"Қазақстанның су ресурстарын басқару мемлекеттік бағдарламасы және "Мемлекеттік бағдарламалар тізбесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы № 957 Жарлығына толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығының жобасы туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 30 желтоқсандағы № 1423 қаулысы. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2017 жылғы 13 наурыздағы № 113 қаулысымен.

Ескерту. Күші жойылды – ҚР Үкіметінің 13.03.2017 № 113 қаулысымен.

Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:

"Қазақстанның су ресурстарын басқару мемлекеттік бағдарламасы және "Мемлекеттік бағдарламалар тізбесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы № 957 Жарлығына толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығының жобасы Қазақстан Республикасы Президентінің қарауына енгізілсін.

Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі	С. Ахметов

Қазақстанның су ресурстарын басқару мемлекеттік бағдарламасы және "Мемлекеттік бағдарламалар тізбесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы
№ 957 Жарлығына толықтыру енгізу туралы

Қазақстан Республикасын ұзақ мерзімді кезеңде су ресурстарымен тұрақты қамтамасыз ету мақсатында ҚАУЛЫ ЕТЕМІН:

1. Қазақстанның су ресурстарын басқару мемлекеттік бағдарламасы (бұдан әрі – Бағдарлама) бекітілсін.

2. Қазақстан Республикасының Үкіметі:

1) Қазақстан Республикасы Үкіметінің Бағдарламаны іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарын бір ай мерзімде әзірлеп бекітсін;

2) Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне Бағдарламаны іске асыруды мониторингілеу нәтижелерін "Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жоспарлау жүйесінің одан әрі жұмыс істеуінің кейбір мәселелері туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 4 наурыздағы № 931 Жарлығында белгіленген мерзімде және тәртіппен енгізсін.

3. Орталық және жергілікті атқарушы органдар, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекеттік органдар Бағдарламаны іске асыру жөнінде шаралар қабылдасын.

4. Қазақстан Республикасы Қоршаған орта және су ресурстары министрлігі есепті кезеңнен кейінгі айдың 25-күнінен кешіктірмей, жарты жылда бір рет Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне және Қазақстан Республикасының Үкіметіне Бағдарламаның іске асырылу барысы туралы ақпарат берсін.

5. "Мемлекеттік бағдарламалар тізбесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы № 957 Жарлығына (Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2010 ж., № 25-26, 185-құжат; 2011 ж., № 3-4, 39-құжат; 2012 ж., № 9, 171-құжат; № 47, 626-құжат; 2013 ж., № 11, 200-құжат) мынадай толықтыру енгізілсін:

жоғарыда аталған Жарлықпен бекітілген "Мемлекеттік бағдарламалар тізбесі" мынадай мазмұндағы реттік нөмірі 10-жолмен толықтырылсын:

"

10.

Қазақстанның су ресурстарын басқару мемлекеттік бағдарламасы

Қазақстан Республикасы Қоршаған орта және су ресурстары министрлігі

2014 – 2040 жылдар

";

6. Осы Жарлықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне жүктелсін.

7. Осы Жарлық қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасының
Президенті	Н.Назарбаев

Қазақстан Республикасы Президентінің 2013 жылғы 30 желтоқсандағы № 1423 Жарлығымен БЕКІТІЛГЕН

Қазақстанның су ресурстарын басқару мемлекеттік бағдарламасы
1. Бағдарламаның Паспорты

Атауы	Қазақстанның су ресурстарын басқарудың мемлекеттік бағдарламасы
Әзірлеу үшін негіздеме	Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы 18 желтоқсандағы № 449 Жарлығымен бекітілген Мемлекет басшысының 2012 жылғы 14 желтоқсандағы "Қазақстан-2050" стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты" атты Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі шараларының жалпы ұлттық жоспары.
Әзірлеуші	Қазақстан Республикасының Қоршаған орта және су ресурстары министрлігі.
Бағдарламаның мақсаты	Қазақстан Республикасында су қауіпсіздігін қамтамасыз ету және су ресурстарын тиімді пайдалану
Міндеттері	1. Су саласындағы экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету; 2. Су саласындағы табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың пайда болу қаупі кезінде халықтың қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
Іске асырудың мерзімі мен кезеңдері	2014 – 2020 жылдар I – ші кезең 2014 – 2020 жылдар II – ші кезең 2021 – 2040 жылдар
Мақсатты индикаторлар	1. 2020 жылға ЖІӨ бірлігіне суды тұтынуды төмендету нақты шамада 33 % 2012 жылғы деңгейге және 2040 жылға 77 % 2012 жылғы деңгейге сәйкес. 2. Бассейн бойынша ең жылдам тапшылықты басқару жалпы 2020 жылға және әр бассейн бойынша 2030 жылға тапшылықтың болмауы. 3. Орталық ауыз сумен қамту жүйесінде тұрақты қол жетімділігі бар суды тұтынушылардың үлесі 2020 жылға 100 % кем емес, сондай-ақ 2020 жылға 20 % төмен емес және 2040 жылға ауылдық аудандарда 50 % төмен емес. 4. Су ресурстарын басқарудың қолданыстағы тиімді жүйесі ең үздік әлемдік тәжірибелерге және 2020 жылға су ресурстарын шоғырландырып басқару принциптеріне сәйкес.
Қаржыландыру көздері мен көлемдері	Мемлекеттік бюджет және су пайдаланушылар мен су тұтынушылардың қаржысы, мемлекет қатыстырылған ұлттық компаниялар мен ұйымдардың, отандық және халықаралық қаржы ұйымдарының қарыз қаражатын қоса алғанда. Республикалық және жергілікті бюджеттерден қаржыландыру көлемі жоспарланған кезеңге тиісті бюджеттер қалыптастырылған кезде нақтыланатын болады. 2014 жылдан 2040 жылға дейін инвестициялық бағамы 8,2 трлн.теңгені құрайды, оның 5,4 трлн.теңгесі республикалық және жергілікті бюджеттен, ал 2,8 трлн.теңге жеке қаржыландырудан және халықаралық даму институттарының қаражатынан және басқа қаражаттар. Республикалық және жергілікті бюджет шығындары бюджеттік инвестицияларға және капиталдық шағындарға бағытталады, сонымен қатар республикалық және коммуналдық су шаруашылығы объектілерінің және иесіз инфрақұрылымды, гидромелиоративтік инфрақұрылымды және жайылымдарды суландыру жүйелеріне инвентаризация, паспортизация және мемлекеттік тіркеу Бағдарламаны жүзеге асырудың бастапқы кезеңінде қарастырылған. Республикалық және жергілікті бюджет қаражатының көлемі тиісті бюджетті жоспарланған кезеңде құрған кезде анықталады.

2. Кіріспе

Қазақстанның су ресурстарын басқарудың мемлекеттік бағдарламасы (бұдан әрі — Бағдарлама) Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы 18 желтоқсандағы № 449 Жарлығымен бекітілген Мемлекет басшысының 2012 жылғы 14 желтоқсандағы "Қазақстан-2050" стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты" атты Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі шараларының жалпы ұлттық жоспарына сәйкес әзірленді.

Су ресурстарының тапшылығы мен осалдығы жағдайында су қауіпсіздігінің проблемасы мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігінің компоненті ретінде қарастырылады.

Бағдарлама экожүйені сақтау үшін су ресурстары тапшылығын болдырмау, экономиканың жоспарланған өсімін қамтамасыз ету, сондай-ақ су ресурстарын басқару жүйесін жетілдіру мәселелерін шешуге бағытталған. Сонымен қатар бюджетке және тарифтердің өсу қарқынына ауыртпалық жасауына тікелей қатысты болғандықтан, іске асырылатын бастамалардың ең төменгі салыстырмалы құнын қамтамасыз ету маңызды.

Қазіргі уақытта Қазақстан су ресурстарының тапшылығын бастан кешіре бастады және 2040 жылға қарай су қажеттілігінің 50% көлемінде күрделі су тапшылығына¹ тап болады. Қазақстанның 8 бассейнінің екеуінде – Арал-Сырдария және Нұра-Сарысу бассейндерінде су тапшылығы бар, ал 2030 жылға қарай су тапшылығы алты бассейнде басым болады. Су тапшылығы халықтың өмір сүру деңгейіне және экологиялық жүйеге едәуір әсер етеді, бірақ, өте маңыздысы, - өзімен экономикалық өсуге елеулі қауіп тудырады. Дегенмен, 1,3 трлн. теңге өзіндік құнында инфрақұрылымды жетілдіру және дамыту есебінен 2040 жылға су ресурстарының күтілген тапшылығын қысқарту, су ресурстарын тиімді пайдалану бойынша өзі қаржыландыратын шаралар, сондай-ақ 4,5 трлн. теңге құнымен елді мекендерді сумен қамту және су тарту жүйесін жетілдіру мүмкіндігі бар.

Су ресурстары тапшылығын жою үшін су ресурстарының пайдалану тиімділігі сияқты, қол жетімді көлемдерін өсіруді басқару қажет. Бірінші топтағы шаралары тұтынушылар санаттары бойынша суды салыстырмалы тұтынуды ұтымды ету және төмендетуге бағытталған. Бұл топқа су жинау алаңының орманды жерін ұлғайту және инфрақұрылымның барлық түрі бойынша суды жеткізуде шығынның деңгейін төмендетуге бағытталған шаралар енгізілген. Екінші топтың шаралары инфрақұрылым жобаларын іске асыру мен жер асты су ресурстарын барлау, халықаралық ынтымақтастықты күшейту арқылы су ресурстарының қол жетімділігін қамтамасыз етуге бағытталған.

Егер суды тұтынудың тиімділігін көтеру және қол жетімді су ресурстарын ұлғайту бойынша жеткілікті шаралар қабылданбаса, су тапшылығы келесі салдарға әкелуі мүмкін:

1) Солтүстік Арал, Орталық Қазақстанның өзен дельтасында және батпақты жүйелерінде, Балқаш көлінде ерекше, балық аулау кәсібі мен өзен және көл экожүйесінің әрі қарай деградациясымен табиғатты қорғау мақсатында су жіберуді төмендету және т.б.;

2) ауыл шаруашылығында ерекше, экономика мақсаттарында су тұтынуды нормалау, сондай-ақ гидроэнергетикалық салада, өнеркәсіпте, бұдан басқа елді мекендерді сумен қамтуда үзілістердің болуы;

3) пайдалануға жаңа сумен қамту көздерін енгізу қажеттілігіне байланысты сумен қамтамасыз етуге шығындарды (екінші қайта пайдалану, салинациналған зауыттар, магистралдық құбыр өткізгіштер) және бассейндер арасындағы су ресурстарын бұруды көтеру.

Көрсетілген шараларға толықтыру ретінде бірінші және екінші топтарға қазіргі заманғы жағдайда климаттың өзгеруі Қазақстан үшін орманның қызметі, су ресурстарын орнықты жағдайда сақтау және ұстау, атмосферадан көмірқышқыл газын жұту сияқты іс-әрекеттер түбегейлі болып отыр. Өзендердің сортаңдану және олардың ағысы көлемінің қысқару барысын болдырмау мақсатында таулы, тоғайлы және жайылымды ормандарды сақтауды, сондай-ақ су бұру алаңдарының орманды өсіруді қамтамасыз ету қажет. Экологиялық жүйелерді орнықты дамыту және биологиялық әртүрлілікті сақтау мақсатында жүйелі негізде ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда орналасқан су айдындарына қатысты проблемалық мәселелерді шешуді қамтамасыз ету қажет.

Сонымен қатар су ресурстарын шоғырландырып басқару тәжірибесі мен принциптерін нығайту, су ресурстарын басқару бойынша мекемелерде персоналдың біліктілік деңгейін көтеру бойынша мемлекеттік қолдауды кеңінен қамтамасыз ету, сондай-ақ халықаралық-құқықтық келісімдер негізінде, трансшекаралық ынтымақтастықты нығайту өте маңызды.

__________________

¹ҚР Статистика жөніндегі агенттігінің, СРК және оның бассейндік инспекциялары, қазақстандық және халықаралық институттар мәліметтерінің негізінде жасалған Жұмыс тобының талдамасы, оның ішінде Қазақстанмен шекаралас мемлекеттердің экономикалық өсімінің болашағы.

²Экономиканың орнықты дамытуда.

3. Ағымдағы жағдайды талдау

1. Су саласындағы негізгі проблемаларға талдау жасау

Су ресурстары тапшылығының қаупін төмендету мақсатында соңғы жылдары Қазақстанның су ресурстарын басқаруда позитивтік уәждеме белгіленген, атап айтсақ, су ресурстарын бассейндік принципте басқаруға ауысу, ол ең үздік халықаралық тәжірибелерге сәйкес келеді, сондай-ақ су шаруашылығы мен гидромелиоративтік инфрақұрылымды өсімді қаржыландыру су шығынын төмендетуге және инфрақұрылымның қауіпсіздігін көтеруге мүмкіндік береді.

Сол уақытта, су ресурстарын басқарудың жақсаруына қарамастан, едәуір проблемалар әлі де шешілмеген болып қалады:

1) қол жетімді ресурстарды азайту сияқты, тұтыну өсіміне де негізделген, соңғы 30 жылдың ішінде 10 км³-ден 12 км³ дейін көлемде су ресурстарының қолданыстағы тапшылығы күтілуде (50 % экономиканы дамытудағы тұтынушылықтан қолданыстағы траекторий және суды тұтынуы бойынша ағымдағы тәжірибені сақтау)³;

2) тапшылықты болдырмау бойынша көптеген күш-жігер негізінде суға тұтынушылықты қысқарту емес, инфрақұрылымды дамытуға негізделген. Мега-жобалар су ресурстарындағы тапшылық мәселелерін шешудің негізі болып табылады;

3) Қазақстанда басқа да мемлекеттермен салыстырғанда су ресурстарын пайдаланудың (өнімділігінің) төменгі тиімділігі: еліміздің экономикасына АҚШ немесе Ресейге қарағанда жиынтықты ішкі өнімнің (бұдан әрі-ЖІӨ) долларына су үш есе артық, Австралияға қарағанда алты есе артық талап етіледі;

4) қолданыстағы тарифті құру құрылымы, ауыл шаруашылығында ерекше, су ресурстарын тиімді пайдалануды ынталандырмайды және меншік иелерінің операциялық және капиталды шығындарын инвесторлардың жабуына мүмкіндік бермейді;

5) су ресурстарын тиімді пайдалануды ынталандыру бойынша күш барлық секторларда жеткіліксіз, алайда бәрінен бұрын – ауыл шаруашылығында, ондағы шығындар 66 пайызға дейін құрайды;

6) магистралдық және тарату каналдарына қосуға техникалық шартта қосылатын каналдардың техникалық жағдайы ескерілуі тиіс (мысалы, каналдың ПӘК 0,8 төмен болмауы тиіс);

7) инфрақұрылымға инвестицияның кемшілігі суға қол жеткізуді қамтамасыз ету үшін жаңа қуаттарды салудағы сияқты, инфрақұрылымның қолданыстағы нысандарын ұстауда бақыланады;

8) су ресурстарына қол жеткізу әлі шешілмеген мәселе болып қалады: Қазақстанның 67 % халқы сапалы ауыз суға қол жетімді, және 47 % – кәріз жүйелеріне, бұл кезде көптеген дамыған елдерде аталған көрсеткіштер 100 % жақындаған;

9) 40 % аса магистралдық және тарату каналдары қанағаттанарлықсыз жағдайда;

10) гидромелиоративтік инфрақұрылымның едәуір бөлігі тастанды жағдайда тұр;

11) су ресурстарын басқарудың негізгі кейбір тетіктері жеткіліксіз дамыған немесе жоқ;

12) су ресурстарының көлемі және сапасы бойынша жекелей мәліметтер, сондай-ақ оларды өзгерту болжамы өте қиын қол жетімді және ашық көздерде жоқ;

13) министрліктер мен ведомствалар арасындағы су ресурстарын басқаруды үйлестіру жеткіліксіз, ол сектордың тиімділігін көтеру бойынша шараларды іске асыруды қиындатады;

14) су ресурстары балансын болжау, күрделі инвестицияларды оңтайландыру, су тұтыну тиімділігін көтеру дағдыларын меңгерген су секторындағы басқарушылары және мамандарының жетіспеуі бақыланады;

15) тасқын су, су басу салдарынан зиян әсер етуден материалдық шығын, су нысандарының жағалауларының өзгеруі, аумақты жер асты суларымен басу, жерлердің сортаңдануы мен батпақтануы, су эрозиясынан материалдық шығыны соңғы жылдары өсімінің тенденциясы;

16) гидротехникалық құрылыстарды жөндеуге қаржылық қаражаттың бөлінуін шектеу, негізгі су шаруашылығы қорларының негізінен тозуына әкелді;

17) гидротехникалық құрылыстардың толық мемлекеттік есебі жоқ және барлық мүдделі тұлғалардың оған қол жетімділігін қамтамасыз ету үшін су нысандарының бірыңғай ақпараттық мәлімет базасы құрылмаған.

Су саласының жағдайын талдау және даму болашағы Қазақстан Республикасы Қоршаған орта және су ресурстары министрлігінің Су ресурстары комитеті (бұдан әрі-СРК) мәліметінің, СРК бассейндік комиссиялар басшыларының бағасы, тиісті мемлекеттік органдармен ұсынылған ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп және халық өсімінің болжамдары, мемлекеттік статистикалық мәліметтері негізінде жүргізілген. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің "География институты" жауапкершілігі шектеулі серіктестігі, Қазақстан Республикасы Қоршаған орта және су ресурстары министрлігі Су ресурстары комитетінің "Қазсушар" республикалық мемлекеттік кәсіпорны, "Институт Казгипроводхоз" өндірістік кооперативінің материалдары, Қазақстан Республикасының Су ресурстарын кешенді пайдалану және қорғау бас сұлбасы, Біріккен Ұлттар Ұйымының даму бағдарламасының халықаралық мәлімет базасы, Орегон Мемлекеттік университетінің су ресурстары саласындағы трансформациялар мен келіспеушіліктерді шешу бойынша бағдарлама және басқада ғылыми-іздестіру материалдары қолданылды.

__________________

³ҚР Статистика жөніндегі агенттігінің, СРК және оның бассейндік инспекциялары, қазақстандық және халықаралық институттар мәліметтерінің негізінде жасалған Жұмыс тобының талдамасы, оның ішінде Қазақстанмен шекаралас мемлекеттердің экономикалық өсімінің болашағы.

⁴100 мм төмен төменгі орынмен диапазонда Балқаш-Алакөл құламасында еліміздің орталық және шығыс бөлігінде немесе Арал теңізімен қатар оңтүстікте және үстіңгі орында 1600 мм дейін тығыз еліміздің шығыс және оңтүстік-шығыстағы таулы облыста.

2. Су ресурстарының ағымдағы жағдайын бағалау

Қазақстан Республикасы су тапшылығы бар елдерге жатқызылмайды, алайда көптеген өзге мемлекеттермен салыстырғанда елдің су ресурстары шектелген. Қазіргі уақытта Қазақстан ұлттық су ресурстары тапшылығын көріп отырған жоқ, бірақ Арал-Сырдария және Нұра-Сарысу бассейндерінде өңірлік су тапшылығы байқалады. Соның нәтижесінде балық саласы мен ауыл шаруашылығында шығындар болып отыр, көлдердің, мысалы Балқаш көлінің, өзендердің, су-батпақты жерлердің және экологиялық жүйелердің құлдырауы байқалады.

Су тұтынудың өсуі мен су ресурстарымен қамтамасыз етілу төмендеуінің күтілетін беталысы өңірлік су тапшылығының өсуімен қауіп төндіреді, бұл жағдайға Қазақстанның сегіз су бассейнінің алтауы 2020 жылға қарай су тапшылығына ұшырауы мүмкін. Егер су ресурстарын пайдалану мен басқару тиімділігі арттырылмайтын болса, 2040 жылға қарай су жетіспеуі күшейіп, халықты сумен қамтамасыз етуге, ЖІӨ өсуіне және экология жағдайына теріс әсер етеді.

