, природно-климатические и иные условия способствуют производству эффективных и рентабельных сортов сельскохозяйственных культур. Важной задачей является повышение уровня агрокультуры, применения современных технологий возделывания растений, в частности влагосберегающей технологии (в 2009 году 28 % общего посева), обеспечивающей прирост урожайности в 1,5 раза.
Важное значение имеет улучшение семенного фонда зерна. В Абайском районе планируется реализация инновационного проекта по селекции и семеноводству картофеля, что позволит повысить урожайность картофеля на 40 - 45 %. В условиях континентального климата региона важную роль в круглогодичном снабжении овощами может сыграть строительство теплиц.
Решение проблем экологии. В целях своевременного реагирования на опасные природные и техногенные аномалии необходимо расширить сеть стационарных наблюдательных постов, постов мобильного исполнения, а также оснастить новыми технологиями службы РГП "Казгидромет".

Атырауская область.
Стратегия экономического развития. В предстоящие 10 - 15 лет экспортоориентированные сырьевые отрасли промышленности и в первую очередь нефтегазодобывающая, будут оставаться "локомотивами" экономического развития республики. В этой связи, Атырауская область с учетом сложившейся специализации и перспектив дальнейшего наращивания добычи нефти и газа до 2020 года будет позиционироваться как ведущий и динамично развивающийся центр добычи и глубокой переработки углеводородного сырья, химической промышленности, развитой стройиндустрии и рыбной промышленности.
Промышленность. Долгосрочный спрос на нефть будет сохраняться, в связи с чем, в ближайшее десятилетие нефтегазовая промышленность останется главным "двигателем" экономического роста в стране. В этой связи, роль региона в качестве локомотива развития республики сохранится и усилится. Ключевой задачей региона на перспективу является вопрос эффективной трансляции индустриальных и инновационных импульсов развития ведущих отраслей на другие сферы экономики и социальной жизни, повышения их роли в потреблении местных товаров и услуг, обеспечении занятости населения.
Поддержание экономического роста лидирующей нефтегазовой отрасли. В этой связи, ключевой задачей региона остается создание условий для комплексного освоения и стабилизации добычи, рационального и безопасного освоения ресурсов углеводородов КСКМ.
К 2020 году добыча нефти в области составит 60 млн. тонн, то есть по сравнению с 2009 годом возрастет в 2,3 раза, добыча газа - 30 млрд. куб.м и вырастет в 3,3 раза. Резкое увеличение объемов добычи нефти в Атырауской области в прогнозируемый период будет достигаться за счет ввода в эксплуатацию новых мощностей на ТШО и вводом Аджип ККО в разработку месторождений Кашаган, Кайран, Актоты, Каламкас-море.
Прогнозное число занятых в нефтегазовой отрасли с учетом постоянного повышения технологического уровня отрасли может составить к 2020 году около 17,8 тыс. человек, то есть увеличится на 8,7 тыс. человек.
Реализация мультипликативного эффекта. Важной задачей является стимулирование развития производств с более высокой добавленной стоимостью, формирование вспомогательного, обслуживающего и перерабатывающего блоков малых и средних предприятий через аутсорсинг и усиление местной составляющей в крупных проектах, а также формирование кластеров вокруг крупных системообразующих компаний за счет объединения усилий обслуживающих и вспомогательных предприятий. Это позволит достичь широкого мультипликативного эффекта от развития нефтегазового сектора на сопряженные отрасли внутренней экономики с его активным внедрением в национальный воспроизводственный процесс.
В рамках СЭЗ "Национальный Интегрированный нефтехимический технопарк" планируется создание группы предприятий малого и среднего бизнеса, которые будут выпускать более 3000 наименований продукции из сырья газохимического комплекса: полиэтилена и полипропилена. Начата проработка вопроса по созданию в области фабрики по выпуску полиэтиленового волокна для производства готовой продукции - мешки, канаты и др. Производство будет размещено в Макатском районе и будет создано порядка 600 новых рабочих мест. Преимущественно занятость будет касаться женского населения. Экономической предпосылкой по созданию нового производства является строительство в регионе комплекса по производству базового сырья - полиэтилена и полипропилена, которое в настоящее время импортируется.
Создание и модернизация перерабатывающих предприятий с созданием новых рабочих мест. Создание нефтехимических производств по глубокой переработке углеводородного сырья для выпуска базовой и с высокой добавленной стоимостью нефтехимической продукции с использованием технологий взаимодействия продукции глубокой переработки с продуктами первичной переработки с НПЗ, ГПЗ.
В этих целях предусматривается реализация следующих инвестиционных проектов:
интегрированный газохимический комплекс по производству базовой нефтехимической продукции мощностью 1,3 млн. тонн продукции в год, предусматривающий переработку углеводородного газа Тенгизского месторождения (Атырауская область) с созданием 800 новых рабочих мест;
строительство комплекса на Атырауском НПЗ по производству ароматических углеводородов (бензола - 133 тыс. тонн в год, параксилола - 496 тыс. тонн в год) с созданием 749 новых рабочих мест.
Прорабатывается вопрос строительства завода по выпуску химических реагентов для нефтяной промышленности в г. Атырау мощностью 4,7 тонн.
Планируется расширение мощностей по переработке серы ТОО "Тенгизшевройл". Дополнительные мощности по производству гранулированной серы в объеме 1265 тонн в день, дегазированной серы - 2600 тонн в день. Планируется создание 30 новых рабочих мест.
Всего же по оценкам реализации отраслевых программ в рамках форсированного индустриально-инновационного развития до 2014 года и реализации крупномасштабных проектов в нефтехимии, в том числе СЭЗ "Национальный Интегрированный нефтехимический технопарк" предусматривается создать более 25 000 рабочих мест.
Развитие малого бизнеса в перерабатывающем секторе и сфере инфраструктуры. Наряду с крупными предприятиями предполагается строительство предприятий малого и среднего бизнеса в сфере дополнительной переработки базовой нефтехимической продукции и выпуск инновационной продукции с высокой добавленной стоимостью промышленного и потребительского назначения (трубы, пленки, посуда, тара, прочие детали производственного и бытового назначения).
Строительство объектов инфраструктуры интегрированного газохимического комплекса (11объектов) будет осуществлено в специальной экономической зоне "Национальный индустриальный нефтехимический технопарк" (Атырауская область), где будут размещены нефтехимические предприятия малого и среднего бизнеса.
Участие государства в развитии объектов инженерной и транспортной инфраструктуры даст дополнительный импульс в общем развитии частной инициативы.
При поддержке государства за счет частных инвестиций перспективно восстановление речного порта на реке Урал в г. Атырау, грузооборот которого в советские времена превышал 2 млн. тонн сухогрузов в год.
Возможные направления (отрасли) в развитии индустриального предпринимательства в области:
ускоренное развитие нефтехимической отрасли;
наступательное развитие рыбной отрасли (создание осетроводных и товарных ферм по выращиванию рыбы, ее переработке и выпуску готовой продукции);
динамичное развитие агропромышленного комплекса по отдельным ее отраслям;
активное вложение средств в создание альтернативных источников топлива - новая энергетика (производство твердого биотоплива; сырье - камыш, трава, бытовые отходы итак далее);
развитие прочих секторов экономики в рамках увеличения доли казахстанского содержания в нефтегазовых проектах страны.
Указанные выше направления имеют экспортоориентированную направленность. Основные финансовые средства - целевые трансферты либо долгосрочные кредиты местному бюджету.
Повышение казахстанского содержания в госзакупках. Необходимо повышение уровня переработки и расширения казахстанского содержания в закупках нефтяных компаний. В этих целях национальные компании нефтегазовой сферы будут инициировать создание новых производств, обеспечивающих увеличение уровня переработки сырья и доли казахстанского содержания посредством прямого участия во вновь создаваемых производствах или гарантирования долгосрочного сбыта продукции отечественным предпринимателям. Кроме того, в контракты с недропользователями будут включены обязательства по организации перерабатывающих и сопутствующих производств и обеспечению приоритетности закупок отечественных товаров, работ и услуг. Будут заключаться меморандумы с крупными частными системообразующими предприятиями, направленные на увеличение уровня переработки сырья и закупок у отечественных товаропроизводителей.
Данные меры будут способствовать загрузке мощностей и увеличению производства на соответствующих предприятиях региона с поддержанием или ростом числа работающих в них сотрудников. Необходимо будет выработать механизм консультаций и совместных перспективных проработок планов развития крупных предприятий (включая иностранные) с целью оценки их будущих потребностей в закупках товаров, работ и услуг.
Подготовка кадров для нефтегазового сектора. Потребность в кадрах по 16 специальностям нефтегазовой отрасли будет покрыта в рамках подготовки в ВУЗах и 18 учебных заведениях технического и профессионального образования в Атырауской, Актюбинской, Западно-Казахстанской, Мангистауской, Кызылординской, Южно-Казахстанской областях. Будет введен в эксплуатацию Межрегиональный центр по подготовке и переподготовке кадров для нефтегазовой отрасли на 700 ученических мест в г. Атырау.
Эти меры будут способствовать повышению образовательного и технического уровня местных специалистов и повышению уровня их занятости на предприятиях нефтегазовой отрасли.
Возможности развития производств на базе минеральных полезных ископаемых. В области имеются обширные запасы строительного сырья и месторождений минеральной соли, на базе которых в прошлом действовали различные производства. С учетом высокой инвестиционной и строительной активности в регионе имеется существенный потенциал для возобновления добычи и переработки этих полезных ископаемых.
На базе местного сырья предусматривается строительство завода по производству пищевой и технической соли мощностью 100 тыс. тонн с созданием 130 новых рабочих мест. На базе ТОО "ТУЗ" предполагается расширение действующего производства по добыче пищевой и технической соли за счет модернизации основных средств и фондов.
Запланировано строительство клинкерно-цементного терминала (КЦТ) в г. Атырау мощностью 600 тыс. тонн. На основе Индерского месторождения боратов планируется в ближайшей перспективе начать строительство цементного завода в Индерском районе, мощностью 400 тыс. тонн в год, с последующим расширением мощностей до 1,1 млн. тонн в год, а также завода по выпуску строительных материалов компанией КНАУФ.
Ведется расширение Атырауского завода полиэтиленовых труб, мощностью 2000 тонн металлопластиковых труб, с созданием 30-40 рабочих мест. Осуществляется строительство завода по производству трубопроводной арматуры с созданием 100 рабочих мест.
Возрождение машиностроения. С учетом растущих потребностей нефтегазового сектора предусмотрено возрождение отрасли "Машиностроение и металлообработка" в рамках кластера "Нефтегазовое машиностроение" путем строительства завода по ремонту и сервисному обслуживанию газотурбинных установок и оборудования с созданием 157 новых рабочих мест.
В связи с ожидаемым спросом на металлические конструкции будет введен в эксплуатацию металлургический комбинат по производству 30 тыс. тонн металлопроката с плановой численностью работников 150 человек.
Восстановление потенциала рыбной отрасли. По отраслям "рыболовство и рыбная промышленность" за последние 20 лет произошло существенное сокращение объемов производства: если в советский период в области добывалось около 61 тыс. тонн рыбы, то в настоящее время - всего 21 тыс. тонн, в отрасли было занято 10 тыс. человек при нынешнем уровне занятости в 3,6 тыс. человек. В 1990 году рыбная продукция составляла 70 % от общего объема пищевой промышленности в области.
В данном направлении существует очевидная перспектива развития отрасли с увеличением объемов добычи и переработки рыбы. В этой связи, предполагается проведение реконструкции Атырауского осетрового рыбоводного завода с увеличением мощности до 12 млн. молоди в год, строительство нового осетрового рыбоводного завода мощностью 30 млн. молоди в год и товарно-осетровой фермы на 18 рабочих мест.
Аграрный сектор. В силу безводности и неблагоприятности природно-климатических условий региона сельское хозяйство и в особенности растениеводство не получило в области значительного развития.
В данном секторе ведущая отрасль (доля области в республиканском поголовье верблюдов - 19,9 %) - животноводство будет развиваться в соответствии с региональной специализацией на разведении скота, основными породами которого являются овцы каракульской породы черной окраски, лошади адаевского типа и верблюды породы "казахский бактриан". При этом основное внимание будет направлено на восстановление и эффективное использование стратегически важного ресурса - пастбищ для развития животноводства, особенно табунного коневодства и верблюдоводства. Значительная роль будет отведена повышению конкурентоспособности отрасли путем улучшения племенной работы.
Растениеводство со специализацией на выращивании овощей, по-прежнему, будет развиваться в ограниченных водообеспеченных зонах рядом с городами и крупными поселками. Предусматривается строительство тепличного хозяйства и плодоовощехранилища.

г. Алматы.
Стратегия экономического развития. В силу благоприятного сочетания различных факторов г. Алматы сосредоточил на своей территории значительную часть экономического и интеллектуального потенциала страны. Это позволяет рассматривать его в качестве уникального региона, который по своим урбанистическим и агломерационным характеристикам превосходит другие города страны.
Именно эти свойства определяют перспективный потенциал Алматы и позволяют в будущем позиционировать его как город устойчивого инновационного развития, передовых технологий, развитой инфраструктуры с благоприятной социальной и экологической средой для ведения бизнеса, проживания и отдыха людей. Главной задачей города на перспективу является сохранение и инновационно-индустриальная модернизация его производственного потенциала с обеспечением устойчивого социально-экономического роста города в качестве постиндустриального мегаполиса - центра крупнейшей и динамично развивающейся агломерации.
Промышленность. Несмотря на изменившиеся условия, Алматы по прежнему обладает большим индустриальным потенциалом, обусловленным наличием в нем значительной доли высококвалифицированного промышленного инженерно - технического и научного персонала Казахстана, развитой производственной и транспортной инфраструктуры, емкого потребительского рынка.
С учетом высокой безработицы в нынешней экономической ситуации промышленный комплекс города среди отраслей экономики обладает относительно большим потенциалом создания новых рабочих мест на фоне объективного снижения занятых в банковской сфере, секторе недвижимости и строительства, сфере услуг, обремененными внутренними проблемами и находящимися на этапе посткризисного восстановления.
Поддержание имеющегося производственного потенциала. В первую очередь речь идет о сохранении традиционных отраслей и производств, которые имеют положительную динамику темпов роста: производство пищевых продуктов, издательская и полиграфическая деятельность, производство мебели, производство фармацевтической продукции, других видов деятельности, обеспечивающих потребности населения.
Основным механизмом оздоровления и государственной поддержки промышленных предприятий станут мероприятия, предусмотренные Программой "Дорожная карта бизнеса - 2020".
Модернизация промышленных зон. В связи с дефицитом городских земель, особенно в центральной части города, одной из актуальных задач станет упорядочение и модернизация территорий существующих промпредприятий с их группировкой по однородным специализированным сегментам производств. Одновременно с этим будет происходить замещение старых производств новыми экологически чистыми и бесшумными производствами. Часть производств будет вынесена в пригороды или новые индустриальные зоны города.
Вынос промышленных предприятий. Создание нового Алатауского района положило начало формированию новой точке роста города - индустриальной зоне. В эту зону будут перенесены предприятия, дальнейшее развитие которых ограничено экологическими требованиями, отсутствием дополнительной территории, недостаточным инфраструктурным обеспечением и другими факторами: предприятия машиностроения и металлообработки, пищевой, легкой, фармацевтической, химической, мебельной промышленности.
Развитие машиностроения в Алатауском районе предусматривается начать с переноса и расширения производств компаний ТОО "АЭМЗ", АО "АЗТМ", АО "Мунайаспап", АО "Ремдортехника".
Развитие новой индустриальной зоны. Важным полюсом перспективного роста экономики города станет индустриальная зона во вновь образованном Алатауском районе площадью 350-400 га. Инфраструктурное оснащение индустриальной зоны (электро-, водо-, теплоснабжение, а также транспортные коммуникации) будет обеспечено за счет средств государства, что явится мощным стимулом для притока частных инвестиций в индустриальную зону.
Индустриальная зона включает в себя западную площадку, на которой планируется разместить предприятия химической, машиностроительной и мебельной промышленности, и северную площадку с расположением в ней предприятий легкой, пищевой и фармацевтической промышленности.
Всего к размещению в индустриальной зоне предполагается 76 промышленных и коммунальных предприятий, из них в пищевой промышленности - 20, легкой промышленности - 18, мебельной промышленности - 14, машиностроении - 13, фармацевтической промышленности - 7.
Развитие индустриальной зоны, создание высокотехнологичных производств должно непременно сопровождаться созданием сети образовательных учреждений по подготовке квалифицированных рабочих и среднего технического персонала.
Создание новых производств с учетом потребностей города. Принимая во внимание растущие потребности динамично развивающегося мегаполиса развитие новых производств предусматривается, прежде всего, в пищевой промышленности, машиностроительном комплексе, в производстве строительных материалов и в фармацевтической промышленности.
Пищевая промышленность является наиболее развитой отраслью. Ее дальнейшее развитие необходимо для импортозамещения и возможного экспорта продукции, что предполагает обязательное использование современных высоких технологий, создание производств по выпуску продукции с высокой степенью переработки и пищевых концентратов. Дальнейшее развитие пищевого промышленного комплекса позволит обеспечить качественную переработку продукции Продовольственного пояса г. Алматы. Кроме того, крайне актуальным для пищевой промышленности города является организация предприятия по производству таро-упаковочной продукции.
В машиностроительном комплексе перспективно строительство нескольких предприятий по выпуску инновационной продукции: приборостроение, электротехническое оборудование и изделия (промышленного и бытового назначения), производство деталей и механизмов, электроника.
В городе планируется создание отраслевого конструкторского бюро по приборостроению, которое будет оказывать услуги по улучшению качественных характеристик используемого оборудования, выпускаемой продукции, техническому содействию в создании опытно-промышленных образцов.
С учетом потребности создания новых рабочих мест планируется создание крупного автосборочного производства по выпуску машиностроительной продукции с высокой добавленной стоимостью, что очень актуально в условиях вступления Казахстана в Таможенный союз, прогнозируемого роста пошлин и цен на автомобили, а также с учетом определенных преференций в индустриальной зоне. Создание крупного предприятия в данном районе позволит уменьшить степень наплыва "маятниковых мигрантов" в перенасыщенные людьми центральные части города, рационализировать внутригородские пассажиропотоки.
Развитие промышленности строительных материалов должно быть обеспечено за счет строительства цементного терминала и комбината индустриального строительства, под который отведено 5 га территории.
Развитие фармацевтической промышленности будет обеспечено путем создания дополнительных производств и модернизации имеющегося производства по выпуску твердых лекарственных средств на АО "Нобел Алматинская Фармацевтическая Фабрика", а также создания производства концентрированных растворов для гемодиализа в ТОО "BIRUNI-FARM".
Развитие города как научно-инновационного центра. Алматы имеет самую мощную в республике интеллектуально-научную базу: здесь находится 229 научно-исследовательскихи проектно-конструкторских подразделений, проводятся фундаментальные исследования в области ядерной медицины, развития космических технологий, новейшего программного обеспечения, развития ресурсосберегающих технологий и другие.
Основными приоритетными направлениями развития науки в городе являются такие сферы как ядерная наука, биомедицинская наука и технологии; исследования в области изучения природных ресурсов; сельскохозяйственная наука и технологии; охрана окружающей среды и другие. В рамках общей научно-технической политики предполагается дальнейшее развитие национальных научных центров, 8 из которых (всего по стране - 9) расположены в г. Алматы, а также национальных научных лабораторий, 3 из которых находятся в Алматы (всего по республике - 5).
Основу научно-инновационного развития города составляют Парк информационных технологий "Alatau IT City", Алматинский технологический парк и два региональных технопарка, расположеных на территории высших учебных заведений: КазНУ им.аль-Фараби, НПУ им. К.Сатпаева.
В перспективе в г. Алматы может быть создан ряд технопарков разного уровня и масштаба, которые в совокупности могут составить сеть технопарков. В городе есть потенциал формирования "инфопарков" как зон роста крупных фирм по производству программных продуктов, ориентированных на экспорт, поскольку Алматы имеет существенный кадровый потенциал специалистов в области программирования.
Перспективными инновационными направлениями, реализуемыми в городе, являются проекты по созданию новых медицинских препаратов, строительству завода по производству препаратов крови. Особого внимания заслуживает проект создания не имеющего в мире аналогов препарата "Нормоген" для лечения онкологических заболеваний.
Одним из перспективных проектов станет также создание первого в республике Центра ядерной медицины и биофизики, работающего на внедрении метода позитрон-эмиссионной томографии для диагностики и лечения ряда тяжелых заболеваний человека.
Одним из наиболее революционных в настоящее время проектов является производство высокочистого кремния - основного материала всей современной микроэлектроники. Имеются серьезные наработки по проекту производства биоэтанола.
Развитие города как финансового центра. В г. Алматы сосредоточены основные финансовые институты и ресурсы страны, функционируют Казахстанская фондовая биржа, АФН РК, большинство головных офисов банков второго уровня и накопительных пенсионных фондов, страховых компаний. Дислокация в г. Алматы региональных представительств ряда международных финансовых институтов (Всемирный банк, Международный валютный фонд, Европейская Комиссия и другие) создают предпосылки для получения доступа к финансовым ресурсам данных организаций.
Расположение города в непосредственной близости от двух наиболее перспективных рынков - России и Китая дает возможность иностранным финансовым компаниям, расположенным в городе, охватить своей деятельностью сразу три рынка - казахстанский, российский и китайский.
При благоприятных условиях Алматы может стать одним из центров мирового валютного рынка FOREX, выступающего в роли временного моста между биржами Юго-Восточной Азии (Гонконг, Токио, Сингапур) и Европы (Франкфурт, Лондон), центром международной биржевой торговли товарными активами, контрактами на нефть, медь, олово, свинец, цинк, золото. В отдаленной перспективе - мировой центр биржевой торговли ураном и редкоземельными металлами.
Вместе с тем, изменение общей финансово-экономической ситуации в мире и регионе имеет неблагоприятные последствия для перспектив развития города в качестве международного финансового центра, что предполагает в ближайшие годы его позиционирование в большей степени как внутреннего центра финансовой активности.
Развитие города как туристского и спортивного центра. В силу уникальности расположения у подножия горных массивов, разнообразия природно-климатических условий г. Алматы имеет мощный туристско-рекреационный потенциал, способствующий развитию оздоровительного и спортивного туризма.
Наиболее перспективными направлениями развития туризма в городе с точки зрения потенциала и темпов роста представляется въездной туризм спортивного характера и внутренний туризм рекреационного характера, а также туризм, связанный с развитием г. Капчагая в качестве центра игорного бизнеса Казахстана.
В настоящее время в рамках развития туристского кластера реализуется проект модернизации комплексов Медеу и Шымбулак.
Для развития туризма перспективна реализация освоения северного склона Заилийского Алатау в окрестностях города, развития системы подвесных дорог и сети горных отелей, горнолыжных баз и турбаз, строительства отелей, отвечающих международным стандартам.
Перспективно развитие горнолыжных курортов, в частности высокогорной курортной зоны "Шымбулак" - необходимо строительство гостиниц, кемпингов, канатных дорог, паркингов и других сервисных объектов. Другим перспективным горнолыжным курортом является проект в Тургене.
Развитие малого бизнеса. Привлекательность г. Алматы для бизнеса обусловлена наличием квалифицированной рабочей силы, высокой доступности рынков товаров и услуг, развитостью транспортных связей и телекоммуникаций с крупнейшими городами региона и мира, благоприятностью предпринимательского климата, относительно высоким качеством жизни, языковой доступностью, межнациональной и межконфессиональной толерантностью.
Активность малого бизнеса будет возрастать и по мере развития Алматинской агломерации, что приведет к увеличению совокупной емкости потребительского рынка и диверсификации бизнеса на основе использования ресурсов пригородной зоны и городов-спутников.
Комплексное развитие Алматинской агломерации. Интенсивное развитие процессов урбанизации на основе концепции поляризованного развития с очевидностью приведет к формированию крупнейшей в Казахстане городской агломерации, центром которой будет развивающийся полифункциональный мегаполис Алматы.
Нужен новый подход к планированию развития агломераций как особенных взаимосвязанных территориальных образований, позволяющий обеспечить не только комплексность и гармоничность социально-экономического и градостроительного развития города и его агломерационного окружения, но и высокий синергический эффект такого объединения.

3. Внедрение механизмов обеспечения доступности гарантированных государством социальных услуг.
3.1. Основные направления социальной политики.
Приоритетные социальные задачи должны быть связаны с преодолением негативной динамики демографических и миграционных процессов, деградации человеческого капитала, улучшения качества социального обслуживания, особенно в сельской местности, решением экологических проблем.
1. Снижение бедности. Наращивание объемов производства продукции обрабатывающей промышленности и ускорение темпов развития агропромышленного комплекса позволит снизить количество самозанятого населения в регионах, высокий процент которого является одним из факторов формирования бедности. На снижение показателей бедности будет влиять и увеличение количества занятых на предприятиях горнодобывающей и обрабатывающей промышленности. Постепенное сокращение депрессивных населенных пунктов путем оптимизации расселения сельского населения позволит снизить долю низкодоходных сельских жителей.
Фактором снижения бедности будет оставаться и продолжающийся миграционный отток из сельской местности избыточного населения в города, что снижает долю низкодоходных сельских жителей. Также активными мерами снижения бедности являются применение активных форм занятости, направление на профессиональную подготовку и переподготовку, развитие подсобного хозяйства за счет микрокредитования.
2. Повышение занятости и сокращение самозанятости населения. Ужесточение требований работодателям на запрет или ограничение использования иностранной рабочей силы могли бы сыграть позитивную роль в повышении занятости местных специалистов. Целесообразно внести изменения и дополнения в Правила (№ 836 от 19 июня 2001 года) и привлекать иностранных специалистов строго в процентном соотношении к штатной численности казахстанских граждан.
Необходимо продолжать работу по мониторингу и анализу, трудоустройству и обеспечению занятости (активные формы) высвобождаемых работников. Мерами по трудоустройству являются: профессиональное обучение и переобучение высвобожденных работников по другим специальностям, предоставление вакантных рабочих мест, участие в ярмарках вакансий, создание новых рабочих мест за счет открытия новых производств и расширения действующих предприятий.
В целях снижения численности самозанятого населения предлагается привести в соответствие законодательство в целях легализации дохода самозанятого населения, повышения интереса самозанятых граждан к рабочим местам. Для этих целей необходимо проводить мониторинг самозанятого населения с учетом выявления уровня их образования и организаций, в которых создаются рабочие места, инициировать открытие новых предприятий в соответствии с уровнем образования самозанятого населения.
В целях повышения занятости населения необходимо:
совершенствование миграционного законодательства, исключающего привлечение неквалифицированной иностранной рабочей силы, формирование механизмов, направленных на защиту внутреннего рынка труда, в том числе проведение политики по замещению иностранных специалистов казахстанскими кадрами с особым упором на профессиональную подготовку и переподготовку местных специалистов;
экономическое стимулирование работодателей, предусматривающее меры по обеспечению продуктивной занятости населения путем создания дополнительных рабочих мест, реализации программы обучения персонала, а также безработных граждан;
расширение спектра государственных программ содействия занятости населения (в первую очередь для оралманов) и увеличение затрат на одного переобучающегося;
создание гибкой системы профессиональной подготовки и переподготовки безработных с учетом региональных и отраслевых потребностей рынка труда, содействие развитию предпринимательской инициативы безработных граждан путем предоставления материальной помощи на организацию собственного дела, обеспечив приоритет жителям сельской местности;
привлечение рабочей силы на основе обеспечения благоприятных условий для работы и проживания в трудодефицитных городах и районах области: формирование базы арендного коммунального жилья.
3. Улучшение здоровья населения области и создание доступной и качественной медицины. Наличие высоких показателей смертности и заболеваемости по ряду значимых болезней ставит стратегической задачей создание условий для развития доступных, качественных медицинских услуг, прежде всего в сфере профилактики на ранних стадиях туберкулеза и онкологических заболеваний и их лечения, а также развития качественной врачебной помощи женщинам детородного возраста, беременным женщинам и матерям.
Необходимо дальнейшее развитие перинатальной медицины, улучшение взаимодействия между акушерско-гинекологической и педиатрической службами, продолжение оснащения организаций родовспоможения и детства современной лечебно-диагностической аппаратурой, улучшение обеспечения лекарственными средствами, совершенствование системы подготовки кадров, активное внедрение неонатальных технологий.
На уровень снижения заболеваемости от злокачественных новообразований может повлиять проведение регулярных профилактических осмотров населения, а также современное оснащение онкодиспансеров современным медицинским оборудованием и лекарственными средствами. Требуется совершенствование методов диагностики, лечения и реабилитации основных социально-значимых заболеваний: сердечно-сосудистых заболеваний, травм (дорожные и производственные травмы, ожоги), онкопатологии, туберкулеза, ВИЧ, психиатрических болезней, эндокринных заболеваний (диабет).
С 2011 года будут внедрены дополнительные скриниговые программы для целевых групп населения (скрининг женщин для выявления рака шейки матки, скрининг целевых групп детей и взрослых на гепатит Б и С), позволяющих обеспечить раннее выявление наследственных и приобретенных заболеваний, их своевременное лечение, остановить развитие тяжелых заболеваний, ведущих к осложнениям, инвалидизации и смертности.
Улучшение качества оказания медицинских услуг населению должно включать комплекс мер:
внедрение новых подходов к оплате труда медицинских работников в зависимости от конечных результатов труда;
дальнейшая реорганизация существующей сети организации первичной медико-санитарной помощи, согласно проводимой реформе в зависимости от плотности, количества населения и отдаленности населенных пунктов.
Для развития сферы сельского здравоохранения определить приоритетным бюджетное финансирование строительства и реконструкции объектов, расположенных в приспособленных и арендованных помещениях. Строительство объектов здравоохранения в сельской местности осуществлять в комплексе со служебным благоустроенным жильем для специалистов здравоохранения.
В основу стратегии повышения качества специальных социальных услуг для людей с ограниченными возможностями положен переход от медицинской модели реабилитации инвалидов к социальной, направленной на приспособление среды к нуждам инвалидов.
4. Улучшение социальной инфраструктуры в сфере образования. Развитие в данной сфере будет сосредоточено на снижении дефицита мест и увеличении охвата дошкольным воспитанием и обучением за счет строительства, расширения и восстановления организаций образования, развития альтернативных моделей дошкольных организаций.
Высокие темпы прироста проектной мощности и охвата детей дошкольным воспитанием и обучением будут характерны для всех регионов страны. Самый низкий охват детей дошкольными организациями будет сохраняться в Южно-Казахстанской, Кызылординской, Алматинской, Жамбылской областях и г. Алматы.
Для ликвидации 3-х сменности занятий, сокращения числа аварийных школ и повышения качества организации учебно-воспитательного процесса будет расширена сеть школ. Продолжится укрепление материально-технической базы школ.
Проблемы малокомплектных школ будут решаться путем создания "опорных школ" (ресурсных центров), объединяющих в единое образовательное пространство несколько близлежащих малокомплектных школ. Расстояние между ресурсным центром и магнитными школами составляет от 18 до 102 километров, где невозможно обеспечить подвоз учащихся.
Все малокомплектные школы с контингентом 10 и более учащихся будут обеспечены компьютерами новой модификации и доступом к широкополосному Интернету. Особое внимание необходимо уделить развитию системы технического и профессионального образования.
В прогнозируемый период количество организаций технического и профессионального образования возрастет с 882 единиц в 2009 году до 941 единицы в 2020 году. Рост числа организаций ТиПО будет осуществляться за счет строительства 41 профлицея, в том числе в 23 отсутствующих районах.
5. Преодоление дефицита кадров и обеспечение занятости молодежи. Потребность в педагогических кадрах будет решена за счет прибытия молодых специалистов из вузов с использованием имеющихся механизмов закрепления кадров. Также для преодоления барьера между вузовским образованием и производством, выпускников учебных заведений целесобразно направлять на длительную молодежную практику. Для регионов с большим индустриальным потенциалом важное значение приобретает эффективное развитие ТиПО как поставщика специалистов в развивающихся секторах промышленности регионов.
Необходимо начать с согласования потребности рынка труда в рабочей силе и анализа возможности ее подготовки в рамках существующей системы профессионального образования. Еще одним направлением должна стать поддержка миграции трудовых ресурсов из трудоизбыточных районов области в районы, испытывающие затруднения в кадрах по отдельным специальностям.
С целью снижения молодежной безработицы необходимо в вузовской системе, как элемент страхования от безработицы, организовать освоение рабочих профессий (близкой к вузовской специальности), что усилит конкурентоспособность выпускника на рынке труда.
Для удовлетворения потребности рынка труда выпускниками организаций ТиПО и вузов планируется:
1. Определять прогнозную потребность в кадрах.
Необходимо совместно с местными исполнительными органами, Министерстом труда и социальной защиты населения Республики Казахстан по каждому проекту выявить обеспеченность местными квалифицированными кадрами и потребность в новой подготовке кадров с учетом уже имеющихся в регионах трудовых ресурсов в разрезе специальностей и профессий, с определением прогнозной потребности, дополнительного спроса в кадрах с техническим и профессиональным образованием данной отрасли.
2. Привлекать работодателей к участию в разработке отраслевых квалификационных рамок, профстандартов по специальностям отрасли.
3. При разработке Государственных общеобязательных стандартов технического и профессионального, высшего образования, образовательных программ итак далее привлекать работодателей.
4. Предусмотреть меры по предоставлению базы практик и содействию в трудоустройстве выпускников учебных заведений ТиПО.
5. Создать отраслевые советы по развитию ТиПО и подготовке кадров.
6. Привлекать работодателей к укреплению материально-технической базы учебных заведений ТиПО.
7. Содействовать внедрению независимой системы сертификации квалификаций выпускников ТиПО.
8. Привлекать специалистов с производства для преподавания в учебные заведения ТиПО.
9. Принять меры для прохождения стажировок на предприятиях преподавателей и мастеров производственного обучения ТиПО.
Оценка потребности в специалистах различного профиля и уровня подготовки будет осуществляться на основе системы мониторинга, анализа и прогнозирования рынка труда, предназначенной для выработки механизмов государственного регулирования и стимулирования подготовки специалистов в соответствии с потребностями экономики, управления и социальной сферы страны.
С учетом потребности снижения миграционного оттока и его замыкания в пределах области важное значение приобретают вопросы развития производственной и социальной инфраструктуры СНП, имеющих перспективу развития, а также развитие пригородной зоны областного центра.

3.2. Механизмы обеспечения доступности гарантированных государством социальных услуг на территориях с разными характеристиками экономического развития.
Одной из основных причин снижения уровня доступности гарантированных государством социальных услуг населению за последние 20 лет явилось изменение системы расселения в связи с переходом экономики республики на рыночные принципы. Для принятия решения об использовании тех или иных механизмов обеспечения доступности гарантированных государством социальных услуг на той или иной территории, необходимо оценить их по следующим критериям:
1) характер миграционных потоков (положительный, отрицательный, нейтральный);
2) обеспеченность социальной инфраструктурой в расчете на потребителя;
3) уровень заработной платы в бюджетной сфере по сравнению со стоимостью потребительской корзины на данной территории, а также с уровнем заработной платы в конкурентных отраслях.
Беспроблемной, с точки зрения уровня доступности гарантированных государством социальных услуг, будет считаться территория, характеризующаяся а) стабильной численностью населения, б) оптимальным уровнем обеспеченности социальной инфраструктурой, в) соответствием заработной платы в бюджетной сфере стоимости потребительской корзины и конкурентоспособностью ее по отношению к другим отраслям.
Наиболее проблемными будут считаться две следующие группы территорий, характеризующиеся:
1. убывающей численностью населения, избытком (или недостатком) социальной инфраструктуры, несоответствием уровня заработной платы в бюджетной сфере стоимости потребительской корзины и неконкурентоспособностью ее по отношению к другим отраслям экономики.
2. ростом численности населения, недостатком социальной инфраструктуры, несоответствием уровня заработной платы в бюджетной сфере стоимости потребительской корзины и неконкурентоспособностью ее по отношению к другим отраслям экономики.
Очевидно, что главным условием обеспечения доступности гарантированных государством социальных услуг на проблемных территориях является повышение уровня заработной платы работникам бюджетной сферы, как минимум, до уровня, соответствующего стоимости потребительской корзины, а в идеале - до уровня, сопоставимого со средним в других отраслях экономики. Решение этой задачи потребует внести изменения в действующую систему оплаты труда работников госучреждений, не являющихся госслужащими, в части введения повышающих коэффициентов для целого ряда территорий, характеризующихся высокой стоимостью потребительской корзины и высоким уровнем оплаты труда в экономических отраслях.
Помимо материальной заинтересованности, необходимо повысить общественный престиж работников сферы образования и здравоохранения, социальных работников. Для решения этой проблемы должна быть развернута специальная PR кампания.
Безусловно, повышение заработной платы бюджетным работникам неминуемо приведет к общему росту бюджетных расходов в социальной сфере, если не будет взят курс на оптимизацию бюджетной сети. Действительно, решение проблемы доступности гарантированных государством социальных услуг на малонаселенных территориях (отнесенных к первой группе) не обязательно решать традиционным способом, то есть посредством укомплектования полным штатом сотрудников существующих малокомплектных учреждений, и, тем более, посредством строительства новых малокомплектных учреждений в шаговой доступности на территориях с низкой плотностью населения. Эти меры окажутся слишком дорогостоящими. Та же цель может быть достигнута с помощью использования альтернативных способов предоставления гарантированных государством социальных услуг.
Предоставление услуг здравоохранения. Основной формой предоставления услуг здравоохранения на малонаселенных сельских территориях должны стать так называемые "семейные врачебные амбулатории" (СВА), в которых будут задействованы специалисты, владеющие основными диагностическими и лечебными навыками по 3-8 смежным специальностям ("врачи общей/семейной практики") и оказывающие базовые медицинские услуги всем возрастным категориям населения.
Для принятия решения о создании таких амбулаторий на конкретной территории, необходимо провести сравнительных анализ издержек на обеспечение существующих (и вновь создаваемых) СВА современнм диагностическим оборудованием и издержек на доставку пациентов в более крупный медицинский центр в областном центре региона.
Для комплексного решения проблемы доступности медицинской помощи и повышения ее эффективности необходимо перенести акцент с лечения на профилактику и раннее выявление заболевания путем полного охвата целевых групп населения профилактическими осмотрами. Для этого, необходимо оснастить регионы передвижными амбулаторно-поликлиничекими комплеками с необходимым набором диагностического, лабораторного оборудования и укомплектовать их штатными выездными бригадами врачей в целях проведения профилактических осмотров населения, что обеспечит доступность медицинских услуг в тех населенных пунктах, где отсутствуют профильные специалисты и необходимая диагностика.
Предоставление услуг в сфере образования. Обеспечения доступности услуг дошкольного и общего школьного образования в малонаселенной (сельской) местности также не обязательно должно основываться на содержании существующих или строительстве новых организаций образования. Разделение услуг в детских дошкольных организациях на услуги воспитания и содержания, с одной стороны, и услуги дошкольного образования, с другой, предоставит основание для разделения формы предоставления этих услуг, как во времени, так и в пространстве.
Для повышения качества и доступности общего среднего образования на малонаселенных территориях, альтернативой организации доставки школьников в полнокомплектную школу на школьных автобусах, может явиться развитие крупных базовых школ, имеющих сеть малокомлектных школ - ресурсных центров.
В малонаселенной сельской местности необходимо развивать предоставление дистанционного образования при помощи телекоммуникационных технологий (сети интернет, телевидения) или в записи. Проверку качества знаний и выполнения необходимых заданий осуществляет "тьютор" в дистанционном режиме, или при выезде на место.
В то же время преподаватель, постоянно работающий в школе-филиале, должен, подобно "семейному врачу" освоить несколько предметов, но главное, освоить методику организации заочного учебного процесса на месте и осуществлять поддержку ученика при дистанционном изучении предмета, следить за корректностью выполнения заданий. При этом необходимо повышение материально-технического обеспечения школ, в том числе оснащение сети базовых школ необходимым лабораторным оборудованием.
Внедрение альтернативных способов оказания гарантированных государством социальных услуг. В эпоху IT-технологий появляется возможность расширить число услуг, предоставляемых в электронной форме и обеспечить доступность электронных услуг для населения, проживающего в отдаленных малонаселенных территориях.
Расширение доступа населения к электронным услугам и телекоммуникационным каналам будет способствовать и обеспечению единого социального пространства, расширит возможности для занятости населения на удаленных территориях. Кроме того, развитие телекоммуникаций обеспечит приток инвестиций в этот сектор инновационной экономики и будет способствовать экономическому развитию страны.
Вышеперечисленные альтернативные способы предоставления гарантированных государством социальных услуг потребуют на начальном этапе дополнительного вложения бюджетных средств (как инвестиционного характера - на оснащение современным оборудованием, так и текущего характера - на переподготовку или повышение квалификации бюджетных работников). Кроме того, необходимо будет усовершенствовать систему государственного управления в отраслях социальной сферы. Однако данные вложения уже через несколько лет обернутся экономией текущих бюджетных расходов и повышением доступности и качества предоставления гарантированных государством социальных услуг, ростом качества человеческого капитала и, в конечном итоге - ускорением экономического развития регионов.
Необходимость использования альтернативных способов предоставления гарантированных государством социальных услуг в регионах с растущей численностью населения стоит не менее остро, однако эта необходимость вызвана другими причинами. Несмотря на то, что в таких регионах традиционные способы предоставления услуг оказываются не менее эффективными, сложившаяся социальная инфраструктура этих регионов не способна предоставить место для обслуживания всего быстрорастущего населения. Поэтому в таких регионах необходимо строительство новых учреждений, а также освоение альтернативных способов предоставления гарантированных государством социальных услуг.
Выбор в пользу того или иного подхода должен быть основан на сопоставлении эффективности оказания услуг тем или иным способом с точки зрения конечного результата. Так, например, деинституционализация защиты социального сиротства и перенос акцента на его профилактику окажется более эффективным способом с точки зрения формирования человеческого капитала, как на малонаселенных территориях, так и в крупных агломерациях. В то же время, на густонаселенных территориях не будет иметь смысла развитие дистанционного обучения, если в пешей доступности будет находиться полномасштабная общеобразовательная школа. Однако при недостатке мощности учреждений здравоохранения для обслуживания населения традиционными методами, дистанционная диагностика и передвижные диагностические лаборатории могут оказать хорошее подспорье для профилактики социальных болезней, возникающих при скученном антисанитарном проживании.
Подходы к решению проблемы обеспечения доступа к гарантированным государством социальным услугам путем создания и оснащения новых учреждений на территориях с растущей численностью населения должны решаться в рамках республиканских бюджетных программ развития социальных отраслей.
Планирование объемов предоставления и прогнозирование потребности в государственных услугах.
Обеспечение равной доступности гарантированных государством социальных услуг предполагает необходимость своевременного отслеживания изменений, происходящих в численности населения, его демографической структуре, доходной обеспеченности, тенденций в изменении расселения, миграционных потоков итак далее. В связи с повышением мобильности населения, изменением его возрастной структуры, размеров домохозяйств, традиционного образа жизни изменяется и потребность в гарантированных государством социальных услугах, а также экономическая эффективность различных форм их оказания.
Планирование социальной политики в таких условиях требует использования подробных данных о составе населения, его доходной обеспеченности, половозрастном составе итак далее, причем эти данные должны быть представлены в подробной территориальной (картографической) привязке, поскольку выбор оптимальной формы предоставления тех или иных услуг зависит, в том числе и от дистанционной доступности поставщиков услуг для населения или потребителей услуг.
Планирование социальной политики в современных условиях требует использования данных о демографической структуре населения и его численности в разрезе населенных пунктов. Следовательно, появляется необходимость организации такого учета на республиканском уровне на основе единого методологического подхода и предоставления, данных такого учета администраторам бюджетных программ как республиканского, так и местного уровня для планирования предоставления всех видов гарантированных государством социальных услуг и иных услуг. Причем стратегическое (долгосрочное) планирование влечет за собой необходимость уделять большее внимание анализу демографических тенденций (в отличие от анализа сложившейся демографической структуры).
Демографические изменения могут быть связаны как с объективными факторами (половозрастной состав населения, долгосрочные миграционные тенденции), с труднопредсказуемыми воздействиями внешнего характера (макроэкономические изменения, внешнеполитические факторы), так и с управляемыми факторами (политикой расселения, демографической политикой государства и тогда далее). В связи с этим для формирования оптимальной социальной политики, которая на обозримом временном горизонте отвечала бы заданным бюджетным ограничениям, необходимо строить не просто демографические прогнозы, но многовариантные сценарии развития.
Помимо прогноза численности целевых групп (получателей услуг) необходимо прогнозировать (планировать) удельную потребность целевых групп в адресованных им услугах. В отличие от школьного образования, которое по закону должно быть предоставлено всем детям школьного возраста, для многих других гарантированных государством социальных услуг удельная (например, на 100 000 человек) потребность в них является переменным параметром, определяемым в том числе уровнем благосостояния населения и ценностными установками общества. К ним относятся услуги: по замещающему содержанию детей, оставшихся без родительского попечения, социальному уходу за престарелыми и инвалидами, услуги в сфере культуры и физической культуры и другие.
Для повышения эффективности реализации законодательно закрепленных гарантий населению необходимо отказаться от планирования государственных расходов в разрезе государственных учреждений и перейти на планирование расходов в разрезе исполняемых полномочий и реализующих их функций и услуг.
Разработка нового механизма межбюджетных отношений, сочетающего стимулирование экономического роста территорий и обеспечение достаточного уровня финансирования гарантированного набора бюджетных услуг установленного качества населению страны.
1. Закрепление за местными бюджетами налогов, обеспечивающих преимущественный приток бюджетных ресурсов в регионы - локомотивы экономического роста.
В настоящее время в местные бюджеты зачисляются те налоги, налоговая база которых наиболее равномерно распределена по территории страны. В результате достигается максимально возможное сокращение дифференциации подушевых бюджетных доходов местных бюджетов еще на этапе, предшествующем межбюджетному выравниванию. При изменении характера региональной политики с экономического выравнивания на развитие полюсов роста, возникает задача установления зависимости доходной базы регионов от состояния их экономики.
Наиболее эффективным способом привязки бюджетных доходов к уровню экономического развития могло бы оказаться закрепление части корпоративного подоходного налога по фиксированной ставке за местными бюджетами. Поступления по этому налогу, который в настоящее время полностью зачисляется в республиканский бюджет (за исключением поступлений от организаций нефтяного сектора), более всего коррелируют с темпами экономического роста.
Однако, до тех пор, пока финансовый результат деятельности большинства крупных налогоплательщиков страны зависит, прежде всего, от внешних факторов ценообразования, такая мера представляется преждевременной. В этих условиях задачу установления зависимости бюджетных доходов от уровня экономической активности можно достичь посредством отказа от бюджетных изъятий, что уже обеспечит дифференциацию подушевых бюджетных ресурсов в пользу регионов - локомотивов экономического роста.
2. Совершенствование методики распределения трансфертов общего характера, направленной на обеспечение гарантированного минимума бюджетной обеспеченности местных бюджетов, достаточного для предоставления услуг установленного стандарта качества.
При выборе стратегии поляризованного развития необходимо пересмотреть механизм распределения межбюджетных трансфертов общего характера. Этот механизм должен обеспечить достаточность финансовых ресурсов для предоставления гарантированных государством социальных услуг на уровне утвержденных стандартов их качества и одновременно предоставить возможность регионам - локомотивам экономического роста использовать преимущества своего опережающего развития для развития своей инженерной и социальной инфраструктуры, а также повышения качества жизни и качества гарантированных государством социальных услуг сверх установленных стандартов.
В этих целях, целесообразно отойти от практики бюджетных изъятий у регионов с более высоким уровнем подушевой бюджетной обеспеченности. В то же время, бюджетные субвенции должны направляться в регионы, бюджетная обеспеченность которых не достаточна для финансирования предоставления гарантированных государством социальных услуг установленного стандарта.
Для реализации данной модели распределения межбюджетных выравнивающих трансфертов необходимо оценить стоимость минимальной бюджетной корзины в расчете на душу населения в соответствии с перечнем гарантированных населению услуг и установленными параметрами стандарта и доступности этих услуг. Произведение стоимости минимальной бюджетной корзины на численность потенциальных потребителей и степень охвата целевой группы услугами определенного вида даст размер "минимального бюджета" региона. Размер бюджетной субвенции региону должен быть достаточен для доведения уровня его бюджетной обеспеченности до уровня "минимального бюджета".
Местные органы власти должны иметь право повышать минимальный уровень стандартов предоставления гарантированных государством социальных услуг и финансировать предоставление услуг повышенного качества за счет средств, находящихся в их распоряжении после исполнения "минимального бюджета". Местные органы власти должны также иметь право направлять средства, находящиеся в их распоряжении после исполнения "минимального бюджета" на капитальные нужды социального сектора, и вводить плату за предоставление учреждениями социальной сферы дополнительных гарантированных государством социальных услуг или услуг повышенного качества.
3. Совершенствование механизмов инвестирования в развитие государственной инфраструктуры на местном уровне.
При изменении сценария регионального развития не менее важной является проблема территориального распределения государственных инвестиций, как в рамках текущих бюджетных программ, так и в рамках бюджетных программ развития.
Поляризация регионального развития требует разработки адекватной республиканской стратегии развития социальных отраслей, предполагающей значительные объемы государственных инвестиций, производимых как в рамках бюджетных программ развития, так и в рамках текущих бюджетных программ. Причем содержание этих программ в отношении различных территорий неминуемо будет различаться и по направлениям, и по объему инвестиций.
Для наиболее эффективной реализации инвестиционных программ, направленных на развитие социальных отраслей, целесообразно сконцентрировать необходимые ресурсы в республиканском бюджете и распределять их в рамках республиканских бюджетных программ развития социальных отраслей в соответствии с утвержденными приоритетами в территориальном разрезе. В то же время, на местном уровне дополнительные инвестиции в социальное развитие могут осуществляться посредством капитальных расходов в рамках текущих бюджетных программ за счет средств местных бюджетов, находящихся в распоряжении местных органов власти после исполнения "минимального бюджета".