Қазақстан ортадан төмен (бір жылда 250-350 мм³) жауын-шашын деңгейімен және су ресурстарының: өзендер, жер асты сулары, көлдер, су қоймалары, мұздықтар сияқты әртүрлі нысандағы едәуір қорымен сипатталады. Жан басына шаққандағы қайта жаңғыртылатын көздердегі тұщы судың көлемі бойынша Қазақстан кейбір аграрлық және өнеркәсіпті елдердің, мысалы, Индия мен Қытайдың алдына шығады, бірақ Ресей, Бразилия және Канада сияқты елдерге жол береді⁵.

Су ресурстарының негізгі көлемін орташа жылдық көлемі 101 км³ құрайтын жер беті сулары қамтамасыз етеді (1-кесте). Олардың 56 % жергілікті өзендер (негізгі бассейндер: Есіл, Нұра-Сарысу, Тобыл-Торғай), ал қалған 44 % Қытайдан, Өзбекстаннан, Ресейден және Қырғызстаннан бастау алатын трансшекаралық өзендер (негізгі бассейндер: Арал-Сырдария, Балқаш-Алакөл, Жайық-Каспий) ағындысы есебінен қалыптасады. Қазақстан көрші елдер аумағынан трансшекаралық өзендерден су құйылу тәуелділігінің индексі бойынша Израиль мен Португалия сияқты елдермен бір қатарда тұр. Бұл елдің қазіргі және әлеуетті су проблемасын шешу үшін трансшекаралық өзендерден су құйылуды реттеу маңыздылығын едәуір көтереді.

1 кесте. Қазақстан бассейндерінің жер беті суларымен және өзге көздерден алынатын су ресурстарымен қамтамасыз етілуі

Бассейннің атауы	Жергілікті су ресурстары, км3	Трансшекаралық су ресурстары, км3	Жер асты сулары, км3	Өзге су көздері, км3	Су ресурстарының жиыны, км3
Арал-Сырдария	3,4	14,6	0,2	3,2	21,4
Балқаш-Алакөл	15,4	12,2	0,4	0,4	28,4
Ертіс	25,9	7,8	0,2	0	33,9
Есіл	2,6		0,1	0	2,6
Жайық-Каспий	4,1	7,1	0,2	0,3	11,7
Нұра-Сарысу	1,4		0,1	0,1	1,5
Тобыл-Торғай	1,3	0,3	0	0	1,6
Шу-Талас	1,6	2,6	0,1	0	4,4
ҚР бойынша барлығы	55,7	44,7	1,2	3,9	105,5

Тұщы судың қосымша көздері, пайдалануға бекітілген жер асты сулары болып табылады, олардың қоры 15,4 км³ құрайды (қазір жылына 1,2 км³ пайдалануға алынады – 2 кестені қараңыз), теңіз суын тұщыландыру және өзге су көздері (шахтылардан су тарту, су қоймаларынан⁶ тура су тұтыну, ағынды суларды пайдалану, тұзсыздандыру, барлығы жылына 3,9 км³). Жер асты суларының негізгі қоры (жалпы қор көлемінің 66 %) Балқаш-Алакөл және Ертіс бассейндерінде орналасқан.

2 кесте. Қазақстан бассейндерінің жер асты сулары қорымен қамтамасыз етілуі

Бассейннің атауы	Жер асты суларының пайдалану қоры, км3/жыл					Жер асты суларын тарту, км3/жыл
	Барлығы	Соның ішінде
		ШАС	ӨТС	ЖС	Бальнеологиялық
Арал-Сырдария	1,14	0,79	0,16	0,19	0,002	0,2
Балқаш-Алакөл	7,26	1,73	0,22	5,31	0,005	0,4
Ертіс	2,87	1,10	0,12	1,65	0,001	0,2
Есіл	0,16	0,11	0,03	0,02	0,001	0,1
Жайық-Каспий	0,97	0,51	0,22	0,24	0,002	0,2
Нұра-Сарысу	0,82	0,35	0,34	0,13	0,0004	0,1
Тобыл-Торғай	0,48	0,40	0,08	0,00	0,0008	0,0
Шу-Талас	1,75	0,79	0,24	0,72	0,001	0,1
ҚР бойынша барлығы	15,44	5,76	1,41	8,27	0,01	1,2

Бүгінгі күні жылына 38,6 км³ жалпы су ресурсы өзендер мен көлдердің экологиялық жүйесін сақтау үшін табиғатты қорғау мақсатында пайдалану (экологиялық ағын) қажет. Енді, қажет инфрақұрылым болмауы, каналдар мен өзендерде судың булануы мен сүзілуі және шекаралас мемлекеттерге су құйылуын міндетті қамтамасыз ету салдарынан жылына 29 км³ су ресурсы қол жетімді емес. Одан басқа, 12,8 км³ су ресурстары 75 % қамтамасыз етілу⁸ критерийінен шығарылып, сенімсіз болып табылады. Сондықтан, қазір қол жетімді, тұрақты және сенімді су ресурсының көлемі жылына 23,2 км³ құрайды.

Климаттық және трансшекаралық гидрологиялық қауіптердің қолайсыз іске асырылуы кезінде, келешекте 2040 жылға қарай Қазақстан бойынша тұтас алғанда жер беті ағындардың жылына 11,4 км³ көлемге іс жүзінде азаюы мүмкін.

Жер беті ағындарының болжанған төмендеуіне, ең алдымен трансшекаралық өзендерден жылына 44,7 км³-ден 32,6 км³ дейін су құйылуының азаюы себепші болады. Бұл болжам үшін өңірлердің экономикалық және әлеуметтік дамуының өсуіне байланысты көрші елдерде соңғы жылдары су тарту көлемінің артуы негіз болып табылады. Қытай Халық Республикасының (бұдан әрі – ҚХР) аумағында бастау алатын Ертіс пен Іле өзендерінде су құйылуының азаюы барынша қауіпті орын алып отыр, олардағы ағындардың азаю әлеуетінің көлемі жылына 7,7 км³ құрайды.

3 кесте 2040 жылға қарай трансшекаралық өзендерден су құйылуының әлеуетті азаюын екі сценарийде көрсетеді: базалық (көрші елдер келісімдерге сәйкес немесе су ресурстарын тең бөлу кезінде өз лимитін толық алады, егер ондай болмаса (мысалы, ҚХР-мен жағдайда), 1) сценарий және күйреуік көзқарас (көрші елдер белгіленген квотаны асырып су тартуды өсіру жөніндегі қазіргі беталысын сақтайды, 2) сценарий. Ахуалдың даму сценарийін таңдау, трансшекаралық суларды бөлу мәселелері жөнінде халықаралық ынтымақтастық саласындағы жұмыс нәтижесіне байланысты.

3 кесте. 2040 жылға қарай трансшекаралық өзендерден су құйылуының әлеуетті азаюы

Бассейннің атауы	Өзен	Көрші мемлекеттер алатын су көлемі, км3			Қазақстан Республикасына қол жетімді су көлемі, км3
		2012 ж	2040 ж 1 сценарий	2040 ж 2 сценарий	2012 ж	2040 ж 1 сценарий	2040 ж 2 сценарий
Арал-Сырдария	Сырдария	19,8	15,4	16,2	14,6	12,8	12,0
Балқаш-Алакөл	Іле, Қаратал	3,5	7,9	7,4	12,2	7,9	7,5
Ертіс	Ертіс	1,2	4,5	9,0	7,8	4,5	0,0
Жайық-Каспий	Жайық	1,8	4,4	6,4	7,1	4,4	2,5
Тобыл-Торғай	Тобыл	0,0	0,2	0,2	0,3	0,2	0,2
Шу-Талас	Шу	1,0	1,7	1,7	1,9	1,2	1,2
Шу-Талас	Талас, Асу	0,8	0,8	0,8	0,7	0,8	0,7
ҚР бойынша барлығы		28,1	34,8	41,6	44,7	32,6	25,1

Қазақстанның аумағы сегіз өзен бассейндеріне бөлінеді, олардың ішінде ең ірісі Ертіс, Балқаш-Алакөл, Арал-Сырдария және Жайық-Каспий болып табылады (90 пайыздан аса су ресурстары бар). Осы Бағдарламаның 1 қосымшасы әр бассейн бойынша қол жетімді, тұрақты және сенімді су ресурстары көлеміне әсер ететін негізгі деректерді көрсетеді.

2012 жылы бассейндердің бірінде – Нұра – Сарысу жылына 0,1 км³ көлемінде қол жетімді, тұрақты және сенімді су ресурстарының тапшылығы байқалған. Тәжірибеде бұл көл және өзеннің экожүйелерін сақтау үшін табиғатты қорғау мақсатында пайдалану үшін судың жетіспеуін білдіреді. 2020 жылға сценарийде 1) қол жетімді ресурстарды қысқарту нәтижесінде трансшекаралық ағыстарды азайту және тұтыну өсімі су ресурстары тапшылығында сегіз бассейннің ішінде алтауына әсер етеді. Тапшылық 2040 жылға дейін өседі және жылына 12,2 км³ құрауы мүмкін (таза тұтынудан 50 пайыз). 2) сценарийде көршілес мемлекеттермен суды қарқынды алғанда тапшылық 7,5 км³ өсуі мүмкін. Өте қиын жағдайда Арал-Сырдария және Жайық-Каспий бассейндерінде (жылына тиісінше 4,1 және 2,9 км³ тапшылық) және Нұра-Сарысу мен Тобыл-Торғай бассейндерінде болжанған тұтынудан 50 пайыздан аса құрайды. 4 кесте ұлттық деңгейде және бассейндер бөліндісінде су ресурстарымен қамтамасыз етілуі және суға сұраныстың өзгеру динамикасын көрсетеді.

4 кесте. Су ресурстарында экономикалық тұтынушылықтарды қанағаттандыру

Бассейннің атауы	Қол жетімді, тұрақты және сенімді су ресурстары, км3		Суға сұраныс, км3		Тапшылық/ профицит, км3
	2012	2040	2012	2040	2012	2040
Арал-Сырдария	6,3	5,2	8,1	9,3	-1,8	-4,1
Балқаш-Алакөл	4,0	3,0	3,3	4,7	0,7	-1,7
Ертіс	8,7	5,2	1,3	2,6	7,4	2,5
Есіл	0,5	0,5	0,1	0,5	0,4	0,0
Жайық-Каспий	1,5	-1,0	0,6	1,9	0,9	-2,9
Нұра-Сарысу	-0,1	0,2	0,6	1,6	-0,7	-1,4
Тобыл-Торғай	0,4	0,3	0,1	0,8	0,3	-0,5
Шу-Талас	1,8	1,6	1,7	3,4	0,2	-1,7
Мемлекет бойынша орташа	23,2	14,9	15,8	24,6	7,4	-9,7
Тапшылықтың бассейндер бойынша жиынтық		-	-	-	-	-2,5

____________________________

⁵Халықтың жан басына млн.м³ туындаған су ресурстарының жалпы көлемі: 1,5 Индияда, 2,1 Қытайда, 6,0 Қазақстанда, 31,4 Ресейде, 41,4 Бразилияда және 83,2 Канадада.

⁶Мысалы, Арал-Сырдария бассейнінің аясында Шардара су қоймасының ресурстары, олар трансшекаралық ресурстарға енгізілмеген және тікелей тұтынуға қолданылады.

⁷ШАС – шаруашылық-ауыз сумен қамту, ӨТС- өндірістік-техникалық сумен қамту, ЖС- жерлерді суландыру.

⁸Гидрологиялық өлшемді қамтамасыз етілуі – қаралатын гидрологиялық өлшем өсуі мүмкін (немесе өспеуі) ықтималдылығы. 75 пайызда қамтамасыз етілуі қаралатын көлем 4 жылдың 3 жылында орташа қол жетімді болады.

⁹Жылына 0,6 км³ қосымша енгізілген сома Ресеймен келісім негізінде Ертіс және Тобыл өзендерінен қосымша су алу әлеуетін құрайды

3. Су ресурстарын пайдалануды талдау

Қазақстанда су пайдалану тиімділігі басқа елдермен де, бөлек салалар бойынша да, тұтас экономика бойынша да салыстырғанда төмен: Қазақстанға ЖІӨ 1000 долларына 97 м³ су қажет етіледі, бұл Австралияның (15 м³), Бразилияның (26 м³), Америка Құрама Штаттарының (31 м³), Ресейдің (33 м³), ҚХР-дың (67 м³) көрсеткіштерінен едәуір артады.

2012 жылы шаруашылық-ауыз су мен өндірістік қажеттілікке және ауыл шаруашылығы қажеттілігіне жалпы су тарту көлемі 19,5 км³ құрады (барлық су ресурстарының 20 %-на жуық). Бұл су көлемінен ауыл шаруашылығына тұтынудың негізгі бөлігі (68 %), сосын өнеркәсіпке (27 %) және коммуналдық шаруашылыққа (5 %) тиесілі. Судың едәуір көлемі – 3,7 км³ – тұтынушылардың су шаруашылығы жүйесіне кері қайтады, сонымен бірге 90 % астам кері қайтқан су өнеркәсіпке тиесілі. Су тартуға енгізілген тасымалдау кезіндегі су ысырабы ауыл шаруашылығы тұтынушылары үшін орташа шамамен 60%, өнеркәсіптік тұтынушылар үшін шамамен 40% және коммуналдық шаруашылықтар үшін шамамен 50% құрайды (су тарту пайызында). 2040 жылға дейін муниципалды тұтыну мен ауыл шаруашылығында¹⁰ су ресурстарын пайдаланудың бүгінгі тиімділігі сақталған және өнеркәсіпте су пайдалану тиімділігі біркелкі артқан кезде су тарту 29,7 км³ дейін және су тұтыну (су ысырабын есепке алғанда) 24,6 км³ дейін тұрақты өсуі күтіледі. 2 қосымшада 2012 жылы әрбір бассейндегі су тұтынуды және оның 2040 жылға дейін өсу келешегін көрсетеді.

Ауыл шаруашылығында

Ауыл шаруашылығы қажеттілігіне су тарту жылына 13,4 км³ болып, оның жылына 8,8 км³ тасымалдау кезіндегі су ысырабын құрайды, 1,4 млн. га алқапты жүйелі суармалау қажеттілігіне жылына 3,8 км³ су пайдаланылады, ал 0,8 км³ қалған су көлдете суармалау, шабындықтарды суару, жайылымдарды суландыру және мал шаруашылығы арасында бөліп таратылады. Суару жүйесінің төмен ПӘК-і магистралдық, шаруашылықаралық және шаруашылықішілік каналдардың қанағаттанарлықсыз жағдайымен түсіндіріледі, оларда су ысырабының деңгейі нормативтік деңгейден артады. Ауыл шаруашылығы тұтынушыларының жүйеге суды кері қайтаруы жалпы су тарту көлемінен 1% кем құрайды¹¹.

Ауыл шаруашылығында су үнемдеу технологиясын пайдалану аз мөлшерде кейін қалып отыр – бүгін бұл суармалы жерлердің 7 % кем немесе 95,8 мың га (жаңбырлата суармалау тәсілімен – 61 мың га, тамшылата суармалау тәсілімен – 31,9 тыс.га, спринклерлі тәсілімен – 2,5 мың га).

2012 жылмен салыстырғанда су үнемдеу технологиясын пайдаланатын суару алқабы 14 мың га өсті.

Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігі 2040 жылға қарай жүйелі суаруды жүзеге асырылатын жер ауданын пайдаланылмайтын суару жерлерін қалпына келтіру есебінен 1,4 -ден 2,1 млн. га дейін ұлғайтуды жоспарлап отыр. Одан басқа, мал шаруашылығын белсенді дамыту жоспарланған. Қосымша алқаптарда өсірілетін дақылдарды талдаудан шығарып, 2040 жылға қарай ауыл шаруашылығының су тұтынуы 21,1 км³ дейін (орташа жылына 1,7% -ға) өседі.

Өнеркәсіпте

Өнеркәсіптің қажеттілігіне су тарту көлемі жылына 5,3 км³ болып, оның жылына 4,2 км³ су тұтыну, ал жылына 1,1 км³ – тасымалдау кезіндегі су ысырабын құрайды. Қайтарылмайтын су тұтыну көлемі жылына 1,9 км³ немесе жалпы су тартудың үштен бір бөлігін құрайды. Бұл ретте, өнеркәсіптік кәсіпорындардың бар болғаны 20 % жуығы ғана сумен жабдықтаудың тұйық және айналма жүйелері технологияларымен жарақталған.

2040 жылға қарай өндірістің жылына 4 % -ға өсуі және қолданыстағы қуаттар бойынша өнеркәсіптің су пайдалану тиімділігінің жыл сайынғы 0,5 % -ға артуы, сондай-ақ қолданыстағы қуаттарға қарағанда жаңа қуаттар тиімділігінің 30 % -ға жақсаруы себебінен өнеркәсіптің қайтарылмайтын су тұтынуы жылына 2,6 км³ дейін (жылына орташа 1,1 % -ға) өсуі күтіледі. Өсім алдымен келесі: газ бен мұнайды шығару және өңдеу, кен өнеркәсібі, азық-түлік өнеркәсібі салаларымен қамтамасыз етіледі.

Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықта

Коммуналдық-тұрмыстық қажеттілік үшін су тарту көлемі жылына 0,9 км³ құрайды, оның қалалық жерде 55% су тұтыну, ауылдық жерде 11 % болып, ал тасымалдау кезіндегі су ысырабы жалпы су тартудың үштен бір бөлігін құрайды.

Қазақстанда коммуналдық қажеттіліктер үшін халықтың жан басына суды орташа тұтыну халықтың жан басына ЖІӨ деңгейіндегі ұқсас елдермен салыстырғанда төмен болып қалады және жылына 51 м³, сол кезде Бразилияда, Түркияда, Ресейде және Мексикада жылына 80-100 м³ құрайды. Тұтынудың төмен деңгейі көбінесе халықты сумен қамту және кәріз желілерімен жеткіліксіз қамтуға байланысты.

Қазіргі уақытта Қазақстанның 67 % халқы (ауылдық мекендерді қоса) ортақы ауыз сумен қамту жүйесін пайдалана алады, ол кезде Ресейде бұл көрсеткіш 89 %, Ұлыбританияда, Германияда, Францияда, Сингапурда және Израилде – 100 % жуық құрайды.

Орталықтанған су тарту жүйесіне қол жеткізу еліміздегі халықтың жартысынан жуығын қамтиды¹³.

2040 жылға қарай коммуналдық-тұрмыстық қажеттілікке қайтарылмайтын су тұтыну жылына 1,4 км³ дейін (жылына орташа 1,9 % -ға) өсуі күтіледі. 2040 жылға жалпы Қазақстан бойынша суды тұтыну базалық сценарийде 56 пайызға өседі және 25 млрд.текше метрді жылына құрайды, 2012 жылғы 16 млрд.текше метрмен салыстырғанда өседі.

Халық санының өсімі болжам бойынша 20,8 млн.адамға өседі, ол 35 пайызға суды тұтыну көлемін өсіруге әкеледі, ондағы қала халқының өсімі қазіргімен салыстырғанда 53 пайыздан 73 пайызға дейін, ол Қазақстанның ірі қалаларының екі миллионнан аса халқы бар – Астана, Алматы және Шымкент агромелиорациялық орталығын құруға байланысты, ондағы халықтың еңбекке қабеліттілігінің жоғарғы үлесі бар, шағын және орта бизнес белсенді дамыған. Агломериация орталықтарын дамыту шамасы бойынша Қазақстанның басқада ірі қалалары бола алады, ол ауыз суға және су тарту жүйелерінде агромелиорациялы халық өсімінің тұтынушылығын қанағаттандыру үшін жаңа су шаруашылығының құрылысын талап етеді.

Қол жетімді ауыз сумен қамту, су тарту және ағынды суларды тазалаудың жетіспеу жағдайы орталық сумен қамтудың қолданыстағы инфрақұрылымын жөндеу және техникалық қолдау саласындағы кейін қалушылық күрделендіреді. Коммуналдық шаруашылық инфрақұрылымының едәуір бөлігі ескірген жағдайда, ол үлкен шығын үлесіне әкеледі. Еліміздің масштабында тұтынушыға келгенге дейін су ысырабы барлық көлемінен 40 % жуығын құрайды, ол халықаралық көрсеткіштерге қарағанда едәуір жоғары, мысалы АҚШ-та- 11 %, Ресейде - 21 %, Ұлыбританияда - 23 %.

Инфрақұрылым дамуындағы артта қалу себептерінің бірі жеткілікті қаржыландырудың болмауы болып табылады: сонымен, Қазақстанның коммуналдық шаруашылықтары кәсіпорындары үшін операциялық шығындардың өзін-өзі өтеу деңгейі (жүйе элементтерін ауыстырудың ұтымды нормаларын және ұсақ жөндеуді, сондай-ақ едәуір жетілдіру және қайта жаңартуды қоспағанда) 100 % жуық құрайды, ол әлемдік тәжірибеге қарағанда төмен, мысалы Чехияда - 137 %, Францияда - 162 %, бұл инфрақұрылымды қалпына келтіруде инвестицияларды қиындатады. Ереже бойынша, инвестицияны қамтамасыз етуде кейін қалу жөндеу мен ауыстыруды қаржыландыру кемшілігін күрделендіретін шығындар мен кейінгі ысыраптарға байланысты операциялық шығындарды көтеруге әкеледі.

Активтердің жалпы қанағаттанарлықсыз жағдайы (60 пайыздан артық активтер тозған) пайдалану тиімділігінің көрсеткіштерін нашарлатады және орталықтанған сумен қамту қызметтерінің деңгейін төмендетеді. Мысалы, орталықтанған сумен қамту кемшіліктеріне Қазақстанның 28 % тұтынушылары шағымданады (Ұлыбританияда 11 %), еліміздегі су құбырларының бұзылу қатары жылына бір шақырым құбырға 2,1 құрайды, ал Ресейде қарсы 0,5 және Италияда 0,9; ағынды суларды бұру жүйелерінде қоқыстану санының осы көрсеткіші басқа елдерде едәуір жоғары (Қазақстанда бір шақырым желілерге 20 қоқыстану, ал Ресейде керісінше 2 және АҚШ-та 6).

Қазақстанның коммуналдық кәсіпорындары тұтынушыларының мың адамына қызметкерлер саны бойынша да кейін қалады: мың су тұтынушыға мыңда 1,5-4 қызметкерден келеді, сол уақытта басқа елдерде бұл көрсеткіш 0,3–1,3 құрайды.

__________________

¹⁰ Қолданыстағы қуаттылықтарда жылына 0,5 пайызға су ресурстарын пайдаланудың тиімділігін жыл сайын көтеру және қолданыстағымен салыстырғанда жаңа қуаттылықтарда 30 пайызға тиімділікті көтеру.

¹¹ Қазақстан Республикасы Қоршаған орта және су ресурстары министрлігі Су ресурстары комитетінің "Қазсушар" РМК 2012 жылға арналған мәліметтеріне сәйкес.

¹² Қазақстанның тек қана 43 пайызы ғана орталықтанған кәріз жүйесі бар үйлерде тұрады (ал Германияда және Францияда – 93 пайыз, Ұлыбританияда- 98 пайыз).

4. Су ресурстары сапасын бағалау

Ластану себептері бойынша жер сулары сапасының деңгейі негізгі өзендерде және басты қалалар үшін қанағаттанарлықсыз болып табылады. 2012 жылы 88 су айдынан 13-і ғана ластану көрсеткіші бойынша "таза" ретінде сипатталған. Бұдан басқа, мәліметте уақыт өткен сайын судың ластану деңгейі өсетіндігі куәландырылады (2006 жылдан бастап судың ластану көрсеткіші 8 ірі су айдындары үшін өскен).

Үш бассейнде жер үсті суларының ластану негізгі көздері Балқаш-Алакөл, Ертіс және Тобыл-Торғайды қоса, ауыр өнеркәсіп саласы болып табылады (металл кенін өндіру және шойын өндірісі, сондай-ақ мұнай өңдеу), басқа бассейндерде ластанудың негізгі көзі – ауыл шаруашылығы. Бағалауға сәйкес¹⁴, ластанушы салалар жыл сайын тазалаусыз 50 пайызға жуық суды тастайды, бұл жылына тазартылмаған 1,5-2 млрд. м³ ағысты анықтайды. Қазақстанда екінші рет тазалау болмағандықтан және кәріздің қол жетімділігі бойынша кейін қалуға байланысты барлығы 29 пайыз елді мекендердің ағынды сулары тастау алдында екінші тастауды өтеді (Ұлыбританияда 94 %, Израилде және Сингапурде 100 %).

Қазіргі уақытта ауыз су сапасы дамыған әлемдегі көрсеткіштен кейін қалады, мысалы, Қазақстанда 0,9 % төмен су сапасынан және оны дұрыс тазаламау салдарынан туындаған аурулардың себебі бойынша қазаға ұшырайды, сонымен қатар АҚШ-та бұл көрсеткіш 0,4 %, ал Ұлыбританияда – 0,1% құрайды. Кәрізге қажеттіліктің өсімі ауыз суға тұтынушылық өсіміне шамамен қатар келеді, ол қызметтердің тұтынушыларымен алу деңгейінде кейін қалуды өсіруді анықтайды және ол Қазақстанның өзендері мен көлдерінде жер үсті су сапасын әрі қарай нашарлатуға әкеледі.

Сонымен қатар, өзендер суларының сапасы ағынды сулардың ұйымдастырылған бұруынан ғана емес, оларға үнемі барлық бақылаушы ұйымдармен бақылау жүргізіледі, сондай-ақ едәуір шамада түрлі өнеркәсіптік қалдықтардың су көздеріне алаңды шаюдан, елді мекендер аумағынан, химикаттардан, алаңдарды шаюдан байланысты болады. Сондықтан нөсерлі ағыстарды тазалау және тоқтату бойынша іс-шараларды іске асыру қажет.

Ауыз су сапасының стандарттары

Ауыз су сапасы стандарттарының параметрлері Қазақстанда тұтас алғанда еуропалық стандарттар (бұдан әрі-ЕС) және халықаралық денсаулық сақтау ұйымы (бұдан әрі – ХДҰ) стандарттарына сай келеді, бірақ халықаралық стандарттар мәнінің барынша рұқсат етілетін деңгейлері, мысалы, су лайлылығы бойынша, жиі қатаңырақ болып шығады.

Су сынамасын алу әдетте су дайындау объектілерімен шектелген. Үйлерде немесе сумен жабдықтау желілерінде судың сапасын анықтау үшін жүйелі және тұрақты су сынамасын алу жасалмайды. Сол уақытта дамыған елдерде үйлердегі судың сапасына тұрақты мониторингілеу жүргізіледі. Су құбыры суының сапасы нормаларға сай еместігі туралы сараптама бағалауы куәландырады – мысалы, "Жасыл даму" халықаралық институтының бағалауы бойынша, Қазақстанда ауыз суының тек 1% қабылданған нормаларға сай. Ең алдымен, бұл сумен жабдықтау желілері инфрақұрылымының қанағаттанарлықсыз жағдайынан және артық хлорлаудан туындайды. Бұл ретте, көпшілік қолды су көздері қалың жұртшылық үшін ауыз суының сапасы туралы деректер ұсынбайды.

Ағынды сулары сапасының стандарттары

Өнеркәсіптік ағынды сулар сапасының стандарттары бұрын кеңес уақытында экономикалық факторлар ескерілмей әзірленген болатын; одан басқа, олардың талаптарын сақтау қиын, олар ЕС стандарттарына қарағанда едәуір күрделі. Кейбір жағдайларда стандарттар бір-біріне қарама-қайшы келеді (Іс-әрекет және шекті-мүмкін концентрациясы жүргізуге кешенді экологиялық рұқсат беру). Ағынды сулар сапасының стандарттарын анықтайтын нормалар, озық тәжірибе болып табылатын жергілікті жағдайларға бейімделуді ұсынады, бірақ бұл принципті нақты іске асыру күрделі, өйткені бұл үшін су жіберуші құрылыстардың (өзен, көл, су қоймасы және т.б.) барлық орналасу орындары бойынша экологиялық, физикалық және химиялық деректер мен жергілікті ерекшеліктерді ескеретін толық бақылау сұлбасы талап етіледі, сондай-ақ жергілікті жағдайларға байланысты ағынды суларының тиісті сапасын анықтаудың анық әдістемесі қажет. Одан басқа, әлемдік тәжірибеде пайдаланылатын ірі кәсіпорындардан қашыртқы сапасын онлайн мониторингілеу жүйесі Қазақстанда жоқ.

Су айдындарындағы нақты су сапасы мен ластаудың негізгі көздерінің орналасуы мен сипаты туралы ақпарат шектелген: бүкіл елдің аумағындағы жер беті суының сапасын ҚОСРМ Су ресурстары комитетінің "Казгидромет" РМК-ның небәрі 215 бақылау стансасы қадағалайды. Ластау мен негізгі ластаушылар негізгі көздерінің ұлттық тізілімі жоқ.

5. Суға зиян әсер етуді болдырмау

Кәдімгі климаттық жағдайлар бойынша жылдарда су нысандары еліміздің экономикасы мен халықтың тіршілігіне ерекше мәселе туындатпайды. Экстремалды, немесе оған жақын жылдарда өзеннің су ағысының құрылу жағдайы бойынша, тіпті толығымен жазда құрғап қалатын су ағыстары төтенше жағдайдың туындауына қауіп әкеледі.

Көктемгі немесе көктемгі-жазғы судың толуына байланысты су тасқыны Қазақстанның барлық өңірлеріндегі өзендерде кездеседі. Осындай жағдайлардың туындау ықтималдылығы Оңтүстік Қазақстандағы өзендерде ақпан-маусымда, Шығыс Қазақстан мен Шығыс Қазақстанның ауылдық аймақтарында наурыз-шілде, тегістіктегі өзендерде – наурыз-шілдеде келеді.

Судың зиян әсер етуімен байланысты төтенше жағдайлар су тежегіш және су реттегіш гидротехникалық құрылыстардың техникалық жағдайының нашарлауы нәтижесінде туындауы мүмкін (2010 жылы Қызылағаш су қоймасындағы апат).

Қазақстанда түрлі ведомстволық қатыстылығы және меншік түрі бар 643 гидротехникалық құрылыстар есепке алынған.

Су шаруашылығы нысандарында ұзақ пайдалану және жөндеу-қалпына келтіру жұмыстары өндірушілігінің аз көлеміне байланысты имараттың негізгі құрылымдарының бұзылуына, су қоймаларының лайлануына әкеледі және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың жоғарғы ықтималдылығы құрылады.

Суға зиян әсер етумен байланысты төтенше жағдайларды болдырмау мақсатында соңғы жылдары ірі су шаруашылығы жобалары іске асырылған: олар Сырдария өзенінде Көксарай контрреттегішін салу, Сырдария өзенінің арнасын реттеу және Арал теңізінің солтүстік бөлігін сақтау (І фазасы).

6. Су саласындағы қолданыстағы мемлекеттік саясатты талдау

Басқару және реттеу саласында

Су ресурстарын басқару саласындағы негізгі мәселелер:

1) министрліктер мен ведомстволардың жауапкершілігі мен меншікті иелену жүйесінің күрделілігі мен ашықтығының жеткіліксіздігі. Қазақстанда Су ресурстарын басқару және реттеу саласындағы министрліктер мен секторлар деңгейінде қызметтер және міндеттердің бөлінгендігі байқалады, бірақ жоспарлау жүйесінің үйлестірілуі мен шешім қабылдау жетіспейді. Су шаруашылығын басқару саласына жеті министрліктер мен ведомстволар (министрліктерде 17 комитет және ведомстволар) қатысады. Қазіргі уақытта су шаруашылығы секторының коммуналдық сумен жабдықтау саласын Өңірлік даму министрлігі, ауыл шаруашылығында су пайдалану мәселесін – Ауыл шаруашылығы министрлігі, су шаруашылық саласының экологиялық саясатын – Қоршаған орта және су ресурстары министрлігі айналысады.

Қазіргі уақытта су шаруашылығы саласының басым бағыттары мен ұлттық қажеттілікке кешенді көзқарас қалыптаспаған, бұл жағдай ҚОжСРМ Су ресурстары комитетінің уәкілеттілігі мен құқығының жетіспеуі, стратегиялық маңызды бастамалар мен ұлттық саясатты іске асыру үшін орындау тетіктерінің болмауымен күрделенеді. Түрлі қызметтермен бірнеше жауапты профилдік органдар қызмет етеді: тариф бағамын басқару және коммуналдық жүйенің тиімділігі жауапкершілігі Қазақстан Республикасының Табиғи монополияны реттеу агенттігі мен Өңірлік даму министрлігі құзырына бөлінген. Ауыз су мен ағынды судың сапа стандарттары мен нормаларын анықтаумен Қоршаған орта және су ресурстары министрлігі (Экологиялық реттеу және бақылау комитеті, "Казгидромет" РМК) және Тұтынушылар құқықтарын қорғау жөніндегі агенттік айналысады. Мемлекеттік реттеу саласындағы негізгі мәселе мүдделі мемлекеттік органдарының түрлі қызметтерінің арасында қажетті үйлестірудің болмауы болып табылады.

Одан басқа, су нысандары инфрақұрылымы меншік құқының анық айқындалмағаны, жүйелі түрде ұзақ мерзімге инвестициялауды қиындатады (мысалы, магистралды каналдардың 16 %, және топтық ауыз су жүйелерінің 22 % иесіз болып табылды).

Жағдайдың қиындауына басқа әсер ететіні толық мәліметтің жоқтығы, тиімділікті жоғарылату шараларын енгізу және мониторинг сапасының кемдігі, және де нормалар мен басқада талаптардын сақталуы өте төмен дәрежеде болғандығы. Интегралдық ұлттық базаның жоқтығы, мазмұнында өте маңызды су баланстарынын мәліметі және әр сектордағы су пайдалануы мен интегралдық электрондық базадағы су нысандарының жағдайы туралы мәлімет жоқ.

Пайдалану нысандары, инфраструктурасы, коммуналдық, өндірістік мекемелер, су пайдаланушылардың нормативтік талаптарды сақтауға ашықтықтың, - және мониторлық бақылаудың қажетті жағдайда жоқтығы болып табылады.

2) Су шаруашылығы инфрақұрылымының нысандарына фрагменттелген меншік және инвестицияларға қатысты шешімдерді қабылдаудың сұлбасы. Активтерді фрагменттелген иелену және басқару (мысалы, "Қазсушар" республикалық мемлекеттік кәсіпорын инфрақұрылымдық нысандарды басқаруды ұлттық деңгейде, коммуналдық мекемелер муниципалдық нысандармен, ауыл шаруашылық нысандарды әкімдіктер мен қауымдастықтар, фермерлер), ұлттық және өңірдегі басқаруда кейбір кедергілерге әкеліп, Қазақстан су шаруашылығының республикалық және коммуналдық инфрақұрылым нысандарын басқару және дамытуға байланысты мәселелердің туындауына әкелді:

шекаралық бекетіндегі мүдделердің жанжалдары және келіспеушіліктері (мысалы, жоспарлау немесе реттеу);

секторлар немесе өңірлер аясында аса ірі жобаларды енгізу ұзақ, қиын және мүмкін шешім қабылдауда айқын емес процестердің көрініс табуы. Мұндай жағдай, бәрінен бұрын, жеке инвесторларды су шаруашылығы саласын дамытуға қатысуға шақыру жөнінде шешім қабылданар болса, олардың қызығушылығын бәсеңдетеді;

барлық деңгейде инфрақұрылымдардың нысандарын жеткіліксіз түгендеу және активтердің ағымдағы жағдайын толық түсінбеушілік жоспарлау мен инвестиция саласында тиісті шешім қабылдаудың негізі болмауына, сонымен қатар нысандардың тозуына байланысты пайда болатын сумен қамту және су ресурстары сапасының тәуекелін жете түсінбеушілікке әкеледі;

су ресурстары саласындағы тәжірибенің жеткіліксіздігі, бірнеше министрліктер мен ведомстволарда "шашырауы" машықтану мен білімнің жинақталуын кешеуілдетеді;

басқару активтері үшін анық мақсатты көрсеткіштердің болмауы пайдалану тиімділігіне жетісуге бағытталған шаралардың нәтижелілігін өте шектейді.

Қазақстанның су шаруашылығы секторындағы мәселелер аясында су ресурстарын басқару саласында, сонымен қатар гидротехника саласында Бас жоспар (мысалы, су саны мен сапасын күрделі модельдеу) мен мониторинг дайындауда тиісті білім және дағды жоқ. Су ресурстарын басқару жүйесінің өте маңызды қызметтерінде жеке құрамның жетіспеушілігі (мысалы, өзендер бассейні инспекцияларында жеке құрамның жалпы саны 250 адамнан кем, ҚОСРМ "Қазгидромет" РМК-ның аумақтық инспекцияларында жеке құрам жетіспеушілігі) тиімді басқаруға кері әсер етеді.

Тарифті құру саласында

Ауыл шаруашылығындағы, коммуналдық саладағы және өндірістегі тарифтердің ағымдағы деңгейлері мен құрылымдарында суды үнемдеуге ынталандыру бойынша шаралардың болмауы экономиканың барлық салаларында су тұтыну тиімділігінің төмен болуының себебі болып табылады. Қазіргі кезде судың шығыны негізгі ауыл шаруашылық дақылдары құнының 1% -дан кем құрайды (0,9 % бидай үшін, 0,1 % мақта үшін), бұл басқа елдерден қарағанда анағұрлым аз (Үндістан, Қытай, Австралия, ОАР, АҚШ және Израиль елдері үшін 4-13 % бидай, 2-10 % мақта). Абсолюттік көрсеткіште Қазақстанның ауыл шаруашылық саласындағы судың ағымдағы тариф деңгейі әлемдегі ең төмен тарифтердің қатарына жатады, мысалы Австралия, Ұлыбритания, Қытай, Греция сияқты елдерден 2-10 есе аз, ал Израильден 20 есе аз. Соңғы тұтынушы үшін судың тарифі өте төмен болғанына қарамастан (ауыл шаруашылығында орташа тариф 0,5 теңге/м³ құрайды) су ресурстарын тиімді пайдалану ынталандырмайды. Ағымдағы тарифтер сұраныстың ұлғаюына байланысты немесе жер суландыру технологияларына байланысты өсетін тарифтермен салыстырғанда бірегей мөлшерлемені қарастырады, және де су тұтынуды тиімді ынталандыруды қамтымайды. Сондай-ақ кейбір тарифтік субсидиялар жағымсыз ынталандыруға итермелейді, суды үнемдеу технологиялары мен ауыл шаруашылық дақылдары тұрғысынан қарағанда тиімсіз пайдалануға әкеп соқтырады (мысалы, күріш егістігін суландыруда 50 %-дық субсидия).

Өндірістік тұтынушылар үшін тарифтер деңгейі текше метріне 120-260 теңге аралығында ауысады, осылайша басқа елдерде қолданылатын тарифтер деңгейімен салыстыруға болады. Қолданылатын тарифтік жоспар сумен қамтамасыз етудің толық құнын жабады (күрделі шығындар және операциялық шығындар). Өндірістік тұтынушылар сумен қамту құнын жабумен қатар коммуналдық тұтынушыларды субсидиялауға мәжбүр: Семей қаласында өндірістік тұтынушылар үшін тариф толық құнның 186 % жабады (соның ішінде күрделі және операциялық шығындар, бірақ қажетті жетілдіруге инвестициялар қамтылмайды), алайда коммуналдық тұтынушылар үшін тарифтер толық құнның 62 % ғана өтейді. Өндірістік кәсіпорындар үшін ағымдағы тарифтер су тұтыну деңгейімен ғана байланысты, бұл су тұтынуды қайталау және суды айналмалы қолдануға ынталандыруды тудырмайды. Қазіргі уақытта ірі өндірістік тұтынушылардың 5% ғана су циркуляциясының жабық жүйесін пайдаланады.