4. Стратегические направления развития отраслей и инфраструктуры (отраслевые схемы, схемы объектов инфраструктуры).
4.1. Схемы развития отраслей.
Нефтегазодобывающая промышленность
Роль отрасли, прогнозные объемы. Нефтегазодобыча на предстоящий период будет по прежнему являться одной из базовых отраслей экономики страны (прогнозные запасы нефти Казахстана оцениваются в 13 млрд. тонн).
Особенностью развития нефтяной отрасли будут возрастающие объемы добычи нефти по республике в целом. Это будет обусловлено вводом в разработку новых крупных месторождений, находящихся на шельфе Каспийского моря. В целом по Казахстану добыча нефти, включая газовый конденсат, в 2020 году составит 163,5 млн. тонн и возрастет по сравнению с 2009 годом в 2,1 раза (указаны в Приложении 33 к Прогнозной схеме).
К 2020 году добыча сырого газа составит 110,1 млрд. куб. м и по сравнению с 2009 годом возрастет в 3,06 раза, в том числе по Тенгизскому месторождению - 2,6 раза, Карачаганакскому - 2,3 раза. На месторождениях Северо-Каспийского проекта объем добычи газа к 2020 году составит 34,0 млрд.куб. м.
Региональные аспекты развития отрасли.
Добыча нефти. Рост объемов добычи к 2020 году предполагается: в Актюбинской области - 8,6 млн.тонн в год (нефть и газовый конденсат); в Атырауской области - включая добычу на морских месторождениях Северо-Каспийского проекта 121,9 млн.тонн. Резкое увеличение объемов добычи нефти в Атырауской области в прогнозируемый период будет достигаться за счет ввода в эксплуатацию новых мощностей на ТШО и вводом Аджип ККО в разработку месторождений Кашаган, Кайран, Актоты, Каламкас-море. Завершение опытно - промышленной разработки освоения Кашагана позволит увеличить добычу нефти в Атырауской области на 22 млн. тонн в год.
Перспективно к разработке Имашевское месторождение, расположенное на границе Атырауской и Астраханской (Россия) областей.
По Западно-Казахстанской области добыча нефти, включая газовый конденсат, к 2020 году может снизиться на 9,5 % по сравнению с 2009 года за счет снижения добычи на Карачаганаке.
По Мангистауской области к 2020 году добыча нефти, включая газовый конденсат, может составить 18,3 млн. тонн или снижение объема добычи на 1,0 % к 2009 году. Развитие нефтедобычи в области будет связано с освоением месторождений казахстанского сектора Каспийского моря.
В Кызылординской области объемы добычи нефти, включая газовый конденсат, будут снижаться и к 2020 году могут составить 4,3 млн. тонн против 11,2 млн. тонн в 2009 году, что связано с истощением запасов нефтяных месторождений.
В геологическом отношении территория страны еще слабо изучена и, тем не менее, во всех ее регионах имеются районы, перспективные для поисков нефти и газа. Это Шу-Сарысуская, Торгайская, Нижнеилийская, Алакольская и Зайсанская впадины, Павлодарское Прииртышье и другие.
Добыча газа. В республиканском объеме добычи газа к 2020 году доля Актюбинской области - 7,1 %, Атырауской - 51,9 %, Западно-Казахстанской - 34,4 %, Мангистауской - 4,4 %, Кызылординской - 1,9 %, Жамбылской - 0,3 % (указаны в Приложении 34 к Прогнозной схеме).
Уровень добычи будет достигаться:
по "Тенгизшевройл": в 2009 - 2014 годы - за счет имеющихся добывающих мощностей и вновь введенных в работу мощностей по обратной закачке сырого газа (ЗСГ) в пласт и заводу второго поколения (ЗВП), в 2014 - 2020 годы - за счет вновь вводимых производственных мощностей по добыче;
по "Карачаганак Петролеум Оперейтинг": в 2009 - 2020 годы - за счет вводимых добывающих мощностей, предусмотренных по 3-й фазе развития Карачаганакского месторождения;
по Северо-Каспийскому проекту: в 2014 (начало добычи) - 2015 годы за счет ввода в эксплуатацию добывающих мощностей этапа опытно - промышленной разработки месторождений Кашаган, Актоты и Кайран; на начальном этапе прогнозируются объемы добычи 1800 - 7000 млн. куб. м.
в 2020 году - за счет вводимых производственных мощностей по добыче второго и третьего этапов полномасштабного освоения месторождения.
К 2020 году в Актюбинской области прогнозируется увеличение объемов добычи газа в 2,2 раза по сравнению с 2009 годом. В перспективе в области необходимо разработать месторождение Урихтау, имеющее запасы свободного газа 40 млрд.м³. На этом месторождении к 2020 году прогнозируется добыча газа в объеме 2 млрд. куб.м, или 25,7 % от областного объема.
К 2020 году объемы добычи газа в Мангистауской области увеличатся в 1,6 раза к уровню 2009 года. Основными нефтегазодобывающими предприятиями области на перспективу останутся ПФ "Озенмунайгаз", АО "Мангистаумунайгаз", АО "Толкыннефтегаз" и др. Объемы добычи углеводородов возрастут после реконструкции производственной инфраструктуры месторождения Озень. В перспективе на действующих месторождениях области (Восточный Узень и других) прогнозируется снижение объемов добычи углеводородов.
Объемы добычи газа на месторождениях Кызылординской области прогнозируются на перспективу с незначительным увеличением в связи с истощением запасов. В перспективе АО "КазТрансГаз" намерено продолжить работу по доразведке Амангельдинской группы месторождений.

Угольная промышленность.
Роль отрасли. Роль угольной промышленности за рассматриваемый период будет постоянно возрастать. Наибольший рост потребления угля будет отмечен в производстве тепло, электроэнергии - на 78 %, к 2020 году уголь по прежнему останется основным источником для обеспечения деятельности электроэнергетики страны. Общее потребление угля экономикой страны возрастет в 2 раза.
Прогнозные объемы. С учетом необходимости обеспечения потребностей энергетики прогнозные объемы добычи угля увеличатся с 94,3 млн.тонн в 2009 году до 152 млн.тонн к 2020 году, потребность в коксующихся углях составит 16,5 млн.тонн (указаны в Приложении 35 к Прогнозной схеме).
Развитие добычи угля на период до 2020 года будет продолжено в Карагандинской и Павлодарской областях, на основе Шубаркольского, Майкубенского, Борлинского и Каражыринского месторождений.
Основной вклад в развитие отрасли внесут предприятия Павлодарской области: ТОО "Богатырь Аксес Комир" (34,7 % от общереспубликанской добычи), разрез "Восточный" АО "Евроазиатская энергетическая корпорация" (14,1 %), АО "ШубаркольКомир" (7,5 %), ТОО "Майкубен-Вест" (8,2 %, в том числе 97 % общереспубликанской добычи лигнита); Карагандинской области: УД АО "Миттал Темиртау" (10,7 %), и УД "Борлы" ТОО "Казахмыс" (5,5 %); Восточно-Казахстанской области ТОО "Каражыра LTD" (4,4 %). На них будет приходиться 84,1 % добычи угля в стране.
Экспорт энергетических и коксующихся углей возможен на уровне 22-30 млн.тонн. (основное направление Россия). Импорт угля из России может составить в пределах 250-300 тыс.тонн для ферросплавного производства.
Региональные аспекты развития отрасли. До 2020 года основными угледобывающими регионами останутся северный и центральный Казахстан (93,7 % от республиканской добычи), а также восточный Казахстан (4,9 %). Потребность внутреннего рынка будет обеспечиваться в основном за счет роста добычи: экибастузских углей к 2020 году - 83 млн.тонн в год (поставки на экспорт составят 28,7 млн.тонн), шубаркольских - 16 млн.тонн, майкубенских (для обеспечения углем, намеченной к строительству Балхашской ТЭС) - 11,0 млн. тонн.
Добыча. На территории Карагандинской области к 2020 году более 38 % угля будет добываться подземным способом, в основном коксующиеся угли. К 2020 году по области будет добываться 47 млн.тонн угля в год. Технические возможности бассейнов: Карагандинский - добыча угля к 2020 году - 19 млн.тонн в год, из них коксующиеся угли - 16,5 млн.тонн, Борлинский - к 2020 году - 7,5 млн.тонн в год, Кушокинский - к 2020 году составят 1,2-1,3 млн. тонн в год, Шубаркольский - к 2020 году - 16 млн. тонн в год.
В Павлодарской области предусматривается довести годовой объем добычи угля по разрезам: "Богатырь" - до 40 млн. тонн в год, "Северный" - 18 млн. тонн в год, "Восточный" - 22 млн.тонн в год, Майкубенский - 11 млн.тонн в год, Экибастузский (ТОО "Ангренсор") - 8 млн. тонн в год.
Перспективным месторождением Восточно-Казахстанской области является "Каражыра", к 2020 году добыча угля составит 6,7 млн.тонн в год.
В соответствии с Планом развития угольной отрасли до 2020 года намечается освоение Тургайского угольного бассейна. В 2010-2013 годы намечается реализация проекта разработки Черниговского месторождения Тургайского бассейна методом подземной газификации.
При добыче бурых углей методом подземной газификации и при вероятных 20 %-х потерях считается, что активно газифицированными могут быть 5,6 млрд.тонн угля. Из этого количества можно получить 1 320 млрд.куб.м заменителя природного газа. Развитие и восполнение потенциала энергетических ресурсов в республике, а также их технологическое воспроизводство в значительной степени связано с комплексной разработкой угольных месторождений.
В целом ресурсы энергетического угля в полной мере будут обеспечивать потребности тепловых электростанций, других углепотребляющих отраслей экономики и коммунального сектора.

Горнометаллургический комплекс.
Роль отрасли. Горно-металлургическая отрасль в перспективе до 2020 года, по-прежнему, останется наиболее динамично развивающимся сектором промышленности страны, важнейшая составляющая экономики Казахстана.
Приоритетные направления развития отрасли. Исходя из текущего состояния ГМК, дальнейшее развитие отрасли будет вестись по нескольким направлениям - это:
повышение комплексности переработки сырья с получением новых видов экспортной продукции, в основном попутных редких и редкоземельных металлов, а также других цветных металлов за счет внедрения и освоения новых инновационных технологий;
вовлечение в переработку новых месторождений, забалансовых руд и техногенных минеральных образований;
создание производств по увеличению числа конечных переделов, направленных на выпуск металлопродукции и изделий из них для нужд внутреннего рынка с последующей ориентацией на внешние рынки.
Создание новых переделов и развитие существующих производств конечного передела должно стать одним из главных секторов ГМК. При этом перспектива увеличения внутреннего металлопотребления всецело связана с необходимостью активного государственного стимулирования развития внутреннего рынка металлов и металлопродукции, обновления основных фондов ГМК, в росте производства и инвестиций в металлопотребляющих отраслях экономики.
В результате анализа текущего состояния ГМК наиболее перспективными направлениями развития цепочки добавленной стоимости могут быть: производство изделий из металлического алюминия, включая листы, профили, прутки, проволоку, фольгу, пудру и другие, медные прутки и профили, трубки и фитинги, медная фольга, титановые сплавы и титановый прокат, получение металлического никеля, металлического кобальта и его соединений, аффинированных драгметаллов - золота, серебра, трубы стальные, большого и малого диаметров, сортовой прокат для строительных целей и рельсы для железной дороги, производство качественной стали - нержавеющей, инструментальной и др., создание производства по прокату колесных пар, переработка техногенных отходов с получением меди.
Ежегодный рост объемов производства составит на период до 2015 года от 2,5 % до 3,2 %, в то время как на период до 2020-2030 годы этот показатель будет равен 4 %-5 %. Менее значительный рост в период до 2015 года объясняется предстоящим выбытием основных фондов предприятий ГМК и перевооружением их мощностей (таблица 11).

Таблица 11. Прогнозные объемы производства продукции горно-металлургической промышленности Республики Казахстан

тыс.тонн

№	Наименование продукции	2008 факт	2009 факт	2010 оценка	прогноз
					2014	2015	2020
1	Медь рафинированная	398,4	312,8	400	470	470	500
2	Цинк	365,6	327,9	370	388	410	430
3	Свинец	105,8	81,0	106	205	210	230
4	Ферросплавы	1590	1469	1500	2000	2000	2100
5	Сталь	4243,6	3324,3	4500	6500	6792	8150,4
6	Чугун	3105,5	2997,1	3000	5000	5225	6400
7	Плоский прокат	2826,2	2990,2	3000	4000	4200	5145

Региональные аспекты развития отрасли. Локализация производства основных видов продукции металлургической промышленности на предстоящий период ожидается следующей:
чугуна, стали, плоского проката, рафинированной меди и серебра - в Карагандинской области;
необработанного свинца и цинка - в Восточном и Южном Казахстане;
алюминия - в Павлодарской области;
ферросплавов - в Павлодарской и Актюбинской областях;
аффинированного золота - в ВКО и Карагандинской областях;
окатышей - в Костанайской области.
Ожидаемый подъем мировой экономики повышает перспективность наращивания объемов производства основной продукции черной и цветной металлургии. С этой целью необходимо развивать минерально-сырьевую базу за счет освоения новых месторождений, вовлечения в переработку бедных и некондиционных минеральных запасов, а также техногенных и вторичных отходов. Для реализации данного направления необходимо расширять геологоразведку и разрабатывать новые эффективные технологии комплексной переработки сырья.

Машиностроение.
Роль отрасли. Ведущая роль машиностроения на перспективу заключается в повышении степени механизации на предприятиях промышленности и увеличении производительности труда в отраслях экономики республики. Развитие машиностроения Казахстана в ведущий многоотраслевой сектор промышленности требует освоения аппарата технологического предвидения развития (форсайта). Результаты технологического предвидения позволят выделить достаточно узкие и реальные приоритеты, точки и направления прорыва, подотрасли и производства, способные в достаточно короткие сроки обеспечить устойчивое развитие отрасли.
Особая роль отводится машиностроительным предприятиям, относящимся или относившимся ранее к оборонному комплексу. На действующих оборонных предприятиях сохранен производственный, научно-технический и кадровый потенциал. В общем балансе реализации всей продукции, выпускаемой оборонными предприятиями, доля экспорта составляет 60 %.
Развитие машиностроительного комплекса создает предпосылки для становления малого бизнеса. В их число входят: сервис, ремонт, техническое обслуживание, модернизация, наладка, монтаж - демонтаж различных видов оборудования.
Приоритетные направления отрасли. На предстоящий период в качестве основных приоритетов в машиностроении должны рассматриваться: нефтегазовое, транспортное, сельскохозяйственное, горно-металлургическое и электронное и электротехническое машиностроение.
В других отраслях машиностроения к приоритетным могут быть отнесены отдельные проекты производства высокотехнологичной, технически современной продукции, конкурентоспособной на внутреннем и внешнем рынках, имеющей высокие гарантии сбыта (нестандартное и нестандартизированное оборудование для глубокой переработки и производства потребительских товаров и тогда далее).
В 2020 году прогнозируется рост объем товарной продукции отрасли по сравнению с 2009 годом в 3,5 раза (указаны в Приложении 36 к Прогнозной схеме).
Региональные аспекты перспективного развития отрасли. В связи с интенсивным развитием нефтегазовой отрасли на западе Казахстана в Актюбинской области получит развитие нефтяное машиностроение на базе АО "Актюбинский завод нефтяного оборудования" с освоением выпуска новых видов продукции, развитием сервисных услуг на базе мобильного стенда. АО "Актоберентген" на базе собственных технологических разработок наладит производство рентгеновских аппаратов нового поколения, продукции медицинского назначения.
В Западно-Казахстанской области АО "Западно-Казахстанская машиностроительная компания" реализует проект "Производство газокомпрессорного и газотурбинного оборудования" по освоению высокотехнологичного производства нефтегазового оборудования. Здесь целесообразно развитие кластера нефтегазового машиностроения с включением в него 8 заводов-производителей нефтегазового оборудования по республике.
В сфере судостроения АО "Уральский завод "Зенит"" располагая всеми производственными мощностями и имея соответствующий опыт, способен производить специальные морские суда и баржи водоизмещением до 500 тонн.
В перспективе в Павлодарской области будет налажен выпуск конкурентоспособной продукции в сельхозмашиностроение - производство деталей, узлов, запчастей к сельскохозяйственной технике, вспомогательных компонентов. В электротехническом машиностроении и приборостроении - производство кабельной продукции. В других сегментах машиностроения - производство грузоподъемного и торгового оборудования, грузовых вагонов, стрелочных переводов и обработки железнодорожных колес.
Развитие машиностроительной отрасли Акмолинской области в долгосрочной перспективе будет основываться на развитии автомобилестроения с локализации производства автомобильной техники; освоении новых производств по сборке башенных кранов, посевной техники, комбайнов и агрегатов для сельхозпредприятий, новых видов подшипников.
В Восточно-Казахстанской области имеются неограниченные резервы в создании новых видов продукции, при условии перехода металлургических производств на последующие переделы с одновременной кооперацией с предприятиями машиностроительной отрасли области и других регионов. Также имеются реальные возможности и условия для организации производства горно-шахтного оборудования, в том числе и сельскохозяйственного в кооперации с известными мировыми производителями аналогичной техники. В г. Семей планируется выпуск городских и междугородних автобусов малого класса. В г. Усть-Каменогорск планируется увеличить производство легковых автомобилей новых марок и моделей, проводится реконструкцию чугунно-литейного цеха под производство стального вагонного литья.
Включение машиностроительных предприятий Северо-Казахстанской области в кластер "Нефтегазовое машиностроение" Казахстана послужит дополнительным толчком к развитию машиностроительной отрасли региона.
Развитие машиностроения будетобеспечиваться освоением и расширением производства новых видов продукции: новые виды нефтегазового оборудования, в том числе спецтехники для нефтедобывающих предприятий, а также различных инструментов, комплектующих изделий и запасных частей для нефтегазового оборудования. Для железнодорожной отрасли предусмотрено расширение производства ранее освоенных, а также разработка новых видов оборудования и запасных частей.
АО "ПЗТМ" продолжит развитие производства бурового оборудования повышенной грузоподъемности с применением новых технологий, освоит новые виды продукции для нефтегазового комплекса.
АО "Мунаймаш" продолжит выпуск и освоение продукции для нефтегазовой промышленности. АО "Завод им. С.М. Кирова" в кооперации с ОАО "Ижевский радиозавод" (г. Ижевск) освоит новые виды высокотехнологической продукции для транспортной отрасли: комплексных локомотивных устройств безопасности с ежегодным увеличением собственного передела и радиостанции, приступит к производству оборудования для цифрового телевидения.
ПФ АО "Казнефтегазмаш" продолжит совместное с ОАО "Корвет" (г. Курган, РФ) производство оборудования для добычи и транспортировки нефти и газа с расширением ассортимента продукции.
АО "ЗИКСТО" освоит производство принципиально новой модели бункерного вагона-хоппера для перевозки цемента и перспективной тележки (трехэлементной, штампосварной) грузовых вагонов колеи 1520 мм.
В Костанайской области АО "Агромашхолдинг" проводит расширение и модернизацию торгово-сервисных центров по реализации и обслуживанию сельскохозяйственной техники.
Стратегическими направлениями развития отрасли машиностроения в Алматинской области являются:
реконструкция и модернизация существующих производств, а также ввод новых мощностей, в том числе с учетом выноса ряда машиностроительных мощностей г. Алматы на территорию области (АО АЗТМ);
реализация проектов по выпуску экспортоориентированной продукции на основе внедрения инновационных технологий, в т.ч. на базе АО АЗТМ, ТОО "Алаколь Плант", ТОО "Кайнар АКБ", ТОО "Кабельный завод", группы предприятий ТОО "АСПМК-519", АО "Азия - Электрик" и др.
Основными зонами размещения транснациональных производств в сфере машиностроения в перспективе станут крупные транспортные узлы на основных железнодорожных и автомобильных магистралях - Кульджинский тракт, Капшагайская трасса.
В Жамбылской области развитие получит производство машин и оборудования для нефтегазовой и транспортной отраслей, а также промышленности строительных материалов.
В Атырауской области ведется строительство завода по ремонту и сервисному обслуживанию газотурбинных установок и оборудования.
Южно-Казахстанская область - электротехническое оборудование, строительная техника (экскаваторы), машинное оборудование, запасные части, резина и сельскохозяйственная техника.
Меры поддержки отрасли. В целях организации конкурентоспособных и экспортоориентированных производств, направленных на обеспечение потребности внутреннего и внешнего рынков, а также внедрения инновационных проектов и создания высокотехнологичных производств в приоритетных подотраслях машиностроения, необходимо дальнейшее развитие следующих механизмов:
финансово-кредитная и инвестиционная поддержка развития машиностроительных предприятий Республики Казахстан;
научное, научно-техническое и технологическое обеспечение развития машиностроения;
инновационная поддержка развития машиностроительной отрасли;
развитие инфраструктуры машиностроения;
внедрение и развитие лизинга и франчайзинга;
формирование кластеров в отдельных подотраслях машиностроения;
развитие кооперационных связей предприятий машиностроения;
интеграция с соответствующими зарубежными производствами.
Направленная государственная поддержка предприятий и производств, способных обеспечить конкурентоспособность своей продукции и ее надежный и устойчивый сбыт на внутреннем и внешнем рынках, а также предприятий, выпускающих сырье и материалы для машиностроения, позволят создать к 2020 году все условия для достижения поставленной цели.

Нефтегазоперерабатывающая промышленность.
Роль отрасли. Промышленность нефтегазопереработки останется стратегически важной отраслью для обеспечения устойчивого развития экономики и повышению национально безопасности страны. Казахстан имеет ряд явных преимуществ, которые способны обеспечить успешное развитие нефтегазоперерабатывющих мощностей. Основные из них - достаточные ресурсы сырья - нефти и газа, технологическая модернизация и дооснащение существующих в стране НПЗ и ГПЗ.
Основные направления развития отрасли. В перспективе до 2020 года отрасль будет наращивать объемы производства нефтепродуктов и сжиженного газа за счет модернизируемых мощностей в нефтепереработке и модернизации и строительству мощностей по производству сжиженного газа.
Переработка нефти на нефтеперерабатывающих заводах
Объемы переработки нефти в стране к 2020 году возрастут в 1,5 раза по сравнению с 2009 годом, объемы производства бензина - 2,7 раза, керосина - 2,8 раза, газойлей - 1,6 раза. Производство топочного мазута снизится в 4,7 раза. К 2020 году доля АНПЗ в республиканском объеме переработки нефти прогнозируется на уровне 28,9 %, ПНХЗ - 39,5 %, ПКОП - 31,6 %. К 2020 году доля АНПЗ в республиканском объеме производства бензина по прогнозу будет составлять 21,6 %, ПНХЗ - 39,9 %, ПКОП - 38,5 %, керосина - 35,9 %; 18,4 %; 45,7 %, газойлей - 25,9 %; 44,4 %; 29,7 %, мазуту топочному - 24,6 %; 37,8 %; 37,6 % соответственно (указаны в Приложении 37 к Прогнозной схеме).
К 2020 году на АНПЗ прогнозируется увеличение объема переработки нефти 1,4 раза по сравнению с 2009 годом. Производства бензина возрастет в 2,9 раз, керосина - 7,8 раз, газойлей - 1,3 раз, производство мазута топочного снизятся в 9,5 раза. На объем переработанной нефти выход светлых нефтепродуктов - 62,6 %, темных - 3,0 %. К 2014 году на АНПЗ будет построен комплекс по глубокой переработке нефти, увеличивающий объемы производства светлых нефтепродуктов.
К 2020 году на ПНХЗ прогнозируется рост объемов переработки нефти в 1,9 раза по сравнению с 2009 годом. Производство бензина увеличатся в 2,3 раза, керосина - в 2,6 раза, газойлей - в 2,1 раза. Производство мазута топочного снизятся в 3,1 раза. В объеме переработанной нефти выход светлых нефтепродуктов - 74,9 %, темных - 3,4 %. В течение пяти лет завод введет в эксплуатацию установки по производству водорода мощностью 20 тыс. куб. м в час, по выпуску пропилена и по изомеризации. Благодаря установки изомеризации производимые нефтепродукты будут соответствовать международным стандартам. В результате модернизации ПНХЗ мощность составит 7,5 млн. тонн нефти в год. Глубина переработки нефти на заводе при полной загрузке может составить 87 %. Здесь будет выпускаться более 40 % республиканского объема производства светлых нефтепродуктов.
К 2020 году на ПКОП прогнозируется увеличение объема переработки нефти в 1,4 раза к уровню 2009 года. Произойдет увеличение производства бензина в 3 раза, керосина - в 1,9 раза, газойлей - в 1,3 раза. Производство мазута топочного снизятся в 2,5 раза. На объем переработанной нефти выход светлых нефтепродуктов по прогнозу составит 81,8 %, темных - 4,2 %, прогнозная глубина переработки нефти - 88,9 %. ПКОП планирует провести коренную модернизацию существующего производства и построить новые технологические установки, что позволит увеличить выпуск светлых нефтепродуктов с улучшением качества вырабатываемой продукции до требований ЕВРО-3, прекратить производство низкооктанового бензина марки АИ-80 и выпуск малоценных продуктов (вакуумного газойля и мазута), освоить производство новых продуктов, в том числе полипропилена и элементной серы и снизить объемы вредных стоков.
Переработка газа на газоперерабатывающих заводах.
Дальнейшее развитие газовой отрасли связано с развитием газоперерабатывающих мощностей на фоне все более возрастающих промышленных объҰмов попутно добываемого газа. При этом решается двуединая задача - максимальное получение экономических выгод за счет увеличения объемов выработки товарного сухого газа и снижение нагрузки на окружающую среду за счет более полной утилизации газа. В этих целях предусматривается реализация проектов по строительству новых и расширению существующих газоперерабатывающих заводов, а также установок по комплексной подготовке добываемого газа на месторождениях с целью подачи товарного сухого газа в магистральные газопроводы.
К 2020 году переработка газа прогнозируется в объеме 55,0 млрд.куб.м в год или 2,9 раза больше чем в 2009 году, выработка сжиженного газа - 6,5 млн. тонн в год.
Расширение Жанажолского газоперерабатывающего завода.
С завершением строительства 3-й очереди в 2010 году мощность завода обеспечит переработку 5,19 млрд. куб. м. газа. Появится возможность выпуска новых видов товаров глубокой переработки - сжиженного газа (474 тыс.тонн), гранулированной серы (182 тыс.тонн), 1 млн.тонн газоконденсата и 221 тыс.тонн легкой нефти. За счет 3-го ЖГПЗ будут решены задачи по полной переработке и утилизации попутного газа, снижению вредных выбросов и улучшению экологии в районах нефтедобычи, повышению качества продукции, обеспечению потребности промышленности и населения Актюбинской области дешевым газом, выходом продукции на мировой рынок.
Проекты по сжижению природного газа. Наиболее перспективным является предложенный АО "КаzTransGas LNG" проект увеличения производства сжиженного природного газа в Актюбинской области по новой технология разделения газа по фракциям с применением "Эффекта Ранка-Хилша". Реализация проекта позволит довести качество жанажолского газа до требований стандартов с получением его в объеме до 3,4 млрд. куб.м в год и дополнительной выработкой до 56 тыс.тонн сжиженного газа, снизить остаточное количество сернистых соединений в газе.
Расширение мощностей Тенгизского ГПЗ. До 2020 года СП "Тенгизшевройл" доведет добычу попутного газа до 22,9 млрд.куб.м. Строительство Кашаганского ГПЗ. "Аджип ККО", ведущий освоение месторождения Кашаган на Каспийском шельфе, планирует с 2014 года начать добычу углеводородов. К 2020 году предусматривается ежегодно перерабатывать на Кашаганском ГПЗ попутного газа до 13 млрд. куб.м и вырабатывать 2100 тыс. тонн сжиженного газа.
Строительство новых установок по переработке газа. В связи с проводимой интенсивной разработкой малых и средних нефтегазоконденсатных месторождений предполагается строительство установок по комплексной подготовке добываемого попутного газа на АО "СП Жаикмунай", Теплово-Токаревском месторождении в Западно-Казахстанской области, АО "Тургай Петролеум" (Кызылординсая область) и др. К 2020 году проектная мощность УКПГ по переработке попутного газа возрастет по сравнению с 2009 годом в 3,2 раза и выработке сжиженного газ - в 5,4 раза. Это позволит предотвратить сжигание газа на факелах до 3 млрд. куб.м в год.
Региональные аспекты развития отрасли.
Нефтепереработка. Территориально размещение мощностей нефтепеработки до 2020 года останется неизменным по сравнению с текущей локализацией. Основные мощности будут сосредоточены в Атырауской, Павлодарской и Южно-Казахстанской областях.

Газопереработка.
На ближайший 10 - летний период основные газоперерабатывающие мощности страны будут сосредоточены в газоносных регионах Казахстана - Актюбинской, Атырауской, Мангистауской областях. На долю этих областей будет приходится более 93 % всей производимой отраслью продукции.

Производство строительных материалов.
Роль отрасли. Ключевая роль отрасли сохранится на перспективу. В связи с реализацией крупных проектов в прогнозный период строительную отрасль ожидает увеличение темпов роста подрядных работ, количественное и качественное расширение спроса на строительные материалы.
В этой связи, в отрасли будет осуществлена модернизация действующих и строительство новых производств, направленных на обеспечение внутреннего спроса и расширение экспортных возможностей.
Приоритетные направления отрасли. Развитие цементной отрасли будет осуществляться по следующим взаимодополняющим направлениям: перевод действующих производств цемента с "мокрого" на "сухой способ", использование при строительстве новых цементных заводов передовых энергосберегающих высокопроизводительных технологий, создание сети терминалов в отдаленных от месторасположения цементных заводов районах республики. К 2020 году объемы спроса на цемент составят 12,5 млн.тонн, производство - 9,5 млн тонн. Перспективным направлением интенсификации цементной отрасли является организация сети клинкерно-цементных терминалов.
В керамической промышленности необходимо налаживать производство керамических стеновых материалов (кирпич, блоки, плитка). Для решения проблемы необеспеченности отрасли местным сырьем (глинами, плавнями, красителями и покрытиями) необходимо оказание государственной поддержки организации производства обогащенных глин, обогащенного полевошпатового концентрата, красителей и глазурей. Минерально-сырьевая база керамической промышленности представлена 29 месторождениями бетонитовых глин (запасы превышают 1 млрд.тонн).
Региональные аспекты перспективного развития отрасли. В ближайшей перспективе будет налажено производство цемента по "сухому способу" в ВКО и Карагандинской области. К 2014 году выпуск цемента будет доведен до 13,5 млн. тонн в год на 4 действующих и 4 новых предприятиях (Акмолинской, ВКО, Жамбылской, Карагандинской, ЮКО областях). Целесообразна организация клинкерно-цементных терминалов в Мангистауской, Актобинской, ЗКО, Павлодарской и Алматинской областях общей мощностью 2,1 млн. тонн.
В 2010-2011 годы планируется завершение строительства 2-х заводов по выпуску керамического кирпича в Акмолинской области, 2-х заводов по производству керамических изделий - в Актюбинской области.
Намечается ввод 3-ей очереди завода по производству стеклопластиковых труб в Актюбинской области и цеха по производству полиэтиленовых труб в Восточно-Казахстанской области.
До 2020 года целесообразна организация следующих производств: листового стекла в Кызылординской и Актюбинской областях, санфаянса, напольных покрытий, пластиков, фасадных материалов, внутренней облицовки, лакокрасочных материалов и других.
Потребность в кадрах по 10 наиболее востребованным строительным специальностям будет удовлетворена за счет подготовки специалистов в ВУЗах и 139 учебных заведениях ТиПО. Будут открыты новые специальности для строительной индустрии в учебных заведениях Жамбылской, Восточно-Казахстанской, Карагандинской областей.

Таблица 12. Прогнозные объемы производства основных видов строительных материалов в Республике Казахстан до 2020 года

наименование	2008 факт	2009 оценка	прогноз
			2010	2011	2012	2013	2014	2015	2020
Цемент, млн. т	5,8	5,7	7,97	9,35	10,7	12,1	13,5	13,2	17,8
Железобетонные конструкции, тыс. т	2713	3636,3	3010,0	3599,8	4189,5	4779,3	5369,0	5287,9	6923,4
Теплоизоля- ционные плиты, тыс. м3	208,3	286,2	400,0	727,5	1055,0	1382,5	1710,0	2462,5	3645,5
Керамическая продукция, тыс. м2	473,0	135,0	5300,0	7556,5	9813,0	12069	14326	16194	27199
Лакокрасочная продукция, тыс. т	-	20,7	25,0	31,2	37,5	43,7	50,0	59,5	96,7

Химическая и нефтехимическая промышленность.
Роль отрасли. Несмотря на существующую незначительную роль отрасли в экономике страны, в перспективе химическая и нефтехимическая промышленность должна войти в перечень базовых отраслей экономики, в связи с тем, что она играет важную роль в повышении научно-технического уровня всех отраслей экономики, так как производит новые виды материалов; позволяет утилизировать отходы многих производств, способствует интенсификации сельского хозяйства. Именно поэтому химическая промышленность должна развиваться опережающими темпами. Она должна оказывать существенное влияние на формирование прогрессивной рыночной структуры производства и потребления в других секторах экономики народного хозяйства страны.
Объемы производства химической продукции к 2014 году увеличатся в 2 раза по сравнению с 2009 годом, к 2020 году - 2,44 раза (таблица 13).

Таблица 13. Объемы производства продукции в химической промышленности Республики Казахстан

млрд. тенге

	2008 факт	2009 факт	2010 оценка	Прогноз
				2011	2012	2013	2014	2015	2020
Химическая промышленность	110,6	85,5	101,8	118,7	135,7	152,7	205,6	282,0	364,3
в том числе продукция:
Химическая	110,3	85,5	101,4	118,4	135,3	152,2	169,1	186,0	208,4

Для удовлетворения внутренних потребностей в продукции отечественной химической промышленности в 2010-2014 годы будет построен сернокислотный завод мощностью 180,0 тыс. тонн в год серной кислоты в Акмолинской области (г. Степногорск) и организовано производство хлора и каустической соды мембранным способом в Павлодарской области (г. Павлодар) с годовым объемом выработки каустической соды 30,0 тыс. тонн, хлора жидкого - 27,0 тыс. тонн, соляной кислоты - 44,0 тыс.тонн, гипохлорида натрия - 7,0 тыс. тонн. Будут реализованы проекты строительства горнообогатительной фабрики и сернокислотного цеха в Акмолинской, Кызылординской, Жамбылской областях; завода по производству минеральных удобрений в Южно-Казахстанской области.
В 2009 году ТОО "Kazakhstan Petrochemical Industries" (KPI) начало переход к стадии непосредственной реализации проекта по строительству интегрированного газохимического комплекса мощностью 1,3 млн. тонн в год. В качестве сырья для комплекса будет использоваться газ Тенгизского месторождения в объеме 7 млрд. куб.м в год. На месте строительства создана СЭЗ "Национальный индустриальный нефтехимический технопарк".
На рассматриваемый период можно ожидать следующие основные результаты:
ввод в эксплуатацию нефтехимических производств мирового уровня по глубокой переработке казахстанского углеводородного сырья и выпуску базовой и с высокой добавленной стоимостью нефтехимической продукции;
строительство современной инфраструктуры для обеспечения деятельности нефтехимических производств;
насыщение отечественного рынка (после 2014 года) и экспортные поставки конкурентоспособной нефтехимической продукции, в том числе. полиэтилена, полипропилена и изделий из них, а также другой нефтехимической продукции с высокой добавленной стоимостью промышленного и потребительского назначения.
Региональные аспекты развития отрасли. Перспективное размещение отраслей химической промышленности страны находится под влиянием факторов, среди которых наибольшую роль играют сырьевой, энергетический, водный, потребительский, трудовой, экологический, инфраструктурный.
Производство минеральных удобрений.
В производстве минеральных удобрений ведущее место занимает азотная промышленность. Главным исходным сырьем для производства азотных удобрений являются природный газ. В этой связи производство азотных удобрений будет сконцентрировано в Западном Казахстане, в Мангистауской области.
Производство минеральных фосфорных удобрений будет сконцентрировано на юге страны - в Южно-Казахстанской и Жамбылской областях (используя запасы фосфоритов, локализованные в этих областях).
Производство серной кислоты
Особенность производства является малая транспортабельность готовой продукции определяет ориентацию производства серной кислоты на потребителя. В этой связи производство серной кислоты сконцентрируется вблизи основных потребителей (металлургия, добыча урана) - в Акмолинской, Карагандинской, Восточно-Казахстанской областях.
Производство каустической соды. Определяющие факторы размещения производств каустической соды - сырьевой и энергетический. В этой связи производство каустической соды будет развиваться в энергоизбыточной Павлодарской области, на основе богатейших запасов месторождений соли.
Производство калийных удобрений.
Ведущим фактором размещения является сырьевой. В этой связи перспективным размещением производства калийных удобрений является Актюбинская область - на базе месторождений калийных солей.
Продукция высоких переделов нефти и газа. Приоритетом для развития данной подотрасли нефтехимической промышленности является близость к источнику сырья - нефти и газу. Производство дорожных битумов, пластических масс, ароматических углеводородов, полиэтилена, полипропилена будет сконцентрировано в нефтегазоносном регионе страны - Мангистауской и Атырауской областях.

Фармацевтическая промышленность.
Роль отрасли. Роль отрасли в обеспечении внутреннего рынка лекарственными препаратами отечественного производства в перспективе будет возрастать. Реализация инвестиционных проектов позволит решить задачу расширения отечественного производства до 600 наименований (из 1200), что позволит обеспечить 50 % покрытия ассортимента лекарств в натуральном выражении. Будут созданы 575 новых рабочих мест. Объем производства фармацевтической продукции к 2020 году по сравнению с 2009 годом вырастет в 3,8 раза (таблица 14).

Таблица 14. Прогнозные объемы производства в фармацевтической промышленности Республики Казахстан

млн. тенге

Показатели	2009 факт	2010 оценка	Прогноз
			2011	2012	2013	2014	2015	2020
Объем производства фармацевтической продукции	14904	13000	14000	25000	30000	36000	38000	48000

Приоритетные направления отрасли. В перспективе приоритетными направлениями фармацевтической индустрии страны будут производство: биотехнологических препаратов, медикаментов из эндокринно-ферментного и специального сырья животного происхождения, субстанций и готовых лекарственных препаратов из растительного сырья, субстанций и лекарственных препаратов из неорганического и минерального сырья.
На предприятиях по производству биотехнологических препаратов предполагается выпускать бифидумбактерин, колибактерин, лактобактерин, бификол, профезим, иммозимаз и др. Производство субстанций и готовых лекарственных препаратов из растительного сырья обеспечит увеличение номенклатуры лекарственных препаратов в 2-3 раза и позволит не только резко сократить их импорт, но и перейти от экспорта сырья и субстанций к экспорту готовых медикаментов.
Наличие в Казахстане месторождений соли и различного минерального сырья (циалита, бишофита, гипса, мела, смектита и др.) и предприятий по их переработке позволяет успешно развивать производство субстанций и лекарственных препаратов из неорганического и минерального сырья.
Региональные аспекты перспективного развития отрасли. Для реализации вышеперечисленных направлений предполагается осуществление ряда инвестиционных проектов.
В рамках проекта "Строительство фармацевтической фабрики в г. Астана" будут введены новые мощности, соответствующие международному стандарту GMP (Good Manufacturing Practice). Производственная мощность будет составлять 500 млн. табл./год (таблетки, капсулы, драже), ассортимент лекарственных средств - 45 наименований. Организация подобного производства (плюс проект расширения производства в г. Шымкент) позволит занять более 20 % фармацевтического рынка Казахстана и более 77 % доли местного производства к 2016 году. Внедрение стандарта GMP позволит АО "Химфарм" поставлять продукцию в страны ближнего зарубежья и реализовывать производственные заказы международных компаний, ориентированных на регион Центральной Азии.
ТОО "Фармацевтическая компания "Ромат" будет реализовано 3 проекта по производству фармацевтической и медицинской продукции:
проект реконструкции завода медицинских препаратов (г. Семей) предусматривает выпуск вакцин, сывороток, антибиотиков, ферментативных препаратов, инфузионных растворов, галенофасовочных и гематогена.;
строительство нового фармацевтического завода в г. Павлодар по выпуску химических субстанций по международным стандартам. Объем выпуска продукции составит 100 млн. долларов США;
модернизация медицинского завода в г. Павлодар. Организовано производство саморазрушающихся и самоблокирующихся шприцов.
В Илийском районе Алматинской области ТОО "Global New Life" ведется работа по реализации проекта строительства завода по стандартам GMP мощностью 1,5 млрд. таблеток и капсул в год, а также в г. Капшагай ТОО "Парентерал Драгз Казахстан" - строительство завода по производству инфузионных растворов и других лекарственных средств.
В Мангистауской области ТОО "Медикал Фарм "Ча-Кур" в 2010 году планирует запустить фармацевтический комплекс по выпуску жидких лекарственных форм и изделий медицинского назначения.
АО "Нобел Алматинская Фармацевтическая Фабрика" планирует расширение и модернизацию производства по выпуску твердых лекарственных средств в г. Алматы.

Легкая промышленность.
Роль отрасли. Экономическая и особенно социальная значимость легкой промышленности в перспективе сохранится. Необходимо обеспечить диверсификацию и повышение конкурентоспособности продукции отрасли в долгосрочном периоде с усилением ее социальной эффективности, удовлетворить потребности внутреннего рынка в продукции легкой промышленности за счет переработки сырья, производства продукции с высокой добавленной стоимостью и с перспективой еҰ выхода на внешние рынки. Учитывая, что легкая промышленность технологически наиболее связана с аграрным сектором, ее развитие будет в значительной мере способствовать восстановлению и развитию важнейших направлений сельскохозяйственного производства.
Приоритетные направления отрасли. Основными направлениями развития отрасли являются производства по переработке местного сырья (хлопок, шерсть, кожа) в текстильной, швейной, кожевенной и обувной промышленности.
К 2020 году планируется увеличить объемы производства отечественных промышленных предприятий, что в свою очередь повлечет удовлетворение потребности внутреннего рынка в продукции легкой промышленности за счет переработки сырья, производства продукции с высокой добавленной стоимость. В разрезе областей прогнозные объемы производства продукции отрасли представлены в Приложении 38 к Прогнозной схеме.
В текстильной и швейной промышленности:
довести выпуск шерсти (овечьей) мытой до 13500 тонн, увеличить производство пряжи шерстяной и трикотажного полотна до 4298,0 тонн, производство ткани шерстяной до 5,0 тыс. погонных метров;
довести выпуск пряжи хлопчатобумажной и трикотажного полотна до 63,9 тыс. тонн, тканей ворсовых и махровых до 197500 тыс. кв. м.
довести производство швейных изделий до 7500 тыс. шт., одежды верхней трикотажной до 7500 тыс.шт., одежды специального назначения до 500 тыс.шт., чулочно-носочных изделий до 5 млн. пар, готовых текстильных изделий до 13,7 млн.шт., ковров и изделий ковровых до 536,0 тыс. кв.м.
В производстве кожи и изделий из кожи:
довести выпуск кожи из шкур до 11,6 тыс.тонн, обуви с верхом из кожи до 2012,0 тыс. пар.
Региональные аспекты перспективного развития отрасли. В перспективе в целях развития отрасли будут осуществлены следующие проекты:
в Восточно-Казахстанской области - реконструкция и модернизация кожевенного производства на ТОО "Семипалатинский кожевенно-меховой комбинат";
в Южно-Казахстанской области - организация современного текстильного производства на территории СЭЗ "Оңтүстік" (АО "Ютекс-KZ"), выпуск гигроскопической ваты и целлюлозы (ТОО "Хлопкопром-Целлюлоза"), организация производства по выпуску гребенной и кардной хлопчатобумажной пряжи (ТОО "Oxy Textile").
Кроме того, планируются к рассмотрению и реализации следующие проекты в Алматинской области - создание предпринимательской сети (кластер) для организации полного технологического цикла по переработке шерсти (ТОО Фабрика "Куат"); в Южно-Казахстанской области (г. Шымкент) - производство пряжи и выпуск готовой продукции.

Агропромышленный комплекс.
Перспективы отрасли. Основными перспективными направлениями развития отрасли растениеводства до 2020 года определены форсированная аграрно-индустриальная диверсификация отрасли, внедрение в производство современных влагоресурсосберегающих технологий, широкая химизации отрасли, вовлечение в оборот новых и ныне неиспользуемых земель.
Для обеспечения гарантированного сбыта производимой растениеводческой продукции и расширения присутствия отечественных экспортеров зерна на зарубежных рынках, продолжится реализация проектов по развитию транспортной логистики для экспорта зерна.
В животноводстве основной упор направлен на увеличение объемов производства в сельскохозяйственных формированиях посредством перевода отрасли на промышленную основу, развития племенной базы, повышения генетического потенциала скота посредством и осуществления крупномасштабной селекции на научной основе.
Предполагается завершить процесс гармонизации отечественных ветеринарно-санитарных правил, а также принципов обеспечения здоровья животных с международными нормами. Кроме того, предстоит создать надежную систему контроля за безопасностью пищевых продуктов.
Стратегия в сфере переработки сельскохозяйственной продукции будет направлена на техническое и технологическое перевооружение производства, переход на международные стандарты качества, интеграцию товаропроизводителей с переработчиками и формирование пищевых кластеров и на этой основе дальнейшее повышение конкурентоспособности выпускаемой продукции.
Предстоит создание стабильных рынков сбыта продуктов переработки внутри страны путем реализации специальных программ, формирования транспортно-логистической товаропроводящей системы.
Кроме вышеуказанных мер предстоит определенная работа по адаптации внутреннего рынка к условиям Таможенного союза. В основном это касается вопросов обеспечения безопасности пищевой продукции, а именно разработки технических регламентов и жесткого контроля за их соблюдением.
Предусматривается дальнейшее развитие рыбного хозяйства путем долгосрочного закрепления рыбохозяйственных водоемов и участков за пользователями, что позволяет планомерно вести работу по вовлечению собственных средств и инвестиций на развитие рыбного хозяйства на закрепленных водоемах и участках.
В долгосрочном периоде планируется провести работы по дальнейшему воспроизводству рыбных ресурсов, проведению государственного учета рыбных ресурсов, комплексных морских исследований по оценке состояния биологических ресурсов КСКМ, мелиоративных и других работ.
Принимая во внимание присутствие определенной специализации регионов, а также отсутствие четкой концентрации имеющихся ресурсов и средств производства на развитии приоритетных направлений отраслей АПК, присущих конкретному региону предусмотрена разработка региональных агрокомплексов, предусматривающих интеграцию предприятий переработки, сельхозтоваропроизводителей, инфраструктуры, науки и кадров.
Предусматривается реализация мастер-планов на перспективный период по приоритетным секторам. Мастер-планы позволят определить четкие ориентиры по необходимым видам продукции и их объемам производства, в соответствии с потребностью населения и внешними рынками сбыта. Они будут служить своеобразной дорожной картой предпринимателям при реализации инвестиционных проектов.
Успешная реализация указанных мероприятий, а также налаженное взаимодействие производств агрокомплексов позволит поднять агропромышленный комплекс на качественный новый уровень развития, укрепить стабильность внутреннего продовольственного рынка и усилить экспортную ориентацию отрасли, что в конечном итоге благоприятно скажется на благосостоянии сельского населения каждого региона.
Прогнозные объемы производства продукции отраслей АПК до 2020 года представлены в Приложении 39-41 к Прогнозной схеме.

Космическая отрасль.
Роль отрасли. В соответствии с основными стратегическими и программными документами страны поставлена задача формирования новой полноценной космической отрасли, удовлетворяющей потребностям экономики и общества.
Доля продукции и услуг космической деятельности в структуре ВВП Казахстана может возрасти с 0,2 % в 2005 году до 0,7 % в 2020 году.
Общий оборот космической деятельности в республике к 2014 году составит около 150 млн. долларов, к 2017 году - около 480 млн. долларов, к 2020 году - около 900 млн. долларов. Одновременно будут созданы высокотехнологичные предприятия в области космической деятельности, в частности к 2020 году предполагается создание 30 предприятий.
Увеличение экспортного потенциала от продаж продукции и услуг космической деятельности составит около 350-400 млн. долларов в год или всего около 2-2,4 млрд. долларов до 2020 года, в том числе от:
оказания услуг по запуску зарубежных космических аппаратов - 160-180 млн. долларов в год;
продажи космических аппаратов и различных элементов космической техники - 120-130 млн. долларов в год;
продажи данных дистанционного зондирования Земли - 50-60 млн. долларов в год.
Общий экономический эффект от реализации космических проектов может достигать до 1 млрд. долларов в год.
В частности, будут сокращены расходы на аренду спутниковых каналов связи у международных операторов в 1,5-2 раза за счет использования национальной системы связи "KazSat". Общий экономический эффект до 2020 года при этом составит от 100 до 120 млн. долларов.
Создание системы высокоточной спутниковой навигации позволит обеспечить:
увеличение эффективности работы транспортных средств за счет оптимизации маршрутов движения на сумму около 2,3 млн. долларов США экономии в год или 16,1 млн. долларов США до 2020 года;
увеличение эффективности работы государственных органов и частного сектора в результате более эффективного контроля и управления городским транспортом на сумму около 9,4 млн. долларов в год или 65 млн. долларов до 2020 года;
снижение потерь государства от браконьерской деятельности на море посредством использования систем позиционирования для слежения за судами на сумму 55 млн. долларов до 2020 года.
Создание и использование космической системы прогнозирования и оценки минерально-сырьевых ресурсов позволит увеличить точность прогнозирования и оценки запасов месторождений и предотвратить потери государства при заключении контрактов с недропользователями.
Развитие национальной системы космического мониторинга позволит сократить ущерб от чрезвычайных ситуаций техногенного и природного характера на сумму свыше 6-10 млн. долларов в год, или на 60-100 млн. долларов до 2020 года.
Создание космической системы ДЗЗ позволит отказаться от покупки у зарубежных компаний космических снимков для создания земельного кадастра и кадастра объектов недвижимости на сумму 150 млн. долларов.
Будет повышена эффективность мониторинга и контроля нефтегазовой отрасли за счет внедрения системы космического мониторинга нефтегазовых месторождений на сумму около 8 млн. долларов в год или всего около 100 млн. долларов до 2020 года.
Общее количество специалистов, работающих в различных областях, связанных с применением космических систем и технологий в различных отраслях экономики, науки, в области обеспечения безопасности населения, укрепления национальной безопасности и обороны, к 2020 году предположительно может составить около 80 тыс. человек.
Приоритетные направления отрасли:
создание космической системы научно-технологического назначения;
создание проектно-конструкторской и технологической базы производства космических аппаратов, что предусматривает строительство объектов наземной инфраструктуры СбИК КА, СКТБ КТ, а также обоснование экономической целесообразности создания Национальной лаборатории космических технологий, учебного центра по повышению квалификации специалистов предприятий по производству комплектующих для космических аппаратов, музея космонавтики и объектов социальной инфраструктуры;
создание системы наземно-космического геодинамического и геофизического мониторинга земной коры на территории Казахстана, а также системы прогнозирования месторождений полезных ископаемых;
создание казахстанской многоуровневой системы мониторинга и прогноза космической погоды;
развитие Национальной системы космического мониторинга (НСКМ), что предусматривает развитие базовой инфраструктуры НСКМ; создание тематических (отраслевых) подсистем НСКМ;
создание наземной инфраструктуры Системы высокоспутниковой навигации (СВСН) Республики Казахстан;
подготовка, стажировка и повышение квалификации инженерно-технических и научных кадров в сфере космической деятельности в соответствующих учебных заведениях и научных центрах ближнего и дальнего зарубежья;
создание договорно-правовой и нормативной правовой базы космической отрасли.
Региональные аспекты перспективного развития отрасли. Будет развит научно-технический, производственный и коммерческий потенциал комплекса "Байконур" и на его основе сформирован космический кластер с предполагаемым годовым оборотом около 900 млн. долларов США.
Одним из важнейших результатов реализации космических программ станет создание в г. Астана высокотехнологичных предприятий, производящих продукцию с высокой добавленной стоимостью, создание около 8000 дополнительных рабочих мест для инженерно-технических работников и рабочих высшей квалификации в наиболее технологичных областях космической деятельности.
Результаты. При успешной реализации космических проектов будут:
к 2014 году - освоены технологии заказа космических технологий (КТ), осуществлены трансферт космических технологий и обучение специалистов по вопросам создания и эксплуатации КТ;
к 2017 году - освоены технологии производства КТ на отечественных предприятиях и их эксплуатации;
к 2020 году - достигнут мировой уровень качества произведенных КА, РКТ и услуг, Казахстан займет свою нишу на мировом рынке космических услуг.