Коммуналдық тұтынушыларға тарифтер деңгейі өте төмен және әдетте ағымды шығындарды толығымен жаба алмайды (мысалы Семей қаласында ағымды шығындардың 78 пайызын ғана жабады). Қазақстанда тарифтердің орташа деңгейі, басқа елдерге қарағанда төмен (Қазақстанда орташа тариф деңгейі 0,5 АҚШ доллар, АҚШ, тағы басқа елдерде 1,2 доллар¹⁵). Қазіргі уақытта шаруашылық – ауыз сумен қамтамасыз ету қызметі бойынша төлем ақы, үй шаруашылық орташа табыстың 0,2 % құрайды, бұл басқа елдермен салыстырғанда орташа көрсеткіш 0,8 % құрайды (Ресейде -0,5 %, Германияда – 1,1 %).

Тарифтер деңгейі төмен болуы нәтижесінде, су тегін ресурс ретінде ұғымдалған, және де тұтынушылардың көбі суды үнемді пайдалануға тырыспайды. Бұл соңғы тұтынушылардың су ресурстарын пайдалану тиімділігінің төмендігіне, және де ауыл шаруашылық тұтынушылары мен халықтың суды үнемсіз шығындауына әкеліп соқтырады. Өнеркәсіп секторындағы су пайдалануға арналған ағымды тарифтері аясында қарастырылған, су үнемдеу технологияларына қаражаттарды инвестициялау үшін экономикалық ынталандыруы аз.

Кәріз қызметінің тарифтері де, ағынды сулардың ластану деңгейін төмендетуге және тазалауға қажетті түрде ынталандырмайды. Өнеркәсіптер үшін ағынды сулардың тарифтері ағынды судың сапасы және тазалау деңгейіне байланысты емес.

Қазақстанда нақты әзірленген әдістемелерінің барына қарамастан, олардың пайдаланылуын, судың сапасын ұдайы және бірлескен мониторингінің, сонымен қатар бұзушылыққа тиімді айыпты енгізу қабілеттілігінің жоқтығы қиындатады (мысалы, 2012 жылы Қазақстанда су ресурстарын өнеркәсіптік ластау үшін бірде-бір айыппұл болмаған). Ағынды сулардың сапасын реттеуші, нормативтік база, Қазақстанда басқа елдерден қарағанда анағұрлым артта қалған. Мысалы АҚШ-та Юта штатындағы үлкен кен өндіріс кәсіпорны селена құйылысы мәліметтерін бұрмалаған үшін 3 млн. АҚШ долларына айыпталған. "Massey Energy" көмір компаниясына 20 млн. доллар мөлшерінде айып салынды, әрі Батыс Вергиния және Кентукки жергілікті су қоймаларына 7 жыл бойы шахталық суларды 4500 % реттен аса тастау жағдайларына қатысты компания, құны 10 млн. АҚШ доллар болатын тазалау іс-шараларын жүргізу туралы жазбаша нұсқау алды.

Қазақстанның ауыл шаруашылық секторында ағынды суларға тарифтер қолданылмайды, салдарынан кәріз жүйелерін қолдау үшін қандайда бір ынталандыру жоқ:

1) Ағымды тариф деңгейі - ұлттық инфрақұрылымнан коммуналдық шаруашылық инфрақұрылымға дейінгі құнды құру тізбегіндегі сумен қамтамасыз ету нақты құнынан төмен, ол өз алдына инфрақұрылымның дамуына қажетті қаражатты инвестициялауға кедергі болып, оның уақыттан ерте тозуына әкеліп соқтырады.

2) Су пайдалануды бақылау жүйесін ұлттық масштабта қалыптастырып, оны жоспарлау мен басқару үшін жаппай есептеу құралдарымен қамтамасыз ету қажет. Қазіргі таңда коммуналдық сектордың 80 % есептегіш құралдармен қамтамасыз етілген, бірақ оның айтарлықтай бөлігі 10 жылдан артық үзіліссіз, уақытылы техникалық қызмет көрсетілмей пайдалану салдарынан жарамсыз болып қалған. Жеке есептегіш құралдармен қамтамасыз ету 30% төмен, бұл су пайдаланушылардың арасында суды пайдаланудың тиімділігіне қосымша кедегілер келтіреді. Ауыл шаруашылығы саласында есептегіш құралдардың үлесі 60 % төмен, есептеу технологиясы ескірген, демек, пайдаланылған судың 30 % есепке алынбайды деген сөз, есептеу жұмыстары қолмен, қарапайым түрде жүргізіліп, анықтамалары жергілікті деңгейде сақталады. Бұның бәрі су шаруашылығы саласын бірыңғай басқаруды қиындатып, дамыған елдердегідей "пайдалан-төле" принципін қолдануды мүмкіндігінен айырады.

Қазақстан Республикасының су қауіпсіздігі контексте трансшекаралық ынтымақтастық

Қазақстан Республикасы өзінің географиялық орналасуы бойынша 8 өзен бассейндеріне бөлінеді, олар Арал-Сырдария, Балқаш-Алакөл, Есіл, Ертіс, Жайық-Каспий, Нұра-Сарысу, Тобыл-Торғай және Шу-Талас, оның 7-уі көршілес мемлекеттерде құрылған (Кытай Халық Республикасы, Орталық Азия елдері, Ресей Федерациясы) және трансшекаралық сипатқа иеленеді.

Қазақстан Республикасының 44 пайызы су қоры сыртқы көздердің есебінен толтырылатындығын ескеріп, Қазақстан Республикасының су қауіпсіздігі контексінде трансшекаралық ынтымақтастық мәселесі өте маңызды болып табылады және барлық көлемді, кешенді, стратегиялық және адал көзқарасты талап етеді.

Осыған байланысты, экономиканың су шаруашылығы секторының ішкі мәселелерін қалыпты шешумен қатар, Қытай Халық Республикасымен, Ресей Федерациясымен, Қырғыз Республикасымен, Тәжікстан Республикасымен және Өзбекстан Республикасымен трансшекаралық өзендерді пайдалану, қорғау және су бөлу саласындағы ынтымақтастықты нығайту бойынша, сондай-ақ БҰҰ жүйесі ұйымдарымен, Халықаралық Банк, Азия даму банкі және басқада халықаралық елдер және ұйымдармен су ресурстарын басқару, суды үнемдеу және су заңнамалары, алдыңғы қатарлы технологияларды тарту және енгізу тәжірибесін алмасу саласында тиімді өзара қарым-қатынас болатындығы маңызды.

Соңғы он жылдың ішінде ұлттық су шаруашылығы заңнамалары мен Қазақстанда су ресурстарын басқару жүйесі реформаланған және реформалар бұл бағытта жалғасуда. 2003 жылы Қазақстан Республикасының Су кодексіне басқару және ереженің бассейндік принципі енгізілген, су ресурстарының проблемаларымен айналысатын қоғамдық ұйымдар немесе суды пайдаланушылардың қауымдастығы сияқты су ресурстарын басқаруға және пайдалануға қатысатын түрлі үкіметтік және үкіметтік емес ұйымдармен шешімдерді қабылдағанға дейін кеңес беруді қарастырады.

Қазақстан 2012 жылы Су ресурстарын шоғырландырып басқару (СРШБ) және Еуропалық Одақтың Су бастамасының Саясат бойынша ұлттық диалогын (СҰД) бастауға бастамашылық етті. Диалог СРШБ мәселелері сияқты, сумен қамту және су тарту мәселелеріне (СҚжСТ) де қатысты болады.

2012 жылғы мамыр айында министрліктер және ведомстволармен екі жақты кеңес беру барысында құрылған бірқатар ұсыныстар негізінде СҰД басым бағыттарын анықтау үшін 2013 жылғы қыркүйек айында Астана қаласында үкіметаралық дайындық отырысы өтті. Отырыс барысында басым ретінде Қазақстан үшін денсаулық және су мәселелері бойынша хаттамаға қосылу басымдылықтарының бағыттары, кіші қалаларда және ауылдық жерлерде СҚжСТ үшін орнықты "бизнес-үлгілер", сондай-ақ оларда жеке секторға қатысу белгіленген. Бұдан әрі трансшекаралық ынтымақтастықты талқылау үшін мүмкіндіктер, сондай-ақ СРШБ үшін басқару мәселелері СҰД барысындағы зерттеу болып табылады¹⁶.

Шу және Талас өзендері бойынша Қазақстанның ынтымақтастығы оң тенденция болып табылады: 2006 жылы құрылған Шу-Талас комиссиясы екі жақты келісім аясындағы қызмет ететін бірлескен органның үлгісі болады.

Шу-Талас комиссиясының аясындағы ынтымақтастық жылдарында осындай модель құрал ретінде танылды, оның көмегімен ағыс бойынша жоғарыда орналасқан елдер аумағындағы бөгеттерді және басқада гидротехникалық құрылыстарды басқаруда қатыса алады.

Трансшекаралық ынтымақтастықтың басқа бір оң үлгісі ретінде трансшекаралық өзендердің су сапасын қорғау туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің және Қытай Халық Республикасы Үкіметінің арасындағы екі жақты келісімді атауға болады (2011 ж.)¹⁷.

Одан басқа, Қазақстан тұщы су нысандары бойынша келісімдерге, сондай-ақ өңірлік теңіз конвенциялары мен жекелеген халықаралық шарттарға қатысушы болып табылады:

1) "Мемлекетаралық су ресурстарының көздерін пайдалану және қорғауды басқару туралы Қазақстан Республикасы, Қырғыз Республикасы, Тәжікстан Республикасы, Түркіменстан Республикасы және Өзбекстан Республикасы арасындағы келісім" (1992 ж.), оның аясында Орталық Азияның Мемлекетаралық үйлестіру су шаруашылығы комиссиясы құрылған;

2) "Арал теңізі және Арал маңындағы мәселелерді шешу, қоршаған ортаны сауықтыру және Арал өңірінің әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз ету туралы келісім" (1993 ж.), ол Арал теңізі бассейндерінің проблемалары бойынша Мемлекетаралық кеңесті құру үшін негіз болады (1997 жылы ақпан айында Орталық Азия мемлекеттерінің басшыларымен АҚХҚ басқарудың жаңа принциптік сұлбасы қабылданды, оған сәйкес Мемлекетаралық кеңес бекітілген, Басқарма, Атқарушы комитет, МКУР және МСҮК, Қордың орындаушылық дирекциясы Қазақстандағы АҚХҚ Атқарушы комитетінің филиалына қайта құрылған);

3) "Орталық-Азиялық өңірдің газ құбырларын салу және пайдалану, энергетикалық ресурстарын пайдалану туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Қырғыз Республикасы Үкіметінің, Өзбекстан Республикасы Үкіметінің арасындағы келісім" (1996 ж.);

4) "Табиғатты ұтымды пайдалану және қоршаған ортаны қорғау саласындағы ынтымақтастық туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Қырғыз Республикасы Үкіметінің, Өзбекстан Республикасы Үкіметінің арасындағы келісім" (1998 ж.);

5) "Сырдария өзені бассейнінің су-энергетикалық ресурстарын пайдалану туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Қырғыз Республикасы Үкіметінің, Тәжікстан Республикасы Үкіметінің, Өзбекстан Республикасы Үкіметінің арасындағы келісім" (1998 ж.);

6) "Гидрометеорология саласындағы ынтымақтастық туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Қырғыз Республикасы Үкіметінің, Тәжікстан Республикасы Үкіметінің және Өзбекстан Республикасы Үкіметінің арасындағы келісім" (1999 г.);

7) "Аралды құтқару Халықаралық қорының және оның ұйымдарының мәртебесі туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Қырғыз Республикасы Үкіметінің, Тәжікстан Республикасы Үкіметінің, Түркіменстан Республикасы Үкіметінің және Өзбекстан Республикасы Үкіметінің арасындағы келісім" (1999 ж.);

8) "Шу және Талас өзендерінде мемлекетаралық пайдаланудағы су шаруашылығы құрылыстарын пайдалану туралы Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Қырғыз Республикасының Үкіметі арасындағы келісім"

(2000 ж.);

9) "Трансшекаралық өзендерді пайдалану және қорғау саласындағы ынтымақтастық туралы Қазақстан Республикасының Үкіметі және Қытай Халық Республикасы Үкіметінің арасындағы келісім", оның негізінде Үкіметаралық комиссия құрылған (2001 ж.);

10) "Орталық Азияны орнықты дамыту үшін қоршаған ортаны қорғау туралы рамалық конвенция" (2006 ж.);

11) "Каспий теңізінің теңіз ортасын қорғау бойынша рамалық конвенция (Тегеран Конвенциясы)" (2003 ж.);

12) "Трансшекаралық су ағындары мен халықаралық көлдерді қорғау және пайдалану бойынша конвенция (Хельсинки, 1992 ж.);

13) "Трансшекаралық контексте қоршаған ортаға әсер етуді бағалау туралы конвенция (Эслу, 1991 ж.)";

14) "Өнеркәсіптік апаттардың трансшекаралық салдары туралы конвенция (Хельсинки, 1992 ж.)";

15) "Қоршаған ортаға қатысты мәселелер бойынша әділетке қол жеткізу және шешім қабылдау барысында қауымдастыққа қатысу ақпаратына қол жектізу туралы конвенция (Орхус, 1998 ж.)";

16) "Суда жүзетін құстардың мекендеу орны ретінде басты негізде халықаралық мәндегі сулы-батпақты жер-сулар туралы конвенция (Рамсар, 1971 ж.)".

__________________

¹³Қазақстан Республикасының су ресурстарын кешенді пайдалану және қорғаудың бас сұлбасы

¹⁴ Ресейді, Украинаны, ӨХР, Польшаны, ОАР, Мексиканы, Бразилияны, Сингапурды, Австралияны, АҚШ-ты, Канаданы, Ұлыбританияны және Нидерландыны қоса.

¹⁵ БҰҰ Еуропалық экономикалық комиссия: Еуропа Одағы Су бастамашылығы саясаты бойынша ұлттық диалогтар, № 6 су мәселелері бойынша жариялым сериясы.

¹⁶ БҰҰ Еуропалық экономикалық комиссия: трансшекаралық өзендер, көлдер мен жер асты сулары екінші бағалау, 2011 ж.

7. Су ресурстарын басқарудағы халықаралық тәжірибе

Су ресурстары тапшылығын қысқарту саласында

Көптеген елдер су ресурстарының тапшылығы проблемасымен басынан өткеруде. Индия, Австралия, Иордания, Оңтүстік-Африкалық Республика сияқты елдер келешектегі су қажеттілігін қамтамасыз ету мәселелерімен тікелей айналысып жатыр. Су тапшылығын қысқарту тетіктері үш топқа бөлінуі мүмкін.

1) Тұтынуды қысқарту: су үнемдеу технологияларын енгізу су ресурстарын аса ұтымды пайдалануға мүмкіндік жасайды және көптеген жағдайда жаңа инфрақұрылым салғаннан экономикалық тұрғыда өте пайдалы болып отыр.

2) Қол жетімді су ресурстарын молайту, қосымша су ресурстарына қол жеткізуді қамтамасыз ету су тапшылығы проблемасын шешудің маңызды бөлігі болып қала береді. Ірі инвестициялық жобалармен қатар барлық өзге су көздерінен тұщы су қоры бойынша асып түсетін жер асты суларына қол жеткізу жобалары да қарастырылады.

3) Тұтынушылар арасында су ресурстарының бөлінуін қайта қарау: су ресурстарын тұтынудың экономикалық тиімділігін талдау, кейбір елдер су ресурстарының едәуір бөлігін қосымша құны төмен салаға бағыттап оларды көбінесе ұтымсыз пайдаланатынын көрсетеді. Мысалы, белгілі бір кезеңде Сауд Арабиясы экспортқа бидай өсіру үшін қымбат тұратын тұщыландыру технологиясы жолымен алынған суды пайдаланды. Барлық су тұтынушыларға экономикалық негізделген тарифтерге ауысу су ресурстарын тиімді қайта бөлу мен экономика үшін барынша пайда алудың негізгі механизмі болып табылады.

Жоғарыда көрсетілген топтардың әрқайсысында жеке тұтынушылар немесе өңірлер үшін өзгеше шаралар ұсынылуы мүмкін. Әртүрлі шараларды салыстыру үшін кері шығындар әдістемесі қолданылуы мүмкін. Бұл тәсілде барлық қарастырылатын шаралар бірыңғай стандартқа келтіріледі: су үнемдеудің әлеуеттік көлемі және үнемделген судың текшеметріне нақты шараны іске асырудың орташа жылдық құны есептеледі. Бұл әдістеме шаралардың әртүрлі топтарының тиімділігі мен құны бойынша арақатынасын бағалауға және осы немесе өзге тетіктерін іске асыру туралы аса ойланылған шешім қабылдауға жағдай жасайды.

Әлемдік тәжірибе су тапшылығын қысқарту механизмдері туралы келесі негізгі тұжырым жасауға мүмкіндік береді, ол осы міндетті шешуге кешенді әдістің элементтері болуы тиіс:

1) ауыл шаруашылығының тиімділігі көптеген су тапшылығы бар өңірлерде су үнемдеудің негізгі көзі болып табылады;

2) қайталама су пайдалануды, су тазартудың осы заманғы жүйелерін қолдану, өнеркәсіптегі инфрақұрылым объектілерінде және муниципалды су шаруашылықтарында су ысырабын қысқарту келешек тұтыну көлемін қысқарту үшін өте қиын болып табылады;

3) Түркия мен өзге елдердің тәжірибесі бойынша өзендер мен су қоймаларының жағалаулық жолағында өзен жағалауын бекіту, қар жиналуы мен қар еру қарқындылығын оңтайландыруды жақсарту үшін ағаштар мен бұталардың тарихи тұқымы мен түрлерін пайдаланып орманды техникалық мелиорация жүргізу жолымен ормандылықты қалпына келтіру, бұл өзен ағындысының молаюы мен тұрақтануына келтіреді;

4) су ресурстарының сапасы су тапшылығы проблемасының ажыратылмас бөлігі болып табылады және су тұтыну тұрғысынан да, сондай-ақ экологияны сақтау тұрғысынан да қарастырылуы тиіс.

Трансшекаралық сулардың проблемасы бөлек назар аударуды қажет етеді. Су ресурстарының ерекшелігіне байланысты шектес мемлекеттермен су бөлу проблемасы көптеген елге таныс. Бұл саладағы халықаралық ынтымақтастық мысалдары арасында келесілерді бөліп көрсетуге болады:

1) Лесотоның биік таулары бойынша келісім, 1986 ж.: Оңтүстік-Африкалық Республиканың Йоханнесбург үшін ауыз суға айырбас ретінде Лесотодағы инфрақұрылымды қаржыландыруы;

2) Меконг бойынша келісім, 1995 ж.: деректерді бірлесіп жинау жөнінде бес жылдық ұлтаралық жоба;

3) Дунайды ластауды азайту бағдарламасы, 1999 ж.: арнайы құрылған халықаралық комиссиямен басқарылатын ластауды азайту жөнінде ұлтаралық жоба;

4) Голан Биіктігіндегі "Бейбітшілік паркі жоспары", 1995 ж.: даулы аумақта экологиялық аймақ құру туралы ұсыныс, су ресурстарын басқаруды БҰҰ қатысуымен халықаралық комиссия жүзеге асыруы мүмкін;

5) Непал мен Индия арасындағы келісім 1959 ж. және 1966 ж.: өзеннің төменгі ағысында тұнбалануды азайту үшін Непалда ағаш отырғызу.

Келісімдердің табысты болуы қол жеткізген уағдаластықтарды іске асыру мен мониторингілеу үшін олардағы қажет механизмдердің нақтылануына байланысты болады. Өкінішке орай, көптеген келісімдер негізгі қажет параметрлерді ескермейді: келісімдердің жартысынан астамында мониторингілеуге жету айтылмайды және 80 %-нда айыппұл қолдану механизмдері жоқ.

Ауыз сумен қамту және ағынды суларды тазалау саласында

Сауалнама қорытындылары, көрсеткіштердің салыстырмалы талдауы нәтижелеріне сәйкес Қазақстан сапалы ауыз және ағынды судың халықаралық стандарттарын енгізу арқылы айтарлықтай пайда алады. Бұл тұрмыстық сумен қамтамасыз ету мен өнеркәсіптік кәсіпорындарды сумен қамтамасыз ету салаларына да қатысты.

1. Ауыз суға қол жетімділігін пен ағынды суларды тазарту саласындағы халықаралық тәжірибе. Халықаралық тәжірибеге негізделген табыстың негізгі факторлары келесі принциптерді өзіне қосады:

1) халықтың жоғары сапалы ауыз суға тұрақты және шектеусіз қол жетімділігін;

2) заңнамамен белгіленген стандарттарға сәйкес ауыз суды 100 % тазарту;

3) ауыз судың тұрақты және тиімді мониторингісі;

4) суды тазарту мен бөлуге кететін шығындарды жабатын, тұтынушыларға әлеуметтік әділ тарифтер;

5) халықтың экономикалық қауқарсыз тобын қолдау немесе субсидияланған тарифті енгізу (табысы төмен халық су үшін өз табыстарынан кем дегенде 5 % төлеуді қамтамасыз);

6) ауыз судың сапасы мен қол жетімділігін қамтамасыз ететін реттеу жүйесі мен тұтынушыларға қызмет көрсетудің жоғары сапасы.

Алдыңғы қатарлы халықаралық тәжірибе орталықтанған сумен қамтамасыз ету мен суды бөлудің инфрақұрылымын дамыту үшін осы заманғы технологияларды пайдалануды ұсынады.

Салыстырмалы талдауға сәйкес ағынды суларды қайта өңдеу мен оны одан әрі тыңайтқыш (брикеттелген немесе сұйық) пен биожағармай ретінде (анаэробтық салынуы) пайдалану мүмкіндігі бар. Еуропа елдерінде жылына ағынды суларды қайта өңдеу адам басына 5–20 кг құрайды. Бірінші технология суағарда зиянды заттар болмағанда қолдануға болады.

Халықаралық тәжірибеге сәйкес, ауыз және ағынды су сапасының стандарттарын анықтау барысында сумен қамтамасыз ету мен суды бөлудің қалалық инфрақұрылымына айтарлықтай инвестициялар қажет. Ол үшін су мен ағынды суға тарифтерді ұлғайту мен оны тиімді жинауды қамтамасыз ету қажет.

2. Өнеркәсіптік ағынды суларды тазарту саласындағы халықаралық тәжірибе. Қазақстан мен басқа елдердің озық тәжірибесінде қолданылатын өнеркәсіптік сулар бойынша жоспарлы көрсеткіштерге сәйкес ауқымды стандарттау мен оңтайландыру үшін потенциалы бар.

Мысалы, АҚШ-та өнеркәсіптік ағынды суларды тазарту ережесінің негізінде әр түрлі салалар (56 санат) үшін пайдаланылатын технологиялар бар. Стандарттарға сәйкестік енгізілген айыппұлдар мен тұрақты мониторинг негізінде қамсыздандырылады: 2011 ж. айыппұлдар 2,5 млн. АҚШ долларын құрады. Ірі өнеркәсіптік нысандар айына бір рет мониторинг нәтижелері туралы қорытындыларды жолдауы қажет (басқа нысандар – жылына бір рет).

Қоршаған ортаға зиян келтіретін өнеркәсіп салаларында шығынның әр түрлі деңгейін ескеретін, ағынды суларды тазартудың үш технологиясын пайдалану мүмкіндігі бар. Бұл технологиялардың әрқайсысы сәйкес су айдынында су сапасына әсер етпей, ағынды суды қоршаған ортаға шығаруға мүмкіндік береді.

1) Тазартудың "стандартты" технологиясы – ағынды суларды дәстүрлі қайта тазарту мен дезинфекциялау. Бұл технология ешбір нақты параметрлер ерекше тазартуды (мысалы, уран) қажет етпеген жағдайда қолданылады, құны тазартудың текше метр көлеміне 1-2 мың АҚШ долларын құрайды.

2) "Ерекше" тазарту – кейбір арнайы ластаушы заттарды тазарту үшін пайдаланатын технология, (мысалы, шайырды қолдану, кері осмос, уран кен орындарын құрғату). Бір текше метр тазартылған көлемге күрделі шығындар шамамен 3–6 мың АҚШ долларын құрайды.

3) "Нөлдік сұйық шығарындылар" – тазарту технологиясы, ол кәсіпорын шеңберінде суды қайталап пайдаланатын өнеркәсіптік объектілер үшін және шығарындыларға аса әсер ететін орта жағдайында қолданылуы мүмкін. Мұндай технология құны әдетте шамамен бір текше метр көлемге 7–11 мың АҚШ долларын құрайды.

Су ресурстарын басқару және реттеу, тарифті құру саласында

Тиімді тариф қалыптастыру саласы бойынша дүниежүзілік тәжірибе төмендегі негізгі принциптерді бағытқа алуды ұсынады:

1) Шығындарды өтеу - түпкі тұтынушылардың барлық топтарына қатысты тарифтік реттеудің негізгі принципі.

Ауыл шаруашылығында негізгі мақсат шығындарды толық жабу қиындық туғызған кезде, әдетте, оперативті шығындарды жабу болып табылады. Көптеген елдерде ауыл шаруашылығында суға тарифтер ресурс ретінде бағасын және су тапшылығын айқындай алмайтын тек операциялық шығындарды ғана жаба алады: ОСЭР-дің 23 елі ішінен тек алтауы (Ұлыбритания, Швеция және Жаңа Зеландияны қосқанда) ауыл шаруашылығы секторында су тарифтерімен шығындарды толық жабуға жетті. Өндірістік және тұрмыстық су тұтынушылармен шығындарды толық жабуға жету мүмкіндігі баршылық.

2) Су тұтыну тиімділігі және су ресурстарын ұтымды пайдалану – барлық салаларда тарифтік саясаттың ең басты мақсаты. Ауыл шаруашылығында тарифтер су ресурстарын тиімді пайдалану (суландыру құралдары, дренаж жүйелері және т.с.с.), сонымен қатар дренаж жүйесін пайдалану және сарқынды суларды тазалаумен (мысалы, дренаж жүйелерін пайдаланғаны үшін өте төменгі тарифтер) үйлесіп жатуы тиіс. Өндірістік тұтынушылар үшін тарифтік көтермелеу су нысандарының ластану дәрежесін төмендету ( мысалы, тұйық цикл пайдалану, сарқынды суларды стандарттарға сәйкес тазалау). Прогрессивті тарифтер су тапшылығын қатаң сезініп отырған қалалардың, мысалы Намибия астанасы Виндхукте коммуналдық секторларындағы жағдайға ерекше әсер етті.

3) Су ресурстарын бағалаудың айқындығы және су пайдаланудың балама мүмкіндіктері. Осы принцип түпкі тұтынушыларға су ресурстары экономикалық бағалы екендігінен және секторлар мен тұтынушыларға тиімді бөлінуінен (мысалы, ауыл шаруашылығы дақылдары әр түрлі қосылған су құнымен) ынталандырылатындығынан хабар береді. Осы принципті қолдануға су ресурстарын пайдаланғаны үшін барлығына бірдей (мысалы, Сингапурде су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлем, Германияда су алғаны үшін төлем) төлем енгізу жолымен қол жеткізуге болады.

4) Тариф қалыптастырудың басты критерийі болып қоғамның экономикалық жағынан төменгі мүшелерінің жағдайын төмендетпей су ресурстарын тиімді пайдаланудың қол жетімділігі.

5) Су ресурстарын басқару және реттеу саласында біршама мәселелер орын алады, соның бірі су ресурстарын басқару құрылымын таңдауды анықтау. Біріншіден, су шаруашылығы бойынша сарапшыларының көзқарасын, инфрақұрылымдар мен қызмет көрсету ауқымын, сонымен қатар инфрақұрылымдардың жалпы жағдайын (мысалы, инвестиция бойынша немесе күрделі шығындарды жеткілікті қаржыландырудан қалып кету) елдің қалай назарға алатыны маңызды. Екіншіден, басқару жүйесінің жүзеге асыру және ұлттық немесе аумақтық деңгейде үнем ауқымын барынша пайдалану мүмкіндігі, сонымен қатар қажетті ұзақ мерзім ішінде инфрақұрылым саласында ауқымды инвестициялық бағдарламаны үйлестіру және қамтамасыз ету. Ақырында, жүйенің тұтынушыларға қызмет көрсету деңгейін сапалы өзгерту шамасы да маңызды орын алады.

Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, су шаруашылығы саласында қолданылатын бірнеше әлеуетті ұйымдық құрылымдар бар:

1) Үкімет тарапынан қадағалайтын және аймақтық немесе жергілікті муниципал ұйымдардың болуын болжамдайтын модель, орташадан бастап жоғарыға дейінгі автономдық деңгейімен (өзін-өзі реттеу), техникалық стандарттар мен күшті заңнамамен, сондай-ақ, сумен қамтамасыз ету жағынан аймақтық бас жоспарымен негізделетін модель, (мысалға, Германия, Франция). Бұл модельдің бірнеше артықшылықтары бар, өзін-өзі реттеу қасиетін және операциялық қызмет кезіндегі жоғарғы стандарттарға жету мүмкіндігін қосқанда, саланың құрылымдық бөлінуіне қарамастан (мысалыға, Suez. Veolia сынды өз саласында алдыңғы қатардағы - халықаралық ірі компаниялардың құрылуы,). Бір жағынан, бұл модель техникалық стандарттар мен күшті заңнамамен реттелген және су шаруашылығы саласы бойынша басқарудың барлық сатыларын білетін көптеген сарапшылары бар, аяғына нық тұрған және қалыпты нарықтық ортаны қажет етеді. Сонымен қатар, бұл құрылымға жеке қаржы көздерін тартуға қиындық туғызады.

Су шаруашылығын ұйымдастырудың бұл түрінде шешім қабылдаудың мықты орталықтандырылған "көлденең" басқару құрылымын пайдаланады. Бұл құрылымда әр түрлі секторларға жауапты министрліктердің, қоршаған ортаны қорғау Министрлігінің және сумен қамтамасыз ететін құзырлы органдар жұмысының шоғырлануын қамтамасыз ететін, су шаруашылығына жауап беретін ұлттық деңгейде және саясат жағынан туындайтын сұрақтарды реттейтін мықты орталықтандырылған үйлестірім орган арқылы орын алатыны орынды.

2) Жеке компанияларға концессия (мысалы, Филиппин, Сингапур, Марокко) жеке секторларға жұмысшының негізіндегі модель бірқатар артықшылықтары жаңа инвестициялаудың бастауларын, жеке секторлармен тәуекелдің бөлісу мүмкіндігін, жаңа идеялармен, дағдыларға және дағдылармен мүмкіншіліктердің құрылуына рұқсат болады. Бір жағынан, мұндай модель үнемделген масштабты алу мүмкіндігін қиындатады және де қатаңырақ реттелген қадағалауды және күрделі келісім шартты қажет етеді.

3) Ұлттық су шаруашылығы компаниясы (жеке немесе мемлекеттік) экономикалық реттелген су сапасы мен оның қоршаған ортаға әсер ету дәрежесі реттелген. мұндай модельдердің табысты үлгілерін Ұлыбритания және АҚШ-тан бақылауға болады. Мұндай құрылымның басымдылығы ең білімнің қайнар бұлағын пайдалана білу, үйлесімділікті ұлттық деңгейде қамтамасыз ету және үлкен масштабтағы жеке қаржыландыруды тарту болып табылады. Алайда мұндай модельге көшу, атқару бөлімдерінің маңызды өзгерістерін қажет етеді.

Ұлттық су шаруашылығы компания моделі шеңберінде, сумен жабдықтау бойынша қызмет көрсету үшін реттеуді дамытудың маңыздылығын өзге елдер мысал ретінде көрсетеді. Англияда су шаруашылығы секторы үш ұйыммен реттеледі:

1) барлық жеке су шаруашылық компанияларына қызмет көрсетуші, сапалы қызмет және баға ара-қатынасын тиімді қамтамасыз етуші, судың сапасы бойынша және қоршаған ортаға әсерін, жетістіктерін және жобалық көрсеткіштерін, су шаруашылығын реттеу бойынша басқармасы (OFWAT). Реттеуші орган теңестірілген талдау жүйесін пайдалана отырып, нарық төңірегіндегі барлық басқада қатысушылар үшін, компания жоғарғы көрсеткіші шеңберінде екпін қояды.

2) Қоршаған ортаны қорғау агенттігі: ортаны ластауға кінәлілермен, үнемі заң бұзушылармен, оның ішінде су шаруашылығы компанияларымен соттағы жауапкершілігі;

3) Ауыз судың сапасын қадағалау инспекциясы (DWI): ауыз суды стандартқа сай тазалағыштан кейін, суды су құбыры арқылы таратылуын ЕС және ХДҰ стандартқа сай жарамдылығын қадағалау;

Халықаралық тәжірибеге сүйене отырып, Қазақстан үшін түрлі кезеңдерде/түрлі секторларда басқаруға және пайдалануға жауап беретін екі ұлттық компаниялармен жақсы нұсқамен көрінеді: ұлттық инфрақұрылым (магистралдық каналдар, ірі су қоймаларын және т.б. қоса) және коммуналдық тарату желілері.

Халықаралық тәжірибе мысалдары басқару, реттеу және тарифтер саласындаға өзгерістерге толықтыру ретінде жариялауды көтеру бойынша шаралардың маңыздылығын көрсетеді.

Қазақстанда ауқымды бастама 2014 жылды (мүмкін 2015 жылды) "Су жылы" ретінде жариялау кампаниясы болуы тиіс.

Қазақстанда суды пайдаланушылардың тұтынушылар ауылдық кооперативтерін (СТАК) құру арқылы фермераралық деңгейде суды пайдалануды ұйымдастырғанда фермерлердің қатысуын қолдау және көтермелеу қажет СТАК суды пайдалануды ұйымдастыру қызметтерімен қатар мүмкіндікті нығайту және бекіту шамасы бойынша техникалық пайдалану қызметін қабылдауы мүмкін.

4. Бағдарламаның мақсаттары, міндеттері, нысаналы индикаторлары мен Бағдарламаны іске асырудың нәтиже көрсеткіштері

Бағдарламаның негізгі мақсаты Қазақстан Республикасының су қауіпсіздігін қамтамасыз ету және су ресурстарын тиімді пайдалану болып табылады. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін келесі бағдарламалық мақсаттарға, міндеттерге, нысаналы индикаторларға және Бағдарламаны іске асырудың нәтиже көрсеткіштеріне қол жеткізу қажет.

Бағдарламалық мақсаттар:

1. Мақсаты – суды тұтыну тиімділігін көтеруді қамтамасыз ету

Нысаналы индикатор:	2020 жылға ЖІӨ бірлігіне суды тұтынуды төмендету нақты шамада 33 % 2012 жылғы деңгейге сәйкес және 2040 жылға 77 % 2012 жылғы деңгейде
Саласы:	Бағдарламаны іске асыру нәтижелерінің көрсеткіштері:
1) Каналдардағы шығынды қысқарту:	1) 2020 жылы магистралдық каналдарда 11 %-дан 8 %-ға дейін және 5 %-ға дейін 2040 жылы; 2) 2020 жылы шаруашылықаралық каналдарда ауыл шаруашылығы қажеттілігі үшін 30 %-дан 20 % дейін және 2040 жылы 15 %;
2) Ауыл шаруашылығында суды тиімді пайдалану	1) 2020 жылы ирригациялық инфрақұрылымдағы шығындар 25%-дан көп емес және 2040 жылы 20 %-дан көп емес; 2) 2020 жылы су алудың барлық этаптарында өлшеуіш құралдардың және автоматтанған су телімі 80 % шаруашылық және 100% шаруашылық 2040 жылы; 3) 2020 жылы қазіргі кездегі жерді өңдеу тәсілдері, дақылдарды егу 50 %, 100 % 2040 жылы және 2020 жылы су жинағыш технологиялары 30 %, 80 % 2040 жылы; 4) егіншілік аумақтарының өсуіне су қарқыны 0 %;
3) Өнеркәсіпте тиімді суды пайдалану:	2020 жылы өндірістегі суды үнемдеу технологиялары 20 % және 50 % 2040 жылы, сонымен қатар сумен жабдықтау айналымының технологиясы 2020 жылы 30 % өндіріс және 2040 жылы 50 %;
4) Коммуналдық-тұрмыстық қажеттіліктерге суды тиімді пайдалану:	1) 2020 жылы су есептегіштер 95 % тұтынушыларда және 2040 жылы 100 %; 2) 2020 жылы су жинағыш шешімдер туралы халықты насихаттау бағдарламасы істе; 3) 2020 жылы комуналдық секторда және мемлекеттік мекемелерде су жинағыш технологияларды енгізу бағдарламасы; 4) қалалық жүйелерінің секторында шығын деңгейі 15 %-дан көп емес және 10 %-дан көп емес 2040 жылы.

2. Мақсаты – су ресурстары тапшылығын ұлттық сияқты, өңірлік деңгейде де қысқарту

Нысаналы индикатор:	2020 жылға жалпы бассейндер бойынша тапшылықты ең жылдам жабу және 2030 жылға әр бассейн бойынша тапшылықтың болмауы
Саласы:	Бағдарламаны іске асыру нәтижелерінің көрсеткіштері:
1) Трансшекаралық өзендерде суларды әділ бөлу:	2020 жылға дейін мәліметтерді жинау, келіссөздер стратегияларын әзірлеу, трансшекаралық сулар бойынша келіссөздерді жасау.
2) Ішкі су ресурстарын реттеу:	1) 2020 жылға дейін инфрақұрылымды көпфакторлы зерттеуді жүргізу, нысандардың басымдылығы мен қалпына келтіру жоспарын құру, жобаларды әзірлеу және жобалау шешімдерін оңтайландыру; 2) 2020 жылға дейін инфрақұрылымды пайдалануда операциялық шығындар нормативтерін бекіту.
3) Жер үсті суларын реттеу және бұру республикалық инфрақұрылымын дамыту:	2020 жылға дейін инфрақұрылымды дамытудың ұзақ мерзімді жоспарын құру және инфрақұрылымдық жобалардың басымдылығы, жобаларды әзірлеу және жобалау шешімдерді оңтайландыру.

3. Мақсаты – ауыз суға, ағынды суларды тазалауға және су ресурстары сапасын көтеруге қол жетімділікті қамтамасыз ету

Нысаналы индикатор:	2020 жылға 100 % төмен емес орталық ауыз сумен қамту жүйесіне тұрақты қол жетімділігі бар суды пайдаланушылар үлесі, сондай-ақ кәріз желілеріне қол жетімділігі бар үй шаруашылықтарының үлесі 2020 жылға 100 % төмен емес, қалалық аудандарда 2020 жылға 20 % төмен емес және ауылдық аудандарда 2040 жылға 50 % төмен емес.
Саласы:	Бағдарламаны іске асыру нәтижелерінің көрсеткіштері:
Сумен қамту және су тарту инфрақұрылымды дамыту:	2020 жылға дейін ағынды сулар және су сынамасын үнемі алу жүйесін құру – жылына 12 сынамадан кем емес, 100 мың адамнан аса халқымен қалалар үшін – жылына 24 сынамадан кем емес.

4. Мақсаты – су ресурстарын басқару жүйесін жетілдіру

Нысаналы индикатор:	2020 жылға су ресурстарын шоғырландырып басқару принциптері мен ең үздік әлемдік тәжірибелерге сәйкес су ресурстарын басқарудың қолданыстағы тиімді жүйесі.
Саласы:	Бағдарламаны іске асыру нәтижелерінің көрсеткіштері:
Су ресурстарының есебі мен мониторингі жүйесін жетілдіру:	1) 2020 жылға дейін жер асты суларын қоса бассейндік сұлбалардың компьютерлік моделдерін құру және бөлшектеу. 2) 2020 жылға дейін ұлттық компаниялармен инфрақұрылымды тиімді пайдалану бойынша мониторинг жүйесі және мақсаттарды әзірлеу; 3) халықтың су ресурстарының тапшылығы және тиімділік шаралары туралы хабардар ету пайызын ұлғайту: 2020 жылға 30 %- ға, 2040 жылға 80 % дейін; 4) ауыл шаруашылығы өндірушілерінің су ресурстарының тапшылығы, тиімділікті көтеру бойынша шаралар және қол жетімді ресурстар туралы хабардар ету пайызын ұлғайту: 2020 жылға 60 %-тан, 2040 жылға 90 % дейін.