Туристская отрасль.
Роль отрасли. От реализации предлагаемых проектов государство получит прямые и косвенные выгоды.
К прямым выгодам от реализации проекта относится:
содействие росту экспортного потенциала страны в рамках увеличения объема туристских услуг по внутреннему на 800 тыс. человек и въездному туризму дополнительно до 2 млн. человек;
создание новых дополнительных рабочих мест в обслуживающей и сопутствующей туризму сферах до 100 тыс. мест;
увеличение объема дохода от туристской деятельности на 12 %.
К косвенным выгодам относится развитие сопутствующих отраслей туризму, таких как малое предпринимательство в перерабатывающей отрасли в связи с развитием сувенирного производства и ремесленничества, а также развитие сети придорожной инфраструктуры и др.
В областях, через которые проходит транспортный коридор "Западная Европа - Западный Китай", проживает в общей сложности 4,6 млн. человек. Большинство из указанного числа жителей смогут улучшить свое качество жизни через участие в реализации предлагаемых проектов по созданию туристских центров и объектов придорожной инфраструктуры.
Для обеспечения качественного обслуживания предлагается построить вдоль автомагистрали 75 объектов придорожной инфраструктуры, соответствующих нижеуказанным категориям:
8 туристских комплексов категории "А" каждые 600 км;
8 туристских придорожных комплексов категории "В" каждые 200 км;
24 пункта кратковременного обслуживания категории "С" каждые 80 км;
35 станций технического обслуживания категории "Д" каждые 40 км.
Основным связующим звеном будут туристские центры и комплексы, планируемые вблизи высокоскоростной автомагистрали, а пассажиропоток обеспечит интеграцию всех объектов придорожной инфраструктуры и станет базовой составляющей национального туристского кластера Казахстана.
При должной реализации планируемых проектов, они будут иметь как прямые, так и косвенные преимущества в части государственной экономики, обеспечения занятости и социального благосостояния. Ожидается, что преимущества данных проектов будут включать в себя:
вклад от прибыльной индустрии туризма в существующий и ожидаемый доход страны от зарубежных источников, в том числе доход в бюджет регионов и областей,
развитие регионального отечественного туризма, а также создание международного туризма,
повышение уровня региональной экономики, усиление экономической деятельности непосредственно в районах туристических пунктов и в сопутствующих районах,
создание дополнительных рабочих мест в индустрии туризма и в связанных с ним сферах досуга, развлечения и индустрии обслуживания, создание занятости для местного населения регионов,
создание возможностей для малого и среднего бизнеса в сфере индустрии туризма и вспомогательных служб, восстановление заброшенной социальной инфраструктуры для поддержки новой экономической деятельности.
Приоритетные направления отрасли. Основной целью туристкой деятельности на ближайшие 5 лет станет повышение конкурентоспособности индустрии туризма и привлекательности Казахстана как туристского направления. Планируется, что к 2015 году увеличение совокупного дохода организаций, предоставляющих услуги в сфере туристской деятельности, будет не менее чем на 12 % по сравнению с 2008 годом (таблица 15).

Таблица 15. Прогнозные показатели развития туристской отрасли до 2020 года

Целевой индикатор:	%	2009	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2020
Увеличение совокупного дохода организаций, предоставляющих услуги в сфере туристской деятельности, в 2020 году не менее, чем на 30 % от уровня 2008 года.
		2,5	3,3	4,7	7,5	9,5	12,0	14,5	30,0
	млн. тенге	82,9	68,0	69,0	70,4	71,5	74,0	75,5	85,4

Региональные аспекты перспективного развития отрасли. Туристская деятельность будет формироваться вблизи основных рекреационных зон, культурно-исторических и деловых центров республики с развитой транспортно-коммуникационной инфраструктурой.
Крупными проектами в отрасли туризма являются - Комплексное развитие горнолыжного курорта Шымбулак (г. Алматы), Строительство туристско-развлекательного комплекса "Бурабай" (Акмолинская область). К перспективным проектам относятся Строительство международного туристского центра "Жана-Иле" в Алматинской области и Строительство международного курорта "Кендерли" в Мангистауской области.

Таблица 16. Количество рабочих мест по проектам

проект	период реализации	количество занятых 2007-2015 гг.	количество занятых 2015-2020 гг.
Туристский центр "Жана иле"	2011-2020	1 000 – 1 500	20 000
Развитие курорта "Бурабай"	2009-2021	-	3 000
Развитие курорта "Кендерли"	2007-2015	15 000	-
Медеу-Шымбулак	2007-2011	500	500
Итого		~17 000	~23 500

ВИЭ, атомная отрасль
Использование потенциала энергии ветра. Одним из наиболее перспективных и динамично развивающихся видов возобновляемых источников энергии является ветроэнергетика.
К предполагаемым районам размещения ветроэлектростанций относятся г. Астана, Акмолинская область, Джунгарские ворота и Шелекский коридор - Алматинской области. Предполагаемая мощность вырабатываемой электрической энергии на первом этапе может составить 50-100 МВт.
К 2015 году предполагается строительство ветроустановок установленной мощностью 125 МВт с выработкой электрической энергии 400 млн. кВтч.
В баланс электроэнергии ЕЭС Казахстана малые ГЭС и ВЭС занимают всего 100 млн. кВтч в год на уровне 2015 года и 300 кВтч в год на уровне 2020 года.
Стоимость электроэнергии от ВЭС с учетом возврата инвестиций может составлять порядка 8-12 тг/кВтч и в результате повышения тарифов на электроэнергию оказывается конкурентной на рынке электроэнергии. Поэтому, для привлечения инвестиций в развитие ветроэнергетики, как и других видов ВИЭ, необходимо принятие соответствующего законодательства с мерами по экономическому стимулированию использования ВИЭ.
По доступности и возможности реализации наибольшее преимущество имеют районы Джунгарских ворот в Южном Казахстане, Мугоджарские горы и Мангистау в Западном Казахстане. Близость существующих линий электропередачи, хорошая корреляция сезона ветров с потребностью в электроэнергии, а также местный рынок спроса на электроэнергию делают привлекательным использование энергии ветра в этих районах.
Актуальной задачей при развитии ветровой энергетики является массовое производство ветровых двигателей и комплектующих ВЭС. В обозримой перспективе произойдет значительное снижение удельных капиталовложений в строительство ВЭС в мире. Отечественное производство модулей ВЭС полной заводской готовности позволило бы значительно снизить капиталовложения и как следствие стоимость производства электроэнергии на ВЭС. На существующем в Караганде заводе по производству ветровых двигателей возможно создание головного предприятия по производству и сервисному обслуживанию ВЭУ.
Энергия солнца. Гелиосистемы. Потенциал солнечной энергии в южных районах страны достигает 2500 - 3000 солнечных часов в год. Суммарная (прямая и рассеянная) солнечная радиация на горизонтальную поверхность при безоблачном небе за год находится в пределах 2000-1600 кВтч/ кв.м.
Солнечная энергия может применяться в Казахстане повсеместно: в Алматинской, Жамбылской, Кызылординской, Атырауской, Мангистауской и Южно-Казахстанской областях для отопления и горячего водоснабжения, для остальных областей солнечную энергию наиболее целесообразно применять для горячего водоснабжения в неотопительный период.
Оборудование мощности до 10 кВт может использоваться преимущественно частными домовладельцами в малых городах или сельской местности, а также индивидуальными предпринимателями с самым небольшим бизнесом.
Атомная отрасль. Приоритетными направлениями развития атомной отрасли до 2020 года являются:
дальнейшее развитие атомной промышленности;
создание атомной энергетики.
При этом перед отраслью стоят следующие задачи и механизмы ее реализации:
1. Развитие атомной промышленности
1.1. Разведка и добыча урана:
1.2. Создание вертикально-интегрированного комплекса ядерного топливного цикла:
внедрение перспективных промышленных технологий ядерно- топливного цикла (ЯТЦ);
организация новых производств, в том числе производство материалов ядерной техники, топливных таблеток из перспективных видов топлива, твэлов и тепловыделяющих сборок (ТВС) для реакторов АЭС западного дизайна и для обеспечения потребностей атомной энергетики в Казахстане.
2. Создание атомной энергетики.
2.1. Размещение и строительство АЭС на территории Казахстана.
2.2. Развитие прикладной науки в атомной сфере:
совершенствование экспериментальной базы атомной отрасли для прикладных исследований;
проведение научных исследований в атомной отрасли.
Перспективы развития отраслей экономики напрямую зависят от обеспечения их текущих и перспективных потребностей в электроэнергии, транспортной и водообеспечивающей инфраструктуре.
Для устойчивого функционирования и стабильного развития отечественных предприятий необходима тесная взаимосвязь отраслевых программ с перспективами развития инженерно-транспортной инфраструктуры.
Отраслевые схемы представлены в Приложении 89-100 к Прогнозной схеме.
4.2. Схема развития объектов инфраструктуры.
Транспортно-коммуникационая инфраструктура.
К 2020 году казахстанская экономика в реальном выражении возрастет более чем на треть по отношению к уровню 2009 года. Ускоренный рост основных отраслей экономики страны повлечет за собой увеличение объемов перевозок всеми видами транспорта, который будет развиваться на основе повышения эффективности и интеграции составляющих транспортной инфраструктуры.
Принципы перспективного размещения. Перспективное развитие и размещение объектов транспортно-коммуникационной инфраструктуры будет основываться на следующих принципах:
сохранение окружающей среды (последовательное снижение доли транспорта в общем загрязнении окружающей среды);
экономический рост (снижение грузоемкости экономики, повышение рентабельности транспортных отраслей с точки зрения государства);
социальное благополучие населения (полная ликвидация транспортной и коммуникационной дискриминации);
геополитическое влияние (максимальное использование выгод транзитного положения страны и снижении вероятность чрезвычайных ситуаций в случае выхода из строя отдельных участков сети).
Современные требования к проектированию новых транспортных коридоров позволят увеличить скорости перемещения, расширят возможности комбинирования и оптимизации внутренних транзитных грузов, перемещаемых из одного региона в более отдаленные регионы. Прогноз основных показателей развития транспорта Казахстана до 2020 года представлен в Приложении 42 к Прогнозной схеме.
Железнодорожный транспорт. Этот вид транспорта сохранит и в перспективе ведущую роль в обеспечении грузовых перевозок как внутри страны, так и за ее пределы.
Приоритетом будет развитие существующих и строительство новых железных дорог, связывающих промышленные и региональные центры между собой и являющихся частью международных транзитных коридоров, проходящих по территории Республики Казахстан. До 2014 года планируется построить:
участок Коргас - Жетыген (2009-2013 годы), реализация которого позволит открыть второй пограничный пункт железнодорожного перехода с Китаем. Сокращение расстояния из Актау в Китай составит 500 км;
участок ст. Узень - государственная граница с Туркменистаном (2009-2013 годы), который сократит дорогу по сравнению с существующими магистралями более чем на 600 км.
Наряду с мерами по развитию международных транспортных коридоров приоритетом будет региональное развитие железнодорожной транспортной сети, а также оптимизация и развитие внутренних железнодорожных коридоров. К 2020 году планируется построить 1441 км новых железнодорожных линий. Доля электрифицированных железных дорог составит не менее 40 % в их общей протяженности.
Помимо этого предполагается поэтапное обновление основных фондов объектов инфраструктуры и приведение существующей сети железных дорог в соответствие с мировыми стандартами безопасности и скорости движения.
Планируемые мероприятия позволят увеличить объемы перевозок грузов по территории Казахстана с 247,7 млн. тонн грузов в 2009 году до 289 млн. тонн грузов к 2020 году и грузооборот с 197,3 млрд. ткм в 2009 году до 244 млрд. ткм к 2020 году. Объем транзитных перевозок по территории Казахстана увеличится более чем в 2 раза. Износ основных активов железнодорожного транспорта будет снижен до 40 % по сравнению с 2010 годом. Доля расходов на перевозки железнодорожным транспортом в себестоимости экспортной продукции снизится на 20 %. Будут функционировать 5 или более независимых крупных операторов в области грузовых и пассажирских перевозок с долей на рынке не менее 7 % для каждого оператора.
Рост грузооборота до 2020 года будет обеспечен за счет совершенствования перевозочного процесса, повышения скорости движения поездов, увеличения весовых норм грузовых поездов, а также повышения пропускной способности железнодорожных участков. Особенно важным условием развития является повышение средней скорости передвижения грузов по железной дороге с существующих 300 км в сутки до 400 км в сутки и выше (в КНР этот показатель составляет 800 км в сутки).
В результате осуществления планируемой модернизации и обновления верхнего строения пути, модернизации искусственных сооружений и средств диагностики и обновлении средств защиты пути будет увеличена:
средняя скорость грузовых поездов на 22 % до 52 км/час;
средняя скорость пассажирских поездов на 82 % до 87 км/час;
производительность локомотива на 15 %;
производительность вагона на 30 %.
Автодорожный транспорт.
С учетом растущего уровня автомобилизации страны автомобильный транспорт останется одной из важных составляющих транспортного комплекса страны, значение которого как внутригородском, так и междугороднем сообщении будет и дальше возрастать. В то же время с развитием интермодальных систем, в частности с организацией на протяженных транспортных маршрутах азиатских регионов контрейлерных перевозок расширяются перспективы использования автотранспорта в обслуживании транзитных товаропотоков.
Реальным резервом наращивания объемов транзитных перевозок является возможное переключение на казахстанскую сеть грузов, следующих в страны ЦА из Украины, Беларуси, Закавказья и стран Европы, особенно с учетом создания Таможенного союза, а в дальнейшем и Единого транспортного пространства.
Основная задача, стоящая перед отраслью - это повышение и поддержание технических параметров дорог по современным стандартам безопасности, весовой нагрузки, интенсивности движения. Кроме того, для дополнения дорожной сети страны необходимо построить некоторые связующие участки на дорогах с сопредельными государствами (Бейнеу - Акжигит - Нукус, Актау - Бекдаш - Туркменбаши, Узунагаш - Быстровка (Кемин), а также ряд выходов в Россию).
Приоритетными направлениями в автодорожной отрасли, на которых необходимо обеспечить концентрацию имеющихся ресурсов, определены:
завершение строительства и реабилитации объектов, начатых в предшествующий период;
реконструкция и капитальный ремонт разрушенных участков на грузонапряженных направлениях, обеспечивающих межобластные и межрегиональные транспортные связи;
реконструкция аварийных мостов;
строительство отдельных участков дорог на перспективных и транзитных направлениях;
увеличение объемов работ по предупредительному профилактическому ремонту, а также зимнему содержанию автодорог.
Предстоит завершить реконструкцию 6-и основных международных транзитных коридоров, интегрированных в европейские и азиатские системы автодорог:
Ташкент - Шымкент - Тараз - Алматы - Хоргос и Шымкент - Кызылорда - Актобе - Уральск - Самара, которые вместе составляют казахстанскую часть автодороги "Западная Европа - Западный Китай";
Алматы - Караганда - Астана - Петропавловск;
Астрахань - Атырау - Актау - граница Туркменистана;
Омск - Павлодар - Семипалатинск - Майкапчагай;
Астана - Костанай - Челябинск - Екатеринбург.
В долгосрочной перспективе, учитывая дальнейший рост транзита через территорию Казахстана, необходимо комплексное развитие транзитных коридоров, обеспечивающих сквозной тариф, скорость доставки, сохранность грузов, информационную поддержку и отсутствие административных барьеров со стороны пограничных и таможенных служб, препятствующих движению транзитного транспорта.
В целях развития внутреннего и въездного туризма и кластерных инициатив будут развиваться региональные автомобильные сообщения. Предполагается реконструкция и строительство дорог общего пользования, обеспечивающих доступ к историческим, культурным и природным туристическим объектам Республики Казахстан:
подъезд к Щучинско-Боровской курортной зоне;
Таскескен - Бахты (граница Китайской Народной Республики);
Алматы - Усть-Каменогорск;
Ушарал - Достык;
Кызылорда - Жезказган - Павлодар - граница России;
Жезказган - Петропавловск - граница Российской Федерации;
Бейнеу - Акжигит - граница Узбекистана.
В период 2010 - 2014 годы планируется строительство и реконструкция 5312 км и ремонт 5748 км автодорог республиканского значения. Также предполагается проведение ремонтно-восстановительных работ 9673 км местной сети автодорог. Всего в 2010-2020 годы будет построено и реконструировано 16,0 тыс. км автодорог республиканского значения, из них 1,6 тыс. км новых.
Данные мероприятия позволят увеличить объемы автоперевозок грузов по стране с 1,69 млрд. тонн грузов в 2009 году до 2213,8 млн. тонн грузов к 2020 году, увеличить грузооборот с 66,3 млрд. ткм в 2009 году до 101,9 млрд. ткм к 2020 году.
К 2020 году в республике должна выстроиться особая система транспортировки грузов и перевозки пассажиров, при которой все виды транспорта будут дополнять друг друга, обеспечивая высокую эффективность всего транспортного комплекса. Технологическое взаимодействие между видами транспорта будут обеспечивать транспортно-логистические центры (ТЛЦ), которые появятся в местах пересечения важнейших транспортных путей, связывающих крупные города Казахстана и обеспечивающие выход на внешние рынки.
Формирование ТЛЦ будет осуществляться по направлениям "Восток-Запад" и "Север-Юг" путем развития следующих опорных точек:
"Восточные ворота" (станция "Достык", участок дороги Достык - Актогай, МЦПС "Хоргос", участок дороги Сарыозек - Хоргос, грузотранспортный потенциал аэропортов Алматы, г. Семей).
"Западные ворота", с созданием ТЛЦ в гг. Актобе, Уральск, Актау и реконструкцией аэропортов в гг. Актау и Атырау, порта Актау, строительством портовой инфраструктуры в пунктах Курык и Баутино.
"Центральный узел" в г. Астана. ТЛЦ в г. Астана будет включать в себя 3 ТЛЦ класса "А" на территории индустриального парка.
"Северные ворота". Формирование ТЛЦ в г. Петропавловск предполагает создание "сухого порта" в рамках международного центра приграничного сотрудничества Курган (РФ) - Петропавловск (РК).
"Южные ворота" (формирование ТЛЦ в гг. Алматы, Шымкент) позволит решить вопросы дефицита терминального парка в гг. Алматы и Шымкент - путем строительства ТЛЦ, соответствующих международным стандартам с применением современных информационных систем и технологий.
В области развития автомобильных дорог местного значения местным исполнительным органам необходимо регулярно проводить инвентаризацию технического состояния автомобильных дорог местного значения и по ее итогам определять приоритетные участки дорог, подлежащие к восстановлению в первую очередь, с соответствующим финансированием согласно законодательства.
Воздушный транспорт
В отрасли гражданской авиации приоритетным направлением будет процесс интеграции воздушного транспорта с железнодорожными и автомобильными маршрутами, в части взаимодействия по предоставлению участникам транспортного процесса широких возможностей по комбинированию видов транспорта в процессе перевозок грузов и населения.
В качестве одной из мер повышения эффективности транспортных процессов будут создаваться крупные пересадочные и перегрузочные узловые транзитные аэропорты-хабы мультимодальных транспортировок, имеющие подходящее географическое положение и расположенные в зонах, прилегающих к международным и внутренним транзитным коридорам.
В крупные узловые хабы будут преобразованы аэропорты гг. Астана, Алматы, Атырау и Караганда. Они будут переоборудованы по международным стандартам с предоставлением широкого набора сервиса, что позволит им играть ключевую роль в оптимизации транзитных перевозок участников транспортного процесса.
Планируемое к 2020 году увеличение объемов транзитных перевозок грузов по территории Казахстана: с 22,0 тыс. тонн грузов в 2009 году до 30,6 тыс. тонн грузов в 2020 году; с 69,5 млн.ткм в 2008 году до 97,7 млн.ткм в 2020 году поставит вопрос обновления авиапарка республики на приоритетное место. Будут созданы сети местных аэродромов для обслуживания удаленных от центра территорий, не имеющих альтернативного транспортного сообщения, включая строительство, восстановление грунтовых взлетно-посадочных полос и аэродромных площадок и их содержание для круглогодичного приема-отправки легких воздушных судов и вертолетов.
В 2010 году будет построен международный пассажирский терминал и реконструирована взлетно-посадочная полоса в аэропорту г. Актау, к 2014 году будут проведены реконструкции и строительство взлетно-посадочных полос, пассажирских и грузовых терминалов в 12 аэропортах: гг. Кызылорда (в 2010 году), Кокшетау (к 2011 году), Семей, Костанай (к 2012 году), Петропавловск, Алматы (в 2010 году), Атырау (к 2012 году), Шымкент (к 2012 году), Талдыкорган (к 2013 году), Уральск (к 2013 году), Астана, Усть-Каменогорск (к 2013 году) и строительство нового международного аэропорта Кендерли. К 2020 году 15 аэропортов республики будут соответствовать категории ИКАО, из них 4 - международные аэропорты-"хабы".
Водный транспорт
Приоритетными направлениями развития отрасли водного транспорта будут оставаться развитие портовой и сервисной инфраструктуры, формирование торгового флота, развитие кадрового потенциала и обеспечение безопасности судоходства.
Развитие и эффективное использование водного транспорта находится в прямой зависимости от создаваемых условий для судоходства. Ввод в эксплуатацию Шульбинского шлюза и Урало-Каспийского канала позволило открыть беспрепятственную перевозку грузов на всем протяжении казахстанской части реки Иртыш и обеспечить перевозку грузов на Северном Каспии. К 2014 году планируется дальнейшая модернизация Шульбинского шлюза и реконструкция сооружений и оборудования Усть-Каменогорского, Бухтарминского шлюзов.
В связи с достижением проектной мощности морского порта Актау будут проведены мероприятия по расширению порта Актау в северном направлении. В частности введен в эксплуатацию мол и до конца 2010 года планируется завершение строительства волнолома. В рамках проекта предполагается строительство защитных гидротехнических сооружений, а также проведение дноуглубительных работ в акватории.
Интенсивное освоение КСКМ предполагает дальнейшее развитие операторами морских терминалов производственной инфраструктуры портов Баутино и Курык, используемых как база поддержки морских операций и осуществления перевалки грузов нефтедобывающих компаний. В порту Курык планируется создание крупного судостроительно-судоремонтного завода. Также предполагается расширение производственных площадей завода металлоконструкций компании "Кеппел Казахстан" и строительство трех новых заводов металлоконструкций.
При реализации данных проектов будет удовлетворено до 40 % потребности казахстанских судовладельцев в ремонте и строительстве судов.
Планируется создание систем управления движением судов в заливе А. Бековича-Черкасского (порт Курык) и в Урало-Каспийском бассейне (порт Атырау), модернизация системы управления движением судов порта Актау и создание локальных систем управления движением судов.
Согласно прогнозным данным, реализация вышеуказанных мероприятий позволит к 2012 году увеличить объем перевозок речным транспортом до 1,2 млн. тонн грузов в год и перевалку грузов на морских портах республики до 13,2 млн. тонн грузов к 2020 году.
Трубопроводный транспорт
Стабильное обеспечение потребности в газе южных регионов республики, исключение зависимости от импортного газа и обеспечение энергетической безопасности страны, а также обеспечение эффективного транзита казахстанского нефтегазового сырья к потребителям в Европе и Азии будет являться приоритетом развития трубопроводного транспорта на ближайшие десятилетия.
Перспективы развития нефтепроводов до 2020 года.
Развитие трубопроводного транспорта будет зависеть от объема добычи нефти и инвестиций. Для вывоза на экспорт растущих объемов добытой нефти на Тенгизском и Карачаганакском месторождениях предлагается построить вторую нитку трубопровода Атырау-Новоросийск общей пропускной способностью двух ниток 67 млн. тонн, в том числе из выше названных месторождений 50 млн. тонн в год. Каспийский трубопроводный консорциум (КТК) рассматривает проект увеличения пропускной способности с 28 до 67 млн. тонн.
Для экспорта нефти с месторождений Каспийского моря, предстоит построить трубопровод Ескене-Курык-Баку протяженностью 1400 км, пропускной способностью до 50 млн. тонн в год. Кашаганская нефть будет доставляться по трубопроводу Баку - Тбилиси - Джейхан на побережье Средиземного моря. Трубопровод от Курыка может быть продолжен до Персидского залива с отводами от него до нефтеперерабатывающих заводов Ирана на южном берегу Каспийского моря и в районе Тегерана. Для поставок каспийской нефти страны на китайский рынок в перспективе может быть создана система транснационального нефтепровода Казахстан-Китай с включением в нее строящегося нефтепровода Кенкияк-Аральск-Кумколь, действующей ветки Кумколь-Атасу, нефтепровода Павлодар-Шымкент, действующих нефтепроводов Кенкияк-Атырау с выполнением реверса и Атасу-Алашанькоу.
Перспективы развития газопроводов до 2020 года.
Задача по развитию газоснабжения потребителей республики и обеспечения энергетической независимости в поставках собственных ресурсов газа предполагает необходимость дальнейшего развития сети внутренних магистральных газопроводов через строительство подводящих и соединительных газопроводов. В результате должна быть обеспечена технологическая целостность газовой системы для получения возможности перетока газа внутри республики.
Для обеспечения энергетической безопасности и уменьшения зависимости от внешних поставок, а также возможности оперирования объемами транспортируемого по магистральным газопроводам газа, рассматривается вопрос строительства магистрального газопровода "Бейнеу-Бозой-Акбулак".
Проект предполагается осуществить в две очереди:
2009-2011 годы: строительство магистрального трубопровода от п. Бейнеу до п. Акбулак, (для обеспечения пропускной способности до 5 млрд. куб.м в год), дополнительной компрессорной станции в районе ПХГ "Бозой";
2012-2014 годы: строительство трех линейных компрессорных станций с увеличением производительности газопровода до 10 млрд. куб.м в год.
В случае окончания строительства 1-й очереди магистрального газопровода "Бейнеу-Бозой-Акбулак", по нему станет возможно транспортировать до 10-12 млрд. куб.м газа в год. Если потребности южных регионов Казахстана в газе будут составлять примерно 6,5 млрд. куб.м в год, а конкурентные поставки узбекского газа - 3 млрд. куб.м в год, при реальной поставке по МГ "Бейнеу-Бозой-Акбулак" 5-6 млрд. куб.м в год, из них 2-2,5 млрд. куб.м в год могут быть поставлены на экспорт в Китай.
Прикаспийский газопровод. Казахстанскую часть Прикаспийского газопровода предлагается строить от границы с Туркменистаном (527,4 км магистрального газопровода Окарем - Бейнеу) параллельно действующему магистральному газопроводу "Средняя Азия - Центр" от КС "Бекдаш" (Туркменистан) до КС "Александров Гай" (Россия). Протяженность казахстанской части газопровода - 1216,6 км.
Разработка и реализация экспортных маршрутов по транспортировке природного газа требует огромных финансовых вложений. В этой связи необходимо создание международного газового альянса, с участием России, Казахстана, Узбекистана и Туркменистана, который сможет не только контролировать поставки на международные рынки значительных объемов газа, но и влиять на ценовую политику на международном рынке газа.
Стратегическое значение для обеспечения стабильности поставок газа за счет ресурсов западного региона для областей южного региона с учетом г. Алматы будет иметь магистральный газопровод "Бейнеу-Шымкент". При реализации региональных программ газификации территорий указанных областей будет дополнительно охвачено газоснабжением население численностью до 2-х млн. человек. Перспективным направлением газификации страны является строительство магистрального газопровода с подключением его в районе г. Тобол к газопроводу отводу "Карталы - Рудный" в Костанайской области в сторону г. Астаны протяженностью 600 км. При этом в случае строительства ответвления в районе п. Атбасар появится возможность газификации не только г. Астаны, но и курортной зоны Акмолинской области с подачей газа в г. Кокшетау.
Таким образом, существующая система газопроводов республики с учетом перспективных проектов соединения газодобывающих и газопотребляющих регионов позволяет уже на данном этапе обеспечивать потребности внутреннего рынка страны за счет собственных ресурсов с использованием на начальном этапе отработанных на практике схем SWOPа газа с соседними странами. Кроме этого с завершением строительства магистрального газопровода "Казахстан-Китай" Казахстан получает возможность выбора альтернативного направления экспорта газа.

Телекоммуникации и связь.
Рост телекоммуникационной сферы республики во многом будет зависеть от общемировых тенденций развития рынка телекоммуникаций, успешности и гибкости дальнейшей интеграции телекоммуникационной отрасли Казахстана в общемировую инфраструктуру телекоммуникаций и скорости внедрения новейших отраслевых технологий. В этой связи развитие получат следующие направления развития рынка услуг телекоммуникаций:
активное развитие подвижной связи, спутникового и кабельного телевидения;
переход развития от традиционных сетей к развитию на основе решений сетей нового поколения;
конвергенция телекоммуникационных и информационных технологий.
На техническое развитие отрасли будут ориентированы: создание цифровой транспортной среды для поддержки процессов информатизации; развитие современной телекоммуникационной инфраструктуры и ее интеграция с инфраструктурой других государств, как важнейший фактор подъема национальной экономики, роста деловой и интеллектуальной активности общества, укрепления авторитета страны в международном сообществе.
Учитывая нынешний уровень телефонизации сельской связи, будут продолжены работы по дальнейшей телефонизации села традиционным способом.
В прогнозируемом периоде предполагается развитие массового, доступа к сети Интернет, развитие казахстанского контента. Это обуславливается необходимостью реализации ряда важных государственных и социальных задач (формирования "электронного правительства", интернетизации школ), а также целью придания нового импульса развитию самого рынка.
В рамках развития электронных услуг и "электронного правительства" в целях обеспечения потребности бизнеса и населения, упрощения и оптимизации работы государственных органов будут:
созданы целевая архитектура "электронного правительства" и инфокоммуникационная инфраструктура для обмена информацией в рамках Таможенного союза;
разработаны новые электронные услуги, в том числе услуги в секторе социальной защиты, здравоохранения, в секторе транспорта и коммуникаций и в сельском хозяйстве;
внедрены информационные системы электронного лицензирования, электронного нотариата и электронных закупок.
В рамках развития казахстанского сегмента сети Интернет с целью обеспечения спроса населения на казахстанский контент будут созданы национальные интернет - ресурсы, в том числе новостные, мультимедийные, социальные сети.
В рамках развития отечественного производства высокотехнологичного оборудования и микроэлектроники с целью обеспечения внутреннего спроса и поэтапного выхода на внешние рынки планируется создание предприятий по сборке и техническому обслуживанию оборудования международных компаний, разрабатывающих и эксплуатирующих инновационные информационные системы и продукты на базе СЭЗ "Парк информационных технологий "Алатау" в г. Алматы.
В рамках развития образования в сфере инфокоммуникаций с целью обеспечения потребности отрасли в квалифицированных специалистах технического и профессионального уровня будет обеспечено развитие Международного университета информационных технологий; и созданы три профессионально-технических учебных заведения по инфокоммуникационным специальностям.
В области развития телекоммуникационной системы в сельской местности необходимо:
продолжить мероприятия по ее модернизации и обеспечить все населенные пункты сельской местности стационарной и мобильной связью;
довести уровень плотности телефонизации до 9,0 номеров в расчете на 100 человек;
обеспечить 100 % охват государственным телерадиовещанием приграничных территорий страны.
Вышеуказанные мероприятия к 2020 году позволят:
сформировать инфраструктуру телекоммуникаций, базирующуюся на современных высокоскоростных оптических и беспроводных технологиях, ориентированную на предоставление мультимедийных услуг;
обеспечить 100-процентный уровень доступности услуг в сфере инфокоммуникационных технологий для населения;
повысить уровень компьютерной грамотности населения до 60 %.
Отрасль телекоммуникаций является одной из высокотехнологических отраслей, вследствие чего, в основном, развитие отрасли осуществляется за счет появления и внедрения новых технологий, которые позволяют операторам связи предлагать пользователям все новые виды услуг высокого качества, снижать затраты на содержание сетей телекоммуникаций. Этому соответствует и создание казахстанской системы спутниковых сетей, которые будут работать посредством спутников "KAZSAT".

Исходя из анализа основных проблем, были определены следующие основные приоритеты развития транспортной инфраструктуры регионов до 2020 года:
1. повышение качества автомобильных дорог и развитие придорожной инфраструктуры;
2. увеличение охвата, качества, доступности и безопасности автомобильных пассажирских перевозок;
3. развитие железнодорожных пассажирских и грузовых перевозок;
4. развитие региональной и малой авиации.
Повышение качества автомобильных дорог и развитие придорожной инфраструктуры:
увеличение ежегодных объемов работ по строительству, реконструкции, ремонту и содержанию автомобильных дорог;
оптимизация существующей сети автомобильных дорог для удовлетворения текущих и прогнозируемых потребностей регионов на основе фактической и прогнозируемой интенсивности транспортных потоков с учетом социального фактора;
внедрение новых технологий и материалов при строительстве и реконструкции, ремонте и содержанию автомобильных дорог;
развитие современной придорожной инфраструктуры на магистральных автомобильных дорогах.
Увеличение охвата, качества, доступности и безопасности автомобильных пассажирских перевозок (100 % населенных пунктов должно быть охвачено автобусным сообщением):
обновление автотранспортных средств, улучшение материально-технической и ремонтной базы автотранспортных предприятий путем стимулирования и создания условий для частного сектора;
расширение охвата и увеличение регулярности маршрутной сети;
повышение ответственности перевозчика перед пассажирами и грузоотправителями за безопасность и качество предоставляемых услуг.
Развитие железнодорожных пассажирских перевозок и сопутствующей инфраструктуры железнодорожных грузовых перевозок:
развитие пригородных, внутриобластных и межобластных пассажирских перевозок, и эффективное использование вокзалов, расположенных на территории областей;
поддержание и модернизация железнодорожной инфраструктуры для эффективного удовлетворения растущего спроса на услуги железнодорожного транспорта (указаны в Приложении 43 к Прогнозной схеме).
Развитие региональной и малой авиации:
модернизация аэропортовой инфраструктуры, обновление парка воздушных судов;
развитие малой авиации.
Региональные аспекты развития
Акмолинская область: Будет продолжено формирование и развитие пассажирского транспортного узла в городе Кокшетау (авиа-автомобильный, железнодорожно-автомобильный), что обусловлено динамичным развитием Щучинско-Боровской курортной зоны. К перспективным грузовым транспортным узлам регионального значения следует отнести и город Степногорск (железнодорожный). В области до 2020 года будут подвергнуты капитальному ремонту 903,0 км железных дорог.
Актюбинская область: В области до 2020 года будет введен транспортно-логистический центр в г. Актобе общей площадью 16,65 тыс. кв.м.
Алматинская область: В области до 2020 года будут подвергнуты капитальному ремонту 787,8 км железных дорог. Продолжится развитие транспортных маршрутов, проходящих через регион, а также инфраструктуры центров приграничной торговли.
Город Алматы: Развитие транспортно-дорожной сети города до 2020 года будет происходить посредством:
наращивания существующей улично-дорожной сети;
дополнительной пробивки новых магистралей и организации на них движения в обычном регулируемом режиме;
создания новых транспортных полуколец и их дублеров внутри и вне города;
строительства развязок и организации магистралей непрерывного движения по намеченным трассам.
В сфере железнодорожной инфраструктуры - строительство единого более глубокого обхода всего участка Шу - Алматы, включая Алматинский железнодорожный узел.
Город Астана: Необходимо организовать движение основного транспорта в городе по нескольким скоростным и беспрепятственным "кольцам", что позволит пользователям автодорог достичь пункта назначения по нескольким маршрутам.
Кроме того, для уменьшения заторов и лучшей координации автомобильного движения в городе необходимо создание сети автопаркингов и единой сети (центра) по управлению транспортными потоками.
Атырауская область: В инфраструктурном комплексе планируется осуществить следующие работы:
реконструкцию автомобильной дороги "граница РФ (на Астрахань) - Атырау";
реконструкцию автомобильной дороги "Актобе-Атырау";
строительство объектов придорожной инфраструктуры вдоль транзитных трасс;
реконструкцию дорог местного значения протяженностью 103 км;
развитие объектов водного транспорта.
В связи со строительством интегрированного газохимического комплекса и в целях обеспечения работы комплекса будут построены подъездные пути к нему (железная дорога, автодорога) и сортировочная железнодорожная станция.
В целом по области до 2020 года будут подвергнуты капитальному ремонту 735,4 км железных дорог.
Восточно-Казахстанская область: В области до 2020 года будут подвергнуты капитальному ремонту 459,6 км железнодорожных линий. В воздушном транспорте предусматривается модернизация аэропортовой инфраструктуры, обновление парка воздушных судов.
Жамбылская область: Для области актуально развитие автодорожной инфраструктуры с приведением автомобильных дорог к требованиям международных стандартов, что позволит остановить прогрессирующую потерю несущей способности дорожных покрытий. В области до 2020 года 785,3 км железных дорог будут подвергнуты капитальному ремонту.
Западно-Казахстанская область: Основной задачей транспортной отрасли области является доведение основных параметров автомобильных дорог и искусственных сооружений на них до нормативного состояния и обеспечение устойчивой транспортной связи с населенными пунктами области. В области до 2020 года будут подвергнуты капитальному ремонту 539,5 км железнодорожных линий.
Карагандинская область: Одним из перспективных направлений развития транспортной инфраструктуры области является расширение железнодорожной сети региона. В частности, для обеспечения кратчайшего доступа железнодорожным транспортом продукции ГМК перспективно строительство железнодорожной ветки Жезказган - Саксаульская - Шалкар - Бейнеу, что позволит получить доступ к портам Каспийского моря крупнейшим предприятиям области.
В области до 2020 года будут подвергнуты капитальному ремонту 827,7 км железных дорог.
Костанайская область: В сфере железнодорожной инфраструктуры необходимо развитие станций Железорудная и Тобол для увеличения пропускной способности участка Тобол - Арка, что позволит бесперебойно пропускать поезда по новому участку Арка - Айтеке би, а также развитие путепроводной развязки Тобольского узла, строительство дополнительного парка из 3-х приемо-отправочных путей на станции Железорудная, строительство третьих приемо-отправочных путей по раздельным пунктам Шолаксай, Теренсай, Кызылсай, а также электрификация участка Железорудная-Костанай. В области до 2020 года будут подвергнуты капитальному ремонту 411,2 км железных дорог.
В сфере авиационной инфраструктуры необходимо проведение реконструкции и обновление аэродромной инфраструктуры и аэропорта г. Костанай, что позволит принимать и обслуживать современные воздушные суда всех типов, увеличить пропускную способность аэропорта по обслуживанию воздушных судов, пассажиров, грузов.
В сфере автодорожной инфраструктуры необходимо осуществить реконструкцию автодороги республиканского значения "Астана-Костанай-Челябинск" с реконструкцией участка "Обход г. Костанай", реконструкцию автомобильных дорог областного и районного значения протяженностью 209 км, капитальный ремонт дорог протяженностью 128,6 км, средний ремонт дорог 1036 км.
Кызылординская область: Стратегической задачей в использовании потенциала является развитие сети автомобильных и железных дорог, проходящих через территорию области, развитие инфраструктуры перевозок. В области до 2020 года будут подвергнуты капитальному ремонту 578,6 км железнодорожных линий.
Мангистауская область: Учитывая существующие направления грузопотоков, развитие транспортной инфраструктуры, наличие инженерных коммуникаций, целесообразно создание Международного центра приграничного сотрудничества "Бейнеу", в том числе транспортно-логистического центра в с. Бейнеу и зоны свободной приграничной торговли в с. Тажен.
Строительство участка железной дороги "Жезказган - Бейнеу" позволит обеспечить прямое сообщение центрального и западного Казахстана, сократить выход к порту Актау в среднем на 600 км.
В целом по области до 2020 года будут подвергнуты капитальному ремонту 603,2 км железных дорог.
Павлодарская область: В области до 2020 года необходимо создание объектов придорожного сервиса вдоль трасс Иртышского, Железинского, Успенского и Щербактинского районов. В области до 2020 года 758,1 км железных дорог будут подвергнуты капитальному ремонту.
Северо-Казахстанская область: Предполагается дальнейшее развитие транзитно-транспортного направления в г. Петропавловск на базе грузового терминала ТОО "Inter Logic", с увеличением его мощности в 3 раза. В области до 2020 года будут подвергнуты капитальному ремонту 368,7 км железнодорожных линий.
Южно-Казахстанская область: Для развития экономики области необходимо приведение дорожной сети в соответствие с современными стандартами и обеспечение безопасности перевозок. Достижение данной цели требует решения следующих задач:
развитие сети и улучшение технического состояния существующих автомобильных дорог области и сооружений на них;
соблюдение межремонтных сроков на участках автомобильных дорог после их реконструкции и ремонта.
В области до 2020 года будут подвергнуты капитальному ремонту 651,5 км железнодорожных линий.

Электроэнергетическая инфраструктура.
Перспективное развитие электроэнергетики страны определено исходя из условий достижения устойчивого развития страны путем диверсификации отраслей экономики и отхода от сырьевой направленности развития, обеспечения энергетической независимости, экологической безопасности, повышения эффективности использования топливно-энергетических ресурсов и создания необходимых условий для перевода экономики страны на путь энергосбережения.
Ожидается, что объем выработки электроэнергии существующих электростанций без принятия необходимых мер будет ограничен величиной 82-92 млрд.кВтч. С динамичным развитием всех отраслей экономики, ожидается устойчивая тенденция роста электропотребления республики с 77,96 млрд. кВтч в 2009 году до 124 млрд. кВтч к 2020 году, со среднегодовыми темпами роста за период 2010 - 2015 годы - 4,5 %, 2016 - 2020 годы - 3,1 % (Приложение 44 к Прогнозной схеме).
К 2020 году страна сможет полностью покрывать собственное потребление за счет своих энергомощностей - в 2020 году при потребление электроэнергии в объеме 124,5 млрд. кВт.ч выработка составит 127,2 млрд. кВт.ч.
Доля промышленности в структуре электропотребления составит в 2020 году 58,8 %, коммунально-бытового потребления 16,6 %.
Оценка прогнозируемой структуры электропотребления по отраслям экономики Республики Казахстан приведена в Приложении 45 к Прогнозной схеме.
Основные направления развития электроэнергетической отрасли следующие:
техническое перевооружение и реконструкция оборудования действующих электростанций;
поддержание мощностей электростанций на проектном уровне путем своевременного ввода оборудования новых поколений;
ввод новых мощностей на действующих электростанциях;
строительство новых электростанций, в том числе газотурбинных и гидроэлектростанций для улучшения структуры генерирующих мощностей, создания специальных пиковых и резервных мощностей;
более широкое вовлечение в баланс электрической энергии экономически конкурентоспособных ВИЭ (ГЭС, ветровые электростанции);
Дальнейшее развитие энергохозяйства. Схема электрической сети ЕЭС страны должна обладать достаточной гибкостью, позволяющей осуществлять параллельный режим работы с энергосистемами соседних государств, а также обеспечить возможность поэтапного строительства и развития с учетом условий роста нагрузок и развития электростанций, а также изменение направлений потоков мощности.
В период до 2020 года предусматривается ввод новых мощностей в размере 4878,75 МВт, в том числе за счет расширения действующих электростанций (1556 МВт) и строительства новых источников (3322,75 МВт).
В 2020 году общая установленная мощность оборудования, достигшего паркового ресурса, возрастет до 56 %.
Для обеспечения перспективной потребности и надежности электроснабжения, продления паркового ресурса, увеличения располагаемой мощности и производства электроэнергии в период до 2020 года необходимо выполнить техническое перевооружение оборудования действующих электростанций в объеме 5680 МВт.
Северная энергетическая зона наиболее благополучна по обеспечению топливными ресурсами и развитой энергетикой. Реализация крупных инвестиционных проектов в Северной зоне ведет к естественному приросту потребления электроэнергии. Так, по экспертным оценкам потребление электроэнергии в 2015 году составит 63,0 млрд. кВтч, в 2020 году - 71,0 млрд. кВтч (Приложение, таблица 47). С ростом объемов производства электроэнергии (в 2015 году - 75,05 млрд. кВтч, в 2020 году - 83,5 млрд. кВтч) избыток электроэнергии возрастет с 8,92 млрд. кВтч в 2009 году до 12,5 млрд. кВтч к 2020 году.
Для обеспечения надежного энергоснабжения Северной энергетической зоны, передачи электроэнергии в Южный Казахстан по транзиту "Север-Юг", экспорта в Россию, а также передачи мощности в Актюбинскую область по линии электропередачи "Северный Казахстан-Актюбинская область" необходимо реконструкция и модернизация существующих и строительство новых электростанций.
С наращиванием промышленного производства Акмолинская область (включая г. Астана) может в будущем испытывать недостаток в электроснабжении, что в свою очередь негативно скажется на объемах промышленного производства и уровне себестоимости продукции. Дальнейшее развитие экономики области приведет к увеличению потребности в электроэнергии (к 2015 году - 7,7 млрд. кВтч, к 2020 году - 9,3 млрд. кВтч), при этом дефицит электроэнергии может составить 3,6 и 3,5 млрд. кВтч соответственно. В связи с этим, в области предусматривается техническое перевооружение ТЭЦ-2 (г. Астана) с вводом двух турбин по 120 МВт и строительство новой ТЭЦ-3 мощностью 240 МВт.
Развитие электроэнергетики до 2020 года в Карагандинской области предусматривает техническое перевооружение и расширение действующих электростанций ГРЭС ТОО "Корпорация "Казахмыс" (55 МВт), Карагандинской ТЭЦ-3 (120 МВт), Рудненской ТЭЦ (63 МВт). К 2020 году по сравнению с 2009 годом потребление электроэнергии возрастет на 32,9 % и составит 20,1 млрд. кВтч. Удельный вес вырабатываемой электроэнергии электростанциями к общему объему электроэнергии, потребляемой областью в 2020 году, составит 70,6 %. Дефицит электроэнергии (5,9 млрд. кВтч) будет покрываться за счет перетоков ОЭС севера Казахстана.
К 2020 году в Павлодарской области потребление и производство составит 20,4 и 50,7 млрд. кВтч соответственно. В области планируется модернизация и расширение действующих генерирующих мощностей: на Экибастузской ГРЭС-2 ввод 3-го энергоблока (2015 год) - 525 МВт; на Экибастузской ГРЭС-1 восстановление энергоблока №8 (500 МВт) в 2012 году Предусматривается завершение к 2015 году поэтапной реконструкции Аксуйской ГРЭС и технического перевооружения Павлодарских ТЭЦ-1 и ТЭЦ-3.
Потребность Восточно-Казахстанской области в электроэнергии к 2020 году прогнозируется в размере 11,9 млрд. кВтч, то есть по сравнению с 2009 годом возрастет на 46,7 %. Для покрытия растущих потребностей в энергии в области предусматривается модернизация и ввод новых мощностей на действующих ТЭЦ: Усть-Каменогорской ТЭЦ (ввод 80 МВт), Семипалатинской ТЭЦ-1 (12 МВт). Кроме действующих электростанций, в перспективе предусматривается строительство новой гидроэлектростанции Булакской ГЭС (контррегулятора Шульбинской ГЭС) мощностью 68 МВт.
Потребление и производство электроэнергии Северо-Казахстанской области к 2020 году составит 2,1 и 2,6 млрд. кВтч соответственно.
Рост электропотребления в Костанайской области будет обусловлен развитием крупных предприятий. Перспективный дефицит электроэнергии в Костанайской области будет покрываться за счет внутренних перетоков энергетической системы. За период 2009-2020 годы потребление электроэнергии возрастет на 42 % и к 2020 году составит 7,2 млрд. кВтч. Удельный вес вырабатываемой электроэнергии к потребляемому объему в 2020 году составит 26,4 %.
Южная энергетическая зона характеризуется наличием острого дефицита электроэнергии, пиковых и полупиковых мощностей.
Потребность в электроэнергии Южной энергетической зоны к 2020 году составит 24,7 млрд. кВтч, производство - 19,7 млрд. кВтч, то есть возрастут на 64,1 % и в 2,4 раза соответственно (Приложение 47 к Прогнозной схеме). Дефицит электроэнергии (5,0 млрд. кВтч) будет покрываться за счет транзита Север-Юг из Северной энергетической зоны страны (Приложение 46 к Прогнозной схеме).
Ежегодная динамика роста потребления электроэнергии в Алматинской области составляет 4-5 %. Потребление электроэнергии в 2015 году составит 11,21 млрд. кВтч, в 2020 году - 13,0 млрд. кВтч. С ростом объемов производства электроэнергии (в 2015 году - 10,4 млрд. кВтч, в 2020 году - 12,93 млрд.кВтч) дефицит электроэнергии снизится с 3,58 млрд. кВтч в 2009 году до 0,07 млрд. кВтч.
До 2020 года предусматривается расширение Алматинской ТЭЦ-2 двумя турбинами по 120 МВт. Намечается строительство: Балхашская ТЭС - 1320 МВт, Мойнакская ГЭС (300 МВт), Кербулакская ГЭС (50 МВт).
Производство электроэнергии, новыми генерирующими мощностями, составит в 2015 году 5,53 млрд. кВтч, в 2020 году - 11,98 млрд. кВтч.
Жамбылская область. Дальнейшее развитие экономики области приведет к увеличению потребности в электроэнергии (к 2015 году - 4,38 млрд. кВтч, в 2020 году - 5,1 млрд. кВтч). В области необходимо рассмотреть вопрос о переводе Жамбылской ГРЭС на работу на твердое топливо либо на отечественный газ.
Южно-Казахстанская область. К 2020 году область будет испытывать дефицит электроэнергии - 1,66 млрд. кВтч, который будет покрываться за счет линии Север-Юг. Область обладает большим энергетическим потенциалом малых рек и каналов, использование которых даст возможность получения энергетической мощности в пределах 420 мВт, а также существенным ветровым потенциалом. Строительство малых ГЭС возможно в Тюлькубасском, Сайрамском, Отрарском, Сарыагашском, Казыгуртском и Толебийском районах, что позволит увеличить электрическую мощность на 120 мВт.
Для более полного энергообеспечения Кызылординской области предусматривается ввести ГТЭС Кумколь-Акшибулак мощностью 87 МВт.
В Западной энергетической зоне Казахстана в связи с интенсивным развитием нефтегазодобывающей и перерабатывающей промышленности будет расти спрос на электрическую энергию. К 2020 году потребление Западной зоной по сравнению с 2009 годом возрастет в 1,7 раза и составит 20,3 млрд. кВтч.
В данной зоне, где имеются значительные ресурсы газа, намечается большой объем энергетического строительства с установкой газотурбинных и парогазовых установок для покрытия потребности в мощности и электроэнергии нефтегазовой отрасли.
ГТУ и ПГУ имеют высокую заводскую готовность оборудования. Это позволяет обеспечить высокие темпы ввода мощности для резкой интенсификации добычи нефти и повышения надежности электроснабжения. Кроме того, небольшие размеры газотурбинных электростанций и отсутствие необходимости в воде позволяют размещать их вблизи месторождений и перерабатывающих комплексов. В период до 2020 года в Западной энергетической зоне предусматривается построить новые электростанции суммарной мощностью 1257,75 МВт. Это позволит увеличить выработку до17,0 млрд. кВтч (в 2009 году - 10,55 млрд. кВтч) (Приложение 48 к Прогнозной схеме).
Для покрытия растущих потребностей в электроэнергии в Атырауской области (2009 год - 3,45 млрд. кВтч, 2020 год - 6,7 млрд. кВтч) планируется техперевооружение и строительство новых генерирующих источников:
проведение реконструкции с вводом новых мощностей на Атырауской ТЭЦ (3х25МВт);
строительство ГТЭС Аджип КСО (наземный комплекс) установленной мощностью 230 МВт.
Суммарная мощность составит 305 МВт. Выработка электроэнергии к 2020 году ожидается в размере 6,0 млрд. кВтч.
Актюбинская область в перспективе будет ощущать дефицит электроэнергии, который в 2020 году составит 1,9 млрд. кВтч. Выработка электроэнергии в 2020 году по сравнению с 2009 годом возрастет на 49 % и составит 3,1 млрд. кВтч. Недостающее количество электроэнергии будет поставляться с северной энергетической зоны.
В Западно-Казахстанской области потребность в электроэнергии за период 2009-2020 годы возрастет в 1,6 раза и в 2020 году составит 2,4 млрд. кВтч.
Учитывая данные по росту численности населения Мангистауской области и прогнозируемые электрические нагрузки, ожидаемый прогнозный прирост на перспективу составит более 200 МВт и к 2015 году общие электрические нагрузки составят 450-500 МВт, а к 2020 году - 500-600 МВт. Дальнейшее развитие экономики области приведет к увеличению потребности в электроэнергии (к 2015 году - 5,05 млрд. кВтч, к 2020 году - 6,2 млрд. кВтч). Для покрытия растущих потребностей в электроэнергии в области планируется строительство: ГТЭС Кашаган (120 МВт), Актауская АЭС (600 МВт), ГТЭС Каламкас (2х45 МВт). Выработка электроэнергии к 2020 году ожидается в размере 6,2 млрд. кВтч.
Развитие электрических сетей
Основным стратегическим направлением в развитии межсистемных электрических сетей 220-500 кВ ЕЭС Казахстана является усиление электрических связей по направлениям:
Север - Юг - обеспечение надежной и устойчивой работы связей Северного и Южного регионов Казахстана и энергосистем ОЭС Центральной Азии с вводом в эксплуатацию 2-й ВЛ 500 кВ Экибастуз - Агадырь - ЮКГРЭС - Шу,
Север - Запад - объединение западного региона с ЕЭС Казахстана;
Восток - Север - Юг - объединение Северного и Восточного регионов для обеспечения использования регулировочных возможностей иртышского каскада ГЭС (Бухтарминская, Усть-Каменогорская, Шульбинская ГЭС) с Южным регионом по ВЛ 220-500 кВ для электроснабжения крупных потребителей - Актогайского ГОКа, электрификации железных дорог.
Создание межсистемной связи между Северным, Восточным и Южным Казахстаном позволит обеспечить передачу электроэнергии от Экибастузских ГРЭС и получение пиковой электроэнергии ГЭС из Восточного Казахстана. В Западной зоне сооружение линий электропередачи для электрификации железной дороги Макат - Кандыагаш и Алтынсарино - Хромтау имеет значение магистральных (межсистемных) электрических сетей для формирования ОЭС Западного Казахстана и объединения Западной и Северной зон в составе ЕЭС Казахстана.
Ключевой задачей перспективного развития энергетики Казахстана является обеспечение энергетической независимости и безопасности, создание надежной энергетической базы для устойчивого экономического развития страны. И в будущем основная ставка будет делаться на использование угля, силы воды и уран. Республика в достаточной мере обеспечена этими ресурсами, чтобы вырабатываемая на их основе электроэнергия не была излишне дорогой, как это происходит в случае с Жамбылской ГРЭС, рассчитанной на работу на газомазутном топливе.
Назрела необходимость внести изменений и в структуру генерирующих мощностей: доля гидроэнергетики в общем балансе национальной энергосистемы в ближайшие 5-10 лет должна быть увеличена с текущих 12 % до 20 %, прежде всего за счет строительства в Казахстане новых пиковых ГЭС.
Одним из запасных вариантов создания дополнительных генерирующих мощностей в Казахстане является строительство атомной электростанции мощностью до 2 тыс. МВт.
В области развития сельского электроснабжения необходимо:
разработать общегосударственную концепцию сельского электроснабжения, основанную на региональных (областных) Схемах развития электрических сетей;
внедрять использование альтернативных источников энергии в малонаселенных пунктах и точках отгонного животноводства.
С учетом мировых тенденций и существенного отставания Казахстана особое внимание будет уделяться вопросам энергосбережения.

Инфраструктура водообеспечения.
Роль отрасли. Полное удовлетворение потребности населения и промышленности качественной питьевой и технической водой и нормальными санитарными условиями является приоритетной задачей отрасли на ближайшее десятилетие.
На период до 2020 года для повышения надежности водообеспечения в стране необходимо проводить мероприятия по реконструкции, модернизации и новому строительству магистральных водоводов, а также водохранилищ.
На основе полной инвентаризации и паспортизации всех водохозяйственных сооружений страны и проведения оценки их технического состояния необходимо провести определение приоритетов по:
реконструкции гидромелиоративных систем;
капитальному ремонту крупных гидроузлов;
очистке существующих водохранилищ и водоканалов;
реконструкции и строительству групповых водоводов;
восстановлению и усовершенствованию существующих систем водоснабжения для поддержания их эксплуатационного состояния.
В Павлодарской области будет проведена реконструкция Беловодского водовода, протяженностью 419,1 км, с подключением к нему 20 населенных пунктов с численность. 20 тыс. человек Также будет реконструирован Майский водовод (152 км), с подключением к нему 30 населенных пунктов с численностью 20 тыс. человек.
В Кызылординской области будет осуществлена реконструкция Таласского водовода протяженностью 98 км. К нему будут подключены 9 населенных пунктов с численностью проживающих 19,5 тыс. человек. Также в области будет модернизирован Сырдарьинский водовод протяженностью 85,5 км с подключением к нему 9 населенных пунктов (15,4 тыс.человек).
В Восточно-Казахстанской области будет проведена реконструкция Жезкентского водовода (182,4 км), с подключением к нему 13 населенных пунктов с населением 18,8 тыс.человек.
В Алматинской области будет осуществлено строительство Каскеленского водовода протяженностью 114,8 км. К нему будут подключены 23 населенных пункта (47,6 тыс.человек).
Для повышения водообеспеченности регионов и более равномерному распределениб водных ресурсов на период до 2020 года будет осуществлено строительство водохранилищ в:
Кзылординской области - закончено строительство Кок-Сарайского контррегулятора (3 км3);
в Алматинской области - Бестюбинского, Каракольского;
в Восточно-Казахстанской области - Шульбинского, Убинского;
в Северо-казахстанской области - Тарангульского;
В Карагандинской области будет проведена реконструкция Кенгирского водохранилища.
Необходимо за счет совершенствования водохозяйственной инфраструктуры и системы ее управления обеспечить рациональное использование имеющихся водных ресурсов путем повсеместного внедрения водосберегающих технологий, оборотных и замкнутых систем водопользования, оснащения водохозяйственных систем современными средствами водоизмерения и водорегулирования.
Перспективное водораспределение. В перспективе располагаемые ресурсы поверхностных вод на уровне 2020 года с учетом их регулирования, возвратных и сточных вод, поступающих в реки, будут распределены следующим образом:
20 % - для использования в отраслях экономики;
24 % - на потери стока и затраты на экологию (из них непроизводительные потери стока из водохранилищ, связанные с испарением и фильтрацией, составят 27 %, русловые и прочие потери, поддержание экологических нужд пойм и низовий рек - 73 %);
25 % - поступит в устьевые водоприемники (Каспийское и Аральское моря, озера Балхаш, Кургальджино и др.);
25 % - подаются в смежные республики, главным образом, РФ;
5 % - дополнительные объемы стока в КНР из рек Иртыш и Или;
1 % - прочие затраты.
Основной причиной ожидаемого сокращения речного стока республики в ближайшем будущем может стать антропогенная деятельность на территории сопредельных государств. Наибольшую угрозу в этом отношении представляют планируемые КНР отъемы стока рек Иртыш и Или. Наметившееся увеличение водоотъемов в КНР из Черного Иртыша более чем на 3 куб.км и из р. Или до 5 куб.км может привести к непредсказуемым последствиям.
Дефицит в обеспечении отраслей экономики после 2020 года могут появиться в бассейне реки Урал в маловодные годы в случае сокращения притока из России. Проблема водообеспеченности Западного Казахстана (Актюбинская, Западно-Казахстанская и Атырауская области) в целом и его нефтегазоносных регионов, в частности, осложняется весьма ограниченными водными ресурсами этой территории. Водохозяйственные балансы уже на ближайшую перспективу будут дефицитными и не смогут быть ликвидированы водохозяйственными мероприятиями внутри бассейна.
Из водохозяйственных бассейнов (ВХБ) наиболее обеспечен прогнозными ресурсами пресных подземных вод Балхаш-Алакольский - 37 % от общей величины прогнозных ресурсов. В Иртышском ВХБ ресурсы пресных подземных вод составляют 20,4 %, в Шу-Таласком - 13,0 %, в Арало-Сырдарьинском - 10,5 %, в Нура-Сарысуском - 8,3 %, в Жайык-Каспийском - 5,3 %, Ишимском - 3 %, в Тобол-Торгайском - 2,5 %.
Возвратные воды в составе коллекторно-дренажных, сбросных вод от орошения, промышленности и коммунального хозяйства рассматриваются как дополнительный ресурс для использования. При этом рассматривается только ресурсная их часть, то есть возвращаемая в водоисточники.
Забор воды по отраслям экономики
Располагаемые поверхностные водные ресурсы республики составляют порядка 45-47 км³/год. Суммарный забор поверхностных вод на 2020 год для нужд отраслей экономики (по году средней водности) ориентировочно составит 20,5 куб.км в год. Оставшиеся 25-26 куб.км - это потери стока, экологические попуски, поступление в моря и озера.
Коммунальное хозяйство. С прогнозируемым ростом численности населения республики к 2020 году до 18,1 млн. человек, в коммунальном хозяйстве водопотребление составит 1,24 куб.км. Указанный рост будет обеспечен с учетом необходимых вложений бюджетных инвестиций в данную сферу, возможностей привлечения альтернативных источников питьевой воды, совершенствования структуры управления и рационального использования водных ресурсов всеми отраслями экономики.
Промышленность и теплоэнергетика. Забор воды для промышленных нужд к 2020 году возрастет до 6 куб.км, использование воды из систем оборотного и повторно-последовательного водоснабжения составит 8,124 куб.км.
Сельское хозяйство. Суммарный забор воды на нужды сельского хозяйства (регулярное и лиманное орошение, сельхозводоснабжение и обводнение пастбищ) в 2020 году составит 16,1 куб.км. Забор воды на регулярное орошение в 2020 году составит 12,5 куб.км. Основным направлением в развитии орошаемого земледелия будет являться коренная реконструкция оросительных систем, что позволит снизить удельное водопотребление одного гектара орошаемых земель к 2020 году до 16 % по отношению к современному уровню.
Рыбное хозяйство. На перспективу намечается рост забора воды для пополнения искусственных прудов и рыбопитомников, рыбозаводов. На эти нужды в 2020 году предусматривается забор в объеме 0,2 куб.км, то есть рост почти в 2 раза по сравнению с современным уровнем.
Прогнозная водообеспеченность по регионам
До 2020 года для реализации инвестиционных проектов небольшой дефицит будет наблюдаться в Мангистауской области. Для улучшения водообеспечения области необходимо привлечение дополнительного стока р. Волги (протока Кигач). Необходима реконструкция водовода Астрахань-Мангышлак с увеличением его производительности до проектной мощности.
Актюбинской область - водообеспечение за счет использования и развития собственных ресурсов поверхностных и подземных вод.
В Западно-Казахстанской области для обеспечения промышленного водоснабжения и развития сельского хозяйства в междуречье Волги и Урала необходимо привлечение стока р. Волги, использование стока рек Б. и М. Узень. В последние годы на территорию Казахстана поступает волжская вода (по Саратовскому каналу) в объеме 15-20 млн. куб.м в год для сельского хозяйства на платной основе в соответствии с договоренностью сторон.
Костанайская область в перспективе недефицитна. Водообеспечение будет осуществляться за счет подземных и поверхностных вод.
В Северо-Казахстанской области обеспечение водой будет осуществляться за счет собственных ресурсов, преимущественно из поверхностных источников.
Акмолинская область будет обеспечиваться водой за счет привлечения иртышской воды.
Южно-Казахстанская область будет обеспечиваться за счет собственных ресурсов. В то же время область зависит от политики вододеления стока р. Сыр-Дарьи между сопредельными государствами.
В Павлодарской области водообеспеченность осуществляется за счет собственных ресурсов, в то же время существует угроза сокращения стока р. Иртыш за счет использования части стока Китаем и одновременно необходимостью передачи части стока России.
В Кызылординской области обеспечение водой осуществляется собственными ресурсами.
Для обеспечения коммунальных и производственных нужд водой гг. Караганда, Темиртау необходимо поддержание канала им. К.Сатпаева в нужном режиме.
Жамбылская область будет обеспечиваться водой за счет собственных ресурсов. Для целей ирригации - за счет поверхностных источников, на коммунальные нужды - за счет подземных источников.
В Восточно-Казахстанской области водообеспечение будет осуществляться за счет собственных ресурсов.
Водообеспечение Алматинской области будет осуществляться за счет собственных ресурсов. Существует угроза уменьшения стока р. Или в связи с намечаемым увеличением водоотбора Китаем. Сохранение Балхаша остается большой проблемой.
Схемы развития объектов инфраструктуры представлены в Приложении 101, 102 к Прогнозной схеме.

5. Формирование и эффективное развитие крупных агломераций и других систем расселения (схемы агломераций и опорного каркаса территории).
В территориально протяженных странах с высокой неоднородностью распределения экономической активности крупные и крупнейшие городские агломерации выступают в качестве естественных "центров притяжения" как для населения, так и для хозяйствующих субъектов.
Целенаправленная политика управления агломерационными эффектами в национальной экономике способна превратить развитие агломерационных центров в механизм выравнивания уровней территориального развития в контексте совершенствования экономической специализации регионов.
5.1. Современные тенденции образования агломераций вокруг крупных городов Казахстана.
Анализ агломерационных процессов Казахстана. Рассматривая основные тенденции формирования городских агломераций в современном Казахстане, можно выделить классификационную неоднородность городских образований, связанную с выраженной природной зональностью территории и унаследованных особенностей расселения.
Вокруг крупнейших городов Казахстана начинается формирование городских агломераций, которые концентрируют более трети всего населения страны (таблица 17). Наиболее масштабные из них (с учетом, как численности населения, так и сложности структуры агломерации, включающей город-ядро с пригородами) развиваются вокруг Алматы, Шымкента и Караганды. Астана, стремительный рост которой обусловлен современной политикой государства, направленной на повышение роли новой столицы в системе расселения, еще не успела сформировать развитую пригородную зону. В целом для агломераций страны характерна крупногородская стадия развития, когда большая часть населения проживает в городе-ядре, который развивается опережающими темпами по сравнению со своей пригородной зоной.

Таблица 17. Динамика людности перспективных агломерационных центров Казахстана

Городские агломерации	Численность населения, тыс. чел		Динамика численности населения*, % 2009 г. к 1999 г.	Доля в населении области, %
	1999 г.	2009 г.		1999 г.	2009 г.
Казахстан, всего	14955	15776	105
в том числе
Центры первого уровня
1. Алматы с г. Капчагай, Илийским, Карасайским, Талгарским р-нами	1583	1888	119
в т.ч. Алматы г.а.	1129	1365	121
2. Астана с Целиноградским р-ном	369	682	185
в т.ч. Астана г.а.	326,9	684	209,3
Центры второго уровня
3. Шымкент с г.Ленгер и Сайрамским р-ном	658	845	128	33	35
в т.ч. Шымкент г.а.	420	567	135	21	24
4. Караганда с гг. Темиртау, Шахтинск, Сарань и Абайским р-ном	803	802	100	56	60
в т.ч. Караганда г.а.	437	466	107	31	35
5. Павлодар–Аксу	391	396	101	48	53
в т.ч. Павлодар г.а.	318	328	103	39	44
6. Актобе г.а.	282	308	109	34	43
Центры третьего уровня
7. Атырау г.а.	194	223	115	44	44
8. Актау г.а.	158	214	135	50	50
9. Усть-Каменогорск г.а.	321	299	93	21	21
По всем агломерационным центрам	4759	5657	119	32**	36**

* без учета изменений административных границ
** доля в общей численности населении Казахстана

Существенную роль в процессах урбанистического развития Казахстана играют факторы государственной политики, в частности, активная миграционная политика, во многом направленная на формирование новой иерархии городских центров. В целом казахстанские агломерации находятся на начальной, крупногородской, стадии урбанистической эволюции. Для крупнейших агломераций характерна явная несбалансированность развития центральных и пригородных зон агломераций. В большинстве случаев последние развиваются преимущественно как сельские территории.
Для южной зоны (в первую очередь для Южно-Казахстанской области с Шымкентом, в меньшей степени Алматинской, Кызылординской и Жамбылской областей) характерно расширенное воспроизводство населения, являющееся основным источником его прироста. ПричҰм темпы этого прироста, даже с учҰтом миграционного оттока, достаточно чҰтко соответствуют масштабам урбанистического развития развивающихся стран. Особой динамикой современного развития характеризуется крупнейшая в стране Алматинская агломерация, постепенно восстанавливающая темпы роста, соответствующие крупногородской стадии урбанизации.
Срединная субширотная зона Казахстана представляет собой наиболее дифференцированную в отношении городского развития территорию. Активно растущая столица - Астана, а также Атырау, Актау и Актобе развиваются наиболее быстрыми темпами как новые центры роста и притяжения населения. При этом ввиду отсутствия сформировавшегося внешнего агломерационного пояса близкие к субурбанизационным тенденции в них проявятся уже в ближайшее время. Особняком среди агломераций центральной зоны стоит Карагандинская. Основным преимуществом Карагандинского ареала расселения в перспективе станет уже имеющаяся территориальная структура, которая станет "подложкой" для дальнейшего пространственного развития.
Северный пояс агломераций (объединяющий агломерации все пограничные с Россией области, типологически включая Восточно-Казахстанскую) представлен типичными моноцентрическими внутрирегиональными агломерациями. "Российский" характер стагнирующей урбанизации в них лишь частично компенсируется относительно благоприятными демографическими тенденциями развития. Перспективы формирования полноценных городских агломераций для них пока представляются максимально удалҰнными, но, вместе с тем, именно в пределах этой зоны расселения природные, экономические и инфраструктурные предпосылки для такого развития наиболее благоприятны.
Критерии идентификации перспективных агломераций. Применительно к проблеме агломерационного развития в Республике Казахстан могут быть сформулированы шесть критериев, на основании которых может идентифицироваться круг городских центров, имеющих позитивный потенциал агломерационного развития в период до 2020 года.
Современная людность городов. Исходя из международного опыта и особенностей республики, можно предполагать, что для Казахстана только в городах с населением более 0,5 млн. человек (или в группе взаимосвязанных соседних городов) возникает агломерационный эффект.
Плотность расселения. Окружающая город территория играет роль основного поставщика человеческих ресурсов. Быстрого роста городов за счет рыночных факторов можно ожидать лишь при более высокой плотности населения и относительно развитой транспортной инфраструктуре, что характерно только для юга Казахстана (Алматы, Шымкент). Города без плотного расселения вокруг них ограничены в ресурсах роста и такие условия имеет большая часть Казахстана.
Специализация экономики. Сервисные отрасли являются важнейшими для агломераций, поэтому структура экономики Алматы имеет максимальный агломерационный потенциал. В крупных промышленных городах Казахстана (Караганда, Павлодар и Усть-Каменогорск) имеются значительные в масштабах республики человеческие ресурсы, а с учетом статуса административных центров регионов ожидается развитие и сервисной экономики.
Географическое положение. Наиболее значимыми для данной группы традиционно являются факторы приморского положения и расположения на основных транспортных путях. В Казахстане приморское положение и развитие порта в г. Актау ускорило рост его населения, однако сопутствующие факторы (внутреннее море, низкая заселенность и слаборазвитая инфраструктура) сдерживают реализацию агломерационного потенциала.
Административный статус. В постсоветских странах значимость административного статуса обусловлена возможностью концентрировать бюджетные ресурсы. Лишение статуса регионального центра снижает возможности развития и модернизации города, вызывает ослабление функций центра окружающей территории, прежде всего сервисных (Семей). Такие решения особенно чувствительны для территорий с низкой плотностью и мобильностью населения.
Статус столицы страны - важный, но в длительной перспективе не доминирующий фактор. Столичный город должен стать реальным и конкурентоспособным центром рыночных услуг, а не только государственного управления.
Перспективы развития агломерационных процессов в Казахстане. С учетом перечисленных критериев ожидаемые процессы формирования городских агломераций в Казахстане выглядят неоднозначными, хотя урбанизация не завершена и в ближайшие 15-20 лет доля городского населения может достичь 70 %. Поляризация расселения и постепенное "стягивание" населения в крупнейшие города и региональные центры уже идет естественным путем.
Человеческие ресурсы для роста агломераций ограничены и локализованы преимущественно на юге. Демографический переход в крупнейших городах, на севере и востоке страны завершается. При низкой рождаемости и более высоком уровне урбанизации собственных (региональных) ресурсов для развития агломераций мало. В этих условиях формирование агломераций будут зависеть от сложившейся людности и экономического развития крупных городов, плотности населения окружающих территорий, а также государственной политики поддержки агломерационного развития.
Центры первого уровня. Крупнейшими агломерационными центрами Республики Казахстан на период до 2020 года останутся Астана и Алматы (центры первого уровня). Агломерационный потенциал Алматы в настоящее время выше благодаря более высокой численности населения и более плотному расселению (в ней, трех прилегающих районах и г. Капчагай суммарно проживает более 1,7 млн. человек), а также преобладанию сектора рыночных услуг. Однако душевые инвестиции в основной капитал в Алматы на 35-40 % ниже, чем в Астане. Для ускоренного развития всей страны важно поддержать баланс двух центров и повысить долю ресурсов, направляемых на развитие Алматинской агломерации, способной быстро расти за счет концентрации трудовых ресурсов прилегающих территорий.
Астана быстро растет за счет административных преимуществ, стимулирующих приток мигрантов в основном из других регионов страны. В перспективе ее рост будет сильнее зависеть от развития сектора трудоемких рыночных услуг. Усилятся внутриобластные потоки мигрантов в столицу и замедлится рост областного центра г. Кокшетау, который неизбежно проиграет конкуренцию за ограниченные демографические ресурсы своей области в условиях завершения демографического перехода.
Центры второго уровня. Ко второй группе городов с относительно высоким агломерационным потенциалом (центры второго уровня) можно отнести Шымкент (с прилегающими малыми городами и сельским окружением), Караганду (с Темиртау и менее крупными городами), Павлодар (потенциальная агломерация Павлодар-Аксу) и Актобе. Основа их роста разная. Шымкент будет развиваться как город, притягивающий многочисленное и растущее сельское население своего региона, которое уже перетекает в городской сектор услуг, в том числе неформальных. Это типичный тренд для стран догоняющего развития с незавершенным демографическим переходом, и он будет реализован при любых институциональных условиях и при любой модели государственной политики. Переток населения в областной центр усилит давление на его рынок труда, самозанятость в малом бизнесе долго будет иметь полутеневой характер, вырастет молодежная безработица, то есть проявятся все издержки поздней урбанизации плотно заселенной сельской территории с сильным демографическим давлением.
Для Караганды перспективы менее однозначны, поскольку демографические ресурсы окружающей территории сокращаются, и половина населения уже сконцентрирована в областном центре вместе с Темиртау. Рост Караганды идет путем перетока населения из средних и малых промышленных центров, а не только из села, но замедляющим фактором является низкая адаптивность жителей шахтерских городов. Для конкурентоспособных мигрантов более привлекательной альтернативой может оказаться Астана. В целом потенциал развития Карагандинской агломерации может быть реализован только при модернизации экономики и повышении качества (прежде всего образовательно-профессионального уровня) населения.
В еще большей степени данные ограничения характерны для Павлодара, население которого почти в два раза меньше, чем в Караганде с городах Темиртау, Шахтинском, Саранью и Абайским районом. В случае Актобе как центра нефтедобычи, металлургии и диверсифицированной промышленности важным фактором роста агломерации может стать инвестиционная привлекательность, однако низкая численность и плотность населения будут выступать сдерживающими факторами.
Центры третьего уровня. Наконец, в качестве потенциальных агломерационных центров третьего уровня можно выделить Атырау, Актау и Усть-Каменогорск. В первых двух случаях важную роль играет их инвестиционная привлекательность как центров нефтедобывающих регионов (а в Актау - также портовый статус города), однако сдерживающим фактором является их ограниченный демографический потенциал (численность и плотность населения). Что касается Усть-Каменогорска, то он по основным своим характеристикам сходен с Павлодаром, но имеет более ограниченный людской потенциал.
В Приложении 49 к Прогнозной схеме обобщены факторы, определяющие возможности развития выделенных перспективных агломерационных центров всех трех уровней. Остальные региональные центры не имеют шансов стать агломерациями, поскольку демографический потенциал и инвестиционная привлекательность крайне ограничены.
Даже если уровень урбанизации всех регионов Казахстана вырастет до 70 %, доля региональных центров в населении своего региона вряд ли превысит 50-60 % (такую долю имеют наиболее урбанизированные области). В этих условиях перспективная людность менее крупных региональных центров может вырасти до 250-350 тыс. человек (за исключением Тараза, население которого может вырасти сильнее с учетом крайне низкой урбанизации и значительного естественного прироста). Однако наиболее вероятен сценарий, при котором все эти центры проиграют конкуренцию за ограниченные человеческие ресурсы крупнейшим городам Казахстана, поэтому их население будет расти медленнее.
Сценарии агломерационного развития. На основании опыта территориально-протяженных стран со сходным уровнем экономического развития можно выделить три возможных сценария развития агломерационных процессов в стране.
Сценарий 1 - "Инерционный"
Основные характеристики: Сохранение тенденции к опережающему росту двух столичных агломераций и Шымкента на фоне более низких темпов роста или стагнации крупных городов - потенциальных агломерационных центров второго уровня.
Предпосылки реализации: сохранение в период до 2020 года высокого уровня государственных инвестиций в развитие Астаны (на уровне докризисного периода 2000-2007 годы); отсутствие дополнительных стимулов к развитию Алматинской агломерации; ограниченные инвестиции в развитие агломерационных центров второго уровня для поддержания существующего качества городской инфраструктуры; экономический рост на основе сырьевой экономики, не обеспечивающий быстрого роста численности новых рабочих мест в секторе услуг крупных городов.
Потенциальные плюсы: при адекватной поддержке агломерационных эффектов столичные города могут превратиться в динамичные центры диверсифицированной экономической активности (с преимущественной специализацией на обслуживании административного сектора в Астане и в секторе деловых и интеллектуальных услуг в Алматы), дающие 26,7 % ВВП страны.
Риски: Чрезмерная концентрация населения и экономической активности в двух столичных агломерациях, сопровождаемая растущей нагрузкой на их инфраструктуру; отсутствие демографических ресурсов для формирования агломерационных центров второго уровня, тормозящее экономическое развитие регионов страны.
Сценарий 2 - "Инициативный"
Основные характеристики: Согласованное развитие столичных агломераций и агломерационных центров второго уровня как центров притяжения миграционных потоков и экономической активности.
Предпосылки реализации: Целенаправленная поддержка агломерационных процессов методами промышленной, внешнеторговой, бюджетной и административно-территориальной политики с опорой на образцы лучшей мировой практики.
Потенциальные плюсы: Развитие столичных агломераций, а также агломерационных центров второго и третьего уровня для формирования опорного каркаса расселения в условиях низкой плотности заселения территории страны; оптимизация структуры территориальной экономической специализации с опережающим ростом сектора услуг; выполнение агломерационными центрами функции "точек роста" своих регионов.
Риски: Унифицированный подход к поддержке агломерационного развития без учета индивидуальных особенностей конкретных агломераций может привести к перекосам в развитии городских центров (чрезмерный приток населения в одни центры и стагнация других).
Сценарий 3 - "Латиноамериканский"
Основные характеристики: Массированный приток в города (в первую очередь столичные агломерации и агломерационные центры второго уровня) сельского населения и населения из экономически стагнирующих городских поселений с низким уровнем квалификации и немодернизированным образом жизни.
Предпосылки реализации: чрезмерное стимулирование миграции населения в городские центры, не подкрепленное адекватным развитием городской инфраструктуры; игнорирование вопросов развития сельских территорий и малых городов, создающее условия для массированного оттока населения в крупные города. Существенно, что в Казахстане южные регионы с незавершенным демографическим переходом отличаются одновременно и пониженным уровнем урбанизации. Поскольку процессы демографического перехода и роста уровня урбанизации в них идут параллельно, это создает условия для взрывной урбанизации в средне- и долгосрочной перспективе.
Потенциальные плюсы: Приток дешевой рабочей силы в города и значительная конкуренция за низкоквалифицированные рабочие места, снижающая издержки работодателей на заработную плату.
Риски: коллапс городской инфраструктуры, не справляющейся с массированным притоком мигрантов; складывание вокруг крупных городов районов несанкционированной застройки ("фавел" латиноамериканского типа) и "фавелизация" существующих периферийных городских районов по мере превышения мощности их инфраструктуры; формирование широкого слоя маргинализированного безработного городского населения; благоприятная среда для развития преступности, социальной - потенциально и политической - нестабильности.
Результаты прогнозных расчетов численности населения городских агломераций Республики Казахстан по каждому из описанных сценариев представлены в таблице 18. Инерционный сценарий исходит из сохранения существующих трендов в динамике развития урабанизационных процессов в Казахстане, что означает рост численности и доли городского населения. Численность населения Казахстана по этому сценарию может составить 17,9 млн. человек (рост на 13,5 %), а уровень урбанизированности, или доля городского населения, - 55,7 %. Сохранятся также тренды в динамике развития отдельных территориальных зон и городских агломераций.
Таким образом, к 2020 году в республике вместо одной могут появиться четыре агломерации, людность которых будет превышать 1 млн. человек: Астана, Алматы, Шымкент и Актобе.

Таблица 18. Численность населения агломераций Казахстана, 2009–2020 годы, тыс. человек

	Алматы	Астана	Шымкент	Караганда	Павлодар	Актобе	Усть-Каменогорск	Атырау	Актау
2009	1887,9	684,0	845,3	802,0	396,2	307,7	298,9	222,5	214,0
Инерционный вариант
2015	2147,1	899,4	953,5	834,1	422,7	339,6	305,1	268,8	259,0
2020	2342,1	1062,3	1041,6	853,5	441,8	366,3	307,7	309,3	298,0
Инициативный вариант
2015	2195,9	912,5	973,7	844,7	426,1	348,5	308,1	273,3	264,8
2020	2439,9	1084,7	1071,9	873,5	445,8	384,9	311,7	317,7	317,4
Латиноамериканский вариант
2015	2247,9	898,4	991,7	830,7	428,7	350,3	309,1	272,8	268,0
2020	2581,7	1067,3	1136,3	850,4	456,9	394,1	318,1	321,0	321,4

Латиноамериканский сценарий, напротив, является наименее благоприятным вариантом развития процессов урбанизации в Казахстане. В его основе лежит характерный для многих развивающихся стран, находящихся, как и Казахстан, на крупногородской стадии урбанизации, "взрывной" рост массовой миграции в городские агломерации сельских жителей (число которых растет из-за высокой рождаемости).
Территории, в которые в первую очередь может хлынуть поток сельских мигрантов - это, прежде всего, города юга Казахстана, которые и в настоящее время отличаются высоким уровнем безработицы и самозанятости населения. По этому варианту наибольший рост населения может произойти в Алматы, Шымкенте, Таразе, Талдыкоргане, причем именно в городах, а не в сельской местности.
Инициативный сценарий - это наиболее благоприятный вариант развития агломерационных центров республики, включая центры второго и третьего уровня, предполагающий их согласованное развитие.
Оптимизация территориальной структуры расселения и гармонизация развития центров опорного каркаса разного уровня означает переход к принципам устойчивого пространственного развития: "умный" рост городов вместо расширения их территории; разделение функций между городом-центром и его пригородами, которые становятся самостоятельными центрами экономической занятости; превращение агломераций в города-регионы и пр. Этот сценарий предполагает высокий уровень миграционной подвижности населения, максимальный среди всех трех вариантов, который связан с ростом внутренней миграции, в том числе и за счет сокращения сельскохозяйственной занятости.
По этому сценарию численность совокупного населения Казахстана может вырасти на 16 % (18,3 млн. человек), а уровень урбанизированности увеличится до 57,2 %. Как и по предыдущему инерционному сценарию, в республике будут развиваться три агломерации с населением свыше 1 млн. человек, причем все они будут расти быстрее, чем по первому варианту.
Агломерация Алматы достигнет двухмиллионного рубежа уже к 2012 году, Астана - к 2018 году, а Шымкент - к 2017 году. Экономика всех трех центров будет ускоренно развивать сервисные отрасли, формируя не только собственное "экономическое лицо", но и привлекательный бренд. В течение прогнозного периода возможно начало процессов субурбанизации населения, сферы услуг, промышленности, что будет способствовать трансформации поселений-спутников в самостоятельные центры или "окраинные города", наличие которых является одним из индикаторов постиндустриальных агломераций.
Для всех трех агломерационных центров, особенно для Алматы, может встать вопрос о необходимости ограничения роста их демографического и экономического потенциала и о переходе к новым принципам развития: развитие без количественного роста с акцентом на создание благоприятной среды обитания.
Не только три крупнейших агломерационных центра, но другие центры второго и третьего порядка будут превращаться в успешные гармоничные города с индустриально-сервисной экономикой и модернизированной городской средой, организованной на принципах устойчивого развития с выраженными социальными и экологическими приоритетами. Причем города индустриальной зоны могут оказаться даже в более выигрышном положении, т.к. за счет меньшего естественного и миграционного прироста они не испытывают повышенной нагрузки на все элементы инфраструктуры.
Во всех этих центрах рост численности населения будет находиться в диапазоне от 4 до 13 %, что означает увеличение численности населения Павлодара до 445 тыс., Усть-Каменогорска - до 312 тыс. человек, Караганды - до 870 тыс. человек к 2020 году Тенденции развития Карагандинской агломерации могут быть близки к агломерациям Алматы и Шымкента и связаны с процессами субурбанизации.
Более высокие темпы роста могут быть характерны для нефтяных центров. К концу прогнозного периода население Актобе как более диверсифицированного индустриального центра может вырасти до 385 тыс. человек, а численность населения Актау и Атырау практически сравняется, составив, соответственно, 317 и 318 тыс. человек. В них, также как и в других городах страны, в структуре экономики будут наращивать свой вес сервисные отрасли.
Для использования преимуществ городских агломераций большое значение имеют процессы формирования и развития их пригородных зон. Потенциал всех рассматриваемых городов достаточен для того, чтобы они стали обрастать пригородами различного типа для выноса и распределения функций города-центра. Однако из-за особенностей расселения (территориальной концентрации населения, характера сельского расселения, в том числе в пригородных зонах крупнейших городов и другие) и слабой развитости инфраструктуры для активизации развития пригородов могут потребоваться различные меры государственной поддержки, включая строительство городов-спутников, выделение инвестиций для развития транспортных сетей и др.
Вероятность реализации инициативного сценария обусловлена активными мерами государственной политики поддержки агломерационного развития. Вместе с тем именно этот путь наиболее предпочтителен для Казахстана. В отличие от "ложной урбанизации" по латиноамериканскому сценарию развитие урбанизации по этому варианту предусматривает модернизацию образа жизни населения, причем эти процессы будут связаны не с индустриализацией, а с развитием сервисных отраслей экономики и переходом к постиндустриальному обществу с его системой ценностей.
Вместе с тем весьма вероятным представляются перспективы реализации многовекторного сценария развития, в рамках которого в пределах отдельных агломерационных структур будут реализовываться различные варианты демографического развития, усиливая сложившиеся и формируя новые территориальные контрасты и диспропорции.