Міндеттер 1. Су саласының экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету 2. Су саласындағы техногенді сипаттағы және төтенше жағдайлар қаупі туындаған кезде халықтың қауіпсіздігін қамтамасыз ету.

Нәтиже көрсеткіштері 2020 жылға Жылына 39 млрд.куб.м деңгейінде көлдерді толтыру үшін, батпақтарды сақтау, экожүйені сақтау Су саласындағы техногенді және табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар кезіндегі адам санының шығыны – 0 адам

2040 жылға Жылына 39 млрд.куб.м деңгейінде көлдерді толтыру үшін, батпақтарды сақтау, экожүйені сақтау Су саласындағы техногенді және табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар кезіндегі адам санының шығыны – 0 адам

5. Алға қойылған мақсаттарды іске асырудың негізгі бағыттары және оларға қол жеткізу бойынша шаралар

1. Бағдарлама мақсаттарын іске асырудың негізгі бағыттары

Қазақстан келесі рычагтар арқылы 12,2 км³ көлемінде су ресурстардың күтілген тапшылығын жоюға мүмкіндігі бар:

1) 3,2 км³ – ауыл шаруашылығында негізінен, тұтынушылық тиімділігін көтеру бағдарламасы есебінен, онда шаралардың көбі өзін өзі ақтайтын болып табылады;

2) 0,4 км³ – 2040 жылға дейін 690 млрд.теңге жалпы құнымен суарудың тиімді әдістерін енгізу есебінен;

3) 5,9 км³ – 2040 жылға дейін 1,8 трлн. теңге жалпы құнымен қолданыстағы инфрақұрылымды қолдау және жетілдіру, дамыту бойынша шаралар есебінен (қосымша көлемдер су ресурстарын бұру есебінен мүмкін);

4) 1,6 км³ – өсірілетін дақылдар мен аудандастыру құрамын қайта қарау есебінен, ол аса жоғарғы қосылған құнымен ауыл шаруашылығы өніміне өту нәтижесінде өзін- өзі ақтайтын шара болып табылады;

5) 1,1 км³ – 2040 жылға дейін 150-450 млрд.теңгеде жалпы құнымен инфрақұрылымды дамыту есебінен.

Ол үшін су ресурстарын басқаруда келесі басымдылықтарға көңіл бөлу қажет.

1. Суды бөлудің тарихи қалыптасқан принципінен ресурстардың өндірушілігіне оң тиімділікпен су ресурстарын экономикалық негізді бөлуге өту:

1) салыстырмалы дамыған елдердің деңгейіне дейін сумен қамту және су тартуға¹⁹ орташа тарифтерді жеткізу (Австралия және Канада) өнеркәсіп үшін бір текше метрге 200 теңгеден кем емес көлемде және халық үшін бір текше метр суға 300 теңгеден кем емес көлемде; ауыл шаруашылықта сумен қамтуға тарифтің орташа деңгейі судың текше метріне 5 теңгеге дейін 10 рет көтеру керек²⁰;

2) ауыл шаруашылығында су ресурстарының өндірушілігін оңтайландыру үшін өндірілетін дақылдарды аудандастыру және құрылымын қайта қарау.

2. Су ресурстарын сақтаудың аса кем шығынды әдістерін пайдалануға көшуі:

1) су ресурстарын тапшылығын жеңудің ірі және өзін өзі ақтайтын рычагы болып табылатын тұтыну тиімділігін көтеру;

2) келісімдерді әзірлеу және жасау үшін трансшекаралық суды бөлу бойынша келіссөздер топтарын құру;

3) тұщы су қорларының әлеуетті көздері болып табылатын жер асты су ресурстарын пайдалануды ұлғайту, егер бұл көздер туындайтын болғанда, сондай-ақ оларды пайдаланудың сапасы мен санына қалыпты бақылауды қамтамасыз еткен жағдайда;

3. Инфрақұрылымды тиімсіз пайдаланудан оны қалыпты жағдайда ұстауға өту:

1) әлемдік деңгейдегі ұлттық су компанияларын құру есебінен инфрақұрылымды басқару тиімділігін көтеру;

2) су ресурстарын қауіпсіз пайдалану, сондай-ақ қалыпты сапасы мен санын қамтамасыз ету үшін инфрақұрылымды ұстауда және жетілдіруде инвестициялар;

4. Су ресурстарын басқарудағы жауапкершіліктің шиеленіскен және бұзылған аймақтарынан нақты басқару пирамиадасына өту:

1) тұтыну тиімділігін көтеру бойынша шараларды іске асыруды жеделдету мақсатымен ведомствоаралық кеңесті құру;

2) су ресурстарын басқару және болжау, мониторингін дамыту, су бассейндерінің компьютерлік моделдерін құру;

3) су сапасын басқару және бақылау саласындағы мәселелерді пысықтау, оны сақтауды бақылау.

2. Суды тұтыну тиімділігін көтеру бойынша шаралар

Әлемдік практикада суды аса ұтымды пайдалану су ресурстарының тапшылығын қысқартудың нағыз үнемді әдісі болып табылады. Қазақстанда бұл шаралар тобы орташа жылдық құны 15 млрд. теңге құрайтын жылына 9,5 км³ су үнемдеуді қамтамасыз ете алады. Бұл ретте бірінші 2,6 км³ су үнемдеу (2040 жылғы ықтимал су тапшылығының 21 %) су тарифінің ағымдағы деңгейі кезінде өз шығынын өзі өтейтін шаралар есебінен іске асырылады, сонымен бірге, өз шығынын өзі өтейтін шараларды іске асырғанда ықтимал үнемдеу көлемі тариф көтерілген кезде өседі:

1. Магистралдық және шаруашылықаралық каналдарда, топтық су құбырларында су ысырабын қысқарту:

1) су тасымалдаудың барлық деңгейінде су ысырабы бас тоғанда орташа 58 % құрайды және ауыл шаруашылығында 66 % дейін жетеді. Су ысырабы үш деңгейде: магистралдық, шаруашылықаралық және шаруашылықішілік каналдарда (2,1 км³, ысырап 11 %), бөліп таратушы каналдар мен топтық сутартқыштарда (4,1 км³, ысырап 10% өнеркәсіпте, 30% дейін ауыл шаруашылығында), сондай-ақ су берудің соңғы кезеңінде – ирригациялық жүйелерде, қалалық су құбыры желілерінде, өндірісте (5,1 км³, ысырап 25% өндірісте, 45% дейін ирригациялық желілерде) орын алады. Нөлдік су ысырабына тіпті ең жақсы әлемдік тәжірибеге де қол жетпейді, бірақ су ысырабының деңгейі 2-3 рет төмендетілуі мүмкін;

2) магистралдық және шаруашылықаралық каналдарда, топтық су тартқыштарда су ысырабын қысқарту үшін инфрақұрылымды оңалту жөнінде жұмыс жүргізу қажет, оған келесі кезеңдер қосылады:

су беруші және су бермейтін объектілерді көпфакторлы зерттеу, соның ішінде:

инфрақұрылымның әрбір санаты үшін техникалық зерттеу өткізудің бірыңғай әдістемесін әзірлеу;

су шаруашылығы объектілерінің қауіпсіздігіне қойылатын барлық талаптарды ескеріп, инфрақұрылым жағдайына егжей-тегжейлі талдау өткізу және әрбір объект бойынша іске асырудың шекті мерзімін көрсетіп, қажет күрделі шығындарды бағалау;

каналдардағы су деңгейін бақылауды автоматтандырудың бірыңғай жоспарын әзірлеу;

инфрақұрылымды қалпына келтіру және жаңарту, соның ішінде:

инфрақұрылымның барлық объектілерін қалпына келтіруге (су беруші объектілерді де, кәріздеу-коллекторлық жүйелерді де) объектілер бойынша қажет инвестициялар тізбесінің басымдығы мен автоматтандыру жоспары негізінде инвестицияларды жүзеге асыру жоспарын жасау;

инвестицияларды жүзеге асыру жоспарына сәйкес жобалар әзірлеу;

инфрақұрылымды қалпына келтіру мен ұлттық деңгейде бірыңғайланған шешімдер әзірлеу құнын барынша азайту мақсатында жобалардың техникалық шешімдерін оңтайландыруға техникалық кеңесшілерді жұмылдыру²¹;

инфрақұрылымды қалпына келтіру жөнінде жобаларды іске асыру;

инфрақұрылымға қызмет көрсетудің тиісті деңгейін қамтамасыз ету, соның ішінде:

инфрақұрылымға қызмет көрсету шығынының үлестік нормативтерін әзірлеу үшін қоршаған орта және су ресурстары мен ауыл шаруашылығы министрліктерінің, облыс әкімдіктердің өкілдерін қатыстырып жұмыс тобын құру;

бағдарлы ведомстволарда нормативтерді бекіту.

инфрақұрылымға қызмет көрсету үшін тиісті қаржыландыруды қамтамасыз ету келешекте су ысырабының өсуіне жол бермеудің және су объектілерінің қауіпсіздігін қамтамасыз етудің қажет жағдайы болып табылады.

Су инфрақұрылымы объектілерінің жағдайын бағалауға және инвестициялардың бүгінгі деңгейіне негізделген есептерге сәйкес, республикалық инфрақұрылымды ұстауға жұмсалатын қаржыны қазіргі 5,5 млрд. теңгеден 11 млрд. теңгеге дейін өсіру, сондай-ақ муниципалды және иесіз инфрақұрылымды (топтық сутартқыштарды қоса алғанда) 14 млрд. теңге мөлшерінде қаржыландыру қажет²².

Қауіпті гидрологиялық құбылыстардың пайда болуына жол бермеу мақсатында жергілікті атқарушы органдар, меншіктің барлық түріндегі кәсіпорындар мен ұйымдардың басшылары, халық пен гидротехникалық құрылыстардың меншік иелері (теңгерім ұстаушылары) уақтылы және нәтижелі іс-әрекет жүргізуі қажет.

Төтенше жағдайлардың алдын алу және халықты, объектілер мен аумақтарды судың (тасқын су, еріген қар суы) зиянды әсеріне байланысты оның жағымсыз салдарынан қорғаудың тиісті деңгейін қамтамасыз ету мақсатында гидротехникалық құрылыстардың, су қоймаларының жағдайын комиссиялық зерттеуді тұрақты (кезеңдегі әзірленген әдістемемен белгіленеді) жүргізу және су тасқыны кезеңдеріне дайындығын қамтамасыз ету мақсатында жөндеу-қалпына келтіру жұмыстарын орындау, қар жамылғысының көктемгі еруі кезінде ұйымдастыру-техникалық іс-шаралар өткізу. Осындай іс-шаралар су тапшылығы бар жылдары да көздестіріледі.

Инфрақұрылымды қалпына келтіру және ұстау шығындары қосымша қаржыландыруды қажет етеді. Қаржыландыру көздері республикалық бюджет немесе су беру тарифінен болуы мүмкін.

2. Ауыл шаруашылығында суды тиімді пайдалану.

Ауыл шаруашылығында су пайдаланудың тиімділігін арттыру жылына 5,3 км³ су тартуды азайтуға (магистралдық каналдардағы су ысырабын есепке алып) мүмкіндік береді, бір уақытта, суармалы алқаптарда өнімнің өсуін қамтамасыз етеді. Ирригациялық жүйелерде су ысырабын қысқарту (әлеует 2,9 км³), сондай-ақ ауыл шаруашылығын жүргізудің ұтымды әдістерін қолдану нәтижесінде және суармалаудың жаңа технологияларын пайдалану (әлеует 2,3 км³) есебінен су үнемдеуге қол жеткізуге болады. Жалпы инвестициялар жылына 22 млрд. теңгеге бағаланады. Келесі бастамаларды іске асыру керек:

1) жиынтық су тұтынуды төмендету және алқап бірлігіне²³ қосылған құнды көтеру мақсатында дақылдарды таңдап алу кезінде пайдаланылатын және қалпына келтірілуі жоспарланған суармалы алқаптарда себілетін ауыл шаруашылығы дақылдарының құрамын қайта қарау,

мысалы, күріштен өзге дақылдарға ауысқанда су тұтынуды 3-4 рет азайту мүмкін;

2) ирригациялық инфрақұрылым мен ауыл шаруашылығы алқаптарының жағдайына, суармалаудың пайдаланылатын әдістеріне және ауыл шаруашылығын жүргізу практикасына зерттеу жүргізу, соның ішінде:

суармалау жүйесі инфрақұрылымының жағдайы мен оны қалпына келтіру үшін қажет инвестициялар – бүгінгі бағалау бойынша жылына 2,5 м³ су үнемдеген кезде шамамен 4-6 млрд. доллар (теңгемен);

топырақтың жағдайы, соның ішінде оның тұздану деңгейі, жерлерді қалпына келтіру үшін қажет шаралар мен инвестициялар;

топырақты өңдеу мен шаруашылық жүргізу кезінде су үнемдеуші әдістерді қолдану;

суармалау үшін қайталама су пайдалану мүмкіндіктерін және қосымша инфрақұрылымға қажет инвестицияларды қарастыру;

3) зерттеу нәтижелері бойынша ауыл шаруашылығында су үнемдеу бойынша шаралар енгізу жөнінде жұмыстар жүргізу, олар келесі бастамаларды қосады:

су тартудың барлық кезеңінде өлшеу аспаптарын орнату және су бөлуді автоматтандыру (200 мың суөлшеуіш орнатқан кезде 12 млрд. теңге инвестиция қажет);

топырақты өңдеу, дақылдарды егу әдістер мен суармалау режімдерін жетілдіру: топырақты аудармай өңдеу және мелиорациялық қопсыту, егістік алқапты лазерлік тегістеу, дақылдарды егу мен өсірудің осы заманғы әдістемесі²⁴, өнімділіктің мақсатты деңгейіне жеткен кезде жекелеген учаскелерді суармалауды шектеу немесе толық тоқтату²⁵ (суды жалпы үнемдеу жылына 2,3 км³ және өнімділікті қосымша көтеру нәтижесінде қосымша пайда жылына 12 млрд. теңге мөлшерінде);

су ысырабын азайту мақсатында, соның ішінде каналдарды қаптау жолымен инфрақұрылымды қалпына келтіру мен қайта жаңғырту (жылына құны 9 млрд. теңге құрайтын жыл сайынғы су үнемдеу 2,5 км³);

суармалаудың осы заманғы әдістерін енгізу: олардың дұрыс аудандастырылуы мен жергілікті жағдайларға бейімделуі негізінде тамшылата суармалау²⁶,

дискреттік суармалау, топырақішілік суармалау және жаңбырлата суармалау технологияларын барынша тарату (жылына құны 25,5 млрд. теңге құрайтын жыл сайынғы су үнемдеу 0,4 км³);

4) су беруші инфрақұрылыммен (магистралдық канал, шаруашылықаралық желі, суармалау жүйесі және т.б.) бірдей көпшілігі қанағаттанғысыз жағдайда тұрған кәріздеу-коллекторлық жүйенің сапасы мен тиімділігін арттыру керек, олардың көпшілігі қанағаттанғысыз жағдайда тұр. Егістік алқаптағы кәріздеу сапасы, топырақтың тұздануын болдырмау, сондай-ақ кәріз суларын кері қайтару немесе оларды қайталап пайдалану нақ соларға тәуелді ғой;

5) тиімді су пайдалануға экономикалық ынталандыру жасау және тиісті қаржыландыруды қамтамасыз ету үшін ауыл шаруашылығында су тұтынуды реттеуді қайта қарау, соның ішінде:

ауыл шаруашылығында су үнемдеуге ынталандыруды арттыру және су үнемдеу жөнінде шараларды қосымша қаржыландыруды қамтамасыз ету үшін тарифтерді қайта қарау;

тек ең жақсы, экономикалық тиімді практикаларды пайдалануға ынталандыру үшін субсидия беру принциптерін өзгерту;

қол жетімді шешімдерді хабарлау және машықтандыруды дамыту мақсатында фермерлер үшін нысаналы қолдау мен білім беретін бағдарламаларды іске қосу.

3. Өнеркәсіптікте су тұтыну тиімділігін көтеру

Өнеркәсіпке 27% су тарту келетініне қарамастан, индустрияға байланысты соңғы су тұтыну мен су ысырабына, жалпы су көлемінің тек 12% келеді. Бұдан әрі қарай су тұтынуды азайту үшін өндіру өнеркәсібінде шаңды құрғақ кетіру, қауіпсіздік техникасының қатаң ережелеріне жауап беріп, жұмыскерлерге зияны болмайтын тұйық циклды технологиялар сияқты озық су үнемдеуші технологияларды енгізуге өнеркәсіпті ынталандыру қажет. Су үнемдеуші технологиялардың көпшілігі өз шығынын өзі өтейтін болып табылатынын атап өту маңызды, яғни кәсіпорындарға оларды іске асыру шығындарының орнын толтыруға мүмкіндік жасайды. Сондықтан бірінші кезектегі міндет өнеркәсіптік кәсіпорындарға қол жетімді технологиялар мен олардың экономикалық тиімділігі туралы хабарлау болып табылады.

Өнеркәсіптің су ресурстарын тұтынғаннан кейін қайтаратын суларының экологияға әсерінің маңызы зор. Қоршаған ортаны қорғау үшін су ресурстарын ластауды қысқартуға бағытталған шаралар кешенін іске асыру керек. Бұл ретте бұл шаралардың қолданыстағы экологиялық параметрлерге дәлме-дәлдігін қамтамасыз ету қажет. Зиянды әсерден қоршаған ортаны қорғауға бағытталған шаралар келесі тарауда жан-жақты жазылған.

4. Коммуналдық-тұрмыстық шаруашылықта су тұтыну тиімділігін көтеру

Коммуналдық секторда суды тұтыну тиімділігі ауыз суды және ағынды суды тазалау бойынша инфрақұрылым мен тарату желілерін қолдау және кеңейтуге қажетті ауқымды инвестицияларды қысқартуға мүмкіндік береді. Өнеркәсіпте сияқты коммуналдық сектордағы көптеген суды үнемдеу технологиялары өзін-өзі өтейтін болып табылады, сондықтан халыққа ақпарат беру ұсынылған шаралар кешенінде маңызды орын алады. Су тұтыну тиімділігін арттыру жөнінде келесі шараларды іске асыру ұсынылады:

1) әрбір соңғы тұтынушыда суөлшеуіш орнату және оның жұмыс істеу дұрыстығын тексеру мақсатында оны жүйелі сертификаттау (әлемдік тәжірибеге сәйкес, бұл шараның өзі суөлшеуішті бірінші рет орнатқан тұтынушылар үшін 10% үнемдеу қамтамасыз етеді);

2) осы заманғы сантехникалық аспаптар және оларды пайдаланғаннан кейінгі үнем сияқты қол жетімді су үнемдеуші шешімдер туралы халықты хабарландыру (мысалы, осы заманғы унитаз орнату әрбір орнатылған жабдық бірлігіне жылына 83 м³ су үнемдеуге мүмкіндік береді);

3) муниципалды мекемелерде су үнемдеуші технологиялар енгізу;

4) "Ақ бұлақ" бағдарламасының іске асырылуын қадағалау және онда мәлімделген қалалық желілерде су ысырабын 15% дейін (ағымдағы 40%) азайту жөніндегі мақсатқа жету;

5) тазартылған ақаба суларын өнеркәсіптік мақсатта немесе ауыл шаруашылығының мақсатында қайта пайдалану мүмкіндігін талдау.

Ауыз су мен канализация жүйесіне қол жеткізу Қазақстан Республикасының Президенті алға қойған маңызды міндеттердің бірі болып табылады. Бұл мәселе келесі тарауда жан-жақты қарастырылатын болады.

3. Ұлттық және өңірлік деңгейде су ресурстары тапшылығын қысқарту бойынша шаралар

Шаралардың бұл тобын іске асыруды қол жетімді су ресурстары көлемін болжау, трансшекаралық су құйылуды қамтамасыз ету үшін халықаралық жұмыс, жер асты суларының әлеуетін зерттеу жөніндегі іс-шаралардан бастау қажет. Бұл шараларға гидрологиялық, инженерлік-геологиялық, инженерлік-экологиялық ізденістер, ғылыми-зерттеу жұмыстары, су айдындарын қайта жаңғырту мен қалпына келтіру жөнінде гидротехникалық іс-шаралар, сондай-ақ өзендер бассейндеріндегі су бұру алаңдарының ормандылығын арттыруды қоса, табиғатты қорғау шаралары жатқызылады.