5.2. Меры по регулируемому развитию агломераций в Казахстане.
Реализация инициативного сценария агломерационного развития Республики Казахстан, отвечающего оптимальным условиям социально-экономического развития страны, требует осуществления взаимосвязанного комплекса мер, направленных на стимулирование сбалансированного роста крупнейших потенциальных агломераций.
Политика поддержки агломерационного развития в Республике Казахстан должна опираться на комплексное использование инструментов формирования благоприятной среды и эффективных целевых стимулов, направленных на обеспечение сбалансированного роста городских агломераций и решения специфических проблем, возникающих в каждой из них.
Административно-территориальная политика. Функционирование городской агломерации как единого хозяйственного и социального организма диктует необходимость проведения согласованной политики развития его составных частей (города-ядра с дифференциацией условий в центральных и периферийных районах; пригородов и городов-спутников; прилегающей сельской округи).
Выбор и принятие конкретной управленческой модели должны учитывать целый ряд факторов, в том числе "профиль" агломерации, особенно наличие у нее столичного статуса.
Политика в области расселения населения. Политика в области расселения населения, наряду с административно-территориальной политикой, является одним из наиболее эффективных рычагов формирования и регулирования развития городских агломераций.
С учетом разительной внутренней дифференциации территории страны, казахстанская модель управления расселением не может быть единой для всех агломераций или включать в себя универсальный набор задач и механизмов их достижения. Необходимо формирование собственной уникальной дифференцированной модели, предусматривающей применение специфических подходов к управлению развитием конкретной городской агломерации.
В ее основу должен быть положен учҰт локальных расселенческих, экономических и природных особенностей:
Для южной зоны (Алматинская и Шымкентская агломерации) наиболее актуальной моделью должны стать меры, направленные на стимулирование формирования чҰтких контуров и "кристаллизации" внутренней структуры городских агломераций. В обоих случаях актуальным становится формирование контръядер урбанизации (по типу городов-спутников) в радиусе нескольких десятков километров от ядер агломераций. Начальный этап такой модели развития южных агломераций - инфраструктурное развитие, формирование транспортно-коммуникационного каркаса в пределах зоны непосредственного влияния городов центров. Организационная форма реализации такого сценария - формирование межмуниципальных координационных советов агломерационного развития.
Городские агломерации срединного пояса отличаются максимальной автономностью по отношению к внеагломерационному пространству и в то же время они существенно различаются между собой. Для Астаны уже в ближайшее время актуальным станет вопрос о догоняющем развитии пригородной зоны, и это развитие должно осуществляться исключительно централизованным путҰм, исходя из принципа формирования сбалансированной агломерационной системы. Аналогично, для быстрорастущих Актау и Атырау в ближайшей перспективе актуальными также станут проблемы структурной субурбанизации, в настоящее время сдерживаемые низкой инженерной освоенностью прилегающих к городской черте территорий. Для Карагандинской агломерации основные действия должны быть направлены на сохранение существующих субцентров агломерации, краткосрочного планирования их развития с формированием в них современной градообразующей базы.
Для городских агломераций северных и восточной областей (Актобе, Павлодар-Аксу, Усть-Каменогорск), в которых, как правило, городские агломерации охватывают зоны тяготения региональных центров, модернизация систем расселения, возможная в среднесрочной и долгосрочной перспективе, должна предусматривать расширение агломерационной интеграции территорий, прилегающих к региональным центрам, и "достраивание" дополнительных элементов городских агломераций. В зависимости от избранных сценариев дальнейшее функционирование этих агломераций должно регулироваться, соответственно, в рамках долгосрочного межмуниципального или директивного подходов.
Бюджетно-налоговая политика. В целях регулирования (как стимулирования, так и сдерживания) развития городских агломераций в мировой практике широко применяются инструменты бюджетно-налоговой политики.
В случае Республики Казахстан, для которой характерна высокая степень централизации бюджетных решений, целесообразно сочетание двух инструментов:
финансовой поддержки (вплоть до полного финансирования) ключевых проектов развития городской инфраструктуры из государственного бюджета;
целевых налоговых стимулов, поощряющих развитие ключевых для функционирования агломераций форм бизнеса, в первую очередь сервисных компаний, включая компании малого и среднего бизнеса, а также промышленных компаний и мощностей по переработке сельскохозяйственного сырья в пригородах и городах-спутниках.
Промышленная политика. В контексте политики поддержки агломерационного развития инструменты промышленной политики используются как для стимулирования, так и ограничения развития конкретных отраслей в рамках городских агломераций. Промышленная политика, хотя и выступает отдельным направлением по управлению формированием и развитием агломераций, одновременно находится в тесной связи с приоритетами региональной политики, направленной на гармонизацию развития территорий в рамках единого хозяйственного комплекса страны.
Соответственно, можно выделить меры промышленной политики, реализуемые на региональном уровне и на уровне конкретных агломераций.
Наиболее распространенные меры промышленной политики развития агломераций на региональном уровне связаны с созданием, прифинансовой поддержке государства через специализированные институты развития (государственные корпорации, фонды, управляющие компании):
промышленных кластеров, ориентированных на развитие традиционных отраслей экономики;
технопарков и технополисов для прорыва в области высоких технологий;
свободных экономических зон и городских зон развития для стимулирования развития экономики, а также системы сетевой поддержки местных бизнес-сообществ.
На уровне отдельных агломераций методы промышленной политики в зависимости от преследуемых целей включают в себя либо систему льгот, направленных на привлечение инвестиций в городскую экономику и выплаты премий за создание новых предприятий и рабочих мест, либо, напротив,
систему ограничений, от прямого запрета на строительство новых объектов до создания условий для вывода производственных мощностей за пределы города-ядра (или за пределы агломерации в целом).
Транспортная политика. Транспорт является одним из тех жизненно необходимых элементов инфраструктуры, с которыми не только связано само возникновение городских агломераций и возможность их функционирования, но от которых зависят размеры самих городских систем и их морфология. Вылетные пригородные железные и автомобильные дороги, которые соединены с кольцевыми или дуговыми магистралями, являются планировочными осями городских агломераций, определяя направления их пространственного развития.
Участие государства в строительстве транспортной инфраструктуры является наиболее эффективным и действенным способом ускорения формирования агломерационных образований. Передовой опыт развитых стран показывает, что оптимальный вариант связан с приоритетным развитием общественного транспорта, особенно скоростного рельсового, и интеграцией системы пригородного и внутригородского сообщения.
Для ускорения процессов формирования и развития агломераций Казахстана особенно важно финансовое участие государства в модернизации существующей транспортной сети и наращивании ее новых звеньев именно на уровне агломераций.
В целом перспективы развития агломерационного расселения в Казахстане выстраиваются на основе сочетания двух уровней транспортно-коммуникационного развития: с одной стороны - это формирование устойчивой системы межагломерационных связей (строительство оптимизированной сети полимагистралей), с другой - повышение внутриагломерационной связности. Второе направление развития следует рассматривать не только как инфраструктурное, но и как технологическое, предусматривающее коренную реконструкцию систем городского и пригородного сообщения в пределах агломераций, включая внедрение новых экспрессных и полуэкспрессных видов транспорта.
Меры по стимулированию развития агломераций. Исходя из вышеизложенного наиболее актуальными мерами, направленными на стимулирование развития городских агломераций в стране и превращения их в динамичные драйверы экономического развития страны, являются:
1. Политика повышения плотности населения и экономической активности. Ее цель - "стягивание" населения в городские центры параллельно с повышением их промышленного и сервисного потенциала.
Создание новых рабочих мест в потенциальных агломерационных центрах за счет повышения их инвестиционной привлекательности и целевых стимулов для привлечения инвесторов. Конкретные приоритеты в данной сфере варьируются в зависимости от специфики рассматриваемой агломерации:
В Астане основными факторами притяжения экономической активности являются государственные инвестиции, спрос со стороны занятых в сфере государственного управления, а также наличие головных офисов крупнейших национальных компаний. Главному приоритету - развитие сервисного сектора - отвечает поддержка формирования инфраструктуры общественного питания, гостиничного бизнеса и рекреационных услуг путем снижения административных издержек и предоставления преференционных режимов аренды недвижимости.
Важным резервом развития сектора деловых (в первую очередь консультационных и аудиторских) и финансовых услуг является спрос со стороны головных офисов крупных компаний. Имеет смысл использовать налоговые стимулы (в первую очередь льготы по налогу на прибыль, показавшие наибольшую эффективность в мировой практике) для привлечения инвестиций в соответствующие сектора услуг.
В Алматы и Шымкенте, где уже активно развивается сектор услуг, необходимо максимально упростить административные процедуры создания и регистрации новых сервисных предприятий. Это особенно актуально в Шымкенте, чтобы "вывести из тени" малые предприятия сервисного сектора. Кроме того, Алматы как крупнейший экономический центр страны обладает существенным потенциалом привлечения иностранных инвестиций в промышленные и сервисные отрасли, требующие высокого образовательного уровня занятых.
Для привлечения инвестиций (в том числе в высокотехнологические отрасли промышленности) могут использоваться налоговые стимулы и создание преференционных условий финансирования (в том числе через повышение доступности кредитных ресурсов и частичное субсидирование процентной ставки по кредитам).
В крупнейших промышленных центрах (Караганда, Павлодар, Усть-Каменогорск) необходимо использование таргетированных мер по привлечению ведущих национальных и иностранных промышленных компаний-инвесторов. Повышение доходов и рост образовательного уровня занятых в промышленности приведет к расширению спроса на услуги, способствуя сбалансированному развитию промышленных агломераций.
В городах, инвестиционная привлекательность которых связана в основном с углеводородным сектором (Атырау, Актобе, Актау), главный приоритет связан с локализацией спроса на потребительскую продукцию и основные коммерческие услуги. Это удержит платежеспособный спрос в рамках агломераций и повысит их привлекательность как мест "стягивания" населения.
Осуществление государственных инвестиций и поощрение частных инвестиций в строительство жилищной, коммунальной и социально-рекреационной инфраструктуры (в том числе на условиях государственно-частного партнерства). Потенциал частных инвестиций более высок в Алматы и, в среднесрочной перспективе, Атырау и Актау (как центрах ведущих нефтедобывающих регионов). В Астане доля частных инвестиций будет повышаться, однако нагрузка на государственные инвестиции останется очень значительной в абсолютном выражении. В остальных потенциальных агломерационных центрах государство останется ключевым инвестиционным игроком.
Крайне важно, чтобы инвестиции направлялись не только в создание "базовых" условий проживания, но и в "инфраструктуру комфорта". Именно "инфраструктура комфорта" (качественное здравоохранение и общественное питание, услуги здорового образа жизни, рекреационные услуги) создает привлекательность городской среды для высококвалифицированных специалистов с высоким уровнем доходов. Здесь существует максимальный потенциал для привлечения частных инвестиций, ориентированных на платежеспособный спрос представителей "среднего класса".
Мероприятия по повышению уровня и качества жизни сельского населения, а также по стимулированию его мобильности. Данные мероприятия преследуют две основных цели. С одной стороны, повышение социально-культурного и образовательного уровня сельской молодежи как наиболее мобильной части сельского населения обеспечивает ее готовность к быстрой адаптации в городских условиях, возможность нахождения качественных рабочих мест, требовательность к условиям жизни и спрос на качественные услуги.
С другой стороны, общее повышение качества жизни в сельской местности (в первую очередь за счет развития систем здравоохранения, социального и пенсионного обеспечения) позволяет избежать "латиноамериканского" сценария массового притока населения в города. Это условие особенно актуально применительно к регионам страны с незавершенным демографическим переходом, где в среднесрочной перспективе существуют риски резкого ускорения миграции из села в город.
2. Политика развития транспортной инфраструктуры. Ее основные цели - облегчение транспортных коммуникаций внутри агломераций и улучшение их связи с окружающими районами и ключевыми рынками.
Функции городской транспортной инфраструктуры связаны в первую очередь с обеспечением трансферта населения от мест проживания (включая периферийные городские зоны и пригороды) к рабочим местам, а также беспрепятственное обслуживание объектов промышленной и сервисной инфраструктуры. Большую роль играет разработка долгосрочных планов развития агломераций, позволяющих заранее зарезервировать достаточные территории для строительства транспортной инфраструктуры, которые не подлежат занятию другими объектами.
При этом важно реалистически понимать задачи развития транспортной инфраструктуры агломерационных центров. Речь идет не о том, чтобы "победить транспортные пробки" или "обеспечить возможность свободной парковки в центре города", а в том, чтобы обеспечить максимальному количеству людей доступ к конкретным объектам на городской территории за минимально возможное время. Это одно из ключевых условий эффективного развития агломерационных центров, необходимое для сбалансированного роста числа рабочих мест и численности населения.
Развитие кросс-агломерационной транспортной инфраструктуры.
Учитывая особенности и перспективы формирования осевой системы пространственного развития Казахстана, целесообразно сделать основной акцент на развитие:
полномасштабного многофункционального транспортного коридора Астана-Алматы, связывающего две крупнейшие агломерации страны;
транспортной и деловой инфраструктуры на направлении Алматы-Хоргос, соединяющей ведущий экономический центр страны с быстро растущим приграничным центром, роль которого в условиях формирования Таможенного Союза России, Казахстана и Беларуси заметно вырастет;
Южной транспортной оси, обслуживающей наиболее населенный регион страны с максимальным потенциалом миграции в агломерационные центры.
При этом важно отдавать отчет в том, что функции этих транспортных коридоров связаны с облегчением движения населения и товарных потоков, а не с формированием цепочек городских центров вдоль осевых магистралей.
Ввиду недостаточной плотности населения последняя задача является нереалистичной как минимум в ближайшие 20-30 лет. В частности, на перспективу 10-15 нереалистично ожидать формирования полноценного луча агломерационного развития на направлении Алматы-Хоргос.
3. Меры по обеспечению сбалансированного развития агломераций, направленные на обеспечение равного доступа их жителей к возможностям занятости и полному набору социальных и административных услуг, конверсии зон с устаревшей и неразвитой инфраструктурой в модернизированные промышленные и жилые зоны.
Совершенствование механизмов планирования городского развития. Важнейшие задачи современного территориального планирования с учетом формирования агломераций - это функциональное зонирование территории с учетом процесса трансформации экономики агломераций от индустриальной к сервисной специализации; планирование развития транспортной инфраструктуры; оценка потребностей в учреждениях социальной инфраструктуры; разработка схем расселения и адаптационных механизмов для трудовых мигрантов; увязка крупных инвестиционных проектов, финансируемых государством или бизнесом, с обеспечением этих проектов производственной и социальной инфраструктурой, рабочей силой. Модернизация территориального планирования в Казахстане является необходимым условием успешного развития крупных агломераций.
Проведение последовательной политики, направленной на гармонизацию взаимодействия территориальных образований, входящих в состав агломераций, без попыток их административного объединения. В республике уже достигнут значительный прогресс в этом вопросе (применительно к взаимодействию органов власти г.Алматы, его пригородов и Алматинской области). Важно понимать, что аналогичные проблемы будут неизбежно возникать во всех агломерациях, и соответствующие механизмы взаимодействия (включая консультативные комиссии по вопросам развития конкретных агломераций с участием органов власти разного уровня) необходимо создавать в упреждающем режиме. При этом:
радикальное расширение административных границ г. Алматы не является первоочередной задачей, поскольку оно ограничивает конкуренцию города и области за инвестиции, которая способствует улучшению инвестиционного климата; более актуально решение проблемы чрезмерно удаленного управления развитием пригородной зоны агломерации при существующем административно-территориальном делении;
целесообразно формирование единой системы управления развитием агломераций, способной координировать интересы города и пригородных зон со стратегией развития всей страны; при этом функции координатора может выполнять Министерство экономического развития и торговли;
Активная финансовая поддержка проектов развития городской инфраструктуры. С учетом неравноценных финансовых возможностей территориальных органов власти основная функция корректирующего соответствующие диспропорции финансового воздействия лежит на центральном бюджете. В настоящее время складывается благоприятная ситуация для активизации выполнения этой функции: по мере завершения наиболее капиталоемких проектов, связанных с развитием городской инфраструктуры Астаны, появляются возможности для манера ресурсами в пользу других агломераций.
При этом принципиально важно, что, несмотря на сравнительно большую обеспеченность Алматы собственными финансовыми ресурсами, потребность в финансировании ключевых инфраструктурных проектов (прежде всего транспортных) существует и здесь, поскольку масштаб проблем старейшей агломерации страны выходит за пределы возможностей ее бюджета.
Предоставление целевых налоговых льгот компаниям-инвесторам (как зарубежным, так и национальным), создающим на территории агломераций производственные мощности в перспективных отраслях экономики и/или способствующих созданию дефицитных профессиональных компетенций в соответствующих отраслях. Подобная схема уже получила распространение в Казахстане, именно она является на сегодняшний день наиболее эффективной в мировой практике с точки зрения модернизации промышленности. Теперь ее потенциал должен быть использован для поддержки агломерационного развития. При этом масштаб льгот (в первую очередь - льгот по налогу на прибыль, которые традиционно признаются наиболее эффективными) должен быть пропорционален ожидаемому от компаний-инвесторов вкладу в экономическое развитие соответствующих агломераций.
При этом отраслевое таргетирование специализации компаний-получателей льгот, за исключением немногочисленных очевидных случаев (например, поддержки локализации производства оборудования для нефте- и газодобывающей промышленности в Актау, Атырау и Актобе), нецелесообразно: льготы должны предоставляться на основе индивидуального рассмотрения конкретных проектов, предложенных инвесторами, что позволит рыночным путем выявлять перспективные направления отраслевого развития агломераций.
Использование методов налогового стимулирования в рамках зон со специальным экономическим режимом. При этом, с учетом объективного дефицита квалифицированных трудовых ресурсов для широкомасштабного развития отраслей промышленности и сферы услуг на современной технологической базы, соответствующие льготы должны поощрять не только инвестиции частных компаний, но и реализацию ими программ подготовки рабочей силы, а также переезд квалифицированных сотрудников (льготы по налогам на физических лиц). Такие льготы могут предоставляться не только в "традиционных" СЭЗ (таких, как специальная зона вокруг МЦПС "Хоргос"), но и в городских зонах развития, включая промышленные зоны.
В частности, для более активного "притяжения" промышленных инвестиций в промышленные зоны Алатауского района Алматы целесообразно использование механизма двухлетних налоговых каникул по проектам новых инвестиций, поскольку даже с учетом государственных вложений в развитие инфраструктуры фактор более дорогой рабочей силы сдерживает заинтересованность промышленных компаний к локализации производства на соответствующей территории. При этом целевая направленность льгот, предоставляемых в городских зонах развития, должна учитывать специфику конкретных агломераций:
в случае Астаны и Алматы льготы должны использоваться для привлечения в "районы делового развития" компаний, предоставляющих высокотехнологичные и "интеллектуальные" услуги (финансовые, консалтинговые, аудиторские, правовые, логистические), что будет способствовать выходу двух ведущих агломераций страны на уровень "мировых городов", выполняющих узловые функции в регионе Центральной Азии;
в г.Алматы, его пригородах (административно подчиненных Алматинской области) и "старых" промышленных центрах (Караганда, Павлодар, Усть-Каменогорск) целью налогового стимулирования является вынос промышленных мощностей за пределы центральной зоны агломерации в территориально очерченные зоны промышленного развития, создание стимулов для их радикальной модернизации на современной технологической основе, а также привлечение инвестиций в создание новых современных промышленных объектов;
с точки зрения развития Алматы принципиальное значение будет иметь успех проекта МЦПС "Хоргос" и, в частности, планов создания рядом с ним специальной зоны промышленного развития, в которой должен использоваться широкий спектр инструментов налогового стимулирования не только инвестиционно-промышленной, но и трудовой деятельности (льготы по налогам на доходы физических лиц на период переезда и обустройства на новой территории).
Конкретные параметры осуществляемых мер и используемых при этом инструментов государственной политики должны разрабатываться применительно к конкретным городским агломерациям с целью максимально полного учета их экономического и демографического потенциала, так и специфических проблем, стоящих перед их развитием.
Ведущую роль в системе расселения и структуре центров экономической активности на протяжении 2011-2020 годы будут играть четыре ведущие агломерации - Астана, Алматы, Шымкент и Актобе. Данное обстоятельство определяет необходимость особого внимания к управлению динамикой социально-экономических и демографических процессов в соответствующих агломерациях, обеспечивающему реализацию инициативного сценария их развития. Основой такого управления должны служить Планы поддержки агломерационного развития, определяющие как его целевые ориентиры на период до 2020 года, так и конкретные инструменты их достижения.
Астана - город глобального значения, один из ключевых финансово-экономических центров региона Центральной Азии с развитым сектором деловых услуг.
Ожидаемая численность населения агломерации - около 1,1 млн. человек.
Приоритеты специализации:
ядро агломерации - финансовые услуги (с ориентацией на спрос головных офисов крупнейших национальных компаний); деловые услуги (аудит, консалтинг, реклама, маркетинг и дистрибуция); девелоперские услуги (стадия разработки проектов); гостиничный бизнес, рекреация и общественное питание;
пригородная зона - розничная торговля (супер- и гипермаркеты); девелоперский бизнес (стадия проектной реализации); рекреационные услуги (с приоритетной ориентацией на сегмент бизнес-класса); производство и реализация сельскохозяйственной продукции с ориентацией на спрос ядра агломерации (в том числе спрос на высококачественную продукцию со стороны супер- и гипермаркетов, компаний общественного питания среднего и бизнес-класса); промышленные стартапы со значительной инновационной компонентой (в первую очередь - производство потребительских товаров с ориентацией на спрос ядра агломерации).
Ключевые приоритеты поддержки агломерационных процессов - диверсификация сервисного сектора (отход от моноспециализации на услугах государственного управления) через поддержку развития кластера деловых и финансовых услуг; формирование развитой пригородной зоны расселения и экономической активности; целевое привлечение инвестиций для реализации стартап-проектов в обрабатывающей промышленности.
Алматы - город глобального значения, центр развития деловых услуг и инновационно-активных отраслей обрабатывающей промышленности, главный транспортно-логистический хаб страны.
Ожидаемая численность населения агломерации - 2,5-2,6 млн. человек.
Приоритеты специализации:
ядро агломерации - деловые услуги (аудит, консалтинг, реклама, маркетинг и дистрибуция; инжиниринг, патентные сервисы и иные услуги по коммерциализации инноваций); транспортно-логистические услуги (контрактация, планирование товаропотоков); финансовые услуги; гостиничный бизнес и общественное питание;
пригородная зона - предприятия обрабатывающей промышленности с ориентацией на спрос национального рынка (при этом спрос ядра агломерации обеспечивает эффект масштаба, необходимый для выпуска конкурентоспособной по издержкам продукции); розничная торговля (супер- и гипермаркеты); транспортно-логистические услуги (перегрузочные терминалы, складские мощности); девелоперский бизнес (стадия проектной реализации); рекреационные услуги (с приоритетной ориентацией на сегмент бизнес- и среднего класса); производство и реализация сельскохозяйственной продукции с ориентацией на спрос ядра агломерации (в том числе спрос на высококачественную продукцию со стороны супер- и гипермаркетов, компаний общественного питания среднего и бизнес-класса).
Ключевые приоритеты поддержки агломерационных процессов - увеличение транспортной связности ядра агломерации и пригородов; стимулирование сдвига населения и экономической активности в пригородную зону; поддержка развития кластера деловых и транспортно-логистических услуг; целевое привлечение инвестиций для модернизации промышленных мощностей и реализации стартап-проектов в обрабатывающей промышленности.
Шымкент - ведущий центр сельскохозяйственного производства и пищевой промышленности с мощным сектором малого предпринимательства в сфере услуг.
Ожидаемая численность населения агломерации - 1,1-1,2 млн. человек.
Приоритеты специализации:
ядро агломерации - торговля и дистрибуция (с приоритетным развитием оптовых операций при сохранении мощного розничного сектора, притягивающего занятость); пищевая промышленность с ориентацией на внутренние и - потенциально - внешние рынки; услуги общественного питания и бытовые услуги (на основе приоритетного развития компаний малого бизнеса);
пригородная зона - сельскохозяйственное производство и первичная переработка сельскохозяйственной продукции (массовое производство с ориентацией на внутренние и экспортные рынки, а также с выходом на более высокие стадии переработки на предприятиях ядра агломерации).
Ключевые приоритеты поддержки развития - последовательная реализация принципов городского зонирования для управления процессами расселения и размещения объектов хозяйственной инфраструктуры; стимулирование развития легального сервисного сектора; поддержка формирования кластера сельскохозяйственного производства и пищевой промышленности.
Актобе - ведущий центр диверсифицированной промышленности, деловых и транспортно-логистических услуг с развитым сектором малого предпринимательства.
Ожидаемая численность населения агломерации - 0,4-0,5 млн. человек.
Приоритеты специализации:
ядро агломерации - высокоотехнологичные виды металлургического и ферросплавного производства; связанные с развитием нефтегазовой отрасли обрабатывающего сектора промышленности: машиностроение оборудования для нефтегазовой отрасли и химическая промышленность; производство металлических конструкций, строительных материалов и стеклопластиковых труб; производств электротехнического и медицинского оборудования; первичная обработка шкур и шерсти с выпуском кожевенной и войлочной продукции и теплоизоляционных плит;
пригородная зона - сельскохозяйственное производство и первичная переработка агропродукции (производство с ориентацией на спрос ядра агломерации и региональные рынки, а также с выходом на более высокие стадии переработки на предприятиях ядра агломерации); транспортно-логистические услуги (перегрузочные терминалы, складские мощности); рекреационные услуги; небольшие промышленные проекты по производству потребительских товаров с ориентацией на спрос ядра агломерации.
Ключевые приоритеты поддержки развития - мультипликация нефтегазового сектора и целевое привлечение инвестиций для реализации проектов в обрабатывающей промышленности; формирование инновационной и предпринимательской инфраструктуры для поддержки новых проектов и малого бизнеса; транспортно-логистические услуги (перегрузочные терминалы, складские мощности); формирование развитой пригородной зоны расселения и экономической активности.
Реализация предлагаемого комплекса мер является необходимым отправным шагом эффективной политики управления агломерационным развитием в Республике Казахстан. Конкретные параметры осуществляемых мер и используемых при этом инструментов государственной политики должны разрабатываться применительно к конкретным городским агломерациям с целью максимально полного учета их экономического и демографического потенциала, так и специфических проблем, стоящих перед их развитием. В этой связи целесообразна разработка Планов поддержки агломерационного развития для каждой перспективной агломерации. Основные меры поддержки развития трех основных агломераций страны представлены в Приложении 50 к Прогнозной схеме.

5.3. Развитие систем расселения населения (со схемой системы расселения населения)
С экономическим и индустриальным развитием Казахстана на перспективу будет связано и развитие систем расселения населения, решающее влияние на которое будет оказывать динамика и география демографических процессов.
Прогноз демографической ситуации. Прогнозные расчеты по численности и половозрастной структуре населения Казахстана до 2020 года были осуществлены в трех вариантах методом передвижки возрастов (методом компонент) на основе однолетней возрастно-половой структуры населения на начало 2009 года, с применением повозрастных коэффициентов рождаемости, а также вероятности смерти мужчин и женщин в каждом возрасте с учетом прогнозных предположений.
Во всех вариантах прогноза ожидается снижение уровня рождаемости, обусловленное изменениями репродуктивных стереотипов и установок молодого поколения. В прогнозируемый период усилится процесс старения населения и поэтому несколько сократится естественный прирост. Некоторое положительное влияние будет оказывать миграционный фактор.
По базовому варианту прогноза ожидаемая численность населения Казахстана к концу 2020 года составит 18,4 млн. человек и по сравнению с 2009 годом (итоги переписи населения) увеличится на 14,9 %. Однако, прирост будет характерен не для всех регионов страны: в трех северных областях (Северо-Казахстанской, Акмолинской и Костанайской), а также Восточно-Казахстанской и Павлодарской областях к 2020 году ожидается снижение численности населения в среднем на 7,7 %, 4,3 % и 1,2 % соответственно. Высокие приросты будут характерны для гг. Алматы (135,0 %) и Астана (166,9 %), Мангистауской (151,5 %), Южно-Казахстанской (126,2 %), Атырауской (125,3 %) областей.

Таблица 19. Прогнозная численность населения РК (базовый вариант)

человек

Наименование регионов	2009 г. (по итогам переписи населения)	2015	2020	Рост/убыль за 2009 (итоги переписи населения) – 2020 годы, в %
Республика Казахстан	16009600	17440680	18396250	114,9
Акмолинская	737500	724234	712719	96,6
Актюбинская	757800	817513	863330	113,9
Алматинская	1807900	1991133	2108772	116,6
Атырауская	510400	584951	639547	125,3
Западно- Казахстанская	598900	628533	639290	106,7
Жамбылская	1022100	1099417	1146684	112,2
Карагандинская	1341700	1372801	1387729	103,4
Костанайская	885600	851205	821054	92,7
Кызылординская	678800	737409	774370	114,1
Мангистауская	485400	625114	735231	151,5
Южно-Казахстанская	2469300	2824512	3115325	126,2
Павлодарская	742500	745951	733415	98,8
Северо- Казахстанская	596500	551108	515575	86,4
Восточно- Казахстанская	1396900	1377211	1336870	95,7
г. Астана	613000	878451	1023370	166,9
г. Алматы	1365600	1631135	1842969	135,0

Коэффициент естественного движения (далее КЕД) населения к 2020 году постепенно будет снижаться с 13,65 % в 2010 году до 9,03 % в 2020 году из-за снижения общего коэффициента рождаемости с 23,09 % в 2010 году до 17,49 % в 2020 году.
В разрезе регионов страны в 8 регионах ожидается показатель КЕД населения ниже среднереспубликанского уровня, а в 4 областях (Акмолинская, Карагандинская, Павлодарская, Восточно-Казахстанская) - крайне низкий показатель КЕД (ниже 2,53 %). В Костанайской и Северо-Казахстанской областях к 2020 году ожидаются отрицательные показатели КЕД (-1,42 % и -2,04 % соответственно). Показатель замещения населения будущими поколениями (суммарный показатель рождаемости) в целом по стране снизится с 2,72 рождений на 1 женщину репродуктивного возраста в 2010 году до 2,45 рождений в 2020 году (указаны в Приложении 51-54 к Прогнозной схеме). В Акмолинской, Карагандинской, Костанайской, Павлодарской, Северо-Казахстанской и Восточно-Казахстанской областях показатель суженного воспроизводства населения будет усиливаться.
В прогнозируемый период численность городского населения увеличится на 27,4 %, составив в 2020 году 60 % от всего населения страны.
Постепенное сокращение уровня смертности способствует повышению ожидаемой продолжительности жизни: к 2015 году - 70,3 лет, к 2020 году - 72,4 года.
Возрастная структура населения Казахстана будет характеризоваться усилением процесса старения населения, так за 2010-2020 годы удельный вес населения в возрасте 65 лет и старше увеличится от 6,9 % до 8,2 %. При этом удельный вес населения трудоспособного возраста за этот период сократится от 68,4 % в 2010 году до 63,7 % в 2020 году. Процесс старения населения особенно будет усиливаться в северных и восточных областях. Более "молодая" возрастная структура населения будет характерна для южных и западных регионов.
В перспективе к 2020 году в Казахстане темпы прироста численности населения постепенно будут снижаться из-за снижения показателя естественного прироста.
В перспективе следует ожидать сохранение положительного сальдо внешней миграции (11,0 тыс.человек), что будет связано с продолжающейся политикой государства по возврату в республику оралманов и продолжающимся процессом возврата части эмигрировавших в переходный период лиц.
Базовый вариант прогноза внутренней миграции предполагает некоторое снижение миграционной подвижности. В региональном разрезе положительное сальдо миграции к 2020 году будет характерно для гг. Астана (17,2 тыс.человек) и Алматы (22,4 тыс.человек), а также Мангистауской (6,6 тыс.человек), Алматинской (1,5 тыс.человек), Атырауской (1,3 тыс.человек) и Актюбинской (1,0 тыс.человек) областей (указаны в Приложении 55 к Прогнозной схеме).
Прогнозная численность привлечения иностранной рабочей силы будет увеличена с 62,9 тыс. человек в 2010 году до 132,7 тыс. человек в 2020 году.
Миграция населения значительно влияет на демографическую ситуацию в стране. Регулирование внутренней миграционной политики должно быть направлено на:
создание экономических условий (обеспечение пропорционального развития рынка жилья и рынка труда) для повышения территориальной мобильности рабочей силы, особенно в северных и восточных регионах, где прогнозируется миграционная убыль населения;
разработку механизмов стимулирования территориального перераспределения экономически активного населения для обеспечения сбалансированности региональных рынков труда.
Вопрос внутренней миграции необходимо рассматривать как способ перспективного изменения территориальной структуры экономики и формирования более эффективной системы расселения.
Ключевые направления развития территориальной структуры будут связаны с формированием и интенсивным развитием городских агломераций, концентрирующих в себе основной экономический и человеческий потенциал страны. Одновременно предполагается уменьшение числа и укрупнение поселений, что предполагает активную миграцию населения из неперспективных сел и малых городов в крупные города. С учетом наличия свободных территорий такие зоны для принятия потоков мигрантов могут быть созданы в городах - спутниках, в которых может быть обеспечена приемлемая ценовая доступность жилья и других гарантированных государством социальных услуг.
Для инновационного развития современных производств и услуг агломерации будут нуждаться в притоке квалифицированных работников, приток которых может быть обеспечен за счет миграции из других регионов страны. При этом наряду с развитием агломераций необходимо максимально использовать демографический и трудовой потенциал густонаселенных территорий в части создания трудоемких производств и видов деятельности.
Таким образом, необходимо стимулировать и поощрять внутреннюю миграцию в нужных и выгодных для страны направлениях путем принятия специальных мер и программ. Ограничение внутренней миграции мерами государственной политики приведет к усугублению социальных проблем остающихся жителей и сохранению обширных очагов бедности, лишает их экономических перспектив. Такие меры могут носить исключительно выборочный характер и избирательно применяться к тем городам, где увеличение миграционных потоков приводит к обострению их социально-экономических проблем.
Стимулирование внутренней миграции, перемещение и нахождение основной части населения республики в городах и крупных поселениях позволит гораздо легче решить задачу обеспечения равного доступа жителей республики к основным социальным благам, развития человеческого капитала.
Развитие систем расселения. Наиболее активная внутренняя миграция в в крупные и большие города будет иметь место до 2015-2016 годы. Далее будут снижаться темпы миграционных потоков в крупные центры и более интенсивно начнут развиваться населенные пункты, расположенные вдоль основных планировочных осей в зоне влияния крупных городов. Тем самым произойдет развитие поселений-спутников, углубятся и расширятся агломерационные процессы.
Развитие внутриреспубликанских экономических связей, прохождение по территории республики международных транспортных коридоров, освоение углеводородных месторождений предопределяет развитие основных базовых центров населенных пунктов, расположенных на планировочных осях 1-й категории.
В системе расселения определены наиболее активно развивающиеся зоны - урбанизированные (таблица 20).

Таблица 20. Градостроительное зонирование и прогноз развития систем расселения на территории Казахстана до 2020 года

№	Зоны и системы расселения	Области	Центры зон и систем расселения	Численность населения, тыс. человек				Площадь, км2
				2000 г.	2009 г.	2015 г.	2020 г.
	Всего по республике			9335,4	10447,4	11392,4	12242,6	268124
1	Жетысуйская урбанизированная зона		г. Алматы	1895,5	2226,2	2583,6	2847,6	13528
2	Южная урбанизированная зона		г. Шымкент	2316,7	2685,4	2728,5	2950,8	53664
3	Восточная урбанизированная зона		г. Усть-Каменогорск	890,7	872,6	884,2	880,0	35073
4	Столичная урбанизированная зона		г.Астана	1819,4	2044,1	2311,4	2493,5	56434
5	Тобольская урбанизированная зона	Костанайская	г. Костанай	475,6	474,4	473,3	466,7	13669
6	Павлодар-Экибастузская урбанизированная зона	Павлодарская	г. Павлодар	536,9	545,4	578,7	597,0	15843
7	Актюбинская урбанизированная зона	Актюбинская	г. Актобе	440,8	483,6	530,8	562,0	15591
8	Западная урбанизированная зона	Западно-Казахстанская	г. Уральск	366,1	398,0	420,0	431,7	14593
9	Актауская урбанизированная зона	Мангистауская	г. Актау	269,8	351,8	456,1	541,4	28449
10	Атырауская урбанизированная зона	Атырауская	г. Атырау	323,9	365,9	425,8	471,9	21280

Развитие населенных пунктов и формирование внутренних связей, включая инженерную инфраструктуру, предопределило развитие системы расселения по шести условным зонам:
1. Иртышская зона расселения. Данная зона расселения расположена в пределах Восточно-Казахстанской области с центром в г. Усть-Каменогорск. Основная часть населенных мест области сосредоточена вдоль двух основных планировочных осей - река Иртыш и железнодорожная магистраль Алматы-Барнаул.
Иртышская зона расселения обладает значительными водными и рекреационными ресурсами, с большими запасами минерально-сырьевых ресурсов и огромным производственным потенциалом. Основной проблемой является отток населения и квалифицированных специалистов. В связи с этим, первостепенное значение приобретает создание условий для привлечения и закрепления в пределах зоны избыточных трудовых ресурсов южного Казахстана, а также оралманов. Среди комплекса мер по решению указанной проблемы важное место должно занять расширение сети профтехобразования, как в пределах Иртышской зоны расселения, так и в перечисленных трудоизбыточных регионах.
Одним из важных направлений развития данной зоны расселения является ускорение развития туристической и рекреационной инфраструктур, с учетом того, что на долю региона приходится более половины рекреационных ресурсов республики.
Основной проблемой данной зоны расселения является необходимость обеспечения защиты населения от последствий разрушительных землетрясений, поскольку большая часть зоны расположена в сейсмически активной зоне.
2. Сары-Аркинская зона расселения. Данная зона расселения охватывает территории Костанайской, Северо-Казахстанской, Акмолинской, Павлодарской и Карагандинской областей. Это самая крупная по площади и численности населения зона расселения на территории республики.
Опорный каркас зоны составляют планировочные оси 1-й категории, образованные железнодорожной магистралью Петропавловск - Шу, автомагистралью Алматы - Астана - Петропавловск в меридиональном направлении, в широтном направлении - Южно-Сибирская магистраль (на отрезке ст. Тобол - Павлодар), планировочными осями 2-й категории: Талшик-Кокшетау-Алтынсарин; Жезказган - Моинты-Саяк. На территории зоны с учетом природно-климатических условий и связанных с этим различий в плотности заселения территорий выделены две подзоны расселения:
Северо-Казахстанская, в состав которой включены территории лесостепной, степной и частично сухо-степной ландшафтных зон. В пределах этой подзоны относительно более густая сеть поселений и высокая плотность заселения территорий.
Центрально-Казахстанская, расположенная в зоне сухих степей и полупустынь. Здесь преобладают территории либо практически незаселенные, либо слабозаселенные.
В составе зоны наиболее крупной системой расселения является Столичная урбанизированная зона, с центром в г. Астана, протянувшаяся вдоль железнодорожной магистрали Петропавловск - Шу и скоростной автомагистрали Караганда-Кокшетау.
3. Жетысуйская зона расселения. По природно-климатическим условиям, наличию разветвленной транспортной сети и прохождению международных транспортных коридоров эта зона наиболее благоприятная для проживания населения и развития основных отраслей сельского хозяйства и организации отдыха.
Вокруг Алматинской агломерации, в радиусе полуторачасовой доступности от г. Алматы, то есть в зоне его влияния по периодическим и эпизодическим культурно-бытовым и рекреационным связям, сформировалась Жетысуйская урбанизированная зона, в которую помимо Алматинской агломерации входят населенные пункты Енбекшиказахского и Жамбылского районов Алматинской области.
В перспективе планировочная ось 1-й категории получит дальнейшее развитие: строительство железнодорожной линии Коргас - Жетыген и скоростной автодороги Коргас - Алматы - Шымкент в пределах формирующегося транспортного коридора Западный Китай - Западная Европа.
Намечается территориальный рост Алматы, формирование населенных пунктов - спутников Жана-Или, Голд Сити, развитие получат также близлежащие населенные пункты Жетиген, Байсерке, Междуреченское, Шамалган, значительно вырастут Каскелен, Капшагай, Талгар. Появятся новые транспортно-логистические центры, крупные промышленные зоны.
Главной проблемой зоны является сейсмическая опасность и необходимо принимать меры по сдерживанию миграционных потоков в данный регион.
4. Южная зона расселения. В пределах Южной зоны расселения выделены следующие крупные системы расселения: Южная урбанизированная зона, Кызылординская групповая система расселения, Жетысайская сельская агломерация, Шуская и Аральская межрайонные системы расселения.
Южную урбанизированную зону с центром в г. Шымкент образуют Шымкентская и формирующаяся Таразская агломерации. Численность населения данной урбанизированной зоны к 2020 году вырастет до 3 млн. человек.
Принятая к реализации программа развития химической промышленности, в основном за счет добычи и переработки фосфоритов Каратауского фосфоритного бассейна, ускорит темпы развития как Таразской агломерации, так и городов. Каратау, Жанатаса и Шымкентской агломерации.
Жетысайская сельская агломерация, с центром в г. Жетысае, расположенная на территории Махтааральского района Южно-Казахстанской области, выделена по причине наибольшей плотности населения (156 чел/кв.км) и сети поселений (среднее расстояние между ближайшими населенными пунктами 3-4 км), высокой численности (276 тыс. человек).
В связи с этим представляется целесообразным:
1. Придать району особый административный статус, промежуточный между областью и административным районом.
2. Городу Жетысай передать часть функций областного центра - г. Шымкента - в части межселенного культурно-бытового обслуживания населения данного района.
5. Каспийская зона расселения. В состав зоны входят населенные пункты Атырауской и Мангистауской областей. Территория зоны представляет собой полупустынные и пустынные ландшафты вдоль побережья Каспийского моря и нижнего течения рек Урал, Кигач и Эмбы. Основные оси расселения - железнодорожные магистрали Астрахань-Атырау-Макат-Кандагаш и Макат-Бейнеу-Актау, долина р.Урал, автодорожная магистраль Уральск-Атырау.
Основными сложностями для развития систем расселения Каспийской зоны являются экстремальные природно-климатические условия и дефицит водных ресурсов.
6. Уральская зона расселения включает территории Актюбинской и Западно-Казахстанской областей. Основная часть населения данной зоны проживает в поселениях вдоль долин рек Урал и Илек, в лесостепной и степной зонах. Ряд относительно крупных населенных мест, расположенных за пределами речных долин, в том числе гг. Хромтау, Аксай, возникли на базе разработки крупнейших месторождений минерального сырья (хромитовых руд, углеводородного сырья и др.).
Основными планировочными осями системы расселения зоны являются, наряду с реками Урал и Илек, железнодорожные магистрали Оренбург-Ташкент, Саратов-Соль-Илецк, Орск - Астрахань, Алтынсарино-Хромтау, автомагистрали Актобе - Кызылорда и Уральск - Атырау.
В перспективе значительную роль в развитии этой системы расселения должна сыграть строящаяся автомагистраль Западная Европа - Западный Китай.
Мероприятия по повышению устойчивости развития систем расселения на территории Казахстана.
Для устранения недостатков современного административно-территориального устройства республики и снятия противоречий между градостроительным и административным районированием необходимо на основе изучения объемов, направлений и структуры трудовых, культурно-бытовых, производственных и рекреационных связей крупнейших агломераций и систем расселения страны определить зоны влияния (по маятниковой миграции) центров этих систем расселения) и административно подчинить населенные пункты в пределах этих зон администрациям центров. Наиболее актуально решение данной проблемы для Алматинской, Шымкентской и Таразской агломераций.
Сельские административные районы с численностью населения менее 20 тыс. человек и с тенденцией дальнейшего уменьшения их людности необходимо либо объединять в более крупные (если они соседствуют друг с другом), либо присоединять к более крупным (по людности) административным районам.
Для ряда сельских административных районов с населением более 150 тыс. человек необходимо повысить административный статус. Повышение административного статуса указанных районов должно обеспечить:
увеличение доли отчислений из областного и республиканского бюджетов на развитие социальной и транспортно-инженерной инфраструктуры этих районов;
доступность качественного общего среднего и технического и профессионального образования;
повысить уровень занятости населения.
В целях повышения уровня обеспеченности населения наиболее отдаленных районов объектами периодического и эпизодического культурно-бытового обслуживания необходимо выделить из числа райцентров этих районов межрайонные центры, которым следует передать часть функций областных центров по межселенному культурно-бытовому обслуживанию населения области.
В некоторых случаях, необходимо придать функции областных подцентров крупным и средним городам для обслуживания групп наиболее удаленных от областного центра административных районов. Кандидатами на роль этих подцентров являются такие города как Семей, Аркалык, Жезказган, Балхаш, Шалкар. От межрайонных центров эти подцентры будут отличаться большей степенью развития функций межселенного культурно-бытового обслуживания населения.
Для этого необходимо часть объектов обслуживания населения разместить в указанных подцентрах, что приблизит эти объекты к удаленным районам. Для реализации данного предложения нет необходимости в изменениях законодательного характера. Достаточно внести изменения в градостроительные нормативы, регулирующие обеспеченность населения социально значимыми объектами сферы обслуживания в зависимости от ранга поселений и их положения в областных системах расселения.
Для обеспечения системного подхода при градостроительном проектировании населенных мест республики:
генеральные планы населенных мест любого ранга на территории республики необходимо разрабатывать только после утверждения градостроительных проектов систем расселения или административных образований, в состав которых эти населенные пункты входят;
необходимо разработать и утвердить нормативную и методологическую базу проектирования систем расселения (агломераций) на территории республики.

5.4. Развитие сельских территорий.
Формирование политики сельского расселения, регулирования миграционных потоков и формирования систем населенных мест, должно базироваться на следующих принципах:
1. Принцип добровольности выбора места жительства.
2. Принцип гарантированности социально необходимых услуг и стимулирование переезда.
3. Принцип эффективности вложения инвестиций предусматривает расчет целесообразности выделения средств на развитие инфраструктур села.
4. Принцип эффективности использования земельных и водных ресурсов.
5. Принцип экологической безопасности.
6. Принцип пропорциональности развития производств и систем жизнеобеспечения населения исходит из неразрывности сельскохозяйственного производства и сельских поселений.
Определение опорных населенных пунктов предусматривает отбор сельских населенных пунктов, которые будут иметь достаточную Ұмкость, развитую социальную и инженерную инфраструктуру, а также являются центрами притяжения наукоемких технологий, передовых производств, научно-образовательных, культурно-досуговых и финансово-посреднических услуг. Данные населенные пункты будут обеспечивать пропорциональное, взаимосвязанное развитие производственных и социальных систем определенной группы СНП.
При определении опорных населенных пунктов немаловажным фактором является транспортная доступность к рынкам сбыта. В этой связи, опорные сельские населенные пункты будут определяться на основе ареала транспортной доступности, в основу которого войдут: время, затраченное на самостоятельную поездку, возможность организации грузопассажирских перевозок, а также качество автомобильных дорог.
Вокруг опорных сельских населенных пунктов концентрируются логистическая система, энергообеспечение, переработка сельскохозяйственной продукции, формируется социальная, жизнеобеспечивающая инфраструктура и спектр государственных услуг, в достаточной мере необходимые для благоприятной жизнедеятельности населения.
Для концентрации населения в перспективных населенных пунктах со стабильно работающими предприятиями в целях обеспечения высокого уровня жизни, согласно расчетов потенциальной емкости каждого СНП на основе расчетно-конструктивного метода определения потенциального дохода проживающего населения, определяются опорные СНП, вокруг которых концентрируются логистическая система, энергообеспечение, переработка сельскохозяйственной продукции, формируется социальная, жизнеобеспечивающая инфраструктура и спектр государственных услуг, в достаточной мере необходимые для благоприятной жизнедеятельности населения.
Для выхода на качественно новый уровень решения проблем развития сельских населенных пунктов возможно на базе центров сельских округов формирование агрогородков.
Для сельских населенных пунктов, намеченных к дальнейшему развитию, должны разрабатываться проекты планировки, застройки и благоустройства, в которых будет определен комплекс взаимосвязанных мероприятий, направленных на улучшение условий жизни и трудовой деятельности сельского населения.
Предусмотренная схема совершенствования социальной и производственной инфраструктуры сельских населенных пунктов предполагает оптимизацию сельского расселения, сокращение в 2 раза радиуса обслуживания жителей учреждениями и организациями социальной инфраструктуры, службами безопасности и правопорядка, обеспечение более высокого уровня жизни сельского населения и создание основ для улучшения демографической ситуации и повышения престижности проживания в сельской местности.
Схемы агломераций, опорного каркаса, системы расселения населения представлены в Приложении 103-110 к Прогнозной схеме.

6. Развитие приоритетных транзитно-транспортных узлов, в том числе в приграничных регионах со схемами транзитно-транспортных узлов, межгосударственной схемой развития приграничных территорий
В настоящее время в мире сформировалось три центра экономического развития, которые определяют основные направления международного товародвижения - Западная Европа, Восточная Азия и Северная Америка. Объем торговли только между ЕС и Китаем достиг в 2009 году 296,3 млрд. евро, что предполагает перевозку миллионов тонн грузов, часть из которых при создании благоприятных условий могут быть переключены на трансконтинентальные сухопутные маршруты. Территориальное расположение Казахстана в центре Евразийского континента создает благоприятные предпосылки для его участия в обеспечении трансконтинентального транзита (до 20 % от объема перевозок между странами Западной Европы и Восточной Азии).
Оценивая процесс интеграции транспортного комплекса Казахстана в евроазиатскую транспортную систему, можно также констатировать наличие потенциальных возможностей его участия в обеспечении регионального транзита в следующих направлениях: между странами Центральной Азии и странами СНГ, КНР; КНР и странами СНГ, закавказскими республиками; Россией и закавказскими республиками, Туркменистаном, Ираном, странами Персидского залива и прочими.
Обеспечение высокой скорости товародвижения требует максимального сокращения количества и времени остановок транзитных транспортных средств и грузов, включая перевалку, остановки для таможенного и других видов контроля;
При этом перевалка транзитных грузов с одного транспортного средства на другое, либо с одного вида транспорта на другой (включая интермодальную перевозку) целесообразны только в следующих случаях:
мультимодальная перевозка является единственно возможным вариантом (например, транспортные коридоры ТРАСЕКА и Север-Юг включают участок, проходящий по Каспийскому морю);
она вызвана особенностями технологического процесса. Примером служит пункт Достык, где осуществляется стыковка казахстанской железнодорожной сети с сетью железных дорог Китая;
необходимы консолидация, сортировка либо распределение транзитных грузов для определенных регионов (районов).
Таким образом, для осуществления больших объемов перевалки грузов формируются транзитно-транспортные узлы, играющие существенную роль в своем пространственно-планировочном районе и производящие обработку экспортных и импортных грузов, перемещаемых за пределы района расположения узла.
Исходя из этого критериями выбора места расположения перспективных транзитно-транспортных узлов являются:
расположение на пересечении действующих и перспективных транспортных коридоров;
концентрация крупных грузопотоков, прежде всего транзитных, а также региональных, межрегиональных, внешнеторговых;
возможность обслуживания нескольких видов транспорта и/или особенности технологического процесса, делающие перевалку транзитных грузов необходимой/вынужденной;
наличие узловых точек распределения транзитных потоков для определенных регионов (районов) либо перевалки на другой вид транспорта;
достаточно высокий уровень текущего или перспективного развития транспортной, складской, логистической инфраструктуры;
аккумулирование информационных потоков;
наличие трудовых ресурсов либо возможность их пополнения.
Формирование транзитно-транспортных узлов объективно тяготеет к крупнейшим транзитным магистралям. По территории республики пролегают следующие транзитные транспортные коридоры и их ответвления¹⁴ (в скобках приведены данные о железнодорожных маршрутах в составе коридоров):
1. Коридор ТРАСЕКА: Восточная Европа - Центральная Азия через Черное море, Кавказ и Каспийское море (основное направление через порт Туркменбаши - Сары-Агаш - Достык, ответвление Актау - Достык, протяженность - 3836 км, срок доставки транзитных грузов по Республике Казахстан - 19 суток; в 2007 году транзитом перевезено 30 тыс. тонн, 2008 году - 37 тыс. тонн, 2009 году - 29 тыс. тонн);
2. Коридор Север-Юг: Северная Европа - страны Персидского залива через Россию и Иран с участием Казахстана (на участках морской порт Актау - регионы Урала России и Актау - Атырау, протяженность 1235 км, срок доставки транзитных грузов по РК - 7 суток; в 2008 году транзитом перевезено 11 тыс.тонн, в 2009 году - 232 тыс.тонн);
3. Центральный коридор Трансазиатской железнодорожной магистрали (участок Сарыагаш - Озинки, протяженность - 2147 км, срок доставки транзитных грузов по РК - 11 суток; в 2007 году транзитом перевезено 1 137 тыс.тонн, в 2008 году - 1 453 тыс. тонн, в 2009 году - 766 тыс.тонн);
4. Северный коридор Трансазиатской железнодорожной магистрали: Западная Европа - Китай, Корейский полуостров и Япония через Россию и Казахстан (участок Достык - Петропавловск, протяженность - 1910 км, срок доставки транзитных грузов по РК - 10 суток; в 2007 году транзитом перевезено 111 тыс.тонн, в 2008 году - 177 тыс.тонн, в 2009 году - 72 тыс. тонн);
5. Южный коридор Трансазиатской железнодорожной магистрали: Юго-Восточная Европа - Китай и Юго-Восточная Азия через Турцию, Иран, страны Центральной Азии и Казахстан (участок Достык - Сары-Агаш, протяженность - 1831 км, срок доставки транзитных грузов по РК - 9 суток; в 2007 году транзитом перевезено 1 300 тыс.тонн, в 2008 году - 1 834 тыс. тонн, в 2009 году - 2 034 тыс.тонн).
____________________
¹⁴см. Проект Отраслевой программы по развитию транспортной инфраструктуры в РК на 2010-2014 годы

В настоящее время и на перспективу международные автомобильные перевозки РК будут осуществляться по шести основным маршрутам. Распределение транзитных грузопотоков по данным маршрутам представлено в таблице 21, импортных и экспортных - в таблице 22¹⁵ .
____________________
¹⁵На ряде участков коридоры дублируются, что нашло отражение в показателях

Таблица 21. Распределение транзитных грузопотоков по автодорожным коридорам Казахстана

Номер коридора	Маршрут	Доля транзитных грузопотоков, в % (2009 год)
1	Граница Узбекистана - Шымкент - Тараз - Бишкек - Алматы - Хоргос - граница Китая	97,4
2	Граница Узбекистана - Шымкент - Кызылорда - Актобе - Уральск - граница Российской Федерации	23,0
3	Алматы - Караганда - Астана - Петропавловск	13,2
4	Граница Российской Федерации - Атырау - Бейнеу - Актау - граница Туркменистана	3,1
5	Граница Российской Федерации - Павлодар - Семипалатинск - Майкапшагай - граница Китая	2,1
6	Астана - Костанай - граница Российской Федерации	0,8

Таблица 22. Распределение импортных и экспортных грузопотоков по автодорожным коридорам Казахстана

Номер коридора	Маршрут	Доля, в %
		импорт	экспорт
1	Граница Узбекистана - Шымкент - Тараз - Бишкек - Алматы - Хоргос - граница Китая	52,0	84,4
2	Граница Узбекистана - Шымкент - Кызылорда - Актобе - Уральск - граница Российской Федерации	17,4	3,7
3	Алматы - Караганда - Астана - Петропавловск	29,4	18,8
4	Граница Российской Федерации - Атырау - Бейнеу - Актау - граница Туркменистана	6,6	4,0
5	Граница Российской Федерации - Павлодар - Семипалатинск - Майкапшагай - граница Китая	15,6	15,2
6	Астана - Костанай - граница Российской Федерации	15,4	8,1

Таким образом, по концентрации грузопотоков наиболее перспективными являются транспортные узлы, расположенные на Южном и Центральном коридорах Трансазиатской железнодорожной магистрали, а также порт Актау как узловое звено казахстанских участков коридоров ТРАСЕКА и Север-Юг.
Исходя из загруженности транспортных коридоров, перспектив их развития, объемов, направлений и прогноза роста транзитных грузопотоков по территории Казахстана и ЕврАзЭС, планов России и Беларуси по развитию своей инфраструктуры можно выделить в качестве перспективных следующие транзитно-транспортные узлы: порт Актау, переходы Достык и Коргас (Хоргос).
Формирование отдельного транзитного узла на коридоре Западная Европа и Западный Китай в районе российско-казахстанской границы не представляется необходимым в связи с тем, что российской стороной уже реализуется проект создания Свияжского межрегионального мультимодального логистического центра, который обеспечит распределение международных, в том числе транзитных, грузов с коридора Западная Европа - Западный Китай на территории России.
Перспективными транзитно-транспортными узлами являются:
1) Станция Достык является крупным пунктом железнодорожного пограничного перехода с Китаем, через него проходят международные транспортные коридоры - Трансазиатская железнодорожная магистраль и ТРАСЕКА. Станция является экономически значимым объектом в транзитно-транспортном потенциале страны и связующим звеном при перевозке грузов по трансконтинентальным маршрутам между Европой и Азией.
Объемы перевозки грузов через станцию в 2009 году составили более 15,5 млн. тонн. Около 70 % от общего объема перевозок через станцию составляют контейнерные перевозки, осуществляемые в страны Балтии, СНГ и Европы. Также станция является пограничным пунктом пропуска, где проводятся все виды контроля, обязательные при пересечении границ.
Можно предположить, что данный транспортный узел в перспективе не изменит своей специализации. В связи с наличием альтернативных, более удобных маршрутов для автодорожного транзита (прежде всего, через Коргас), нет оснований рассчитывать на выполнение здесь сколько-нибудь значительного объема мультимодальных операций (перевалка с железнодорожного транспорта на автомобильный).
Дальнейшее развитие узла, прежде всего, связано с завершением проекта расширения самой станции и увеличения пропускной способности участка Актогай - Достык к 2015 году до 25 млн. тонн. Кроме того, требуется повышение организационно-технологического уровня обеспечения перевозок через станцию Достык.
Помимо транзитно-транспортной составляющей развитие станции Достык и участка Актогай - Достык имеет значительный социальный эффект, поскольку железнодорожный транспорт является градообразующей отраслью поселка Достык (Алакольский район Алматинской области). Более 40 % работоспособного населения поселка задействовано в этой отрасли. Дальнейшее развитие транзитного узла и увеличение грузовой работы будет способствовать росту занятости населения и его доходов.
2) Мультимодальный транзитного-транспортный узел Коргас (Хоргос)
Предпосылки формирования Коргаса как перспективного транзитно-транспортного узла обусловлены следующими моментами:
Коргас расположен на наиболее загруженном транзитном автодорожном маршруте, который входит в состав коридора "Западная Европа - Западный Китай" и находится в процессе реконструкции;
расположенный по другую сторону границы китайский город-порт Хоргос является динамично развивающейся зоной свободной торговли и производства. На сегодняшний день - это один из крупнейших проектов Правительства Китая по развитию своих западных территорий;
после завершения строительства железнодорожной линии Коргас-Жетыген Коргас превратится в мультимодальный транспортный узел, где может быть обеспечена перевалка грузов с одного вида транспорта на другой;
востребованность Коргаса как транзитно-транспортного узла связана и с особенностью осуществления автомобильных перевозок в сообщении с КНР, не дающей перевозчикам третьих стран (России, Беларуси и другие) прямого доступа к грузам, перевозимым через пункты пропуска на казахстанско-китайской границе;
здесь реализуется проект МЦПС "Хоргос" и возможна реализация проекта создания СЭЗ "ПТЭЗ "Хоргос - Восточные ворота".
Планы по строительству в СЭЗ "ПТЭЗ "Хоргос - Восточные ворота" транспортно-логистического комплекса ("сухого порта"), промышленно-производственной зоны, селитебной зоны, аэропорта, современного железнодорожного и автовокзалов также способствуют развитию перспективного транзитно-транспортного узла.
Формирование мультимодального транзитного транспортного узла Коргас способно оказать существенное положительное влияние на развитие экономики и социальной сферы Панфиловского района Алматинской области в части:
сокращения оттока трудоспособного населения за счет создания новых рабочих мест¹⁶ (на станции Коргас -1,2 тыс. дополнительных рабочих мест, территории СЭЗ "ПТЭЗ "Хоргос - Восточные ворота" - до 22 тыс. дополнительных рабочих мест);
____________________
¹⁶ТЭО на строительство железнодорожной линии Жетыген-Коргас

повышения уровня квалификации местного населения за счет подготовки и переподготовки специалистов, требуемых для обеспечения работы логистической инфраструктуры, обслуживания современной техники, машин и механизмов импортного производства (повышение квалификации работ до 35-45 %);
увеличения рождаемости за счет улучшения социально-экономических условий жизни населения.
Развитие транзитного узла Коргас создает необходимые предпосылки для роста доходов населения, которое при этом выступает как потребитель товаров и услуг, так и как источник трудовых ресурсов, соответственно увеличение доходов населения зоны транспортного узла повлечет за собой развитие сфер производства, услуг и сопутствующей им инфраструктуры.
Связанное с эти развитие торговли и промышленности в зоне узла даст толчок динамичному росту инвестиций в приграничные регионы Казахстана и сопредельные территории западного Китая.
Таким образом, перспективная специализация транзитно-транспортных узлов Достык и Коргас - восточные ворота Таможенного Союза России Казахстана, Беларуси и Единого Экономического пространства, обеспечивающие выход на транспортную сеть западного Китая, перевалку всех видов грузов в Китай и страны Юго-Восточной Азии.
3) Актауский морской торговый порт. Наиболее перспективным для участия в транспортировке экспортно-импортных и транзитных грузов и создания транзитно-транспортного узла международного значения является морской торговый Актау, обладающий всеми необходимыми транспортными коммуникациями и инфраструктурой обработки любых видов груза. Порт Актау является единственным морским портом страны, предназначенным для международных перевозок различных сухих грузов, сырой нефти и нефтепродуктов.
Объем транзитных грузов, переваливаемых сегодня через порт Актау, является незначительным, однако в связи с тем, что порт является ключевым звеном казахстанских участков коридоров ТРАСЕКА и Север-Юг и играет важную роль в обеспечении экспортных и импортных перевозок Казахстана он рассматривается как один из перспективных мультимодальных узлов транспортной системы страны.
Кроме того, здесь создана и функционирует (с 2003 года) специальная экономическая зона "Морпорт Актау". Текущий грузооборот порта Актау составляет порядка 11 млн. тонн нефти и 2 млн. тонн сухих грузов, что превышает проектную пропускную способность (соответственно 11 100 тыс. тонн и 1 500 тыс. тонн).
Прогнозы грузоперевозок на период до 2014 года, основанные на данных компаний-грузоотправителей, демонстрируют устойчивость и рост ежегодного объема перевалки через порт в долгосрочной перспективе и подтверждают статус порта Актау как основного грузообразующего порта на Каспии. В целом перевалка грузов через порт Актау в период 2010 - 2014 годы по прогнозам достигнет 71 360 тыс. тонн.
Сухие грузы, переваливаемые через Актау, в основном состоят из стали, экспортируемой в Иран. Незначительный объем составляет перевозка в Иран зерна. Учитывая значительный рост импорта стали в Иран, а также тот факт, что быстро развивающая экономика Казахстана способствовала становлению развитого рынка стали в стране, представляется вполне вероятным, что ее экспорт через Актау возрастет. В более отдаленной перспективе специальная экономическая зона должна сгенерировать дополнительные грузопотоки. Также дополнительные грузопотоки могут быть переориентированы со своих нынешних сухопутных маршрутов в Новороссийск и украинские порты на маршруты ТРАСЕКА через Актау, если будут проведены ключевые реформы, в частности в сфере тарифообразования на железнодорожном транспорте и процедур пересечения границы.
Модернизация причала 12 и перестройка его в новый сухогрузный причал длиной 220 м с прилегающей территорией и складом может повысить пропускную способность по металлам и сухим грузам (без зерна) до 1,85 млн. тонн в год.
В настоящее время основным видом грузов, переваливаемых в порту Актау, является нефть (77,9 %). В дальнейшем прогнозируется, что доля нефти в общем объеме грузов увеличится к 2014 году до 86 %. Соответственно основной специализацией транзитно-транспортного узла порт Актау останется перевалка наливных грузов. Однако пропускная способность порта по нефти недостаточна. Для повышения эффективности использования инфраструктуры порта предусматривается строительство еще 4 нефтеналивных причалов.
Эффект дальнейшего развития транзитно-транспортного узла Актау заключается в обеспечении морского выхода на мировые рынки, расширении использования транзитного потенциала страны, а также повышении занятости, доходов, уровня квалификации местного населения, улучшении социальной инфраструктуры.
Перспективное позиционирование порта Актау - современный мультимодальный транзитно-транспортный узел.

Примечание: расшифровка аббревиатур:

ENRC - Eurasian Natural Resources Corporation
АЗТМ - Алматинский завод тяжелого машиностроения
АК - акционерная компания
АНПЗ - Атырауский нефтеперерабатывающий завод
АО - акционерное общество
АО "ПК "Южполимерметалл" - акционерное общество "Производственный кооператив "Южполимерметалл"
АО "РД "КазМунайГаз" - акционерное общество "Разведка добыча КазМунайГаз"
АПК - агропромышленный комплекс
АПП - автомобильный пункт перехода
АФН РК - Агентство Республики Казахстан по регулированию и надзору финансового рынка и финансовых организаций
АХБК - Алматинский хлопчато-бумажный комбинат
АЭМЗ - Алматинский электромеханический завод
АЭС - атомная электростанция
БАК - Большой Алматинский канал
БТЭС - Балхашская теплоэлектростанция
ВВП - валовой внутренний продукт
ВДС - валовая добавленная стоимость
ВИЧ - вирус иммунодефицита человека
ВИЭ - возобновляемые источники энергии
ВКО - Восточно-Казахстанская область
ВЛ - высоковольтная линия
ВОЗ - Всемирная организация здравоохранения
ВРП - валовой региональный продукт
ВХБ - водохозяйственный бассейн
ВЭС - ветровая электростанция
ВЭУ - ветровая энергетическая установка
ГК - группа компаний
ГЛС - готовое лекарственное средство
ГМК - горно-металлургический комплекс
ГОК - горно-обогатительный комбинат
ГПФИИР - Государственная программа форсированного индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2010 - 2014 годы
ГПЗ - газоперерабатывающий завод
ГТУ - газотурбинная установка
ГТЭС - газотурбинная электростанция
ГЭК - гидроэнергетический комплекс
ГЭС - гидроэлектростанция
ДДО - детская дошкольная организация
ДЗЗ - дистанционное зонирование земли
ДТП - дорожно-транспортное происшествие
ЕврАзЭс - Евразийское экономическое сообщество
ЕНСЗ - Единая национальная система здравоохранения
ЕС - Европейский Союз
ЕЭП - Единое экономическое пространство
ЕЭС - Единая энергетическая система
ЖБК - железобетонная конструкция
ЖГПЗ - Жанажольский газоперерабатывающий завод
ЖГРЭС - Жамбулская городская районная электростанция
ЗВП - завод второго поколения
ЗКО - Западно-Казахстанская область
ЗСГ - закачка сырого газа
ИЧР - индекс человеческого развития
КА - космический аппарат
КТК - Каспийский трубопроводный консорциум
КБ - конструкторское бюро
КБС - коммунально-бытовой сектор
КЕД - коэффициент естественного движения
КНР - Китайская Народная Республика
КРС - крупный рогатый скот
КС - компрессорная станция
КСКМ - казахстанский сектор Каспийского моря
КТ - космическая техника
КЦТ - клинкерно-цементный терминал
ЛПХ - личное подсобное хозяйство
ЛЭП - линия электропередачи
МАГАТЭ - Международное агентство по атомной энергии
МАЭК - Мангистауский атомный энергокомплекс
МКШ - малокомплектная школа
МСБ - малый и средний бизнес
МСП - малое и среднее предпринимательство
МЦПС - Международный центр приграничного сотрудничества
НАК - Национальная атомная компания
НИИ - научно-исследовательский институт
НИОКР - научно исследовательские и опытно-конструкторские работы
НК - национальная компания
НПЗ - нефтеперерабатывающий завод
НПУ имени К. Сатпаева - Национальный политехнический университет имени К. Сатпаева
НСКМ - Национальная система космического мониторинга
НЭС - Национальная энергетическая система
ОАО - открытое акционерное общество
ООН - Организация Объединенных Наций
ОЭС - объединенная энергосистема
ОЭСР - Организация экономического сотрудничества и развития
ПГТ - Поселок городского типа
ПГУ - парогазовая установка
ПКОП - Петро Казахстан Ойл Продактс
ПМСП - первичная медико-санитарная помощь
ПНХЗ - Павлодарский нефтехимический завод
пос. - поселок
ПОШ - первичная обработка шерсти
ППС - паритетная покупательная способность
ПРООН - Программа развития Организации Объединенных Наций
ПСД - проектно-сметная документация
ПТШ - профессионально-техническая школа
ПФ "Озенмунайгаз" - производственный филиал "Озенмунайгаз"
ПХГ - подземное хранилище газа
РГП - Республиканское государственное предприятие
РК - Республика Казахстан
РКТ - ракетно-космическая техника
РФ - Российская Федерация
РЭК - распределительная электрическая компания
САЦ - Средняя Азия - Центр
СБиК КТ - сборочно-испытательный комплекс космической техники
СВА - семейно-врачебная амбулатория
СИП - сэндвич-изоляционная панель
СКМК - Семипалатинский кожевенно-меховой комбинат
СКО - Северо-Казахстанская область
СКТБ КА - Специальное конструкторско-технологического бюро космических аппаратов
СНГ - Содружество Независимых Государств
СНП - сельский населенный пункт
СП - совместное предприятие
СПК - социально-предпринимательская корпорация
ССГПО - Соколово-Сарбайское горно-производственное объединение
ст. - станция
США - Соединенные Штаты Америки
СЭЗ - свободная экономическая зона
ТАЖД - Трансазиатская железная дорога
ТВС - тепловыделяющая сборка
ТиПО - техническое и профессиональное образование
ТЛЦ - торгово-логистический центр
ТОО - товарищество с ограниченной ответственностью
ТРАСЕКА - Транспортный коридор Европа - Кавказ - Азия
ТС - Таможенный союз
ТШО - ТенгизШевройл
ТЭК - топливно-энергетический комплекс
ТЭО - технико-экономическое обоснование
ТЭС - теплоэлектростанция
ТЭЦ - теплоэлектро централь
УКПГ - установка комплексной переработки газа
УКТМК - Усть-Каменогорский титано-магниевый комбинат
УМЗ - Ульбинский металлургический завод
ЦА - Центральная Азия
ЦАР - Центральноазиатский регион
ЦАРЭС - Центральноазиатское региональное экономическое сотрудничество
ЩБКЗ - Щучинско-Боровская курортная зона
ЮКГРЭС - Южно-Казахстанская городская районная электростанция
ЮКО - Южно-Казахстанская область
ЯТЦ - Ядерный топливный цикл

Приложение 1

Распределение месторождений по объемам извлекаемых запасов природного и попутного газа

Характеристика групп месторождений по величине запасов	Количество месторож- дений по каждой категории	Наименование месторождений углеводородного сырья	Балансовые запасы газа по А+В+С1+С2
			Всего, млрд. м3	% от запасов по РК
Республика Казахстан	202		3960	100,0
Гигантские (более 300 млрд. м3)	3	Карачаганак НГК	846,8	21,4
		Тенгизское - Н	626,4	15,8
		Кашаган - Н	1299,9	32,8
Крупнейшие (100,1-300,0 млрд.м3)	3	Жанажол - НГК	110,02	2,8
		Актоты	169,4	4,3
		Имашевское - ГК	172,1	4,3
Крупные (30,1-100,0 млрд. м3)	6	Каламкас-Море	57,3	1,4
		Королевское	55,5	1,4
		Кайран	33,4	0,8
		Жетыбай - НГК	26,5	0,7
		Чинаревское - НГК	63,6	1,6
		Урихтау - ГНК	40,02	1,0
Средние (10,1-30,0 млрд. м3)	12	8 месторождений, различных по фазовому типу углеводородов	196,6	5,0
Малые (3,1-10,0 млрд. м3)	16	малых и мелких месторождений, различных по фазовому типу углеводородов	80,2	2,0
Мелкие (1-3 млрд. м3)	27		54,3	1,4
Очень мелкие (до 1 млрд. м3)	135		127,9	3,2

Примечание: НГК – нефтегазоконденсатные, ГНК – газонефтеконденсатные, Н – нефтяные, Г – газовые, ГН – газонефтяное

Приложение 2

Объемы добычи природного газа (валовой выпуск) в Казахстане¹

млн. куб. м

	2000	2005	2006	2007	2008	2009
Всего по Республике Казахстан	8284	21985	22520	22849	28515,2	30479,6
в том числе по областям:
Актюбинская	577	2239	2425	2360	3893	3425,3
Атырауская	2166	7441	7031	7432	9162	11866,3
Жамбылская		300	275	320	338,4	354,2
Западно- Казахстанская	4954	8294	8652	9256	9781	10221,3
Кызылординская	25	418	675	784	826,6	1006,6
Мангистауская	313	336	489	422	526,2	553,0

___________________________
¹Агентство РК по статистике. Агентство РК по статистике. Статистический сборник "Промышленность Казахстана и его регионов" вып.2002 г., 2009 г., Алматы, стр.58 - 62, 58 - 61

Приложение 3

Объемы добычи нефти, включая газовый конденсат, в Казахстане за 2000, 2005-2009 гг.²

млн. т

	2000	2005	2006	2007	2008	2009
Добыча нефти, включая газовый конденсат, по РК	33,7	59,8	63,4	65,4	68,9	75,0
в том числе по областям:
Актюбинская	2,4	7,9	7,8	7,4	7,2	7,8
Атырауская	13,4	17,3	17,2	18,0	21,5	26,6
Западно-Казахстан- ская	4,0	9,2	9,2	10,6	10,2	10,8
Кызылординская	0,1	3,6	5,2	5,6	5,6	5,6
Мангистауская	9,2	16,9	17,9	18,1	18,5	18,6
Карагандинская	4,6	5,4	6,1	5,7	5,9	5,6

²Агентство РК по статистике. Статистический сборник "Промышленность Казахстана и его регионов" вып.2002 г., 2009 г., Алматы, стр.58 - 62, 58 - 61

Приложение 4

Баланс угля Республики Казахстан за 2000-2009 годы

тыс. тонн

	2000 г.	2005 г.	2006 г.	2007 г.	2008 г.	2009 г.
Запасы	35641801,7	35087720, 8	33582619,4	34961337,3	34842849,3	34779136, 9
Добыча	61281,0	71800,0	79189,1	78430,3	88489,5	79619,6

Приложение 5

Качественные характеристики углей основных угольных месторождений Казахстана³

Наименование угольных бассейнов и месторождений	Основные характеристики, %			Выход летучих	Теплота сгорания, ккал/кг
	W, %	Aс, %	S, %	%	Qir
Карагандинский Бассейн	6,5-8,5	20,0-40 ,0	0,6-1,0	25-43	4300-5300
в т.ч. коксующиеся	7,0-8,0	12,0-25 ,0	0,-1,0		5700
Торгайский бассейн	33,5	12-25	0,3-1,1	45-50	2866-3344
Жиланшикский б/у б.	2,9-1,0	14-24	1,2-6,4	49-58	5800-6700
Майкубенский б/у б.	13-22	14-24	0,5-0,77	40-44	3400-4410
Тениз-Коржункульский б.	0,8-3,0	15-48	0,4-1,5	22-39	7700-8300
Экибастузское к/у м.	4-6	43,2	0,5-0,67	26-29	3450-4640
Кушокинское к/у м.	5,0-5,7	38,8-43 ,2	0,54-0,79	24,2-25,9	4500-4770
Борлинское к/у м.	4,0-6,3	39,4-46 ,8	0,46-0,80	29,6-32,9	3620-4390
Шубаркольское к/у м,	13,5-15,0	5-6-12- 15	0,4	43,7	5150
Месторождение «Каражыра»	16,6	20,0-26 ,0	0,35	44,3-50,0	4150
Кендирлыкское м.	К/у 7	К/у 31-45	К/у 0,9	К/у 34	4500
	Б/у 9,5	Б/у 34	Б/у 0,4	Б/у 54
Илийский бассейн	23-31	5-16	0,7-0,9		4100-4400
Нижнеилийское м.	8,88	7,8-40, 3	0,86-4,62	39,23	3655-5421
Таскомырсайское м.	27	25	2,8	39	3850
Алакольское м.	8-9	3-10	0,4-0,9		5900
Урало-Каспийский б.	12-20	23-36	1,2-7,8	45-50
Мамытское м.	35-49	12-27	0,5-1,5	40-50	2000-2785

³Источник: Данные ОАО "Карагандагипрошахт и К"

Приложение 6

Объем промышленной продукции горно-металлургического комплекса Республики Казахстан за 2000, 2005-2009 годы

тыс. тенге

№	Наименование продукции	2000	2005	2006	2007	2008	2009
1	Добыча металлических руд	54759	201910	231938	304264	419520	419863
	В том числе:
1.1	железных руд	33206	38433	45462,6	48197,4	43527,5	41708,7
1.2	руд цветных металлов	31453	90414	138514	187043	250548	284673
2.	Металлургия и производство готовых металлических изделий	365903	733188	1092291	1306183	1513304	1078293
	В том числе:
2.1	Черная металлургия	157375	275874	280611	441657	665177	474740
2.2	Производство цветных металлов	210582	396852	708060	717061	645676	596890
2.3	Производство готовых металлических изделий	10738	50082	88484	115047	128031	105329

Приложение 7

Распределение балансовых запасов меди по областям Республики Казахстан

Области	Удельный вес запасов, %
Восточно-Казахстанская	43,2
Карагандинская	34,4
Актюбинская	5,9
Алматинская	4,5
Павлодарская	3,9
Жамбылская	2,9
Костанайская	3,9
Южно-Казахстанская	0,7
Акмолинская	0,6
Республика Казахстан	100,0

Приложение 8

Распределение балансовых запасов свинца и цинка по областям Республики Казахстан

Области	Удельный вес запасов свинца, %	Удельный вес запасов цинка, %
Карагандинская	61,9	36,5
Восточно-Казахстанская	23,0	44,9
Кызылординская	11,1	6,6
Актюбинская	-	8,7
Костанайская	-	1,3
Алматинская	2,5	0,6
Жамбылская	-	1,3
Павлодарская	0,4	1,0
Южно-Казахстанская	0,2	0,3
Республика Казахстан	100,0	100,0

Приложение 9

Распределение балансовых запасов золота по областям Республики Казахстан

Области	Удельный вес запасов, %
Восточно-Казахстанская	41,0
Акмолинская	23,5
Карагандинская	9,9
Жамбылская	6,8
Костанайская	6,9
Павлодарская	4,5
Актюбинская	4,1
Алматинская	2,2
Северо-Казахстанская	0,1
Кызылординская	0,5
Южно-Казахстанская	0,5
Республика Казахстан	100,0

Приложение 10

Динамика стоимостных объемов производства машиностроения

Наименование	2004	2005	2006	2007	2008	2009
Машиностроение, млрд. тенге	288	327	352	385	298	282,5
Производство машин и оборудования, млрд. тенге	103	105	103	134	123	115,5
Производство электрооборудования, электронного и оптического оборудования, млрд. тенге	73	76	83	90	71	61,5
Производство транспортных средств и оборудования, млрд. тенге	113	146	166	160	103	105,5
Доля машиностроения в объеме промышленного производства, %	7,4	6,2	5,4	4,9	2,9	3,2

Приложение 11

Производство основных видов строительных материалов, изделий и конструкций⁴

Наименование продукции	2000	2005	2006	2007	2008	2009
Цемент, тыс. т	1175,0	4182,2	4880,2	5698,6	5837,3	5998,2
Сборный железобетон, тыс. т	151,1	2365,9	2821,2	1331,6	1096,5	938,4
Керамические плиты, тыс.кв.м	160,8	492,7	675,3	665,3	450	90,9
Санитарно-техничес- кие изделия, тыс.т	23,4	25,5	54,6	69,2	45,2	-
Базальтовые теплоизоляционные материалы, тыс. т	-	6,1	8,4	8,5	20,8	28,2

⁴Источник: Агентство Республики Казахстан по статистике

Приложение 12

Основные показатели развития химической промышленности в Республике Казахстан

	2000	2005	2006	2007	2008	2009
Объем промышленного производства, млн. тенге	17627	53912	54064	72258	110642	85542
Индекс физического объема промышленной продукции, % к предыдущему году	118,6	95,3	103,6	128,6	109,3	75,7
Доля продукции отрасли в общем объеме производства промышленной продукции, %	1	1	0,8	0,9	1,1	0,9
Число зарегистрированных промышленных предприятий и производств – всего, шт	634	810	837	868	895	941
Численность промышленно-производствен -ного персонала, тыс. человек	20,6	14	13,6	13,6	14,2	16
Прибыль (убыток) до налогообложения, млн. тенге	-3733,7	-1498	1328,1	-2721,9	261,9	-5471,6
Уровень рентабельности (убыточности), %	-20,6	-7	-4,9	-6,9	0,3	-4,8
Индекс цен предприятий- производителей, % к предыдущему году	107,4	118,6	101,7	106,7	129,3	106,9
Инвестиции в основной капитал промышленных предприятий- инвесторов отрасли, млн. тенге	3024	20607	15590	10318	9162	32863
% к предыдущему году	198,2	552,4	71,8	62,2	81,4	196,9
Удельный вес инвестиций промышленных предприятий- инвесторов отрасли, в %	0,8	2,5	1,6	0,9	0,7	2,4

Приложение 13

Посевные площади и валовой сбор основных видов сельскохозяйственных культур за 2000-2009 гг.

	2000	2005	2006	2007	2008	2009
Посевные площади, тыс. га
Всего	16195	18445,2	18369,1	18954,5	20119,2	21424,9
Зерновые и бобовые (на зерно)	12438,2	14841,9	14839,8	15427,9	16190,1	17206,9
в том числе: пшеница	10113,3	12647,9	12425,8	12892,3	13476,1	14751,0
рис	77,6	85,7	88,0	88,4	75,7	86,9
Хлопок-сырец	151,8	204,2	200,1	206,1	178,6	139,8
Сахарная свекла (фабричная)	22,5	17,5	14,4	13,7	13,1	10,6
Масличные	448,2	669,7	751,4	672,8	913,7	1186,1
Подсолнечник	313,9	454,5	492,6	365,7	579,7	723,0
Картофель	160,3	168,2	153,9	155,5	163,7	170,3
Овощи	102,6	110,8	103,0	104,2	112,9	110,6
Бахчевые культуры	38,8	43,4	42,0	38,8	55,9	52,4
Плодово-ягодные насаждения	65,1	53,6	39,0	35,1	37,0	37,2
Валовой сбор основных видов сельскохозяйственных культур
Зерно, тыс. тонн	11565,0	13781,4	16511,5	20137,8	15578,2	20830,5
Хлопок-сырец, тыс. тонн	287,1	465,0	435,4	441,7	317,5	270,0
Картофель, тыс. тонн	1692,6	2520,8	2361,6	2414,8	2354,4	2755,5
Сахарная свекла (фабричная), тыс. тонн	272,7	310,8	339,0	309,4	130,2	181,2
Семена масличных культур, тыс. тонн	140,1	439,8	458,9	459,4	414,0	703,6
в т.ч. подсолнечник, тыс. тонн	104,6	267,4	268	205,8	185,8	367,8
Овощи, тыс. тонн	1543,6	2168,8	2059,2	2196,4	2280,0	2457,2
Бахчевые культуры, тыс. тонн	421,6	683,8	697,4	661,8	869,7	852,3
Плоды и ягоды	201,8	243,8	179,9	162,0	142,5	178,6

Приложение 14

Динамика роста и виды мест проживания

Наименование объектов индустрии туризма	2005	2006	2007	2008	2009
Гостиницы, всего:	385	465	469	528	562
* из них по категориям:
5-звездочные	5	7	8	8	11
4-звездочные	23	27	25	31	32
3-звездочные	50	54	63	68	71
2-звездочные	20	20	23	25	23
1-звездочные	10	11	16	16	13
без категорий	277	346	334	380	412
*Специализированные средства размещения: - санатории, пансионаты с лечением, санатории-профилактории;	106	128	127	101	110
- дома и базы отдыха, пансионаты	13	8	10	-	-
*Мотели с ресторанами	146	177	165	189	196
*Мотели без ресторанов	160	176	195	189	195
*Горные турбазы	3	10	7	10	12
*Кемпинги	2	3	2	2	2
*Прочие места для проживания (гостевые и дома охотников)	74	99	100	138	157
ИТОГО:				528	562

Приложение 15

Количество специализированных мест размещения

	2000	2005	2006	2007	2008	2009
Санатории, пансионаты с лечением, санатории – профилактории в них койко-мест	90 12391	106 17560	128 18851	127 18964	101 13923	110 15321
Дома и базы отдыха, пансионаты в них койко-мест	16 2820	13 3104	8 1519	10 1597	- -	- -

Приложение 16

Прибытие и отправление грузов по отделениям дороги

	Всего по Республике Казахстан	в том числе по отделениям дорог
		Акмолин- ское*	Костанай- ское	Павлодар- ское	Караган- динское	Защитин- ское	Семипа- латинское
Отправлено грузов - всего, тыс.тонн	219 581,2	6 006,0	30 633,8	73 266,3	41 128,9	7 253,0	8 222,7
в том числе:
сырая нефть	13 249,9	-	-	-	0,5	-	-
нефте- продукты	14 685,6	143,3	53,2	3 560,3	16,1	18,6	19,2
каменный уголь	91 619,1	4,2	16,7	62 221,7	24 104,2	0,5	4 953,1
кокс	266,2	-	-	32,1	160,3	0,2	-
железная руда	25 864,8	-	19 858,5	737,3	1 984,9	0,1	-
марганцевая руда	1 195,8	-	-	-	1 178,3	6,9	-
цветные руды	14 361,2	326,9	5 182,3	1 390,9	2 780,6	4 089,2	0,1
серное сырье	0,1	-	-	-	-	0,1	-
черные металлы	6 041,3	25,2	10,9	1 687,5	3 150,6	4,3	2,9
лом черных металлов	2 080,0	306,8	279,3	124,0	364,9	141,0	74,6
флюсы	4 492,9	237,5	-	1 893,8	2 274,9	76,5	-
лесные грузы	1 406,4	41,9	118,7	49,9	9,4	199,7	138,5
строитель- ные грузы	13 721,7	653,1	1 047,6	741,9	1 843,6	338,5	663,2
химические и минеральные удобрения	1 170,3	-	-	2,9	23,0	0,2	0,1
зерно	6 620,6	3 501,1	2 504,7	180,1	28,4	42,6	1,6
прочие хлебные грузы	3 003,1	552,2	1 065,3	30,4	270,9	55,6	118,9
заморожен- ные или охлажденные продукты	449,6	12,6	29,7	2,7	27,1	47,8	5,8
прочие грузы	19 352,6	201,2	466,9	610,8	2 911,2	2 231,2	2 244,7
Прибыло грузов - всего, тыс.тонн	232 824,9	27 672,4	24 610,7	45 069,4	36 589,2	8 623,7	4 018,3
в том числе:
сырая нефть	15 229,7	0,2	-	-	79,1	-	-
нефте- продукты	17 049,8	1 585,1	827,1	667,2	1 079,5	329,9	254,6
каменный уголь	91 506,2	20 442,5	8 964,6	29 511,6	20 265,3	3 099,6	1 088,6
кокс	915,9	-	35,0	420,9	39,3	190,6	3,9
железная руда	26 340,1	0,1	11 381,1	1 528,5	5 341,9	15,3	26,5
марганцевая руда	1 217,5	14,1	411,4	491,0	52,4	15,9	7,9
цветные руды	14 197,2	5,4	87,6	6 784,0	3 864,9	2 922,5	0,1
серное сырье	0,1	-	-	-	-	0,1	-
черные металлы	7 335,9	485,1	719,3	707,6	343,8	92,5	9,7
лом черных металлов	2 166,1	26,1	79,4	816,8	482,6	5,7	9,4
флюсы	4 587,0	21,7	0,3	1 789,3	2 481,7	88,3	9,5
лесные грузы	1 780,4	46,3	23,7	633,8	97,0	231,5	30,4
строитель- ные грузы	15 669,7	2 725,7	642,8	359,6	1 079,5	298,9	485,2
химические и минеральные удобрения	1 410,0	63,8	89,4	26,4	45,2	36,9	5,7
зерно	6 745,1	578,6	411,3	68,6	291,6	101,2	193,2
прочие хлебные грузы	3 048,1	16,7	8,9	20,1	17,4	5,3	25,5
заморожен- ные или охлажденные продукты	680,0	46,0	37,3	22,1	68,3	15,9	34,4
прочие грузы	22 946,1	1 615,0	891,5	1 221,9	959,7	1 173,6	1 833,7
Удельный вес отправки, %	100,0	2,7	14,0	33,4	18,7	3,3	3,7
Удельный вес прибытия, %	100,0	11,9	10,6	19,4	15,7	3,7	1,7

продолжение таблицы

	Алма- тин- ское**	Жамбыл- ское	Шымкент- ское	Кызылор- динское	Актюбин- ское	Уральское	Атырау- ское	Мангис- тауское
Отправлено грузов - всего, тыс.тонн	6 562,3	3 700,6	8 206,3	2 874,0	11 191,5	1 775,1	16 163,7	2 597,0
в том числе:
сырая нефть	0,8	0,3	1 620,2	1 677,1	1 390,7	395,7	7 638,4	526,2
нефте- родукты	246,5	105,6	3 885,1	98,5	630,4	548,1	5 025,9	334,8
каменный уголь	27,2	278,7	2,3	2,6	5,6	0,1	2,2	-
кокс	72,0	-	-	-	1,6	-	-	-
железная руда	17,9	-	1,0	-	3 265,1	-	-	-
марганцевая руда	5,8	1,5	-	-	-	-	-	3,3
цветные руды	1,0	583,8	6,0	-	0,4	-	-	-
серное сырье	-	-	-	-	-	-	-	-
черные металлы	743,4	20,5	16,0	1,9	321,1	10,8	20,1	26,1
лом черных металлов	218,0	67,5	147,4	67,5	149,4	69,0	59,8	10,8
флюсы	5,7	2,6	-	1,5	-	-	0,4	-
лесные гузы	46,9	1,2	1,2	790,3	1,2	0,1	0,5	6,0
строитель- ные грузы	1 153,3	370,7	942,1	9,9	4 317,2	61,7	109,2	1 469,7
химические и минеральные удобрения	2,4	995,7	10,5	-	0,4	0,3	-	134,8
зерно	131,9	8,0	22,2	13,7	89,2	96,9	0,1	0,1
прочие хлебные грузы	130,9	2,5	624,6	27,4	75,1	48,9	0,1	0,3
заморожен- ные или охлажденные продукты	112,8	58,1	45,1	0,2	63,3	39,4	4,2	0,8
прочие грузы	3 645,8	1 203,9	881,7	183,4	880,8	504,1	3 302,8	84,1
Прибыло грузов - всего, тыс. тонн	22 809,1	5 610,2	12 345,6	3 646,1	5 758,0	4 919,2	180 82,9	13 070,1
в том числе:
сырая нефть	19,6	2,9	1 131,6	1,9	494,9	474,8	4 920,4	8 104,3
нефте- продукты	2 445,4	664,1	1 563,7	493,2	615,7	1 214,8	4 201,5	1 108,0
каменный уголь	4 772,7	1 464,6	1 023,7	355,8	207,6	68,9	234,1	6,6
кокс	4,9	69,6	4,3	-	147,4	-	-	-
железная руда	6 485,4	-	25,8	-	1 369,2	166,1	0,2	-
марганцевая руда	162,1	39,6	3,7	-	-	-	17,5	1,9
цветные руды	491,4	-	40,7	0,3	-	0,1	0,1	0,1
серное сырье	-	-	-	-	-	-	-	-
черные металлы	1 870,6	323,6	493,6	42,6	178,8	250,8	155,6	1 662,3
лом черных металлов	209,4	2,3	300,3	6,0	7,4	138,4	75,3	7,0
флюсы	4,2	2,6	0,3	0,1	186,9	1,5	0,4	0,2
лесные грузы	242,4	42,0	231,1	40,0	31,1	13,3	62,2	55,6
строитель- ные грузы	590,7	399,9	930,7	1 633,9	1 001,7	997,8	4 025,2	498,1
химические и минеральные удобрения	32,8	714,4	165,8	59,5	7,8	87,9	71,3	3,1
зерно	494,6	273,2	2 392,9	15,2	201,3	218,6	752,1	752,7
прочие хлебные грузы	198,9	139,4	2 352,6	71,9	25,5	13,5	36,5	115,9
заморожен- ные или охлажденные продукты	154,6	25,6	78,4	12,9	58,6	56,7	24,3	44,9
прочие грузы	4 629,4	1 446,4	1 606,4	912,8	1 224,1	1 216,0	3 506,2	709,4
Удельный вес отправки, %	3,0	1,7	3,7	1,3	5,1	0,8	7,4	1,2
Удельный вес прибытия, %	9,8	2,4	5,3	1,6	2,5	2,1	7,8	5,6

Приложение 17

Потребление и производство электроэнергии в разрезе энергетических зон и регионов РК

млн. кВтч

	2000 г.		2005 г.		2006 г.		2007 г.		2008 г.		2009 г.
	Эпот	Эвыр	Эпот	Эвыр	Эпот	Эвыр	Эпот	Эвыр	Эпот	Эвыр	Эпот	Эвыр
Казахстан – всего	54 380,1	51 423,3	68 129,0	67 572,3	71 771,4	71 546,6	76 439,6	76 364,9	80 619,6	80 074,2	77 959,6	78 433,7
Северная зона	37 916,8	40 426,8	44 831,6	52 444,5	47 141,9	55 420,9	49 694,6	57 872,9	52 237,2	59 080,7	50 813,4	59 723,7
Восточно-Казахстан- ская	6 775,7	6 557,0	7 939,9	7 228,4	8 165,1	7 236,6	8 381,3	7 797,6	8 557,4	7 275,2	8 107,3	6 950,0
Карагандинская	12 465,6	10 452,4	14 261,1	11 900,4	14 754,8	11 670,7	15 231,2	12 107,5	15 519,5	11 520,3	15 119,1	12 235,7
Костанайская	4 388,9	1 009,7	4 538,1	1 611,9	4 887,5	1 611,6	5 087,5	1 552,1	5 098,3	1 475,6	5 074,1	1 464,5
Павлодарская	9 498,0	19 187,2	12 056,7	27 788,4	12 672,3	30 767,4	13 580,3	31 850,2	15 121,3	33 904,2	14 617,2	33 796,2
Северо-Казахстанская	1 264,5	1 457,2	1 356,4	1 933,3	1 438,0	1 959,4	1 507,3	1 861,8	1 579,9	2 237,0	1 553,8	2 377,3
Акмолинская обл. включая г. Астана	3 524,1	1 763,3	4 679,4	1 982,1	5 224,2	2 175,2	5 907,0	2 703,7	6 360,8	2 668,4	6 341,9	2 900,0
Южная зона	9 492,9	5 820,8	13 727,5	7 106,2	14 280,8	7 634,1	15 523,1	9 223,6	16 425,7	10 914,1	15 016,3	8 161,1
Алматинская обл., включая г. Алматы	4 786,4	4 373,7	7 091,7	4 788,5	7 698,8	4 813,0	8 310,5	4 617,3	8 629,7	5 089,7	8 440,6	4 858,1
Жамбылская	1 873,4	603,8	2696,8	1285,7	2431,6	1597,9	2852,4	3144,7	3463,7	4388,7	2075,3	1523,6
Кызылординская	781,5	112,3	892,4	83,4	921,2	266,0	956,1	368,2	1 039,6	337,1	1 096,2	401,9
Южно-Казахстан- ская	2 051,6	765,2	2 717,3	998,4	2 890,1	998,7	3 152,4	1 134,5	3 184,3	1 143,4	3 093,0	1 414,1
Западная зона	6 970,4	5 175,7	9 569,9	8 021,6	10 348,7	8 491,6	11 221,9	9 268,4	11 956,7	10 079,4	12 129,9	10 548,9
Актюбинская	2 372,2	1 166,4	3 066,9	1 944,0	3 161,3	1 707,2	3 314,7	1 763,0	3 382,2	1 831,9	3 368,6	2 082,9
Атырауская	1 861,6	1 806,3	2 463,9	2 373,8	2 705,2	2 548,0	2 895,3	2 681,1	3 282,9	2 963,1	3 447,5	3 192,3
Западно-Казахс- танская	648,5	115,4	1 199,7	807,6	1 276,5	951,4	1 391,4	1 126,0	1 443,2	1 170,7	1502,6	1259,9
Мангистауская	2 088,1	2 087,6	2 839,4	2 896,2	3 205,7	3 285,0	3 620,5	3 698,3	3 848,4	4 113,7	3 801,9	4 018,6

Приложение 18

Динамика показателей воспроизводства населения Республики Казахстан за 2000-2009 гг.

	Суммарные коэффициенты рождаемости, число рождений на 1 женщину репродуктивного возраста			Коэффициент естественного прироста, на 1000 человек
	2000	2005	2009	2000	2005	2009
Республика Казахстан	1,85	2,22	2,65	4,86	8,05	13,48
Акмолинская	1,75	1,88	2,19	0,99	0,99	5,68
Актюбинская	1,80	2,29	2,70	4,53	9,47	14,60
Алматинская	1,95	2,17	2,65	6,22	7,7	13,25
Атырауская	2,33	2,83	3,29	9,73	14,79	20,01
Западно-Казахстанская	1,67	1,98	2,29	2,27	5,22	9,25
Жамбылская	2,09	2,62	3,20	8,2	12,93	18,19
Карагандинская	1,46	1,80	2,04	-0,42	1,8	6,06
Костанайская	1,44	1,53	1,70	-0,82	-0,65	2,39
Кызылординская	2,63	2,86	3,42	13,78	15,01	20,16
Мангистауская	2,36	3,20	3,80	11,88	19,3	26,40
Южно-Казахстанская	2,86	3,21	3,71	15,98	18,96	23,88
Павлодарская	1,40	1,69	1,98	0,57	2,01	6,09
Северо-Казахстанская	1,55	1,67	1,72	-1,29	-0,71	1,15
Восточно-Казахстан- ская	1,45	1,71	2,07	-1,19	0,41	5,04
г. Астана	1,03	1,55	2,44	3,68	10,05	19,39
г. Алматы	1,42	2,14	2,65	2,4	9,93	17,89

Приложение 19

Динамика сальдо миграции населения Республики Казахстан за 2000-2009 гг.

человек

	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009
Республика Казахстан	-108307	-88162	-62012	-8306	2789	22668	33041	10962	1117	7502
Акмолинская	-23579	-21963	-7732	283	-3160	-1272	433	-2843	-8886	-8089
Актюбинская	-10537	-4983	-2903	-529	1182	1628	1764	459	-1218	-3704
Алматинская	-12501	-9450	-4258	-412	5326	1711	1776	4188	137	3559
Атырауская	-2370	-456	-256	-196	350	1994	722	1642	1653	1586
Западно-Ка- захстанская	-8886	-2744	473	-480	-843	-421	-442	-1012	-1818	-255
Жамбылская	-12279	-11581	-6654	-4019	-5672	-3879	-6889	-7033	-6987	-6185
Карагандинс- кая	-25102	-20400	-10938	-3798	-1142	333	1539	-1103	-1305	-2505
Костанайская	-28708	-23371	-16187	-5950	-6195	-3628	-2387	-5573	-5753	-5202
Кызылординская	-7042	-6579	-4730	-4276	-5054	-3035	-3578	-4488	-3694	-2919
Мангистаус- кая	219	5007	5518	5571	5345	5573	7676	7510	7832	9071
Южно-Казахстанская	13921	-5109	-294	2646	358	-1970	1655	-2913	-8885	-9845
Павлодарская	-18768	-14579	-10319	-4498	-3381	-2414	-111	-959	-1958	-2535
Северо-Казахстанская	-10093	-10334	-8013	-6656	-7883	-2340	-1262	-6159	-6077	-5678
Восточно-Ка- захстанская	-15891	-14794	-15502	-10163	-14314	-11500	-8994	-9998	-5326	-6130
Астана г.а.	57706	51376	6761	5372	14186	15679	17708	19315	24880	31879
Алматы г.а.	-4397	1798	13022	18799	23686	26209	23430	19916	18551	14448

Приложение 20

Прогнозная структура занятости в Республике Казахстан за 2010 г., в %

	Акмолин- ская	Актю- бинс- кая	Алма- тинс- кая	Атырау- ская	Восточно -Казахс- танская	Жамбылс- кая	Западно -Казах- станс- кая	Караган- динская
Сельское, лесное и рыбное хозяйство	41,5	31,1	48,5	8,8	29,6	33,5	35,9	18,7
Промышлен- ность	11,4	14,7	6,4	12,4	14,2	7,5	6,1	25,9
Строитель- ство	5,1	4,5	6,2	21,8	4,9	5,7	9,9	5,2
Торговля	6,6	12,8	12,7	11,3	14,3	22,0	11,4	14,7
Транспорт и связь	7,6	8,1	6,3	10,3	7,3	7,4	6,1	7,7
Прочие услуги	27,8	28,8	19,8	35,4	29,7	24,0	30,5	27,9

продолжение таблицы

Коста- найская	Кызылор- динская	Южно- Казахс- танская	Мангис- тауская	Павло- дарская	Северо- Казахс- танская	г. Астана	г. Алматы	Респуб- лика Казахс- тан
37,8	24,1	43,6	5,7	26,4	48,9	0,5	0,8	29,5
11,5	8,2	5,3	28,6	20,9	6,5	12,2	7,2	11,8
2,9	9,5	4,9	10,0	5,3	2,1	12,8	13,7	7,0
18,9	14,5	16,9	10,6	12,5	10,4	20,3	14,9	14,9
7,5	10,8	5,6	10,3	7,6	7,5	8,3	9,8	7,6
21,4	32,8	23,7	34,8	27,2	24,5	45,9	53,5	29,3

Приложение 21

Прогнозная структура занятости в Республике Казахстан за 2015 г., в %

	Ак- мо- ли- нс- кая	Ак- тю- би- нс- кая	Ал- ма- ти- нс- кая	А- ты- ра- ус- кая	Во- с- то- ч- но- Ка- за- хс- та- нс- кая	Жа- м- бы- лс- кая	За- па- д- но- Ка- за- хс- та- нс- кая	Ка- ра- га- н- ди- нс- кая	Ко- с- та- на- йс- кая	Кы- зы- лор- дин- ская	Юж- но- Каз ах- с- та- нс- кая	Ман- гис- тау- ская	Па- в- ло- да- рс- кая	Се- ве- ро- Ка- зах- с- тан- ская	г. Ас- та- на	г. Ал- ма- ты	Ре- с- пу- б- ли- ка Ка- за- хс- тан
Сель- ское, лес- ное и рыб- ное хо- зяй- ство	41, 4	31, 0	48, 4	8,7	28, 4	33, 5	34, 9	16, 9	37, 2	23,2	42, 0	5,2	25, 9	46,0	0,4	0,7	28, 2
Про- мыш- лен-ность	11, 4	14, 8	6,4	12, 5	14, 0	7,4	6,5	25, 6	11, 3	7,9	5,0	29,2	20, 7	6,7	11, 9	6,3	11, 6
Стро- ите- льст- во	5,0	4,5	6,3	21, 5	4,8	5,6	9,9	5,2	3,0	9,2	4,6	9,9	5,3	2,2	12, 8	11, 9	7,0
Тор- говля	6,6	12, 9	12, 7	11, 5	14, 7	22, 0	11, 5	14, 8	18, 5	14,5	17, 8	10,8	12, 6	11,3	21, 2	13, 8	15, 2
Тран- спорт и связь	7,6	8,3	6,3	10, 6	7,6	7,3	6,1	8,1	7,7	11,1	5,9	10,2	7,7	8,1	7,8	9,4	7,7
Про- чие услу- ги	28, 0	28, 5	19, 9	35, 2	30, 5	24, 1	31, 2	29, 4	22, 4	34,1	24, 7	34,7	27, 7	25,6	45, 8	57, 9	30, 4

Приложение 22

Прогнозная структура занятости в Республике Казахстан за 2020 г., в %

	Ак- мо- ли- нс- кая	Ак- тю- би- нс- кая	Ал- ма- ти- нс- кая	Аты- рау- ская	Вос- точ- но- Ка- зах- ст- анс- кая	Жам- был- ская	За- па- д- но- Ка- за- хс- та- нс- кая	Ка- ра- га- н- ди- нс- кая	Кос- та- най- ская	Кы- зы- ло- р- ди- нс- кая	Юж- но- Ка- за- хс- та- нс- кая	Ма- н- ги- с- та- ус- кая	Па- в- ло- да- рс- кая	Се- ве- ро- Ка- за- хс- та- нс- кая	г. Ас- та- на	г. Ал- ма- ты	Рес- пуб- лика Ка- зах- стан
Сель- ское, лес- ное и рыб- ное хозя- йство	41, 5	30, 9	48, 3	8,6	27,2	33,4	34, 9	15, 6	37,0	22, 5	40, 6	4,9	25, 6	43, 0	0,4	0,6	26,8
Про- мыш- лен- ность	11, 4	14, 8	6,5	12,5	13,8	7,4	7,2	25, 6	11,0	7,7	4,8	29, 4	20, 6	6,9	11, 4	5,7	12,4
Стро- ите- льст- во	5,0	4,5	6,3	21,3	4,8	5,6	9,5	5,2	3,0	8,9	4,5	9,9	5,2	2,3	12, 6	10, 8	6,7
Тор- говля	6,4	13, 0	12, 7	11,5	14,9	22,1	11, 3	15, 1	18,2	14, 4	18, 5	10, 8	12, 7	11, 9	21, 6	13, 2	14,1
Тран- спорт и связь	7,4	8,3	6,3	10,6	7,6	7,3	5,9	8,3	7,8	11, 2	6,1	10, 5	7,9	8,6	7,4	9,6	7,9
Про- чие услу- ги	28, 3	28, 6	19, 9	35,6	31,7	24,1	31, 1	30, 1	23,1	35, 4	25, 6	34, 5	27, 9	27, 2	46, 6	60, 1	32,1

Приложение 23

Прогноз удельных весов наемных работников по категориям персонала: рабочие, служащие

в % от общей численности наемных работников

	Рабочие								Служащие
	2009 факт	2010 оце- нка	Прогноз						2009 факт	2010 о- цен- ка	Прогноз
			2011	2012	2013	2014	2015	2020			2011	2012	2013	2014	2015	2020
Рес- пуб- лика Ка- захс- тан	47,9	47,4	46, 9	46,4	45, 9	45, 4	45, 0	42,5	52, 1	52,6	53,1	53,6	54,1	54,6	55, 0	57, 5
Акмо- линс- кая	50,5	49,5	48, 5	47,6	46, 6	45, 6	44, 7	39,9	49, 5	50,5	51,5	52,4	53,4	54,4	55, 3	60, 1
Актю- бинс- кая	52,1	52,4	52, 6	52,8	52, 6	52, 3	52, 3	50,8	47, 9	47,6	47,4	47,2	47,4	47,7	47, 7	49, 2
Алма- тинс- кая	44,7	44,3	43, 9	43,3	42, 8	42, 4	41, 9	39,4	55, 3	55,7	56,1	56,7	57,2	57,6	58, 1	60, 6
Аты- раус- кая	52,5	52,2	52, 0	51,7	51, 5	51, 3	51, 1	49,9	47, 5	47,8	48,0	48,3	48,5	48,7	48, 9	50, 1
За- пад- но- Ка- захс- танс- кая	47,1	47,2	47, 4	47,6	47, 7	47, 9	48, 1	48,9	52, 9	52,8	52,6	52,4	52,3	52,1	51, 9	51, 1
Жам- былс- кая	42,1	41,0	39, 8	38,6	37, 5	36, 3	35, 2	29,4	57, 9	59,0	60,2	61,4	62,5	63,7	64, 8	70, 6
Кара- ган- динс- кая	55,4	54,8	54, 3	53,7	53, 1	52, 5	51, 9	49,1	44, 6	45,2	45,7	46,3	46,9	47,5	48, 1	50, 9
Кос- та- най- ская	54,2	53,2	52, 3	51,5	50, 6	49, 7	48, 8	44,3	45, 8	46,8	47,7	48,5	49,4	50,3	51, 2	55, 7
Кы- зыл- ор- динс- кая	47,8	48,2	48, 5	48,9	49, 3	49, 6	50, 0	50,0	52, 2	51,8	51,5	51,1	50,7	50,4	50, 0	50, 0
Ман- гис- тау- ская	57,2	56,9	56, 7	56,6	56, 3	56, 1	55, 9	54,9	42, 8	43,1	43,3	43,4	43,7	43,9	44, 1	45, 1
Южно- Каза- хс- танс- кая	37,6	37,0	36, 7	36,2	35, 6	35, 2	34, 7	32,2	62, 4	63,0	63,3	63,8	64,4	64,8	65, 3	67, 8
Пав- ло- дар- ская	54,3	54,2	54, 2	54,2	54, 1	54, 1	54, 1	53,9	45, 7	45,8	45,8	45,8	45,9	45,9	45, 9	46, 1
Севе- ро- Каза- хс- танс- кая	51,6	51,6	51, 5	51,4	51, 4	51, 3	51, 2	50,8	48, 4	48,4	48,5	48,6	48,6	48,7	48, 8	49, 2
Вос- точ- но- Каза- хс- танс- кая	51,7	51,6	51, 3	51,2	51, 0	50, 8	50, 6	49,7	48, 3	48,4	48,7	48,8	49,0	49,2	49, 4	50, 3
г. Аста- на	41,8	40,8	39, 5	38,3	37, 4	36, 2	35, 1	29,6	58, 2	59,2	60,5	61,7	62,6	63,8	64, 9	70, 4
г. Алма- ты	39,0	38,8	38, 4	37,8	37, 5	37, 1	36, 6	34,6	61, 0	61,2	61,6	62,2	62,5	62,9	63, 4	65, 4

Приложение 24

Распределение учащихся по сменам занятий в разрезе регионов Республики Казахстан на начало 2000/2001 и 2009/2010 уч.гг. (в % к общей численности учащихся)

	2000/2001 уч.г.			2009/2010 уч.г.
городские поселения и сельская местность
	в 1 смену	в 2 смену	в 3 смену	в 1 смену	в 2 смену	в 3 смену
Республика Казахстан	65,4	34,0	0,7	63,9	35,5	0,6
Акмолинская	75,3	24,0	0,4	73,9	25,9	0,2
Актюбинская	59,7	40,0	0,1	59,1	40,9	0,1
Алматинская	67,4	32,0	0,5	62,2	37,1	0,7
Атырауская	57,7	42,0	0,1	57,5	41,8	0,7
Восточно-Казахс- танская	70,6	29,0	-	72,1	27,9	0,1
Жамбылская	63,7	36,0	0,2	61,0	38,8	0,2
Западно-Казахс- танская	62,9	36,7	0,4	64,8	35,0	0,2
Карагандинская	66,7	33,0	0,6	66,3	33,7	-
Костанайская	77,7	22,0	-	76,4	23,6	-
Кызылординская	57,2	40,0	2,8	56,0	43,5	0,5
Мангистауская	56,5	42,0	1,5	55,7	42,4	2,0
Павлодарская	73,6	26,0	-	78,6	21,4	-
Северо-Казахс- танская	77,9	22,0	0,2	75,7	24,3	-
Южно-Казахстанская	58,7	40,0	1,0	58,2	40,5	1,3
г.Астана	53,7	38,0	8,3	59,2	38,7	2,1
г.Алматы	60,3	39,0	0,4	66,0	33,7	0,3

⁵По Данным Агентства РК по статистике: ежегодный статистический бюллетень "Дневные общеобразовательные школы Республики Казахстан (на начало 2009/2010 учебного года)"

Приложение 25

Основные показатели обеспеченности населения Республики Казахстан услугами здравоохранения

	число амбулаторно- поликлини- ческих организации, единиц		число больничных организации, единиц		обеспеченнос- ть койками, на 10 тыс.чел. населения		обеспечен- ность врачами, на 10 тыс.чел. населения		обеспечен- ность специалистами со средним медицинским образованием, на 10 тыс.чел. населения
	2000	2009	2000	2009	2000	2009	2000	2009	2000	2009
КАЗАХСТАН	3247	3521	938	1020	72,1	75,6	33,0	37,8	71,8	86,4
Акмолинская	188	226	45	51	83,4	95,4	26,6	29,5	72,6	91,8
Актюбинская	230	200	50	57	70,0	77,0	42,3	47,6	67,2	82,9
Алматинская	314	332	66	88	50,1	45,1	19,7	21,1	46,7	57,5
Атырауская	112	123	38	40	69,5	71,9	30,1	30,0	67,5	78,3
Западно-Казах- станская	134	184	40	45	77,1	80,0	32,4	30,9	87,7	97,9
Жамбылская	200	217	50	57	60,9	59,3	25,4	25,3	65,4	84,3
Карагандинская	349	272	91	100	85,2	98,2	41,6	46,6	76,9	96,3
Костанайская	218	229	49	57	63,7	81,8	23,9	25,3	62,9	84,4
Кызылординская	107	166	55	68	87,4	83,3	30,8	31,4	94,4	109,1
Мангистауская	54	51	31	30	90,5	77,1	35,7	36,7	87,1	90,8
Южно-Казахстан- ская	313	305	142	135	58,9	55,6	26,1	29,5	69,7	78,5
Павлодарская	226	239	61	60	72,7	87,0	33,5	38,7	72,0	90,2
Северо-Казахс- танская	160	243	50	36	75,5	86,1	23,0	25,6	74,1	99,0
Восточно-Казах- станская	398	403	102	102	71,0	89,3	34,6	40,5	71,5	96,2
Астана	60	103	18	26	101,9	78,6	67,8	74,7	89,9	90,4
Алматы	184	228	50	63	94,8	86,9	61,7	74,1	89,4	93,3

Приложение 26

Ранжирование регионов по относительному показателю бедности в 2009 г. (доля населения, имеющая доходы ниже величины прожиточного минимума)

№ п/п	Наименование региона	Доля населения, в %	Ранг	Классификация
1.	г. Алматы	3,0	1	Самая низкая
2.	Карагандинская	3,9	2
3.	г. Астана	3,9	2
4.	Жамбылская	4,8	3	Низкая
5.	Акмолинская	5,9	4
6.	Павлодарская	6,2	5
7.	Актюбинская	6,3	6
8.	Восточно-Казахстанская	6,6	7
9.	Костанайская	6,8	8
10.	Северо-Казахстанская	7,3	9
11.	Западно-Казахстанская	8,2	10	Средняя
	Республика Казахстан	8,2
12.	Атырауская	10,0	11	Высокая
13.	Кызылординская	10,4	12
14.	Южно-Казахстанская	11,7	13
15.	Алматинская	15,5	14
16.	Мангистауская	22,6	15	Самая высокая

Приложение 27

Ранжирование регионов по абсолютному показателю бедности в 2009 г. (доля бедных в области к общему числу бедных в республике)

№ п/п	Наименование региона	Доля населения, в %	Ранг	Классификация
1.	г.Астана	0,85	1	Самая низкая
2.	г.Алматы	2,71	2
3.	Актюбинская	3,35	3	Низкая
4.	Акмолинская	3,92	4
5.	Северо-Казахстанская	3,95	5
6.	Павлодарская	4,08	6
7.	Западно-Kазахстанская	4,11	7
8.	Атырауская	4,14	8
9.	Жамбылская	4,17	9
10.	Карагандинская	4,84	10
11.	Кызылординская	5,11	11	Высокая
12.	Костанайская	5,32	12
13.	Мангистауская	6,66	13
14.	Восточно-Казахстанская	7,79	14
15.	Южно-Казахстанская	18,34	15	Самая высокая
16.	Алматинская	20,66	16
	Республика Казахстан	100

Приложение 28

Ранжирование регионов по относительному показателю бедности в сельской местности в 2009 г. (доля населения, имеющая доходы ниже величины прожиточного минимума)

№ п/п	Наименование региона	Доля населения, в %	Ранг	Классификация
1.	Жамбылская	6,0	1	Самый низкий
2.	Акмолинская	6,1	2
3.	Карагандинская	8,8	3	Низкий
4.	Костанайская	9,7	4
5.	Восточно-Казахстанская	9,7	4
6.	Северо-Казахстанская	10,9	5
7.	Актюбинская	11,0	6
8.	Западно-Казахстанская	11,5	7
9.	Республика Казахстан	12,1
10.	Кызылординская	12,7	8	Высокий
11.	Павлодарская	12,8	9
12.	Южно-Казахстанская	13,2	10
13.	Атырауская	14,2	11
14.	Алматинская	17,1	12
15.	Мангистауская	42,9	13	Самый высокий

Приложение 29

Ранжирование регионов по уровню экономической активности населения в 2009 г.