1. Трансшекаралық сулар бойынша келіссөздер.

Қазақстан Республикасының су ресурстары көлемінің ағымдағы болжамына сәйкес, трансшекаралық сулар су теңгерімінің ең осал компоненті болып табылады. Бұл саладағы халықаралық ынтымақтастық жөніндегі жұмыс келесі шараларды іске асыру жолымен күшейтілуі тиіс:

1) іргелес мемлекеттерден құйылатын су ресурстарының көлемі мен сапасын мониторингілеу жөнінде инфрақұрылым, соның ішінде олармен бірлесіп олардың аумағында да инфрақұрылым құру;

2) толық компьютерлік үлгілер негізінде болжамдар әзірлеу және трансшекаралық су құйылу өзгеруінің ықтимал сценарийлерін талдау;

3) ҚОСРМ мен СІМ тәжірибелі қызметкерлері қатарынан бірлескен келіссөз жүргізу тобын құру;

4) жиналған аналитикалық ақпаратқа негізделген және халықаралық тәжірибені ескеретін келіссөз стратегияларын әзірлеу, мысалы, су және энергетикалық ресурстар, экологиялық міндеттерді шешу жөнінде кешенді келісімдер;

5) құйылатын су ресурстарының орташа, ең аз және ең мол көлемін алдын ала ескеретін ұзақ мерзімді келісімдер мен мониторингілеудің әдіснамасын жасасу.

2. Жер асты суларын пайдалану.

Ғалымдардың бағалауы бойынша жер асты суларының әлемдік қоры өзге су көздерінің тұщы су қорынан бірнеше рет асып түседі. Әлемде жер асты суларын пайдалану артып келеді. Қазақстанда су ресурстарының бұл көзінің тек шамалы бөлігі қолданылады. Жер асты сулары қорының көлемі мен сапасы жеткіліксіз зерделенген, олардың көптеген картасы онжылдықтар бойы жаңартылмаған, гидродинамикалық үлгілері құрылмаған. Жер асты сулары сумен қамтамасыз етудің нағыз көзі болуы үшін оларды толық зерттеу қажет. Келесі бастамалар іске асырылуы тиіс (бастамалар мен күрделі қаржы жұмсалу тізімі – қосымшада):

1) Қазақстан Республикасының аумағында су тапшылығы бар өңірлерден бастап, су сапасын талдауды қоса алғанда, жер асты сулары қорын қосымша барлау;

2) ауыл шаруашылығы мен халыққа қажеттілігі үшін, соның ішінде су тазарту технологиясын қолданып жер асты суларын пайдалану әлеуетін зерделеу;

3) Қазақстан Республикасының аумағында жер асты суларының негізгі кен орындары бойынша гидродинамикалық үлгілер құру;

4) ұңғымалардың меншік иесін, техникалық жағдайын, су тартудың жобалық және нақты көлемін анықтау мақсатында барлық қолданыстағы жер асты суларының шығарушы және мониторингілік ұңғымаларын түгендеу және зерттеу.

"Ақ бұлақ" бағдарламасы шеңберінде елді мекендердің маңында жер асты суларының қорын зерделеу жөнінде жұмыс жүргізіліп жатыр. Бұл жұмыс жалғастырылуы және өзге әлеуетті тұтынушылар маңында жер асты суларының қорын зерделеумен, сондай-ақ бұдан әрі талдау мен болжам жасау үшін гидродинамикалық үлгілер құрумен толықтырылуы тиіс.

3. Жаңа инфрақұрылымды салу.

Ұлттық инфрақұрылымның дамуы, ең алдымен, қаражат жұмсаудың қисынды деңгейімен су ресурстары тапшылығын қысқарту міндеті өзге әдістермен шешілмейтін өңірлерде қажет. Келесі шаралар іске асырылуы тиіс:

1) су теңгерімі болжамының әзірленген компьютерлік үлгілер негізінде су ресурстарына қол жеткізуді қамтамасыз ету үшін инфрақұрылымның даму жоспарын құру;

2) экологиялық жағдайдан, ауыз су қажеттілігі мен жобалардың әрқайсысынан пайда табатын су ресурстарын тұтынушылардың қосымша қосылған құн құру келешегінен шығарып, инфрақұрылымдық жобаларға басымдық беру.

3) инфрақұрылымның келесі санаттарын қоса алғанда, бассейндік сұлбалар құру нәтижелері бойынша қалыптасқан инфрақұрылымның даму жоспарына сәйкес жобалар әзірлеу:

еріген қар суы мен жаңбыр суын, тасқын суын, жергілікті ағынды жинау үшін резервуарлар;

бассейнаралық су бұру үшін каналдар;

елді мекендерге су жеткізу үшін топтық сутартқыштар;

4) жобалардың әрқайсысының құнын қысқарту мақсатында жобалық шешімдерді оңтайландыру үшін техникалық консультанттарды жұмылдыру;

5) нақты бір өңірде жобаны іске асыруды бастау мезетінде 3-5 жылдар бойына су ресурстарының тұрақты тапшылық болжамы жағдайында инфрақұрылымдық жобаларды іске асыру.

Инфрақұрылымдық жобаларды іске асыру жоспарланғаннан артық шығындар өсуіне байланысты өзімен бірге едәуір тәуекел алып келеді. Жобаларға басымдық беру мен оларды оңтайландыру жөніндегі жұмыс жобалар мен таңдалған жобалық шешімдер портфелін қайта қарау есебінен шығындарды 30-40%-ға қысқартуы мүмкін екенін әлемдік тәжірибе көрсетеді.

Инфрақұрылымдық жобаларды іске асырудың негізгі принципі ластанған су ресурстарын тазарту мен қашыртылған суларды қайта пайдалану жөнінде жобаларды қоса алғанда, сумен жабдықтаудың бірнеше баламалы нұсқаларын қарау болуы тиіс.

Бүгінгі күні Жамбыл, Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыстарында 2013-2017 жылдары жалпы құны 96 млрд. теңге құрайтын гидротехникалық құрылыстар желілерін салу және қайта жаңғырту жөнінде кешенді жоспар әзірленген. Одан басқа, әртүрлі өңірлерде су тапшылығын жабуға немесе экологиялық мақсатқа бағытталған көптеген мега-жобалар қарастырылып жатыр, мысалы, жалпы құны шамамен 500 млрд. теңге құрайтын Шідерті-Астана каналын салу.

4. Ауыз суға қол жетімділікті, ағынды суларды тазалау және су ресурстарының сапасын көтеруді қамтамасыз ету бойынша шаралар

Қазіргі уақытта Қазақстанда мерзімі 2020 жылға дейінгі "Ақ бұлақ" бағдарламасы іске асырылап жатыр. Бұл бағдарламаның мақсаты: 100% қала тұрғындары және 80 % ауыл тұрғындарына сумен қамту жүйесіне қол жеткізуін қамтамасыз ету және 100 % қала тұрғындары және 20% ауыл тұрғындарына су тартуына қол жеткізу.

Ауыз судың тұрақты қорына, сапасына және қала ақаба суларын тазартуына талап етіп отырған стандаттарына жету үшін, келесі негізгі шараларды іске асыру керек:

1. Коммуналдық шаруашылық инфрақұрылымын қалпына келтіру бойынша жұмыстарын өткізу:

1) коммуналдық шаруашылық барлық жергілікті инфроқұрылымның жағдайына және жобаланып жатқанмен салыстырғанда оның қуаттылығына бірыңғай бағалау өткізу, кейін үлгілендірудің жоспарын жасауымен (үндесу әдістемелігін қолдануымен). Алдын ала сараптама бағалауы бойынша: ауыз су орталық сумен қамту инфроқұрылымның 60% және су тарту инфроқұрылымның 70 % үлгілендіруді талап етеді.

2) ауыз сумен қамтуы және су тартуы үшін қиындық келтіретін бар инфроқұрылымын қалпына келтіру немесе ауыстыру. Коммуналдық шаруаның инфроқұрылымын қалпына келтіруіне жалпы керектік күрделі салымдар 2040 ж. дейін 930 млрд, теңгеге жуық деңгейінде бағаланған.

Ауыз су қондырғыларды қалпына келтіру және үлгілендіру барысында ең басты назар тазартудың сапасына және стандарттарға сәйкес болуына жолдану керек, әсіресе дезинфекция сияқты маңызды кезеңінде. Ауыз су тазарту қондырғыларын үлгілендіруі 59 млрд. теңгеге бағаланады.

Ақаба суларды тазарту бойынша үлгілендірумен байланысты шараларды жүргізу барысында негізгі назар тазарту сапасына бағытталуы тиіс. Бұдан басқа көп жағдайларда тазартудың аэробты сатысын жаңғыртуды қажет етеді. Жұмыс кестесі сонымен қатар эксплуатациялық мінездемесінің тұрақтылығы мақсатында жетілдіруді қажет етеді. Ағындарда ластайтын заттары бар құрамның және халықаралық стандарттарға сәйкес қолдану үшін, залалсыздандырудың ұйғарымдағы деңгейі ағынды суларды тазарту қондырғылары тұрақты жұмыс кестесінде табылатын болса жетімді болуы мүмкін. Ағынды сулардың қондырғыларының жетілдіру 84 млрд. теңге көлемінде тұрады.

Соңғы жылдары техникалық қамтамасыздандыру жоқтығын теңгеру үшін, Қазақстанда ауыз сумен қамту желісінде және канализация жүйесіндегі ірі инвестициялар қажет (мысалға 435 млрд. теңге), бұл желінің тозғандығының жоғары деңгейін білдіреді.

Сорғылардың жұмыс қажеттіліктеріне байланысты энергияның тұтынудың айтарлықтай көзі сумен қамту болып табылады. Экономикалық және энергия тиімділігін арттыру үшін, ескі сорғыш станцияларын үлгілендіру қажет және энергия тиімдірек құрал-жабдықтарын пайдалану қажет (тиімді қанаттар, бір қалыпты реттеу және т.б.). Есеп айырысу құны – шамамен 360 млрд.теңге, құрал-жабдықтардың тозғандығы жоғары деңгейде болып табылады (60 % төңірегінде).

3) Орталықтарылған сумен қамту және су бұру инфроқұрылымын жақсы күйде қолдау үшін, оған қоса желілердегі іс-шара қатарын, инфроқұрылымның элементтерін жиі алмастыру және т.б. операциялық қызметтердің тиімділігін және соңғы өндірістік көрсеткіштерін әзірлеу.

2. Орталықтандырылған ауыз сумен қамту және су бұрудың жаңа инфрақұрылымын әзірлеу.

2040 жылға дейінгі кезеңде ауыз сумен қамту және су бұру жүйесіне қажетті қаржы салу жиынтығының өлшемі 5,3 млрд.теңгені құрайды, сәйкесінше тұрғындардың жан басына жылына шамамен 70 АҚШ доллар. Дамыған елдердің көрсеткіштерін салыстырсақ, коммуналды шаруашылық инфрақұрылымына қажетті қаржы салу деңгейі тұрғындардың жан басына жылына 60 тан 110 АҚШ долларды құрайды (Канадада – 54 доллар, Германия мен Ұлыбританияда - 100 доллар, АҚШ-та – 110 доллар). Салыстырма ретінде, қазіргі "Ақ бұлақ" бағдарламасы 2014 жылдан 2020 жылдар уақыт аралығында орталық ішетін сумен жабдықтау және суды бөліп беру инфроқұрылымын қайта жаңғырту мен кеңейту үшін 570 млрд.теңге көлемінде капитал салымын болжайды.

Осы шара үш негізгі принциптерге негізделген:

1) тұтынуды төмендетудің экономикалық тартымды тетігін ендіру, мысалы, операциялық және (бөлшектеп) күрделі шығындарды жабатын тарифтер, немесе үй шаруашылығында бір жылдық қолдану нәтижесінде анықталатын мөлшерлемесінің прогрессивті тарифі; бұл тетіктер жаңа инфро құрылымға қажетті шығындарды азайтады;

2) жергілікті деңгейде Өңірлік даму министрлігімен, Ауыл шаруашылық министрлігімен және су ресурстарын басқарумен айналысатын басқа да мемлекеттік органдармен бірлесіп сұраныс пен ұсыныс қатынасы бойынша бас жоспарды дайындау. Бұндай бас жоспардың мақсаты капитал салымдары және қажетті нәтижелер туралы түсінігін келісу және инвестициялар мен басқа да ресурстарды бірнеше жылдар аралығында сумен жабдықтау және суды бөліп беру секторына тиімді бағыттау;

3) бас жоспарға сәйкес өсіп жатқан ішкі пайдалануды күту үшін, жаңа инфрақұрылым құру (ауыз сумен қамту және кәріз желісін, тазарту қондырғыларын және сорғы станцияларын қоса). 2040 жылға дейін жаңа ауыз су беру және су бұру инфроқұрылымдарын нысандарын құруына қажеттік күрделі салымдар 4,4 млрд. теңгеге жуық бағаланады. Бұл инвестициялардың өлшемі көбінесе су құбыры жүйесі мен канализация жүйесінің орын толтыруы көбеюімен түсіндіріледі (желілердің ұзындылығын 24-тен 88 мың шақырымға дейін көбейтуді қажет етеді). Озық тәжірибе ауыз су тазарту процесі су ресурстарының сапасына және түріне бейімделу және тазартуға керекті параметрлер есепке алынып дәлелдеп түзетілу керек. Әр қондырғының жобалауы жергілікті жағдайларға сәйкес анықталуы керек, тек қана ескеріп кеткен нормаларға сүйенбей. Ауыз су қондырғыларының жұмысына байланысты келесіні белгілеу керек: дезинфекцияға ерекше көңіл болу керек, көлемі бойынша мөлшерлеуінен, хлорда қажетсінуіне сәйкес мөлшерді анықтауына ауысу керек, өйткені су алудың сапасы жыл ішінде өзгеріп тұрады.

3. Ауыз су және қалалық ақаба сулардың стандарттарын жаңалау мен оларды сақтауына мониторингті қамтамасыз ету.

Ауыз су мен қалалық ақаба сулар үшін стандарттарды жаңарту және осы стандарттардың жүйелілігін қамтамасыз ету қажет (мысалы, ЕС деңгейіне дейін көтеру есебінен), Коммуналдық секторларда суларды қайта қолдану стандарттарын енгізу. Сарқынды суларды қайта өңдеу талаптары, сарқынды суларды тазарту бойынша әрекет ететін жергілікті жағдайларға сәйкес болуы керек. Мысалы, аймақтың нақты мүмкіндіктеріне байланысты, сарқынды суларды қайта пайдалану мен тыңайтқыштарды қолдануға, егер су тікелей егістікке жайылатын болса, қатты бөлшектерді бөлудің қажет болмауы мүмкін. Басқа жағдайларда тыңайту ретінде сүзілген тұнба қолданылуы мүмкін; тұнба сондай-ақ өнеркәсіптік мақсатта дегидратациядан кейін қолданылуы мүмкін. Тазарған суды пайдалану сипаты мен осындай пайдаланудың әлеуетті тиімділігі, сарқынды суларды жаңа ресурсқа айналдыруға жағдай туғызатын әр қондырғының конструкциясын анықтайды.

Сондай-ақ суды тазартудың барлық қондырғылары үшін жоғары жиілілік немесе нақты уақыт тәртібінде ауыз су сапасының мониторингін қамтамасыз ету және мониторинг нәтижелері туралы ақпараттардың жалпы қол жетімділігін қамтамасыз ету қажет.

4. Өнеркәсіптік сарқынды суларды тазарту бағдарламасын жүзеге асыру.

Суқоймаларындағы су сапасының мониторинг жиілілігі мен орындардың санының көбеюі есебінен (мысалы, мониторинг бекеттерінің санының шамамен 250-ден 1000 –ға дейін көбеюі) су сапасына қатысты ақпараттардың ашықтығын қамтамасыз ету қажет.

Содан кейін ағымдық ластану деңгейіне, қала аймақтарына қауіптілігіне, ауызсу суының сапасына жағымсыз әсер ету қабілеттілігіне қарай су қоймаларынның приоритизациясын жүргізу керек, және бассейн деңгейінде әр басымдық су қоймасы үшін су сапасын жақсарту бойынша әрекет ету жоспарын даярлау керек. Және, соңында, су қоймаларындағы қалаулы су сапасына қарай, қоршаған ортаны ластайтын, әр өндіріс пен әр салаға қатысты суағар үшін нақты стандарттарды даярлау керек.

Өндірістік сарқынды судың шығарылуын бақылау үшін келесі қағидаларды қолдану ұсынылады.

1) Тұрмыстық арна тарту желілеріне қосылмаған өнеркәсіп орындары, шығарылатын судың қажетті стандарттарға сәйкес болуын қамтамасыз ететіндей тазалау құрылыстарымен жабдықталуы керек. Техникалық тұрғыдан суағарларды құю орындарында тазалау ("Кәсіпорында тазалау") ең қолайлы болуы керек. Мұндай тазалау толық немесе ішінара болуы мүмкін, егер орталық тазалау құрылыстарындағы суағар үшін белгіленген параметрлерге сәйкестігі жеткілікті болса.

2) Тұрмыстық арна тарту желілеріне қосылған өнеркәсіп орындары, желі операторымен тазалау құрылыстары мен арна тарту желілерінің дұрыс жұмыс жасауы үшін қауіп тудырмайтындай (мысалы, микро ластау болып табылатын тұздың шамадан артық болуы, дәстүрлі биологиялық тазалаудың ингибиторы болып табылатын ауыр металлдар нақты параметрлерге иістің болуы немесе желідегі қауіпті газдың болуы, құм немесе майдың көп көлемде болуы) суағар сапасының ең аз талаптарымен суағар туралы шартқа қол қоюы қажет. Ерекше ластау заттарын тұрмыстық арна тарту желілеріне шығарудың жоғары тәуекеліндегі шағын кәсіпорындарға(мысалы, автожөндеу шеберханаларына) біртіндеп толықтай тыйым салу және осындай суағарларды шығару бойынша қызметтерді ұсыну қажет.

Сарқынды суларды тазалау технологиясына сәйкес қолдану үшін қажетті инвестициялар, суағарды іске асыратын су қоймаларының қалаулы сапасына және кәсіпорындар салалардың нақты параметрлеріне қарай анықталуы керек. Қазақстандағы сарқынды суларды 20-50% стандарттық технологияларды қолдану арқылы (қазіргі кезде жылына тазармайтын сарқынды сулардың стандартқа сәйкес 200?500 млн. м³ тазалауына жағдай туғызатындай) тазалау бойынша күшін көбейту үшін қажет күрделі қаржы жұмсалымының жалпы көлемі 300 – 750 млрд.теңгені құрайды.

5. Ауыз сумен қамту және тұрмыстық және өнеркәсіптік ағынды суларды тазалау бойынша мәліметке қатысты анықтылықты қамтамасыз ету және аса маңызды дағдыларды дамыту.

Жаңа инфрақұрылымның құрылысына және жетілдіру инвестицияларынан басқа орталықтанған сумен қамту және су тарту секторына байланысты коммуналдық шаруашылық кәсіпорындары мен басқада ұйымдарда дағдыларды дамыту бойынша бағдарламаны іске асыру қажет. Техникалық және басқару саласындағы оқыту шетелдік тәжірибенің және лайықты техникалық мамандықтың жергілікті университеттерде енгізілуі күшейтілуі тиіс (Университеттерді жеткілікті түлектерді дайындау үшін қосымша қаржылай көмек қажеттілігі болуы мүмкін).

Сондай-ақ сыныптауыштарды енгізу және әр түрлі құрылғыларды ойлап әзірлеу есептіліктің құралымының қалыпты аспаптарын барлық бассейндерге бұлақты параметрдің нұсқауымен, сапаны ағынды сулардың ауызсу, суайдындарда.