№ п/п	Наименование региона	Уровень экономической активности населения, %	Ранг	Классификация
1.	Жамбылская	78,0	1	Самый высокий
2.	Қостанайская	75,3	2
3.	Акмолинская	74,9	3
4.	Актобинская	74,0	4
5.	Северо-Казахстанская	73,1	5	Высокий
6.	г. Астана	72,0	6
7.	Атырауская	72,0	6
8.	Павлодарская	71,8	7
9.	Южно-Казахстанская	71,0	8
	Республика Казахстан	70,7
10.	Мангистауская	70,7	9	Низкий
11.	Кызылординская	69,5	10
12.	Западно-Казахстанская	69,2	11
13.	Карагандинская	69,2	11
14.	Алматинская	68,6	12
15.	Восточно-Казахстанская	67,0	13
16.	г.Алматы	64,9	14	Самый низкий

Приложение 30

Ранжирование регионов по уровню самозанятости населения в 2009 г.

№ п/п	Наименование региона	Уровень самозанятости населения, %	Ранг	Классификация
1.	г.Алматы	7,0	1	Самая низкий
2.	Мангистауская	8,2	2
3.	г.Астана	9,8	3
4.	Атырауская	14,2	4	Низкий
5.	Карагандинская	21,6	5
6.	Павлодарская	23,8	6
7.	Восточно-Казахстанская	33,9	7
	Республика Казахстан	33,7
8.	Актюбинская	34,1	8	Высокий
9.	Западно-Казахстанская	39,9	9
10.	Северо-Казахстанская	40,8	10
11.	Алматинская	42,1	11
12.	Кызылординская	42,3	12
13.	Акмолинская	42,6	13
14.	Костанайская	43,1	14
15.	Южно-Казахстанская	48,4	15	Самый высокий
16.	Жамбылская	52,1	16

Приложение 31

Ранжирование регионов по уровню самозанятости населения в сельской местности в 2009 г.

№ п/п	Наименование региона	Уровень самозанятости населения, %	Ранг	Классификация
1.	Мангистауская	12,5	1	Самый низкий
2.	Атырауская	21,1	2
3.	Карагандинская	41,4	3	Низкий
4.	Актюбинская	44,0	4
5.	Алматинская	44,6	5
6.	Павлодарская	45,4	6
7.	Кызылординская	46,6	7
8.	Восточно-Казахстанская	50,0	8	Средний
9.	Республика Казахстан	50,0
10.	Северо-Казахстанская	52,1	9	Высокий
11.	Акмолинская	54,2	10
12.	Южно-Казахстанская	57,2	11	Самый высокий
13.	Западно- Казахстанская	57,7	12
14.	Костанайская	58,3	13
15.	Жамбылская	61,4	14

Приложение 32

Ранжирование регионов по уровню безработицы в 2009 г.

№ п/п	Наименование региона	Уровень безработицы, в %	Ранг	Классификация
1.	Актюбинская	6,0	1	Самый низкий
2.	Карагандинская	6,1	2
3.	Атырауская	6,1	2
4.	Западно-Казахстанская	6,3	3	Низкий
5.	Северо-Казахстанская	6,3	3
6.	Костанайская	6,3	3
7.	Павлодарская	6,4	4
8.	Восточно-Казахстанская	6,4	4
9.	Алматинская	6,5	5
10.	Жамбылская	6,5	5
	Республика Казахстан	6,6
11.	г. Астана	6,6	6	Высокий
12.	Южно-Казахстанская	6,6	6
13.	Кызылординская	6,6	6
14.	Акмолинская	6,9	7
15.	Мангистауская	7,1	8	Самый высокий
16.	г. Алматы	7,7	9

Приложение 33

Прогнозные объемы добычи нефти, включая газовый конденсат

млн. т

	2008 факт	2009 оценка	прогноз
			2010	2011	2012	2013	2014	2015	2020
Добыча нефти, включая газовый конденсат, по РК, в т. ч. по областям:	70,6	76,5	80,0	81,0	83,0	83,4	85,3	97,6	164,0
1. Актюбинская	7,4	7,8	8,7	9,4	10,2	10,1	10,1	9,9	8,6
1) АО "CNPC- Актобемунайгаз"	5,85	5,95	5,90	5,85	5,84	5,83	5,86	5,81	5,83
2) ТОО "Казахойл – Актобе"	0,76	1,25	1,15	1,12	1,11	1,12	1,23	1,22	1,23
3) СП ТОО "Казахтуркмунай"	0,22	0,22	0,22	0,22	0,25	0,25	0,25	0,25	0,26
4) ТОО "Каратобе Интер ОйлК"	0,04	0,04	0,04	0,05	0,07	0,08	0,09	0,10	0,11
5) АО "Lancaster Petroleum"	0,10	0,12	0,13	0,15	0,16	0,18	0,19	0,21	0,21
6) Каспий нефть ТМЕ	0,08	0,10	0,11	0,12	0,13	0,13	0,14	0,15	0,15
7) ТОО "Озтюрк-Мунай"	0,003	0,004	0,004	0,006	0,010	0,014	0,016	0,019	0,020
8) АО "Казнефтехим"	0,030	0,033	0,032	0,034	0,036	0,034	0,032	0,031	0,030
9) ТОО "Арал ПетролеумКэпитал"	0,032	0,046	0,046	0,048	0,050	0,051	0,052	0,051	0,053
10) ТОО "Лайнсджамп"	0,018	0,020	0,021	0,024	0,026	0,029	0,032	0,036	0,037
11) ТОО "Сагиз Петролеум Компани"	0,005	0,005	0,007	0,010	0,012	0,016	0,021	0,028	0,028
2. Атырауская	21,6	26,5	29,8	30,1	30,0	29,8	29,9	29,7	28,6
1) СП ТОО "Тенгизшевройл"	17,3	21,8	25,1	25,4	25,3	25,1	25,2	25,1	23,8
2) ПФ "Эмбамунайгаз" РД КМГ	2,82	2,83	2,83	2,83	2,82	2,82	2,83	2,83	2,82
3) СП ЗАО "Матин"	0,18	0,19	0,19	0,18	0,18	0,18	0,18	0,16	0,16
4) СП ТОО "Эмбаведьойл"	0,012	0,012	0,011	0,012	0,011	0,012	0,012	0,013	0,015
5) СП "Сазанкурак"	0,135	0,160	0,140	0,110	0,080	0,060	0,040	-	-
6) СП "Алтиес Петролеум Инк"	0,32	0,33	0,33	0,33	0,34	0,35	0,35	0,35	0,35
7) АК "АНАКО"	0,102	0,105	0,103	0,108	0,112	0,119	0,121	0,124	0,126
8) ТОО "Атыраумунай"	0,006	0,007	0,006	0,008	0,007	0,008	0,008	0,009	0,009
9) СП ТОО "Светландойл"	0,011	0,012	0,013	0,012	0,014	0,015	0,017	0,018	0,019
10) СП ТОО "АРНАОЙЛ"	0,359	0,400	0,410	0,405	0,412	0,413	0,415	0,417	0,420
11) ТОО "Гюрал"	0,022	0,023	0,024	0,024	0,025	0,025	0,024	0,025	0,026
12) ТОО "Прикаспиан Петролеум"	0,047	0,050	0,050	0,051	0,052	0,052	0,053	0,054	0,055
13) ТОО "Адай Петролеум"	0,005	0,024	0,026	0,026	0,028	0,027	0,027	0,028	0,030
14) АО "Каспий Нефть"	0,181	0,200	0,210	0,216	0,232	0,250	0,258	0,265	0,288
15) ТОО "НБК"	0,005	0,005	0,006	0,005	0,006	0,008	0,010	0,013	0,015
16) ТОО "Тараз"	0,001	0,004	0,005	0,004	0,005	0,007	0,008	0,009	0,010
17) ТОО "Тобеарал Ойл"	0,015	0,016	0,017	0,016	0,018	0,019	0,019	0,020	0,021
18) ТОО "Тандай Петролеум"	0,028	0,028	0,029	0,029	0,030	0,030	0,031	0,031	0,032
19) ТОО "Кожан"	0,073	0,075	0,076	0,078	0,079	0,080	0,079	0,078	0,075
20) ТОО "Самек Интернешнл"	0,105	0,110	0,110	0,111	0,112	0,114	0,115	0,117	0,118
21) ТОО "Эмбамунай"	0,004	0,004	0,005	0,004	0,005	0,005	0,006	0,006	0,007
22) ТОО "Эко-геонефтегаз"	0,014	0,025	0,030	0,035	0,060	0,070	0,075	0,078	0,082
23) ТОО "Потенциал Ойл"	0,059	0,076	0,078	0,077	0,078	0,079	0,080	0,082	0,081
3. морские (Аджип ККО)	-	-	0	0	0,500	1,500	3,500	16,100	93,380
3. Западно- Казахстанская	11,9	12,2	11,6	11,7	12,2	12,3	12,4	12,4	10,8
1) "Карачаганак Петролеум Оперейтинг Б.В."	11,6	11,9	11,8	11,7	12,0	12,0	12,1	12,1	9,8
2) ТОО "Жаикмунай"	0,24	0,30	0,36	0,43	0,52	0,61	0,72	0,84	0,97
4. Мангистауская	18,6	18,7	19,7	20,3	21,2	21,3	21,3	21,6	18,3
1) ПФ "Озенмунайгаз" РД КМГ	6,65	6,60	6,62	6,64	6,59	6,61	6,69	6,62	6,60
2) АО "Мангис- таумунайгаз"	5,62	5,64	5,63	5,59	5,61	5,62	5,55	5,65	5,67
3) АО "Каражан-басмунай"	1,83	1,85	1,87	1,85	1,82	1,84	1,86	1,85	1,87
4) Маерск Ойл Казахстан Гмбх	0,233	0,241	0,240	0,242	0,250	0,249	0,248	0,245	0,250
5) Бузачи Оперэйтинг Лтд	1,71	1,75	1,72	1,74	1,77	1,80	1,83	1,87	1,95
6) ТОО "Казполмунай"	0,264	0,265	0,266	0,265	0,260	0,250	0,240	0,210	0,127
7) ТОО "Тол-кыннефтегаз"	0,365	0,385	0,382	0,390	0,400	0,403	0,407	0,410	0,416
8) ТОО "Тас-болат ОйлК"	0,220	0,251	0,249	0,250	0,260	0,270	0,275	0,280	0,290
9) СП ТОО "Каракудукмунай"	1,27	1,30	1,30	1,29	1,28	1,20	1,10	0,95	0,20
10) СП ТОО "Арман"	0,104	0,104	0,103	0,104	0,105	0,095	0,085	0,075	0,025
11) ТОО "Хазар Мунай"	0,041	0,041	0,040	0,041	0,040	0,041	0,040	0,038	0,020
12) ТОО "Табынай"	0,031	0,031	0,034	0,037	0,039	0,038	0,039	0,038	0,034
13) ТОО "Жал-гизтобемунай"	0,023	0,025	0,030	0,032	0,034	0,038	0,041	0,045	0,068
14) СП ТОО "Тенге"	0,009	0,010	0,012	0,012	0,011	0,012	0,011	0,013	0,012
15) ТОО "Шинжир"	0,004	0,004	0,010	0,013	0,016	0,017	0,018	0,019	0,018
16) ТОО "Емир Ойл"	0,145	0,165	0,166	0,179	0,190	0,216	0,246	0,280	0,365
17) ТОО "Ком-мунай"	0,011	0,020	0,019	0,032	0,034	0,037	0,041	0,045	0,067
18) ТОО "Фирма ФизТех"	0,019	0,025	0,026	0,031	0,032	0,038	0,042	0,047	0,069
5. Кызылординская	11,3	11,2	10,1	9,4	8,8	8,2	8,0	7,8	4,3
1) АО "Петро-Казахстан Кум-коль Рисорсиз"	3,195	3,100	2,950	2,805	2,650	2,50	2,20	1,80	0,30
2) ЗАО "Тургай Петролеум"	3,255	3,200	3,030	2,910	2,770	2,62	2,30	1,82	0,31
3) СП ТОО "Казгермунай"	3,140	3,127	3,116	3,120	3,11	3,12	3,14	3,12	2,10
4) СП ТОО "Куатамлонмунай"	0,600	0,621	0,668	0,675	0,678	0,684	0,688	0,684	0,680
5) АО НК "КОР"	0,381	0,385	0,245	0,105	0,040	0,030	0,010	0,009	0,004
6) АО "СНПС – Ай-Дан Мунай"	0,413	0,433	0,460	0,476	0,490	0,480	0,485	0,488	0,480
7) ТОО "Саутс – Ойл" ТОО	0,293	0,300	0,325	0,328	0,340	0,352	0,366	0,372	0,380
6. Жамбылская	0,03	0,03	0,03	0,03	0,03	0,03	0,03	0,03	0,03
ТОО "Амангельды Газ"	0,03	0,03	0,02	0,02	0,02	0,02	0,02	0,02	0,02

Приложение 34

Прогнозные объемы добычи природного газа, товарного выпуска природного газа и производства сжиженных газов

млн. куб. ммлн. т

	2008 факт	2009 оценка	прогноз
			2010	2011	2012	2013	2014	2015	2020
Добыча газа, по РК: валовой выпуск	32889,0	35611,0	42274,0	44224,0	44336,0	51145,0	54033,0	71201,8	110116,8
Использование сырого газа	15268	15792	17900	17989	17836	20033	21426	33964,3	65573,2
в том числе:
на технологические и собственные нужды, в том числе сжигание	7066,3	6600,3	8421,0	8311,0	7953,0	9373,0	8417,0	9864,3	12527,2
закачка в пласт	8201,7	9191,7	9479,0	9678,0	9883,0	10660,0	13009,0	24100,0	53046,0
товарный газ	17657	19994	24374	26235	26500	31112	32607	37237,5	44543,6
сжиженный газ, произведенный на ГПЗ, тыс. тонн	1079,6	1265,9	1674,2	1738,9	1725,3	2055,2	1834,4	1792,7	1824,0
в том числе по областям:
1. Актюбинской
валовой выпуск	2925	3511,9	4216	5059	5071	6578	6586	6497	7783,5
товарный газ	1675	2445	3242	4174	4401	5691	5699	5624	6779,1
сжиженный газ, тыс. тонн	62,7	91,5	121,3	156,2	164,7	213,0	213,3	210,5	253,7
из них: CNPC- Актобемунайгаз: валовой выпуск	2538	2909	3571,9	4273	4131	5500	5500	5410	5032
товарный газ	1550	2222	3036	3632	3511	4675	4675	4598	4277
сжиженный газ
ТОО "Казахойл – Актобе": валовой выпуск	214,5	281,6	390,1	436	460	488	496	497	431,5
товарный газ	0,0	0,0	0,0	240	458	486	494	496	430,1
"Казмунайгаз" ННК: валовой выпуск	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	2000
товарный газ	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	1800
ТОО "Тетис Арал Газ": валовой выпуск	172,5	271	254	350	480	590	590	590	320
товарный газ	124,5	223	206	302	432	530	530	530	272
2. Атырауской
валовой выпуск	9177	11517	14978	15071	15074	17455,2	18240	27114	57120
использование сырого газа	3738,6	5202	7095	7320	7535	8399,2	8929	16912	44061
в том числе:
на технологич и собственные нужды, в том числе сжигание	2178,4	2650,5	4116	4141	4152	4699,2	4609	4162	4665
закачка в пласт	1560,2	2551,5	2979	3179	3383	3700	4320	12750	39396
товарный газ	5438,4	6315	7883	7751	7539	9056	9311	10202	13059
сжиженный газ, тыс. тонн	859,1	997,5	1245,2	1224,4	1190,9	1430,5	1190,8	1011,6	382,9
из них: ТОО СП "ТШО": валовой выпуск	8989,2	11324	14780	14783	14786	17257,2	16242	20114	22922
использование сырого газа	3550,8	5009	6897	7032	7247	8201,2	7798	13091	17363
в том числе:
на технологич и собственные нужды, в том числе сжигание	1990,6	2457,5	3918	3853	3864	4501,2	4198	3491	2763
закачка в пласт	1560,2	2551,5	2979	3179	3383	3700	3600	9600	14600
товарный газ	5438,4	6315	7883	7751	7539	9056	8444	7023	5559
Аджип ККО: валовой выпуск							1800	7000	34000
использование сырого газа							933	3821	26500
в том числе:
на технологич и собственные нужды, в том числе сжигание							213	671	1704
закачка в пласт							720	3150	24796
товарный газ							867	3179	7500
3. Западно- Казахстанской
валовой выпуск	15099	15686	17354	17870	19058,9	20541	19614,6	20130	37918
использование сырого газа	7746,9	7864,3	8167	8398	8957	9654	9218	9461	18865
в том числе:
на технологич. и собственные нужды, в том числе сжигание	1374,6	1477,8	1667	1721	1836	1938	1889	1939	5215
закачка в пласт	6372,3	6386,5	6500	6677	7121	7716	7329	7522	13650
товарный газ	7352,1	7821,7	9187	9472	10101,9	10887	10396,6	10669	19053
сжиженный газ, тыс. тонн			104,0	117,0	118,7	133,6	149,6	298,5	898,2
из них: Карачаганак Петролеум: валовой выпуск	15004	15300	16530	16500	16500	18500	20460	28620	35000
использование сырого газа	7651,9	7735	8247	8243	8243	9131	10386	13963	16881
в том числе:
на технологич. и собственные нужды, в том числе сжигание	1279,8	1348,5	1477	1473	1473	1671	1797	2613	3231
закачка в пласт	6372,3	6386,5	6500	6500	6500	6960	8589	11350	13650
товарный газ	7352,1	7565	8512	8512	8512	9793	10074	14657	18119
ТОО "Жаикмунай": валовой выпуск	94,4	386,3	824	930	941,1	1059	1185,4	1470	2918
валовой выпуск
товарный газ	0,0	256,7	675	762	771	868	972	1205	2172
4. Мангистауской валовой выпуск	4003,0	3050,8	3835	4628	4640	5308,2	5239,7	5159,3	4868,3
товарный газ	2736,4	2827	3384,8	4258	4399,6	4677,7	4611,5	4538,1	4559,2
сжиженный газ, тыс. тонн	103,0	106,4	127,4	160,2	165,6	176,0	173,5	170,8	171,6
из них: ПФ "Озенмунайгаз": валовой выпуск	273,6	268	268	266	264	260	256	252	243,1
товарный газ	205,2	201	201	199,5	198	195	192	189	182,3
АО "Мангистау- Мунайгаз": валовой выпуск	417,5	240,4	254,1	271,8	254,1	256,8	259,2	263,5	246,6
товарный газ	175,4	108,2	114,3	122,3	114,3	115,6	116,7	118,6	111,0
ТОО "Казполмунай": валовой выпуск	54,8	53,2	56	62	69	77	85	89	100
товарный газ	42,2	42,7	44,9	49,7	55,3	61,7	68	71,2	80
ТОО "Толкын-нефтегаз": валовой выпуск	2374,5	2407,8	2710	2642	2602	2584	2490	2410	2003
товарный газ	2255,8	2371,7	2529,6	2435	2399	2382	2295	2222	1846
Каспиан Газ Корп: валовой выпуск	0,0	0,0	424	1168	1168	1790	1795	1801	1958
товарный газ	0,0	0,0	381,6	1065	1065	1611	1615	1621	1762
ТОО "Тасболат ОйлКорп": валовой выпуск	35,5	38,5	80,6	175,8	240,4	293,6	306,3	293,9	302
товарный газ	33,7	35,0	73,0	160,0	218,0	267,0	278,0	267,0	337,7
ТОО СП "Тенге": валовой выпуск	24,9	42,9	42,1	43,1	44,5	46,8	48,2	50,8	45,6
товарный газ	24,1	41,6	40,8	41,8	43,2	45,4	46,8	49,3	44,2
5. Кызылординской: валовой выпуск	1349,0	1490,4	1547,4	1660	1706,3	1843,4	926	1951	2056
товарный газ	119,7	285,5	340,9	409,2	481,5	632,4	664,2	627,8	728,8
сжиженный газ, тыс. тонн	54,8	70,5	76,3	81,1	85,4	102,1	107,2	101,3	117,6
из них: ТОО СП "Казгермунай": валовой выпуск	523,9	462	459,2	451	431,2	421,3	413	436,3	480
товарный газ	119,7	285,5	201,2	230,8	187,6	163,7	156,6	176,4	261,5
АО "ПетроКазахстан Кумколь Рисорсиз": валовой выпуск	367,4	356,1	480	533,2	476	543	544	548	560,4
товарный газ	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	110,6	110,4	110,9	111,3
закачка в пласт	136,9	201,1	257	269,6	251,7	276,9	278	280,2	281,8
АО "Тургай Петролеум": валовой выпуск	256,7	244,1	272	270	276	280	279	262,3	240
товарный газ	0,0	0,0	139,7	178,3	179	181	179	136,8	133,5
ТОО "Куат-амлонмунай": валовой выпуск	175,8	102,8	116,8	135,6	140,6	150,1	174,5	203,1	196,6
товарный газ	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	51,9	75,8	143,4
закачка в пласт	132,3	52,6	66,6	85,4	90,4	99,9	72,4	77,1	0,0
сжиженный газ, тыс. тонн	54,8
ТОО "Саутс-Ойл": валовой выпуск	16,2	146,5	162,8	205,4	227,1	241,6	228,8	183,6	118,2
товарный газ	0,0	0,0	0,0	0,0	114,9	177,2	166,3	127,9	73,1
6. Жамбылской
ТОО "Амангельды Газ": валовой выпуск	338,4	305,6	330,0	323,6	323,6	321,2	318,0	315,5	303,0
товарный газ	336,3	299,8	337,3	369,2	396,5	394,1	388,9	383,6	364,4

Приложение 35

Прогноз добычи угля на находящихся в эксплуатации месторождениях Республики Казахстан до 2020 года

млн. т

№ п/п	Бассейны и месторождения	2010 г. оценка	Прогноз
			2011	2012	2013	2014	2015	2020
1.	Карагандинский бассейн, всего	12,25	13,3	13,4	13,8	14,1	14,6	18,0
	в том числе:
1.1	УД АО «АрселорМиттал Темиртау	11,0	11,4	11,5	11,9	12,5	13,0	16,5
1.2.	АПУП «Гефест»	1,25	1,9	1,9	1,9	1,6	1,6	1,5
2.	Экибастузский бассейн, всего:	63,9	66,3	67,9	70,4	72,8	77,6	82,9
	в том числе
2.1.	ТОО «Богатырь Комир»	38,4	40,3	41,4	42,9	44,1	48,6	52,6
2.2.	Разрез «Восточный» АО «ЕЭК»	20,0	20,0	20,0	20,5	20,7	21,0	22,3
2.3.	ТОО «Ангренсор»	5,5	6,0	6,5	7,0	8,0	8,0	8,0
3.	Майкубенский бассейн, всего:	5,6	7,5	8,5	9,2	9,7	10,7	15,6
	в том числе:
3.1.	ТОО «Майкубен-Вест»	4,2	6	6,5	6,7	6,7	6,7	11,1
3.2.	ТОО «Гамма»	1,4	1,5	2,0	2,5	3,0	4,0	4,5
4.	Месторождения, всего:	23,15	24,4	25,9	25,6	26,8	27,9	35,5
	в том числе:
4.1.	АО «Шубарколь Комир»	6,5	7,2	7,8	7,8	9,0	10,0	16,0
4.2.	УД «Борлы» АО «Казахмыс»	8,5	8,7	9,0	8,8	8,8	8,8	8,98
4.3.	ТОО «Каражира ЛТД»	5,35	5,35	5,35	5,35	5,35	5,35	6,75
4.4.	Малые разрезы на месторождениях	2,8	3,15	3,75	3,65	3,65	3,75	3,77
	ИТОГО ПО КАЗАХСТАНУ	104,9	111,5	115,7	119	123,4	130,8	152,0

Приложение 36

Прогноз объемов товарной продукции машиностроительной отрасли по вариантам и в разрезе агломераций на период 2011-2020 гг. млрд. тенге

млрд. тенге

Области	Прогноз
	Инерционный вариант	Базовый вариант	из них в системе агломераций	доля агломераций, %
2011 г.
Казахстан	284,0	389.4	189,0	48,5
Акмолинская	43,4	45,6	8,3	18,2
Актюбинская	17,1	26.7	6,7	25,3
Алматинская	15,3	16,1	3,8	23,5
Атырауская	5,4	5,7	0,9	15,0
Восточно- Казахстанская	33,3	35,0	10,5	30,0
Жамбылская	10,3	10,8	2,5	23,0
Западно- Казахстанская	10,6	11,1	2,9	26,0
Карагандинская	16,8	17,7	9,2	52,0
Костанайская	8,0	22.9	11,0	48,2
Кызылординская	6,8	7,1	2,3	31,9
Мангистауская	6,9	7,3	1,5	21,0
Павлодарская	29,4	30,9	21,3	69,0
Северо- Казахстанская	10,9	11,5	3,5	30,6
Южно- Казахстанская	8,6	9,1	0,0	0,0
г. Астана	10,4	78.4	74,6	95,1
г. Алматы	50,8	53,5	30,0	56,0
2012 г.
Казахстан	310,6	452,6	224,7	49,6
Акмолинская	47,0	59,3	10,8	18,3
Актюбинская	18,9	27,9	7,1	25,3
Алматинская	16,9	17,4	4,1	23,6
Атырауская	5,9	6,4	1,0	15,1
Восточно- Казахстанская	36,8	60,0	18,6	31,0
Жамбылская	10,8	11,2	2,6	23,0
Западно- Казахстанская	11,0	11,7	2,8	24,0
Карагандинская	17,9	19,3	10,2	53,0
Костанайская	14,0	23,6	10,8	45,8
Кызылординская	7,0	7,6	2,4	32,0
Мангистауская	7,1	7,8	1,6	21,0
Павлодарская	33,1	40,2	28,9	72,0
Северо- Казахстанская	11,0	12,4	4,0	32,0
Южно- Казахстанская	9,0	9,8	0,0	0,0
г. Астана	11,3	79,7	75,8	95,1
г. Алматы	52,9	58,3	44,0	75,5
2013 г.
Казахстан	330,8	536,1	267,1	49,8
Акмолинская	51,7	77,2	14,2	18,4
Актюбинская	20,7	29,1	7,4	25,6
Алматинская	17,5	18,7	4,4	23,8
Атырауская	6,1	7,1	1,1	15,1
Восточно- Казахстанская	39,2	100,0	28,0	28,0
Жамбылская	11,0	12,3	2,8	23,1
Западно- Казахстанская	11,4	12,3	3,1	25,0
Карагандинская	18,3	20,9	11,5	55,0
Костанайская	16,0	24,3	11,9	49,0
Кызылординская	7,1	8,2	2,6	32,0
Мангистауская	7,4	8,3	1,7	21,0
Павлодарская	35,2	50,0	35,0	70,0
Северо- Казахстанская	11,5	13,3	4,1	31,0
Южно- Казахстанская	9,3	10,5	0,0	0,0
г. Астана	14,3	80,6	76,6	95,1
г. Алматы	54,1	63,3	62,7	99,0
2014 г.
Казахстан	346,6	661,0	331,2	50,1
Акмолинская	53,8	92,6	17,4	18,8
Актюбинская	22,3	30,3	7,2	23,9
Алматинская	18,0	20,0	3,6	18,0
Атырауская	6,2	7,8	1,2	15,0
Восточно- Казахстанская	41,5	178,0	70,0	39,3
Жамбылская	11,1	13,1	3,1	23,6
Западно- Казахстанская	11,6	12,9	3,4	26,2
Карагандинская	19,1	22,5	11,9	53,1
Костанайская	16,5	25,0	12,3	49,1
Кызылординская	7,3	8,7	2,8	32,0
Мангистауская	7,5	8,8	1,8	21,0
Павлодарская	39,1	65,0	45,8	70,5
Северо- Казахстанская	11,8	14,2	4,5	31,6
Южно- Казахстанская	9,5	11,2	0,0	0,0
г. Астана	16,2	81,9	77,9	95,0
г. Алматы	55,1	69,0	68,3	99,0
2015 г.
Казахстан	381,2	848.7	433,0	51,0
Акмолинская	58,0	112.8	24,8	22,0
Актюбинская	21,7	31.5	7,1	22,5
Алматинская	20,2	21,3	3,9	18,5
Атырауская	8,0	8,4	1,3	15,2
Восточно- Казахстанская	43,9	316.2	145,2	45,9
Жамбылская	13,9	14,7	3,4	23,0
Западно- Казахстанская	13,0	13,7	3,6	26,2
Карагандинская	23,0	24,2	13,2	54,3
Костанайская	10,6	25.6	13,4	52,3
Кызылординская	8,7	9,2	2,9	32,0
Мангистауская	8,9	9,3	2,0	21,0
Павлодарская	40,0	77.1	54,9	71,2
Северо- Казахстанская	14,4	15,2	4,8	31,6
Южно- Казахстанская	11,6	12,2	0,0	0,0
г. Астана	15,3	83.6	79,5	95,1
г. Алматы	70,0	73,7	73,0	99,0
2020 г.
Казахстан	520,2	995.0	522,6	52,5
Акмолинская	78,0	133.9	29,7	22,2
Актюбинская	27,8	37.9	9,5	25
Алматинская	30,7	32,3	6,6	20,4
Атырауская	10,4	10,9	1,9	17,1
Восточно- Казахстанская	57,1	330.1	160,0	48,5
Жамбылская	18,6	19,6	4,9	24,8
Западно- Казахстанская	16,1	17,0	4,9	28,6
Карагандинская	32,3	34,0	18,7	55,2
Костанайская	14,1	29.3	15,8	53,9
Кызылординская	11,4	12,0	3,9	32,7
Мангистауская	11,5	12,1	2,9	24,1
Павлодарская	54,9	92.8	66,8	72
Северо- Казахстанская	19,9	20,9	6,7	32,2
Южно- Казахстанская	15,5	16,4	0,0	0
г. Астана	22,8	91.5	87,0	95,1
г. Алматы	99,1	104,3	103,3	99

Приложение 37

Прогнозы по переработке нефти до 2020 г. на нефтеперерабатывающих заводах РК

тыс. т

	2008 факт	2009 оценка	прогноз
			2010	2011	2012	2013	2014	2015	2020
Переработано нефти- всего	12289	12 135	12700	13500	14000	14500	15000	17000	19000
в том числе
ПНХЗ	4056	4 124	4500	4600	4750	4900	5100	6000	7500
ПКОП	4308	4 007	4100	4500	4700	4900	5100	6000	6000
АНПЗ	3925	4 004	4100	4400	4550	4700	4800	5000	5500
Произведено продуктов переработки нефти - всего	10771,8	11430,9	12245,3	12700, 8	13172,5	13519,2	13797,9	15590,6	17411,6
в том числе
ПНХЗ	4123,7	3816,6	4164,7	4257,3	4396,1	4534,9	4696,6	5470,1	6837,7
ПКОП	3199,4	3877,0	4160,4	4353,9	4547,4	4740,9	4748,1	5586	5586
АНПЗ	3448,7	3737,3	3920,2	4089,6	4229	4243,4	4353,1	4534,5	4987,9
Моторное топливо (бензин, включая авиационный) - всего	2491,1	2589,1	2667,0	2944,0	3051,8	2962,1	4938,6	5974,0	6633,0
в том числе
ПНХЗ	1155,2	1225,1	1281,2	1366,6	1411,2	1455,7	1515,1	2115	2643,8
ПКОП	842,7	810,6	820,0	910,4	950,8	991,3	2172,6	2556	2556
АНПЗ	493,2	553,1	565,8	667,0	689,8	515,1	1250,9	1303	1433,2
Керосин, включая топливо реактивное типа керосина	399,3	373,5	418,0	441,7	459,4	477,1	885,3	1 040	1117,8
в том числе
ПНХЗ	274,8	82,0	85,9	91,4	94,4	97,4	101,4	165	206,3
ПКОП	79,9	240,1	278,8	269,7	281,7	293,7	433,5	510	510
АНПЗ	44,6	51,4	53,3	80,5	83,3	86,0	350,0	365	401,5
Газойли (дизельное топливо)	3898,0	3795,2	3810,0	4337,4	4497,9	4658,4	4609,9	5507,9	6205,5
в том числе
ПНХЗ	1314,1	1328,2	1337,7	1481,6	1529,9	1578,2	1642,7	2205,9	2757,5
ПКОП	1408,1	1276,3	1279,2	1433,3	1496,9	1560,7	1565,7	1842	1842
АНПЗ	1175,8	1190,7	1193,1	1422,5	1471,0	1519,5	1401,6	1460	1606
Мазут топочный	3177,3	3236,9	3175,0	2582,8	2678,7	2774,7	1282,1	604,9	670,7
в том числе
ПНХЗ	793,8	747,0	720,0	833,3	860,5	887,6	923,9	202,9	253,7
ПКОП	730,7	785,8	758,5	882,3	921,5	960,7	214,2	252	252
АНПЗ	1652,8	1704,8	1696,5	867,2	896,8	926,4	144	150	165
Пропан и бутан сжиженный	364,9	381,2	413,2	425,2	440,9	464,6	671,6	785,5	872,8
в том числе
ПНХЗ	213,3	236,6	258,2	263,9	272,6	281,2	292,7	342	427,5
ПКОП	138,0	136,6	146,6	153,4	160,2	167,0	362,1	426	426
АНПЗ	13,6	8,0	8,4	7,9	8,2	16,5	16,8	17,5	19,2
Газы очищенные, включая этилен, пропилен, бутилен, бутадиен и газы нефтяные прочие	220,8	244,9	263,7	274,4	285,1	295,8	307,8	362,2	362,2
в том числе
ПНХЗ	220,8	244,9	263,7	274,4	285,1	295,8	307,8	362,2	362,2
Кокс нефтяной, битум нефтяной	220,6	267,9	289,2	321,7	332,5	343	367,1	552,2	667
в том числе
ПНХЗ	151,9	195,4	213,2	217,9	225,1	232,1	218,3	397,2	496,5
АНПЗ	68,7	72,5	76,0	103,8	107,4	110,9	148,8	155	170,5

Приложение 38

Прогнозные объемы производства основных видов продукции легкой промышленности по регионам

регионы	года
	2009 г. (факт)	2010 г. (прогноз)	2011 г. (прогноз)	2012 г. (прогноз)	2013 г. (прогноз)	2014 г. (прогноз)
Шерсть (овечья) мытая обезжиренная некарбонизированная, не подвергнутая кардо- или гребнечесанию, тыс. тонн
Республика Казахстан	0,74	2,09	3,49	4,99	6,99	8,99
Актюбинская	-	-	0,40	0,90	1,40	1,90
Алматинская	-	-	-	0,00	0,5	1,00
Восточно-Казахс- танская	0,04	0,70	1,20	1,70	2,20	2,70
Жамбылская	0,85	1,39	1,89	2,39	2,89	3,39
Пряжа, полотно трикотажное из шерсти (овечьей), тонн
Республика Казахстан	137,0	143,9	151,0	1459,3	2664,7	2798,4
Алматинская	78,0	81,9	86,0	1381,0	2581,0	2710,1
Восточно-Казахс- танская	-	-	-	5,0	6,0	6,5
Жамбылская	-	-	-	5,0	6,0	6,5
Костанайская	59,0	62,0	65,0	68,3	71,7	75,3
Ткани и шерстяные, тыс. кв. м.
Республика Казахстан	-	-	-	3,0	3,2	3,3
Алматинская	-	-	-	3,0	3,2	3,3
Волокно хлопковое, кардо-и гребнечесаное, тыс. тонн
Республика Казахстан	97,2	139,0	152,9	168,2	185,0	203,5
Южно-Казахстанс- кая	97,2	139,0	152,9	168,2	185,0	203,5
Хлопчатобумажные пряжа и полотно трикотажное, тонн
Республика Казахстан	8692,0	9126,6	15039,3	17297,1	21173,7	27713,9
Восточно-Казахс- танская	-	-	5000,0	5250,0	5512,5	5788,1
Южно-Казахстанс- кая	8692,0	9126,6	10039,3	12047,1	15661,2	21925,7
Ткани хлопчатобумажные, тыс.кв.м
Республика Казахстан	34658,2	34678,2	52017,3	78026,0	117038,9	175558,4
Алматинская	155,5	160,5	240,8	361,1	541,7	812,5
Восточно-Казахс- танская	-	5,0	7,5	11,3	16,9	25,3
Костанайская	508,7	513,7	770,6	1155,8	1733,7	2600,6
Южно-Казахстанс- кая	33994,0	33999,0	50998,5	76497,8	114746,6	172119,9
Ковры и изделия ковровые, тыс.кв.м
Республика Казахстан	2,9	3,0	3,2	153,4	323,5	323,7
Алматинская	0,0	0,0	0,0	150,0	320,0	320,0
Мангистауская	2,9	3,0	3,2	3,4	3,5	3,7
Кожа, тонн
Республика Казахстан	20295,3	22935,9	25229,4	27990,4	31127,6	34706,8
Актюбинская	0,0	0,0	0,0	0,0	5,0	5,5
Алматинская	16575,0	18232,5	20055,8	22061,3	24267,5	26694,2
Восточно-Казахс- танская	655,8	721,4	793,5	1110,9	1555,3	2177,4
Жамбылская	23,2	130,0	143,0	157,3	173,0	190,3
Карагандинская	0,5	5,0	5,5	6,0	6,5	7,0
Костанайская	16,5	18,1	20,0	21,9	24,1	26,6
Северо-Казахс- танская	3024,3	3326,7	3659,4	4025,3	4427,9	4870,7
Южно-Казахстанс- кая	0,0	502,1	552,3	607,6	668,3	735,1
обувь с верхом из кожи, тыс.пар
Республика Казахстан	598,3	629,8	662,8	698,4	1191,9	1278,2
Акмолинская	0,3	1,8	3,3	4,8	6,3	7,8
Алматинская	0,5	0,5	0,6	0,6	0,6	0,6
Восточно-Казахс- танская	1,5	1,6	1,7	1,7	1,8	1,9
Жамбылская	25,2	26,5	27,8	29,2	30,6	32,2
Карагандинская	-	-	-	-	1,0	1,5
Костанайская	502,7	527,8	554,2	581,9	611,0	641,6
Мангистауская	26,8	28,1	29,5	31,0	32,6	34,2
Павлодарская	-	-	-	1,0	1,1	1,1
Северо-Казахс- танская	1,8	1,9	2,0	2,1	2,2	2,3
Южно-Казахстанс- кая	1,3	1,4	1,4	1,5	1,6	1,7
г. Астана	2,1	2,3	2,5	2,8	3,1	3,4
г. Алматы	36,1	37,9	39,8	41,8	500,0	550,0
Одежда верхняя трикотажная машинного или ручного вязания, штук
Республика Казахстан	23755,0	25142,8	26399,9	27719,9	29105,9	30561,2
Акмолинская	2440,0	2562,0	2690,1	2824,6	2965,8	3114,1
Актюбинская	0,0	200,0	210,0	220,5	231,5	243,1
Алматинская	8929,0	9375,5	9844,2	10336,4	10853,3	11395,9
Атырауская	531,0	557,6	585,4	614,7	645,4	677,7
Восточно-Казахс- танская	94,0	98,7	103,6	108,8	114,3	120,0
Жамбылская	593,0	622,7	653,8	686,5	720,8	756,8
Западно-Казахс- танская	67,0	70,4	73,9	77,6	81,4	85,5
Карагандинская	11,0	11,6	12,1	12,7	13,4	14,0
Костанайская	299,0	314,0	329,6	346,1	363,4	381,6
Павлодарская	43,0	45,2	47,4	49,8	52,3	54,9
Южно-Казахстанс- кая	2394,0	2513,7	2639,4	2771,4	2909,9	3055,4
г. Алматы	8354,0	8771,7	9210,3	9670,8	10154,3	10662,1
Свитера, джемперы и изделия аналогичные трикотажные, штук
Республика Казахстан	102448,0	107570,4	112948,9	118596,4	124526,2	130752,5
Акмолинская	296,0	310,8	326,3	342,7	359,8	377,8
Алматинская	60647,0	63679,4	66863,3	70206,5	73716,8	77402,6
Восточно-Казахс- танская	734,0	770,7	809,2	849,7	892,2	936,8
Западно-Казахс- танская	25,0	26,3	27,6	28,9	30,4	31,9
Карагандинская	1503,0	1578,2	1657,1	1739,9	1826,9	1918,3
Костанайская	29668,0	31151,4	32709,0	34344,4	36061,6	37864,7
Павлодарская	300,0	315,0	330,8	347,3	364,7	382,9
г. Астана	373,0	391,7	411,2	431,8	453,4	476,1
г. Алматы	8902,0	9347,1	9814,5	10305,2	10820,4	11361,5
Чулочно-носочных изделий, тыс. пар
Республика Казахстан	1198,7	1259,5	1323,3	1390,2	1460,5	1534,2
Акмолинская	0,6	1,1	1,6	2,1	2,6	3,1
ВКО	75,9	79,7	83,7	87,9	92,3	96,9
Карагандинская	1036,8	1088,6	1143,1	1200,2	1260,2	1323,2
Костанайская	2,0	2,5	3,0	3,5	4,0	4,5
Южно-Казахстанс- кая	83,4	87,6	91,9	96,5	101,4	106,4
Изделия текстильные готовые, кроме одежды, тыс. штук
Республика Казахстан	2206,7	2317,0	2432,9	2676,2	3211,4	3853,7
Акмолинская	79,0	83,0	87,1	95,8	115,0	138,0
Актюбинская	53,9	56,6	59,4	65,4	78,4	94,1
Алматинская	89,4	93,9	98,6	108,4	130,1	156,1
Атырауская	85,2	89,5	93,9	103,3	124,0	148,8
Восточно-Казахс- танская	101,5	106,6	111,9	123,1	147,7	177,3
Жамбылская	56,4	59,2	62,2	68,4	82,1	98,5
Западно-Казахс- танская	69,9	73,4	77,1	84,8	101,7	122,1
Карагандинская	301,7	316,8	332,6	365,9	439,1	526,9
Костанайская	59,0	62,0	65,0	71,6	85,9	103,0
Кызылординская	26,9	28,2	29,7	32,6	39,1	47,0
Мангистауская	21,4	22,5	23,6	26,0	31,1	37,4
Павлодарская	17,5	18,4	19,3	21,2	25,5	30,6
Северо-Казахс- танская	144,0	151,2	158,8	174,6	209,6	251,5
Южно-Казахстанс- кая	725,3	761,6	799,6	879,6	1055,5	1266,6
г. Астана	52,7	55,3	58,1	63,9	76,7	92,0
г. Алматы	322,9	339,0	356,0	391,6	469,9	563,9
Швейные изделия, тыс. штук
Республика Казахстан	348,1	365,6	383,8	460,6	552,7	663,3
Акмолинская	9,6	10,1	10,6	12,8	15,3	18,4
Актюбинская	9,2	9,7	10,2	12,2	14,7	17,6
Алматинская	48,1	50,5	53,0	63,6	76,4	91,6
Атырауская	1,7	1,8	1,9	2,3	2,7	3,3
Восточно-Казахс- танская	7,2	7,6	8,0	9,6	11,5	13,8
Жамбылская	4,9	5,1	5,4	6,4	7,7	9,3
Западно-Казахс- танская	59,8	62,8	65,9	79,1	94,9	113,9
Карагандинская	20,7	21,7	22,8	27,4	32,8	39,4
Костанайская	27,4	28,8	30,2	36,2	43,5	52,2
Кызылординская	11,4	11,9	12,5	15,0	18,1	21,7
Мангистауская	6,2	6,5	6,9	8,3	9,9	11,9
Павлодарская	18,1	19,0	19,9	23,9	28,7	34,4
Северо-Казахс- танская	7,3	7,6	8,0	9,6	11,5	13,8
Южно-Казахстанс- кая	30,7	32,2	33,9	40,6	48,8	58,5
г. Астана	7,9	8,3	8,7	10,5	12,6	15,1
г. Алматы	78,0	81,8	85,9	103,1	123,8	148,5

продолжение таблицы

регионы	года
	2015 г. (прогноз)	2016 г. (прогноз)	2017 г. (прогноз)	2018 г. (прогноз)	2019 г. (прогноз)	2020 г. (прогноз)
Шерсть (овечья) мытая обезжиренная некарбонизированная, не подвергнутая кардо- или гребнечесанию, тыс. тонн
Республика Казахстан	9,44	9,91	10,41	10,93	11,47	12,05
Актюбинская	2,00	2,09	2,20	2,31	2,42	2,55
Алматинская	1,05	1,10	1,16	1,22	1,28	1,34
Восточно-Каза- хстанская	2,84	2,98	3,13	3,28	3,45	3,62
Жамбылская	3,56	3,74	3,92	4,12	4,33	4,54
Пряжа, полотно трикотажное из шерсти (овечьей), тонн
Республика Казахстан	2938,3	3085,2	3239,4	3401,4	3571,5	3750,1
Алматинская	2845,6	2987,8	3137,2	3294,1	3458,8	3631,7
Восточно-Каза- хстанская	6,8	7,2	7,5	7,9	8,3	8,7
Жамбылская	6,8	7,2	7,5	7,9	8,3	8,7
Костанайская	79,1	83,0	87,2	91,5	96,1	100,9
Ткани и шерстяные, тыс. кв. м.
Республика Казахстан	3,5	3,6	3,8	4,0	4,2	4,4
Алматинская	3,5	3,6	3,8	4,0	4,2	4,4
Волокно хлопковое, кардо-и гребнечесаное, тыс. тонн
Республика Казахстан	213,7	224,4	235,6	247,4	259,7	272,7
Южно-Казахс- танская	213,7	224,4	235,6	247,4	259,7	272,7
Хлопчатобумажные пряжа и полотно трикотажное, тонн
Республика Казахстан	29099,6	30554,5	32082,3	33686,4	35370,7	37139,2
Восточно-Ка- захстанская	6077,5	6381,4	6700,5	7035,5	7387,3	7756,6
Южно-Казахс- танская	23022,0	24173,1	25381,8	26650,9	27983,4	29382,6
Ткани хлопчатобумажные, тыс.кв.м
Республика Казахстан	184336,3	193553,1	203230,8	213392,3	224061,9	235265,0
Алматинская	853,2	895,8	940,6	987,6	1037,0	1088,9
Восточно-Ка- захстанская	26,6	27,9	29,3	30,8	32,3	33,9
Костанайская	2730,6	2867,2	3010,5	3161,1	3319,1	3485,1
Южно-Казахс- танская	180725,9	189762,2	199250,3	209212,9	219673,5	230657,2
Ковры и изделия ковровые, тыс.кв.м
Республика Казахстан	323,9	324,1	324,3	324,5	324,7	325,0
Алматинская	320,0	320,0	320,0	320,0	320,0	320,0
Мангистауская	3,9	4,1	4,3	4,5	4,7	5,0
Кожа, тонн
Республика Казахстан	36442,1	38264,2	40177,5	42186,3	44295,6	46510,4
Актюбинская	5,8	6,1	6,4	6,7	7,0	7,4
Алматинская	28028,9	29430,4	30901,9	32447,0	34069,3	35772,8
Восточно-Ка- захстанская	2286,3	2400,6	2520,6	2646,6	2779,0	2917,9
Жамбылская	199,8	209,8	220,3	231,4	242,9	255,1
Карагандинская	7,4	7,7	8,1	8,5	8,9	9,4
Костанайская	27,9	29,3	30,7	32,3	33,9	35,6
Северо-Казахс- танская	5114,2	5369,9	5638,4	5920,3	6216,3	6527,2
Южно-Казахс- танская	771,9	810,5	851,0	893,6	938,2	985,2
обувь с верхом из кожи, тыс.пар
Республика Казахстан	1342,2	1409,3	1479,7	1553,7	1631,4	1713,0
Акмолинская	8,2	8,6	9,0	9,5	10,0	10,5
Алматинская	0,7	0,7	0,7	0,8	0,8	0,9
Восточно-Ка- захстанская	2,0	2,1	2,2	2,3	2,4	2,6
Жамбылская	33,8	35,5	37,2	39,1	41,0	43,1
Карагандинская	1,6	1,7	1,7	1,8	1,9	2,0
Костанайская	673,7	707,3	742,7	779,9	818,8	859,8
Мангистауская	35,9	37,7	39,6	41,6	43,7	45,8
Павлодарская	1,2	1,2	1,3	1,3	1,4	1,5
Северо-Казахс- танская	2,4	2,5	2,7	2,8	2,9	3,1
Южно-Казахс- танская	1,7	1,8	1,9	2,0	2,1	2,2
г. Астана	3,6	3,7	3,9	4,1	4,3	4,5
г. Алматы	577,5	606,4	636,7	668,5	702,0	737,1
Одежда верхняя трикотажная машинного или ручного вязания, штук
Республика Казахстан	32089,2	33693,7	35378,4	37147,3	39004,7	40954,9
Акмолинская	3269,8	3433,3	3605,0	3785,2	3974,5	4173,2
Актюбинская	255,3	268,0	281,4	295,5	310,3	325,8
Алматинская	11965,7	12564,0	13192,2	13851,8	14544,4	15271,6
Атырауская	711,6	747,2	784,5	823,8	864,9	908,2
Восточно-Ка- захстанская	126,0	132,3	138,9	145,8	153,1	160,8
Жамбылская	794,7	834,4	876,1	919,9	965,9	1014,2
Западно-Казах- станская	89,8	94,3	99,0	103,9	109,1	114,6
Карагандинская	14,7	15,5	16,3	17,1	17,9	18,8
Костанайская	400,7	420,7	441,8	463,8	487,0	511,4
Павлодарская	57,6	60,5	63,5	66,7	70,0	73,5
Южно-Казахс- танская	3208,2	3368,6	3537,0	3713,9	3899,6	4094,6
г. Алматы	11195,2	11754,9	12342,7	12959,8	13607,8	14288,2
Свитера, джемперы и изделия аналогичные трикотажные, штук
Республика Казахстан	137290,1	144154,6	151362,4	158930,5	166877,0	175220,8
Акмолинская	396,7	416,5	437,3	459,2	482,2	506,3
Алматинская	81272,8	85336,4	89603,2	94083,4	98787,6	103727,0
Восточно-Ка- захстанская	983,6	1032,8	1084,5	1138,7	1195,6	1255,4
Западно-Казах- станская	33,5	35,2	36,9	38,8	40,7	42,8
Карагандинская	2014,2	2114,9	2220,6	2331,6	2448,2	2570,6
Костанайская	39758,0	41745,9	43833,1	46024,8	48326,0	50742,3
Павлодарская	402,0	422,1	443,2	465,4	488,7	513,1
г. Астана	499,9	524,8	551,1	578,6	607,6	638,0
г. Алматы	11929,5	12526,0	13152,3	13809,9	14500,4	15225,4
Чулочно-носочных изделий, тыс. пар
Республика Казахстан	1611,5	1692,6	1777,8	1867,1	1960,9	2059,3
Акмолинская	3,6	4,1	4,6	5,1	5,6	6,1
ВКО	101,7	106,8	112,1	117,7	123,6	129,8
Карагандинская	1389,4	1458,9	1531,8	1608,4	1688,8	1773,3
Костанайская	5,0	5,5	6,0	6,5	7,0	7,5
Южно-Казахс- танская	111,8	117,4	123,2	129,4	135,8	142,6
Изделия текстильные готовые, кроме одежды, тыс. штук
Республика Казахстан	4046,4	4248,7	4461,1	4684,2	4918,4	5164,3
Акмолинская	144,9	152,1	159,7	167,7	176,1	184,9
Актюбинская	98,8	103,8	109,0	114,4	120,1	126,1
Алматинская	163,9	172,1	180,7	189,8	199,3	209,2
Атырауская	156,2	164,0	172,2	180,9	189,9	199,4
Восточно-Ка- захстанская	186,1	195,4	205,2	215,5	226,2	237,5
Жамбылская	103,4	108,6	114,0	119,7	125,7	132,0
Западно-Казах- станская	128,2	134,6	141,3	148,4	155,8	163,6
Карагандинская	553,2	580,9	609,9	640,4	672,4	706,1
Костанайская	108,2	113,6	119,3	125,2	131,5	138,1
Кызылординская	49,3	51,8	54,4	57,1	60,0	63,0
Мангистауская	39,2	41,2	43,3	45,4	47,7	50,1
Павлодарская	32,1	33,7	35,4	37,1	39,0	41,0
Северо-Казахс- танская	264,0	277,3	291,1	305,7	321,0	337,0
Южно-Казахс- танская	1330,0	1396,5	1466,3	1539,6	1616,6	1697,4
г. Астана	96,6	101,5	106,5	111,9	117,5	123,3
г. Алматы	592,1	621,7	652,8	685,4	719,7	755,7
Швейные изделия, тыс. штук
Республика Казахстан	696,4	731,2	767,8	806,2	846,5	888,8
Акмолинская	19,3	20,2	21,3	22,3	23,4	24,6
Актюбинская	18,5	19,4	20,4	21,4	22,4	23,6
Алматинская	96,2	101,0	106,1	111,4	117,0	122,8
Атырауская	3,4	3,6	3,8	4,0	4,2	4,4
Восточно-Ка- захстанская	14,5	15,2	15,9	16,7	17,6	18,4
Жамбылская	9,7	10,2	10,7	11,3	11,9	12,4
Западно-Казах- станская	119,5	125,5	131,8	138,4	145,3	152,6
Карагандинская	41,4	43,5	45,6	47,9	50,3	52,8
Костанайская	54,8	57,5	60,4	63,4	66,6	69,9
Кызылординская	22,7	23,9	25,1	26,3	27,6	29,0
Мангистауская	12,5	13,1	13,8	14,4	15,2	15,9
Павлодарская	36,1	37,9	39,8	41,8	43,9	46,1
Северо-Казахс- танская	14,5	15,2	16,0	16,8	17,7	18,5
Южно-Казахс- танская	61,4	64,5	67,7	71,1	74,7	78,4
г. Астана	15,8	16,6	17,5	18,3	19,3	20,2
г. Алматы	155,9	163,7	171,9	180,5	189,5	199,0

Приложение 39

Объемы производства растениеводческой продукции

тыс.тонн

	прогноз
	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020
Пшеница	12500	1355 0	13610	13870	13920	1400 0	1400 0	1450 0	1500 0	15500	16400
Ячмень	2880	3240	3500	3900	3950	4000	4000	4100	4200	4200	4200
Масличные культуры	840	910	980	1015	1050	1102	1158	1213	1240	1277	1315
Плодово- ягодные культуры	282	304	323	356	387	387, 3	387, 6	387, 9	388, 2	388,2	390
Сахарная свекла	550	625	700	775	875	895	915	930	945	960	975
Картофель	2578	2669	2772	2867	2971	2980	2990	3000	3100	3100	3200
Хлопок	270	225, 4	220	210	200	200	200	200	200	200	200

Приложение 40

Объемы производства животноводческой продукции

тыс. тонн

	прогноз
	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020
Мясо всех видов (в убойной массе)	930	970	1025	1080	1140	1174	1209	1246	1283	1322	1361
Молоко, тыс тонн	5459	5640	5840	6050	6250	6375	6503	6633	6765	6901	7039
Яйцо, млн. штук	3480	3680	3920	4150	4400	4444	4488	4533	4579	4624	4671
Шерсть, тыс. тонн	37,7	39,1	40,7	42,7	45	46	48	49	51	52	54

Приложение 41

Объемы производства перерабатывающей отрасли

тыс. тонн

	прогноз
	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020
Мясопродукты (в пересчете на мясо)	148,7	162	176	193	220	242	266, 2	292, 8	322, 1	354,3	389,7
Молоко продукты (в пересчете на молоко)	1511, 5	1980 ,9	2167, 8	2366, 4	2583, 6	2712, 8	2821 ,3	2934 ,1	3051 ,5	3173, 6	3300,5
Мука	3799, 6	3876	3953	4032	4093	4154	4216 ,4	4279 ,6	4343 ,8	4408, 9	4475,1
Растительные масла	220	238	269,5	301	333	353	377, 7	404, 1	432	462,7	495,1
Сахар	452,7	485	500	514	529	582	622, 6	666, 2	712, 9	762,8	816,1
Плодоовощные консервы (в пересчете на сырье	68,5	71,9	75,5	79,3	83,3	91,6	100, 7	110, 8	121, 9	134,1	147,5

Приложение 42

Прогноз основных показателей развития транспорта

	2008	2009	2010 (оценка)	Прогноз
				2011	2012	2013	2014	2015	2020
Перевозки грузов, млн. тонн	2188,7	2103, 3	1981,8	2034, 1	2079,4	2126	2177,9	2229,7	2508,3
в том числе:
железнодорожным	268,96	248,4	248	257	258	259	264	268	289
автомобильным	1721	1687, 5	1729,5	1772, 7	1817	1862,5	1909	1956,8	2213,9
речным	1,2	0,9	0,7	0,7	0,7	0,7	1,1	1,1	1,2
морским	1,7	3,6	3,6	3,7	3,7	3,8	3,8	3,9	4,2
трубопроводный	195,8	162,9	-	-	-	-	-	-	-
воздушным, тыс. тонн	22,7	22,0	22,4	23,5	24,7	25,9	27,2	27,7	30,6
Грузооборот, млрд. ткм	369,7	337,0	275,4	284,2	287,1	294,1	302,2	309,4	347,7
в том числе:
железнодорожным	214,9	197,5	205	211	211	215	220	224	244
автомобильным	63,48	66,3	68,8	71,6	74,5	77,4	80,5	83,8	101,9
речным	0,055	0,057	0,059	0,06	0,061	0,062	0,064	0,065	0,074
морским	0,8	1,4	1,4	1,5	1,5	1,5	1,5	1,6	1,7
трубопроводный	90,3	71,7	-	-	-	-	-	-	-
воздушного, млн. ткм	69,35	67,6	71,4	74,9	78,7	82,6	86,7	88,6	97,7
Перевозки пассажиров, млн. человек	11325	11807	12068	12428	12802	13186	13582	13989	16214
в том числе:
железнодорожным	17,7	18,6	19,2	19,4	19,7	19,9	20,2	20,4	21,2
прочий сухопутный транспорт	11305	11785 ,1	12046	12407	12794	13163	13558	13964	16189
речным	0,096	0,1	0,092	0,094	0,096	0,098	0,099	0,089	0,097
воздушным	2,8	2,7	2,9	3	3,2	3,3	3,5	3,6	4
Пассажирооборот, млн. пкм	127455	13083 4	135013	13955 4	144250	149104	154124	159089	186480
в том числе:
железнодорожного	14719	14702	15295	15563	15830	16098	16366	16611	17839
прочий сухопутный транспорт	107240	11082 8	114138	11813 3	122267	126547	130976	135560	161003
речного	0,75	1,5	1,2	1,3	1,5	1,6	1,7	1,5	1,8
воздушного	5495	5303	5579	5858	6151	6458	6781	6917	7637
Обеспеченность подвижным составом
- инвентарный парк тягового подвижного состава, штук	1578,5	1574	1549	1587	1621	1670	1706	1752	1970
- дефицит	32	-52	-25	-20	0	0	0	0	0
- обеспечение (закупки)	25	0	52	114	114	167	159	156	133
в т.ч. казахстанское производство			32	69	114	167	159	156	133
Рабочий парк грузовых вагонов, штук	46468	44955	44991	45437	49810	52087	53983	57278	66595
- обеспечение (закупки)	2081	582	1400	5200	4000	3950	3950	3900	4000
в т.ч. казахстанское производство	0	175	500	1000	3500	3500	3500	3600	4000
Рабочий парк пассажирских вагонов	2370	2270	1731	1700	1535	1431	1323	1254	800
- дефицит			448	530	551	576	562	522	580
приобретение вагонов казахстанского производства				150	150	150	150	150	150

Приложение 43

Проведение ремонтных работ

Наименование	Протяженность, км
	2010 год	2011 год	2012 год	2013 год	2014 год	2015 год
I. Капитальный ремонт
2. Железнодорожные линии,
В том числе по областям:
Акмолинская	55,93	116,09	125,2	55,2	56,3	75,8
Актюбинская	42,98	48,93	80,8	48,9	49,2	68,9
Алматинская	67,877	53,85	50,0	59,8	60,2	75,4
Атырауская	47,98	49,21	24,0	56,8	57,2	89,5
Западно-Казахстанская				51,3	49,8	69,8
Жамбылская	71,914	72,16	2,9	65,4	53,2	63,5
Карагандинская	98,96	89,23	3,6	84,6	74,9	26,4
Костанайская			16,5
Кызылординская			19	27,8	33,6	35,8
Мангистауская	30	30,33		36,9	35,2	33,2
Южно-Казахстанская	24,931	22,7	19,7	46,8	65,2	45,2
Павлодарская	37,95	10,4	20,1	87,5	95,2	26,5
Северо-Казахстанская
Восточно-Казахстанс- кая		17,17
итого:	478,522	510,07	361,8	621	630	600
II. Усиленный подъемочный ремонт
2. Железнодорожные линии,
В том числе по областям:
Акмолинская	12,07	11,075	25,7	22,8	20,3	20,3
Актюбинская	6,1	18,695	24,8	28,7	28,5	28,5
Алматинская		2,7	23,8	24,7	25,7	25,7
Атырауская	4,06	2	24,8	28,9	23,9	21,5
Западно-Казахстанская			25,4	25,4	25,4	20,4
Жамбылская	20,18	17,75	23,1	23,1	23,1	23,1
Карагандинская	35,62	15,9	15,4	16,2	16,2	16
Костанайская	6,7		18,2	18,2	18,2	18,2
Кызылординская	8,25	14,95	13,15	12,3	12,3	12,3
Мангистауская			22,5	22,5	22,5	30,9
Южно-Казахстанская	6,48	4	21,4	21,4	21,4	30,8
Павлодарская	7,95	3,5	22,8	22,8	22,8	22,8
Северо-Казахстанская		14,9	38,7	33,7	33,7	25,7
Восточно-Казахстанс- кая	8,8	46,6	15,25	14,3	26	20,8
итого:	116,2	152	315	315	315	317

продолжение таблицы

Наименование						Итого:
	2016 год	2017 год	2018 год	2019 год	2020 год
I. Капитальный ремонт
2. Железнодорожные линии,
В том числе по областям:
Акмолинская	89,8	55,2	89,8	92,5	91,2	903,02
Актюбинская	87,8	48,7	87,8	98,4	108,7	771,11
Алматинская	89,7	59,8	89,7	87,4	94,1	787,827
Атырауская	85,6	56,8	85,6	83,2	109,5	735,39
Западно-Казахстан- ская	65,8	84	65,8	69,8	83,2	539,5
Жамбылская	85,4	96,3	85,4	82,3	106,8	785,274
Карагандинская	89,7	84,6	89,7	73,5	112,5	827,69
Костанайская	45,8	56,2	89,3	98,2	105,2	411,2
Кызылординская	85,4	98,7	85,4	96,3	96,6	578,6
Мангистауская	57,4	98,7	89,7	93,5	98,3	603,23
Южно-Казахстанская	88,5	46,8	88,5	101,8	101,4	651,531
Павлодарская	89,5	89,5	89,5	106,7	105,2	758,05
Северо-Казахстанс- кая	23,5	56,8	58,7	105,2	124,5	368,7
Восточно-Казахс- танская	56,4	87,9	55,1	86,2	156,8	459,57
итого:	1040,3	1020	1150	1275	1494	9180,692
II. Усиленный подъемочный ремонт
2. Железнодорожные линии,
В том числе по областям:
Акмолинская	32,8	32,8	32,8	32,8	32,8	276,24
Актюбинская	25,1	25,1	25,1	25,1	25,1	260,795
Алматинская	21,7	21,7	21,7	21,7	21,7	211,1
Атырауская	21,5	21,5	21,5	21,5	21,5	212,66
Западно-Казахстан- ская	20,4	25,4	25,4	25,4	25,4	218,6
Жамбылская	23,1	23,1	23,1	23,1	23,1	245,83
Карагандинская	25,4	25,4	25,4	25,4	25,4	242,32
Костанайская	22,7	22,7	22,7	22,7	22,7	193
Кызылординская	22,3	22,3	22,3	22,3	22,3	184,75
Мангистауская	32,9	32,9	32,9	32,9	32,9	262,9
Южно-Казахстанская	32,8	32,8	32,8	32,8	32,8	269,48
Павлодарская	22,8	22,8	22,8	22,8	22,8	216,65
Северо-Казахстанс- кая	45,7	45,7	45,7	45,7	45,7	375,2
Восточно-Казахс- танская	45,8	45,8	45,8	45,8	45,8	360,75
итого:	400	400	400	400	400	3530,275

Приложение 44

Баланс электроэнергии ЕЭС Казахстана

млрд. кВтч

	2009 факт	2010 оцен- ка	Прогноз
			2011	2012	2013	2014	2015	2020
1. Потребление	77,96	82,20	85,86	89,52	93,18	96,84	100,5 0	116,0 0
2. Производство	78,43	84,70	87,61	90,27	93,76	97,91	103,4 6	120,2 0
в том числе:
действующими электростанциями	78,27	83,41	84,19	84,85	88,09	91,39	90,00	92,16
предполагаемыми к вводу мощностями	0,16	1,29	3,42	5,42	5,67	6,52	13,46	28,05
3. дефицит(+), избыток(-)	-0,47	-2,50	-1,75	-0,75	-0,58	-1,07	-2,96	-4,20
4. Перетоки электроэнергии по линиям связи	-0,47	-2,50	-1,75	-0,75	-0,58	-1,07	-2,96	-4,20
в том числе:
Перетоки электроэнергии Северной зоны с ЕЭС России импорт (+), экспорт (-)	-1,87	-3,23	-1,80	-0,85	-0,65	-1,20	-3,00	-4,20
Перетоки электроэнергии Западной зоны с ЕЭС России импорт (+), экспорт (-)	0,30	0,19	0,05	0,11	0,07	0,14	0,04	0,00
Перетоки в Южную зону с ОЭС Центральной Азии импорт (+), экспорт (-)	1,10	0,54	0,00	0,00	0,00	0,00	0,00	0,00

Приложение 45

Структура электропотребления по отраслям экономики Республики Казахстан

Наименование	2009 г.		2010 г.		2015 г.		2020 г.
	Отчет				прогноз
	млрд. кВт. ч	%	млрд. кВт. Ч	%	млрд. кВт. ч	%	млрд. кВт. ч	%
Электропотребление РК, всего	77,96	100	82,20	100	100,50	100	116,00	100
1. Промышленность	41,63	53,4	46,28	56,3	60,40	60,1	68,21	58,8
2. Строительство	0,94	1,2	0,99	1,2	1,01	1	1,28	1,1
3. Транспорт	4,76	6,1	4,77	5,8	5,73	5,7	7,19	6,2
4. Сельское хозяйство	2,34	3	2,47	3	2,61	2,6	3,36	2,9
5. Коммунально-бытовое потребление	13,95	17,9	14,63	17,8	15,68	15,6	19,26	16,6
6. Собственные нужды электростанций	7,48	9,6	6,17	7,5	7,44	7,4	8,35	7,2
7. Потери в электрических сетях	6,86	8,8	6,90	8,4	7,64	7,6	8,35	7,2

Приложение 46

Потребление и производство электроэнергии Северной энергетической зоны

млрд. кВтч

	2009 факт	2010оценка	Прогноз
			2011	2012	2013	2014	2015	2020
Потребление	50,81	53,50	55,46	57,43	59,30	61,11	63,00	71,00
в том числе по областям:
Акмолинская	6,34	7,12	7,27	7,40	7,53	7,67	7,70	9,30
Восточно-Казахс- танская	8,11	8,68	8,89	9,12	9,44	9,68	10,50	11,90
Карагандинская	15,12	15,65	16,50	17,08	17,68	18,20	18,20	20,10
Костанайская	5,07	5,30	5,43	5,57	5,71	5,85	6,50	7,20
Павлодарская	14,62	15,18	15,75	16,61	17,24	17,97	18,30	20,40
Северо-Казахс- танская	1,55	1,58	1,62	1,66	1,70	1,74	1,80	2,10
Производство	59,73	65,69	67,56	69,43	71,30	73,17	75,05	83,50
в том числе по областям:
Акмолинская	2,90	3,45	3,58	3,71	3,84	3,97	4,10	5,80
Восточно-Казахс- танская	6,95	7,30	7,35	7,40	7,45	7,50	7,55	8,30
Карагандинская	12,24	12,30	12,44	12,58	12,72	12,86	13,00	14,20
Костанайская	1,46	1,90	1,90	1,90	1,90	1,90	1,90	1,90
Павлодарская	33,80	38,54	40,03	41,52	43,01	44,50	46,00	50,70
Северо-Казахс- танская	2,38	2,20	2,26	2,32	2,38	2,44	2,50	2,60

Приложение 47

Потребление и производство электроэнергии по областям Южной энергетической зоны

млрд. кВтч

	2009 факт	2010 оценка	Прогноз
			2011	2012	2013	2014	2015	2020
Потребление - всего	15,02	15,99	17,07	18,11	19,17	20,24	21,30	24,70
в том числе по областям:
Алматинская	8,44	8,50	8,70	9,26	9,93	10,41	11,21	13,00
Жамбылская	2,10	2,60	2,70	2,80	3,00	3,30	3,70	5,10
Кызылординская	1,10	1,15	1,17	1,25	1,30	1,33	1,35	1,44
Южно-Казахстанская	3,09	3,03	3,50	3,60	3,74	4,20	4,36	5,16
Производство - всего	8,16	7,95	9,55	10,61	11,67	12,74	14,30	19,70
в том числе по областям:
Алматинская	4,86	4,92	5,79	6,46	7,15	8,14	10,40	12,93
Жамбылская	1,50	0,50	0,60	0,70	0,80	1,20	1,50	4,00
Кызылординская	0,40	0,30	0,40	0,43	0,45	0,48	0,47	0,52
Южно-Казахстанская	1,41	1,35	1,39	1,49	1,58	1,60	2,00	3,50

Приложение 48

Потребление и производство электроэнергии по областям Западной энергетической зоны

млрд. кВтч

	2009 отчет	2010 оценка	Прогноз
			2011	2012	2013	2014	2015	2020
Потребление	12,13	12,71	13,33	13,98	14,71	15,49	16,20	20,30
В том числе по областям:
Актюбинская	3,37	3,48	3,60	3,73	3,85	3,98	4,05	5,00
Атырауская	3,45	3,68	3,94	4,20	4,54	4,91	5,05	6,70
ЗКО	1,51	1,59	1,68	1,77	1,87	1,97	2,05	2,40
Мангистауская	3,80	3,95	4,11	4,27	4,45	4,62	5,05	6,20
Производство	10,55	11,06	11,67	12,28	12,89	13,50	14,11	17,00
В том числе по областям:
Актюбинская	2,08	2,10	2,15	2,20	2,25	2,30	2,35	3,10
Атырауская	3,19	3,50	3,86	4,22	4,58	4,94	5,31	6,00
ЗКО	1,26	1,26	1,28	1,30	1,32	1,34	1,35	1,70
Мангистауская	4,02	4,20	4,38	4,56	4,74	4,92	5,10	6,20

Приложение 49

Перспективные агломерационные центры Республики Казахстан

	Позитивные факторы	Барьеры
Центры первого уровня
Астана	Высокая численность населения* Столица Географическое положение (транспортный узел)	Низкая плотность населения Необходимость быстрого развития сектора услуг
Алматы	Высокая численность населения** Высокая плотность населения Высокое развитие сервисного сектора Географическое положение (транспортный узел)	Рост нагрузки на городскую инфраструктуру
Центры второго уровня
Шымкент	Высокая численность населения* Высокая плотность населения Динамичное развитие сектора услуг Региональный центр	Рост нагрузки на городскую инфраструктуру
Караганда	Высокая численность населения* Крупный промышленный центр Региональный центр Соседство с другими городскими центрами	Ограниченная плотность населения Слабое развитие сервисного сектора
Павлодар	Крупный промышленный центр Региональный центр	Отток населения Ограниченная плотность населения Слабое развитие сервисного сектора Ограниченная инвестиционная привлекательность
Актобе	Региональный и промышленный центр Новый регион нефтедобычи	Недостаточная численность населения Низкая плотность населения
Центры третьего уровня
Атырау	Региональный центр Регион нефтедобычи	Низкая численность населения Низкая плотность населения на фоне территориальной удаленности
Актау	Региональный центр Регион нефтедобычи Географическое положение (порт)	Низкая численность населения Низкая плотность населения на фоне территориальной удаленности
Усть-Каменогорск	Крупный промышленный центр Региональный центр Соседство с другими городскими центрами	Отток населения Ограниченная плотность населения Слабое развитие сервисного сектора Ограниченная инвестиционная привлекательность

* Свыше 500 тыс. чел.
** Свыше 1 млн. чел.

Приложение 50

Основные меры поддержки развития четырех основных агломераций страны

Этап 1. 2011-2014 гг.
	Астана	Алматы	Шымкент	Актобе
Административно-территориальная политика	Формирование постоянно действующего координационного совета агломерационного развития с участием представителей правительства Республики Казахстан, акиматов г.Астаны и Акмолинской области	Формирование постоянно действующего координационного совета агломерационного развития с участием представителей акиматов г.Алматы, пригородов г.Алматы, Алматинской области	Формирование постоянно действующего координационного совета агломерационного развития с участием представителей акиматов г.Шымкента, пригородов г.Шымкента, Южно-Казахстанской области	Формирование постоянно действующего координационного совета агломерационного развития с участием представителей акиматов г.Актобе и Актюбинской области
Политика в области расселения населения	- Стимулирование процессов субурбанизации через упрощение процедур землеотвода под жилищное строительство (массовая застройка и коттеджные поселки бизнес-класса)	- Конверсия зон с устаревшей промышленной инфраструктурой в модернизированные жилые зоны - Стимулирование сдвига населения в пригородную зону через финансирование строительства доступного жилья и упрощение процедур землеотвода под жилищное строительство (массовая застройка и коттеджные поселки бизнес-класса) строго в пределах территорий, определенных как селитебные зоны	- Финансирование строительства доступного жилья - Упрощение процедур землеотвода под жилищное строительство (массовая застройка) строго в пределах территорий, определенных как селитебные зоны	- Финансирование строительства доступного жилья - Упрощение процедур землеотвода под жилищное строительство (массовая застройка) строго в пределах территорий, определенных как селитебные зоны
Бюджетно-налоговая политика	- Государственное финансирование проектов развития коммунальной и социально-рекреационной инфраструктуры - Предоставление скидок по налогу на прибыль сроком на 2 года для компаний, открывающих бизнес в сфере деловых услуг - Предоставление преференциального режима аренды недвижимости для компаний в сфере общественного питания и рекреационных услуг - Частичное софинансирование (на условиях государственно-частного партнерства) инвестиционных проектов в сфере высоких технологий - Финансовая поддержка проектов в сфере научных исследований и разработок	- Государственное финансирование проектов развития коммунальной и социально-рекреационной инфраструктуры - Предоставление скидок по налогу на прибыль сроком на 2 года для компаний, открывающих бизнес в сфере деловых услуг и гостиничного бизнеса, а также компаниям, открывающим бизнес в промышленных зонах Алатауского района - Предоставление преференциального режима аренды недвижимости для компаний в сфере общественного питания и рекреационных услуг - Частичное субсидирование процентных ставок при осуществлении инвестиционных проектов высоких технологий и деловых услуг - Финансовая поддержка проектов в сфере научных исследований и разработок - Частичное софинансирование (на условиях государственно- частного партнерства) инвестиционных проектов в сфере высоких технологий	- Государственное финансирование проектов развития коммунальной и социально-рекреационной инфраструктуры - Радикальное увеличение инвестиций в объекты образования и здравоохранения - Применение льготного режима налогообложения (единый вмененный налог) для малых предприятий сервисного сектора	- Государственное финансирование проектов развития коммунальной и социально-рекреационной инфраструктуры - Радикальное увеличение инвестиций в объекты образования и здравоохранения - Применение льготного режима налогообложения (единый вмененный налог) для малых предприятий сервисного сектора - Частичное субсидирование процентных ставок при осуществлении инвестиционных проектов в сфере промышленных инноваций и деловых услуг
Промышленная политика	- Формирование муниципального Агентства по привлечению инвестиций, действующего на условиях государственно-частного партнерства - Конверсия зон с устаревшей промышленной инфраструктурой в модернизированные промышленные зоны - Льготные условия землеотвода для промышленных предприятий (с дополнительными преференциями для предприятий пищевой промышленности) в пригородной зоне	- Формирование муниципального Агентства по привлечению инвестиций, действующего на условиях государственно- частного партнерства - Ограничения на размещение промышленных предприятий в черте городской территории - Льготные условия землеотвода для промышленных предприятий в пригородной зоне - Упрощение процедур регистрации малых предприятий сервисного сектора - Административ- ная поддержка процессов кооперирования сельскохозяйст- венных производителей в пригородной зоне	- Упрощение процедур регистрации малых предприятий сервисного сектора - Административ- ная поддержка процессов кооперирования сельскохозяйст- венных производителей в пригородной зоне	- Конверсия зон с устаревшей инфраструктурой в модернизирован- ные промышленные зоны - Упрощение процедур регистрации малых предприятий сервисного сектора - Администра- тивная поддержка процессов кооперирования сельскохозяйст- венных производителей в пригородной зоне
Транспортная политика	- Создание развитой системы городского общественного транспорта - Расширение пропускной способности транспортного коридора Астана–Алматы	- Создание развитой системы городского общественного транспорта - Радикальное расширение пропускной способности автодорог на пригородных направлениях - Реализация проектов строительства авто- и железнодорожной магистралей в направлении МЦПС «Хоргос»	- Создание развитой системы городского общественного транспорта - Радикальное расширение пропускной способности автодорог на пригородных направлениях	- Создание развитой системы городского общественного транспорта - Радикальное расширение пропускной способности автодорог на пригородных направлениях
Этап 2. 2015-2020 гг.
	Астана	Алматы	Шымкент	Актобе
Администра- тивно-тер- риториальная политика		Рассмотрение возможности разделения Алматинской области на Талдыкорганскую и собственно Алматинскую (в прежних границах) для операционали- зации системы управления
Политика в области расселения населения	Формирование системы городов-спутников (со средней численностью населения 50–70 тыс.) через осуществление программ массового жилищного строительства	- Реализация программ массового жилищного строительства в черте г.Алматы и в пригородах - Стимулиро- вание процессов субурбанизации через поддержку проектов строительства коттеджных поселков бизнес- и среднего класса	- Реализация программ массового жилищного строительства в черте г.Шымкента и пригородах	- Реализация программ массового жилищного строительства в черте г.Актобе и пригородах
Бюджетно- налоговая политика	- Финансирование инфраструктуры муниципальной зоны развития - Предоставление налоговых каникул и/или иных льгот по налогу на прибыль для компаний, открывающих бизнес в муниципальной зоне развития (на основе договоров с конкретными компаниями, фиксирующих обязательства последних) - Предоставление льготного режима налогообложения доходов физических лиц для поддержки переезда квалифицированных специалистов	- Финансирова- ние инфраст- руктуры муниципальной зоны развития - Предоставле- ние налоговых каникул и/или иных льгот по налогу на прибыль для компаний, открывающих бизнес в муниципальной зоне развития (на основе договоров с конкретными компаниями, фиксирующих обязательства последних) - Предоставле- ние льготного режима налого- обложения доходов физических лиц для поддержки переезда квалифицирован- ных специалистов	- Государствен- ное финансиро- вание проектов развития коммунальной и социально-рек- реационной инфраструктуры - Финансирова- ние программ повышения образовательно- го уровня населения (в т.ч. мигрантов из сельской местности) и профессиональ- ного обучения работников сервисного и сельскохозяйст- венного секторов	- Государствен- ное финансиро- вание проектов развития коммунальной и социально-рек- реационной инфраструктуры - Финансирование программ повышения образовательного уровня населения (в т.ч. мигрантов из сельской местности) и профессионально- го обучения работников сервисного и индустриального секторов
Промышленная политика	- Целевое привлечение инвестиций в сектор деловых и финансовых услуг, инновационные отрасли промышленности на основе контактов с ведущими компаниями - Формирование муниципальной зоны развития, ориентированной создание кластера деловых и финансовых услуг	- Целевое привлечение инвестиций в сектор деловых, финансовых и транспортно-ло- гистических услуг, инновационные отрасли промышленности на основе контактов с ведущими компаниями - Формирование муниципальной зоны развития, ориентированной создание кластера деловых и транспортно-ло- гистических услуг	- Целевое привлечение инвестиций в переработку сельскохозяйст- венной продукции (в т.ч. пищевую промышленность) на основе контактов с ведущими компаниями - Поддержка экспорта продукции пищевой промышленности через организацию информационно- правовой поддержки экспортеров, а также предоставление экспортных кредитов, гарантий по экспортным кредитам, субсидирования процентной ставки по экспортным кредитам	- Целевое привлечение инвестиций в сектор деловых и транспортно-ло- гистических услуг, инновационные отрасли промышленности на основе контактов с ведущими компаниями - Формирование муниципальной зоны развития, ориентированной создание кластера деловых и транспортно- логистических услуг
Транспортная политика	- Развитие системы внутригородского скоростного рельсового транспорта - Опережающее создание инфраструктуры автодорожного сообщения с городами-спутни- ками на основе перспективного Плана развития транспортной инфраструктуры агломерации Астаны - Формирование интегрированной системы высокоскоростного железнодорожного транспорта «Международный аэропорт Астаны – Астана – Алматы»	- Развитие системы внутригородско- го скоростного рельсового транспорта - Развитие системы автобусного и ж/д экспресс-сооб- щения с пригородами - Расширение пропускной способности автодорог на пригородных направлениях - Формирование интегрированной системы высокоскорост- ного железнодорожно- го транспорта «Международный аэропорт Алматы –Алматы – Жетиген – Хоргос» - Создание международного хаба грузовых авиаперевозок на базе аэропорта Алматы	- Развитие системы автобусного экспресс-сооб- щения с пригородами - Расширение пропускной способности автодорог на пригородных направлениях	- Развитие системы автобусного экспресс-сооб- щения с пригородами - Расширение пропускной способности автодорог на пригородных направлениях

Приложение 51

Прогноз общего коэффициента рождаемости населения Республики Казахстан за 2010-2020 гг. (управляемый сценарий)

на 1000 человек

	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020
Республика Казахстан	23,09	22,7 3	22,2 9	21,8 1	21,2 9	20,7 1	20,0 9	19,4 4	18,7 8	18,1 3	17,49
Акмолинская	17,08	17,0 0	16,8 4	16,6 3	16,3 6	16,0 0	15,5 9	15,1 8	14,8 0	14,4 1	13,99
Актюбинская	22,60	22,3 0	21,9 2	21,5 2	21,0 6	20,5 4	19,9 4	19,3 0	18,6 6	18,0 0	17,22
Алматинская	24,11	23,6 3	23,0 6	22,4 2	21,7 2	20,9 5	20,1 2	19,2 7	18,4 4	17,6 2	16,76
Атырауская	27,01	26,6 9	26,3 0	25,8 3	25,2 7	24,6 2	23,9 3	23,2 3	22,4 9	21,7 8	21,23
Западно-Ка- захстанская	19,28	19,1 6	18,9 3	18,6 2	18,2 4	17,7 9	17,3 0	16,7 7	16,2 3	15,6 7	15,05
Жамбылская	26,68	26,1 2	25,5 2	24,9 3	24,3 1	23,6 3	22,9 5	22,2 0	21,4 0	20,6 2	19,89
Карагандин- ская	17,77	17,5 4	17,2 4	16,8 8	16,4 8	16,0 4	15,5 5	15,0 3	14,5 0	13,9 9	13,65
Костанайс- кая	14,95	14,8 0	14,5 8	14,2 9	13,9 4	13,5 3	13,0 6	12,5 9	12,1 2	11,6 7	11,18
Кызылордин- ская	27,28	26,7 3	26,1 5	25,5 2	24,8 7	24,1 7	23,4 6	22,7 0	21,9 2	21,1 7	20,45
Мангистаус- кая	32,51	32,0 6	31,5 2	30,8 4	30,0 2	29,1 3	28,2 1	27,2 8	26,3 3	25,4 5	24,78
Южно-Казах- станская	31,12	30,4 7	29,7 8	29,1 3	28,5 4	27,8 7	27,1 3	26,3 2	25,5 1	24,6 9	23,95
Павлодарс- кая	17,75	17,4 0	16,9 5	16,4 3	15,8 2	15,1 8	14,5 1	13,8 4	13,2 0	12,6 0	12,16
Северо-Казахстанская	14,56	14,33	14,04	13,72	13,40	13,02	12,62	12,19	11,77	11,36	10,97
Восточно- Казахстанс- кая	17,17	16,9 8	16,7 2	16,4 0	16,0 4	15,6 1	15,1 3	14,6 1	14,0 8	13,5 6	12,85
г. Астана	24,34	23,3 7	22,5 2	21,6 5	20,7 3	19,8 5	19,0 1	18,0 2	16,9 3	15,9 2	14,90
г. Алматы	26,08	25,4 6	24,7 1	23,8 5	22,9 3	22,0 1	21,1 9	20,4 2	19,7 1	19,0 2	18,35

Приложение 52

Прогноз общего коэффициента смертности населения Республики Казахстан за 2010-2020 гг. (управляемый сценарий)

на 1000 человек

	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020
Республика Казахстан	9,44	9,32	9,21	9,10	9,00	8,90	8,80	8,71	8,62	8,54	8,46
Акмолинская	11,90	11,8 8	11,88	11,87	11,8 4	11,79	11,7 4	11,7 0	11,61	11,5 6	11,46
Актюбинская	8,23	8,21	8,20	8,18	8,16	8,13	8,08	8,06	8,03	8,01	7,97
Алматинская	8,90	8,82	8,73	8,65	8,56	8,48	8,41	8,34	8,28	8,24	8,19
Атырауская	7,66	7,55	7,43	7,33	7,24	7,14	7,08	7,02	6,94	6,84	6,80
Западно-Каза- хстанская	9,99	9,95	9,95	9,89	9,86	9,79	9,76	9,72	9,65	9,60	9,55
Жамбылская	8,38	8,23	8,12	8,01	7,90	7,80	7,72	7,62	7,55	7,48	7,42
Карагандинс- кая	12,60	12,4 6	12,34	12,20	12,0 9	11,97	11,8 5	11,7 4	11,63	11,5 2	11,41
Костанайская	12,85	12,8 5	12,82	12,80	12,7 9	12,79	12,7 5	12,7 4	12,69	12,6 5	12,60
Кызылординс- кая	6,89	6,85	6,82	6,78	6,77	6,76	6,73	6,72	6,68	6,65	6,65
Мангистауская	5,85	5,80	5,79	5,70	5,68	5,63	5,59	5,57	5,54	5,51	5,49
Южно-Казахс- танская	6,78	6,66	6,54	6,44	6,34	6,25	6,17	6,09	6,01	5,95	5,90
Павлодарская	11,20	11,1 5	11,12	11,09	11,0 7	11,07	11,0 6	11,0 6	11,02	11,0 0	11,00
Северо-Казах- станская	12,92	12,9 1	12,89	12,86	12,9 0	12,94	12,9 7	12,9 9	12,99	13,0 2	13,01
Восточно-Ка- захстанская	12,44	12,3 7	12,30	12,23	12,1 9	12,13	12,0 9	12,0 5	11,98	11,9 3	11,88
г. Астана	5,27	5,21	5,18	5,14	5,12	5,12	5,13	5,11	5,13	5,14	5,15
г. Алматы	8,91	8,71	8,52	8,33	8,17	8,01	7,87	7,73	7,61	7,48	7,37

Приложение 53

Прогноз коэффициента естественного движения населения Республики Казахстан за 2010-2020 гг. (управляемый сценарий)

на 1000 человек

	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020
Республика Казахстан	13,65	13,4 1	13,08	12,71	12,29	11,81	11,29	10,7 3	10,16	9,59	9,03
Акмолинская	5,18	5,12	4,96	4,76	4,52	4,21	3,85	3,48	3,19	2,85	2,53
Актюбинская	14,37	14,0 9	13,72	13,34	12,90	12,41	11,86	11,2 4	10,63	9,99	9,25
Алматинская	15,21	14,8 1	14,33	13,77	13,16	12,47	11,71	10,9 3	10,16	9,38	8,57
Атырауская	19,35	19,1 4	18,87	18,50	18,03	17,48	16,85	16,2 1	15,55	14,9 4	14,4 3
Западно-Казахс- танская	9,29	9,21	8,98	8,73	8,38	8,00	7,54	7,05	6,58	6,07	5,50
Жамбылская	18,30	17,8 9	17,40	16,92	16,41	15,83	15,23	14,5 8	13,85	13,1 4	12,4 7
Карагандинская	5,17	5,08	4,90	4,68	4,39	4,07	3,70	3,29	2,87	2,47	2,24
Костанайская	2,10	1,95	1,76	1,49	1,15	0,74	0,31	-0,1 5	-0,57	-0,9 8	-1,4 2
Кызылординская	20,39	19,8 8	19,33	18,74	18,10	17,41	16,73	15,9 8	15,24	14,5 2	13,8 0
Мангистауская	26,66	26,2 6	25,73	25,14	24,34	23,50	22,62	21,7 1	20,79	19,9 4	19,2 9
Южно-Казахстан- ская	24,34	23,8 1	23,24	22,69	22,20	21,62	20,96	20,2 3	19,50	18,7 4	18,0 5
Павлодарская	6,55	6,25	5,83	5,34	4,75	4,11	3,45	2,78	2,18	1,60	1,16
Северо-Казахс- танская	1,64	1,42	1,15	0,86	0,50	0,08	-0,35	-0,8 0	-1,22	-1,6 6	-2,0 4
Восточно-Казах- станская	4,73	4,61	4,42	4,17	3,85	3,48	3,04	2,56	2,10	1,63	0,97
г. Астана	19,07	18,1 6	17,34	16,51	15,61	14,73	13,88	12,9 1	11,80	10,7 8	9,75
г. Алматы	17,17	16,7 5	16,19	15,52	14,76	14,00	13,32	12,6 9	12,10	11,5 4	10,9 8

Приложение 54

Прогноз Суммарного коэффициента рождаемости Республики Казахстан за 2010-2020 гг. (управляемый сценарий)

число рождений на 1 женщину репродуктивного возраста

	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020
Республика Казахстан	2,72	2,69	2,66	2,63	2,60	2,57	2,54	2,52	2,49	2,47	2,45
Акмолинская	2,10	2,09	2,07	2,06	2,05	2,03	2,02	2,00	1,98	1,97	1,96
Актюбинская	2,62	2,59	2,56	2,53	2,50	2,47	2,44	2,42	2,40	2,37	2,33
Алматинская	2,91	2,85	2,79	2,73	2,67	2,61	2,55	2,49	2,44	2,39	2,34
Атырауская	3,19	3,16	3,12	3,09	3,05	3,02	2,99	2,96	2,93	2,90	2,89
Западно-Казах- станская	2,32	2,30	2,28	2,26	2,23	2,21	2,19	2,17	2,15	2,14	2,11
Жамбылская	3,31	3,27	3,22	3,18	3,14	3,09	3,06	3,03	2,99	2,96	2,93
Карагандинская	2,08	2,05	2,03	2,01	1,99	1,96	1,94	1,92	1,90	1,88	1,89
Костанайская	1,80	1,79	1,77	1,76	1,74	1,73	1,71	1,69	1,68	1,67	1,65
Кызылординская	3,47	3,40	3,34	3,27	3,20	3,13	3,07	3,01	2,96	2,90	2,85
Мангистауская	3,77	3,72	3,68	3,64	3,59	3,55	3,50	3,47	3,43	3,39	3,37
Южно-Казахс- танская	3,85	3,80	3,74	3,68	3,63	3,58	3,53	3,48	3,43	3,39	3,35
Павлодарская	2,08	2,06	2,03	1,99	1,96	1,93	1,91	1,88	1,85	1,82	1,81
Северо-Казахс- танская	1,86	1,85	1,83	1,82	1,81	1,79	1,78	1,77	1,76	1,75	1,73
Восточно-Каза- хстанская	2,11	2,10	2,09	2,08	2,07	2,06	2,05	2,04	2,04	2,03	1,99
г. Астана	2,48	2,43	2,39	2,35	2,31	2,27	2,23	2,19	2,15	2,11	2,06
г. Алматы	2,64	2,60	2,56	2,52	2,48	2,44	2,41	2,38	2,35	2,32	2,29

Приложение 55

Прогноз сальдо миграции населения Республики Казахстан по всем потокам за 2010-2020 гг. (управляемый сценарий)

человек

годы	Республика Казахстан	Акмолин- ская	Актю- бинская	Алма- тинская	Атырау- ская	Западно- Казахс- тансая	Жам- былс- кая	Караган- динская
2010	1117	-8886	-1218	137	1653	-1818	-7016	-1305
2011	1117	-8886	-1218	137	1653	-1818	-7016	-1305
2012	1117	-8886	-1218	137	1653	-1818	-7016	-1305
2013	2789	-3767	519	4656	803	-1380	-5106	-755
2014	2789	-3767	519	4656	803	-1380	-5106	-755
2015	2789	-3767	519	4656	803	-1380	-5106	-755
2016	2789	-3767	519	4656	803	-1380	-5106	-755
2017	10962	-1721	943	1463	1340	-824	-7205	-1533
2018	10962	-1721	943	1463	1340	-824	-7205	-1533
2019	10962	-1721	943	1463	1340	-824	-7205	-1533
2020	10962	-1721	943	1463	1340	-824	-7205	-1533

продолжение таблицы

Костанай- ская	Кызылор- динская	Мангис- тауская	Южно-Ка- захстан- ская	Павлодар- ская	Северо- Казахс- танская	Восточно -Казахс- танская	г. Астана	г. Алматы
-5753	-3694	7832	-8885	-1958	-6077	-5326	24880	18551
-5753	-3694	7832	-8885	-1958	-6077	-5326	24880	18551
-5753	-3694	7832	-8885	-1958	-6077	-5326	24880	18551
-7216	-4162	6955	-827	-4222	-8956	-13105	19462	19890
-7216	-4162	6955	-827	-4222	-8956	-13105	19462	19890
-7216	-4162	6955	-827	-4222	-8956	-13105	19462	19890
-7216	-4162	6955	-827	-4222	-8956	-13105	19462	19890
-5183	-4212	6649	-672	-1071	-6501	-10074	17161	22402
-5183	-4212	6649	-672	-1071	-6501	-10074	17161	22402
-5183	-4212	6649	-672	-1071	-6501	-10074	17161	22402
-5183	-4212	6649	-672	-1071	-6501	-10074	17161	22402