Сонымен қатар ағынды суларды қалыпты жолмен қамтамасыздандыруын мониторинг және айыппұл салу жолымен бақылануы тиіс.

5. Су ресурстары басқару жүйесін жетілдіру бойынша шаралар

1. Бассейндік сұлбаларды нақтылау және жаңарту

Су шаруашылығы бассейндері бойынша су ресурстары балансының ұзақ мерзімді болжамын құру су саясаты міндеттерінің маңыздыларының бірі болып табылады. Су ресурстарының қол жетімді көлемдерін өзгерту тенденциясын есепке алатын нақты бассейндік сұлбалар және тұтыну болжамдары инфрақұрылымды дамытуды ұзақ мерзімге жоспарлау негізіне қалыптасуы мүмкін. Бассейндік сұлбаларды жүйелі жаңарту үшін келесі шаралар қажет:

1) жер асты су қорларын қоса, сондай-ақ ішкі және трансшекаралық жер үсті суларына сапасы және су ресурстары көлемдері бойынша электрондық нақты мәлімет базасын құру;

2) өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы және халық санының өсімі нәтижесінде тұтыну өзгерісінің болжамы мен су тұтыну көлемдері бойынша электрондық нақты мәлімет базасын құру;

3) өңірлік нақтылаумен әр бассейн бойынша ластану деңгейі мен 30-50 жылға су балансының болжамы компьютерлік үлгілерін әзірлеу және жыл сайын жаңарту.

Су ресурстарын басқару саласында жаңа технологияларды енгізуді ең жоғарғы жеделдету үшін барлық әлеуетті пайдаланушылар үшін алғашқы гидротехникалық мәліметтің қол жетімділігін қамтамасыз ету қажет. Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің қаражаты есебінен жиналған мәліметтер ашық қол жетімді түрде орналастырылуы тиіс.

2. Тарифтік саясатты жетілдіру

Тарифтік саясат саласында, алдыңғы қатарлы халықаралық тәжірибеден Қазақстанның болашақтағы тарифтік саясаты үшін бірқатар сабақтарды алуға болады. Тарифтердің жаңа құрылымы барлық тұтынушылар үшін жалпы принциптеріне негізделуі тиіс:

1) барлық секторлар бойынша шығындарды толық жабу (операциялық шығындар, күрделі шығындар және техникалық қызмет көрсетуге шығындар – соңғысы– ауыл шаруашылығындағы тұтынушылардан басқа, фермерлер үшін суға қол жетімділік пен инфрақұрылымның өзін-өзі ақтауы арасындағы баланс қажет);

2) әр сектор үшін тарифтің қол жетімділігін қамтамасыз ету (мысалы, ауыл шаруашылығында өнімді өндіруге барлық шығыннан 10% кем емес, коммуналдық қызметтерде үй шаруашылығындағы кірістен 1,5% кем емес).

Әр секторға қатысты тұтыну төменде көрсетілген негізгі принциптерге сүйену ұсынылады:

1) ауыл шаруашылығы секторында: суды пайдалану тиімділігін көтеру әдістері және технологияларымен жеңілдіктер және субсидияның байланысы (мысалы, тамшылатып суаруды пайдалану); ұсақ жер учаскелерінің меншік иелері – фермерлерді мүмкін субсидиялау (мысалы, қазір Ауыл шаруашылығы министрлігімен жаңбырлатып және тамшылатып суару тәсілін инвестициялық субсидиялау жобаларын әзірлеуде); су нысандарының ластануын болдырмау мақсатында тыңайтқышты қарқынды пайдалану жағдайында аса жоғарғы тарифтік деңгей;

2) Өнеркәсіптік пайдаланушылар үшін: судың ластану дәрежесін төмендетуге ынталандыруға бағытталған тариф құрылымы, мысалы, стандарттарға сәйкес келмейтін су бұруға айыппұл салу/аса жоғарғы тарифті алу; суды қайтаруды ынталандыратын тарифтер (мысалы, қайтарылмайтын суға төлем);

3) Коммуналдық шаруашылық саласында: суды үнемдеу шараларын пайдалануды ынталандыратын тариф деңгейі; инфрақұрылымның аса маңызды нысандарын қаржыландыруды қамтамасыз ету үшін өңірлер деңгейіндегі айырмашылық (мысалы, су ресурстары жетпейтін қалалар үшін аса жоғарғы тарифтік деңгей); кірістің төмен деңгейімен халық үшін суға қол жетімділікті қамтамасыз ету мақсатында әлеуметтік компонент, мысалы, сатылы-пропорционалы тариф, тікелей субсидиялар немесе салықтық босаңсу.

Жоғарыда көрсетілген принциптерге сүйену тарифтік саясатты өзгертуді талап етеді, атап айтсақ:

1) 2020 жылға алға қойған мақсаттарға қайшы келетін ауыл шаруашылығында тиімсіз субсидияларды беруді тоқтату (қажетті субсидия түрлері бойынша мемлекеттік қаражатты қайта бағыттау үшін ауыспалы кезеңді қамтамасыз етуде), және өзін-өзі ақтау деңгейін көтеру, мысалы, ең кем дегенде 60% барлық шығындардан; толық өзін-өзі ақтауға қол жеткізу және өнеркәсіптік тұтынуда "ластаушы төлейді" принципін енгізу; коммуналдық секторда өзін-өзі толық ақтауға қол жеткізу және су сапасының тиісті бақылауды іске асыру; соңғы пайдаланушы деңгейіне дейін барлық секторларда суды тұтынудың тиімді есебін 100%-ға жеткізу.

2) 2040 жылға барлық соңғы пайдаланушылар үшін толық өзін-өзі ақтау; ағынды сулардың тазалауды 100%-ға жеткізу және стандарттарға сәйкестігі; қызмет көрсету деңгейі мен ауыз судың талап етілген сапасына жеткізу.

Осылайша, Қазақстанда басқару және реттеудің тиімді жүйесін құру үшін келесі негізгі шараларды қабылдау қажет:

1) барлық шығындарды жабуды қамтамасыз ететін деңгейге дейін тарифтерді біртіндеп көтеру (операциялық және күрделі шығындар) және коммуналдық және ауыл шаруашылығы секторы тұтынушылары үшін тарифтердің қол жетімділігінде ұзақ мерзімді инвестициялар.

Ауыз сумен қамту және су тарту инфрақұрылымын қаржыландыруда талап етілген инвестициялардың жалпы көлемі 2040 жылға дейін 8,9 трлн. теңгеге бағаланады (инфрақұрылымды қалпына келтіру және дамытуға күрделі шығындарды 5,3 трлн. теңгені қоса). Халық үшін тарифтердің ағымдағы деңгейінде, Қазақстанда тарифтер бойынша төлемдер 2013 жылғы жылдық есептеуде осындай инвестицияларды 23 % ғана жабады және 2040 жылға жылдық есептеудегі инвестициялар 55 % (сумен қамту желілеріне қосылатын үй шаруашылықтарының санын өсіруден, және, тиісінше, тарифтер бойынша аса жоғарғы салымдар).

Ауыл шаруашылығындағы 2040 жылға дейін инфрақұрылымды қалпына келтіру үшін талап етілген инвестициялар 800 млрд. теңгеге бағаланады (операциялық және күрделі шығындарды қоса). Ауыл шаруашылығы үшін сумен қамтуға тарифтердің ағымдағы деңгейінде жалпы инвестициялардың үлесі, соңғы пайдаланушылардың тарапынан тарифтер бойынша төлемдермен жабылатыны 10 % артығын құрайды. Халықаралық тәжірибеден мысалдар үй шаруашылықтарының жалпы таза кірісі 1-1,5% дейін суға шығындарды құрайды (3% халықтың нашар тұратын қатарынан кірістер) және ауыл шаруашылығы үшін өнімнің құнынан 10%-ға дейін, судың қол жетімділігі мәнінің үстіңгі жиегі болып табылады. Қазақстанда осындай мәнге қол жеткізу үшін коммуналдық секторда 5 рет сумен қамтуға тарифтерді өсіруді және ауыл шаруашылығында 3-10 рет өсіруді талап етеді. Қазақстанның ауыл шаруашылығында ВВП қазіргі уақытта шамамен 1,5 трлн. теңгеге тең және болжамдарға сәйкес 2040 жылға 4,5 трлн. теңгеге дейін өседі, сондықтан ауыл шаруашылығында тарифтер есебінен шығындарды жабу қол жетімді болып көрінеді.

Ауыл шаруашылығында тарифтерді қайта құру технологиялар мен дақылдарда суды пайдалану көзқарасынан тиімсіздігі үшін тарифтердің деңгейін көтеру мақсатында, алға қойылған мақсаттармен бөліндісінде келетін субсидияларды жоюды талап етеді (мысалы, күрішті суаруға субсидия).

2) алдыңғы қатарлы тарифтер мен пайдаланылатын технологияларға қатысты тарифтердің деңгейлерін пайдалану есебінен өсірілетін дақылдардың құрамы мен суарудың тиімді әдістерін пайдалануға тұтынушыларды уәждеу мақсатында ауыл шаруашылығы үшін тарифтерді түзету (гектарына тұтынудан шығатын).

Нысандарға техникалық қызмет көрсетуді қаржыландыруды жақсарту және жариялауды көтеру мақсатында ылғалды үнемдеу және ағыстар үшін тарифтер элементтерін енгізу. Одан басқа, суды ысыраппен алуды болдырмау мақсатында тұтынуға квота мен қоршаған ортаға ағыстарды шектеуді енгізу қажет.

Сондай-ақ өнеркәсіпте және коммуналдық секторда ағыстарды тазалау және қайтадан суды пайдалануға уәждемені қамтамасыз ету ұсынылады (тиімді тарифтің көмегімен) және "ластаушы төлейді" принципін толық іске асырады (мысалы, ластауға тиімді айыппұл көлемі).

3) су алу құқығы мен су нысандарына меншік құқықтарын түсіндіру үшін төзімді құқықтық шеңберді құрумен тарифтер саласында жаңа саясатты іске асыруға ықпал ететін барлық заңды, институциялық және техникалық факторларды қамтамасыз ету, сондай-ақ денсаулық сақтау, экология және операциялық қызметтің тиімділігі/нәтижесіне қатысты су шаруашылығы саласындағы дамыған реттеуді құру үшін құқықтық шеңберді құру.

Одан басқа, тұтыну есебінің жүйесін сертификаттау органының ықпал етуімен соңғы тұтынушыларды қоса, тұтынушылар бойынша жүз пайызды тиімді есепті қамтамасыз ету қажет (оның ішінде жекелеген үй шаруашылықтарымен суды тұтыну есебі).

Сондай-ақ қоршаған ортаға ағыстың мониторингі мен толық анықтау және ысырапты су алуға тиімді жазалау шараларын және ауыз су сапасы бойынша толық нақты мәліметтерге қол жеткізуді және бар стандарттарға ағыстардың сәйкестігін қамтамасыз ету, сондай-ақ тәртіп бұзушылық жағдайында айыппұлды қолдану және сәйкестігін жүйелі түрде қадағалауды қамтамасыз ету қажет.

3. Су ресурстарын басқару жүйесін жетілдіру

Келесі ұсыныстарды жасау үшін ведомствоаралық кеңесті құру:

1) су шаруашылығы саласындағы саясат/ұлттық басымдылықтар;

2) өзендер бассейндері мен бассейндер ішінде сумен қамту саласында ұлттық басымдылықтарды анықтау (ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп және коммуналдық секторлары басымдылықтарының бірлестігі);

3) өңірлер мен тұтынушылар арасындағы су ресурстарын бөлу, қажет болғанда квота белгілеу;

4) қоршаған ортаны қорғау бойынша стандарттарды анықтау;

5) сала үшін қаржыландыру ережелері (мемлекеттік/жеке қаржыландыруға қол жеткізу және тұтынушылардан алынатын жалпы төлемдер);

6) су шаруашылығы секторының ұйымдастыру саясатын анықтау.

Осы үйлестіру органына тиісті министрліктерден министрлер және сарапшылар енуі тиіс: ауыл шаруашылығы, өңірлік даму, индустрия және жаңа технологиялар, сыртқы істер, қоршаған орта және су ресурстары, Ұлттық қауіпсіздік комитеті.

Бірлесіп жасалған ұсыныстардың негізінде Қазақстан Республикасының Үкіметімен негізгі басымдылықтарды және іс-шаралар кешендерін, негізгі инвестициялық бағдарламалар (су ресурстарына қол жетімділігі көзқарасынан, тұтынушыларға қызмет көрсету және экономикалық пайдамен) және жоспарды орындау үшін талап етілген саясат немесе реттеуге байланысты негізгі бағдарламаларды көрсетумен су шаруашылығы бойынша 5- жылға кешенді бас жоспар бекітілуі мүмкін.

Одан басқа, кеңес маңызды операциялық міндеттермен, мысалы, секторалдық саясаткерлер арасындағы келіспеушіліктер және дауларды шешумен, түрлі шешімдерді жеделдетумен, Бағдарлама іс-шараларын іске асыруға аудиторлық және ревизиялық тексерістерді жүргізумен айналысуы тиіс.

Қоршаған орта және су ресурстары министрлігінің құрылымына енетін СРК ұлттық деңгейде өкілеттілігі болуы тиіс және бассейндік инспекциялардың жұмысын бақылауды, сондай-ақ су балансын кешенді қарауды, су ресурстарын бөлуді басқару және мемлекет деңгейінде су шаруашылығы бойынша бағдарламаның басымдылықтары мен іске асырылу барысын қадағалауды қамтамасыз етуі тиіс. Өзендер бассейндері бойынша инспекциялар жергілікті деңгейде су шаруашылығы нысандарының қауіпсіздігі мәселелері есебімен өңірлік деңгейде бағдарлама аясында іс-шаралар кешенін іске асыруда алдыңғы қатарда болуын қамтамасыз ететін және қадағалайтын, бассейн деңгейінде күшті және қызмет ететін орган болуы үшін, тиісті өкілеттіктер жүктелуі тиіс.

СРК мәліметтерді жедел сапалы жинауды қамтамасыз етуі, ұзақ мерзімді болашаққа болжап, суға сұраныс пен ұсыныспен ағымдағы жағдайды түсіну ретінде бағытталған жер асты суларын қоса, су бассейндері үлгілерін құруы тиіс. Одан басқа, аталған орган түрлі ұйымдар мен ғылыми-техникалық мекемелер үшін ақпараттың қол жетімділігін қамтамасыз етуі тиіс.

Су шаруашылығы активтеріне және оларды пайдалануға жауапкершілікті атқаратын ұйымдастыру құрылымын құру, сондай-ақ активтер жағдайына және олардың жұмыс көрсеткіштеріне нақты анықталған жауапкершілікті қамтамасыз ету және тиімді қызмет көрсету қажет.

Осы мақсаттарда республикалық деңгейде инфрақұрылымды басқаратын және оны пайдалануды жүзеге асыратын, сондай-ақ су ресурстарының болу сәйкестігін қамтамасыз ететін (жер үсті және жер асты сулары) мен ұлттық басымдылықтарға су алу, өзендердің бассейндері арасында суды жеткізу, соңғы тұтынушыларға суды, ирригациялық активтерді қоса жергілікті бөлу бойынша ұлттық су шаруашылығы компаниясын құру мәселесін қарау ұсынылады.

"Ақ бұлақ" бағдарламасын табысты іске асыру үшін ауылдық елді мекендерде сумен қамту және су тарту инфрақұрылымдарын салу және пайдалану бойынша бірыңғай ұлттық операторын құру мәселесін пысықтау қажет.

Ұлттық/өңірлік деңгейде мемлекеттік-жеке меншік әріптестікті, мемлекеттік корпорацияны қоса, компаниялар үшін түрлі меншік түрлері мүмкін.

Компанияда өзендер бассейндері бойынша бас жоспарларды және басымдылықтарды іске асыру мен реттеуші және бақылаушы органдармен тиісті қарым-қатынасты қамтамасыз ету үшін өзендердің бассейндерімен анықталатын аумақтық құрылымы болуы тиіс. Жаңа құрылымға өту мәні бар бірқатар талаптарды сақтауда ғана мүмкін:

1) әкімшілік мүмкіндіктерімен және жеткілікті өкілеттіліктерімен экономикалық реттеудегі күшті органның болуы (нақтырақ кейін беріледі);

2) компанияларды басқару құрылымын құру/ өзгерту;

3) қызмет көрсету деңгейі мен тиімділіктің жоспарлы көрсеткіштеріне қол жеткізу үшін жаңа компаниялардың операциялық қызметін өзгерту.

Қазақстан Республикасының Табиғи монополияларды реттеу агенттігі компаниясының жаңа құрылымында барлық деңгейлер үшін бағалар белгіленетін болады (су алу, ұлттық деңгейдегі тасымалдау және соңғы тұтынушыға жеткізу), сондай-ақ сумен қамтамасыз ету бойынша қызметтерді ұсынатын барлық операторлар үшін қызмет сапасының деңгейін және баға саясатының қатынасын анықтау және осы компаниялармен жоспарлы көрсеткіштерге жетуді қадағалау анықталады.

Сондай-ақ су айдындарындағы су және ауыз су сапасы, коммуналдық және өнеркәсіптік ағыстары бойынша стандарттарды сақтау мақсатында қоршаған орта мен су сапасына әсер етуді реттеу саласында толық үйлестіру қажет (Қоршаған орта және су ресурстары министрлігінің аясында).

Тұтынушылардың мүдделері тиісті үлгіде тұтынушылар кеңесі және өзендер бассейндері бойынша суды пайдаланушылар топтарын құру есебінен беріледі. Суды пайдаланушылардың бірлестіктері жүйелі мәжілістерді жүзеге асыруы және су шаруашылығы секторының көрсеткіштері бойынша арнайы есептерді жариялауы тиіс.

4. Суға зиян әсер етуді болдырмау

Су ресурстарын реттеумен байланысты төтенше жағдайларды болдырмау үшін суды тежегіш және суды реттеу құрылыстарының қауіпсіздігін қамтамасыз етудің құқықтық негізін құру қажет.

Су шаруашылығы нысандарын пайдаланудың қауіпсіздігін қамтамасыз ету және су шаруашылығы нысандары мен су ресурстарын пайдалану және басқаруды автоматтандыру, диспетчерлеудің қазіргі заманғы жүйелерін енгізу қажет. Су нысандарында тікелей орналасқан барлық суды тежеу және суды реттеу құрылыстары мемлекеттік меншікте болуы тиіс.

Сумен қамтамасыз етудің аз сулы циклі еліміздің экономикасына, ауыл шаруашылығы өндірісіне едәуір шығын әкеледі. Сондықтан осындай құбылыстардың салдарын жұмсарту бойынша ұйымдастыру-техникалық және қаржылық (сақтандыру) шараларын қарастыру қажет. Сондай-ақ тасқын (ерітінді) сулардан халықты және экономиканы қорғау бойынша жыл сайын ұйымдастыру-техникалық шараларды қарастыру қажет.

Батыс Қазақстанның экологиялық қолайсыз аудандарын кепілді сумен қамтамасыз ету үшін Батыс Қазақстан облысында су шаруашылығы нысандарын салуды қарастыру қажет.

Су нысандарының өткізу қабілетін өсіру мақсатында түбін және жағалауды бекіту жұмыстарын өткізу үшін Батыс Қазақстан, Маңғыстау, Атырау, Ақтөбе, Солтүстік Қазақстан, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облыстарының аумағында орналасқан зендердің табиғи гидрологиялық режиміне зерттеу өткізу қарастырылады.

5. Су тапшылығы туралы қауымға жариялауды көтеру және маңызды білімдер мен дағдыларды қалыптастыру

Басқарудың барлық деңгейінде дағдылар мен мүмкіндіктерді құру бойынша бағдарламаны іске асыру қажет. Мысалы, коммуналдық секторда дағдыларды дамыту үшін Коммуналдық сумен қамтуды басқару академиясын құру керек – ол қызмет көрсетуге бағытталған мәдениет пен жариялау, маңызды қабілеттерін дамытуға бағытталған оқу курстарымен коммуналдық сумен қамту кәсіпорындарының басшылығы және жетекші техникалық мамандары үшін білім беру мекемелерінің желісі. Ұқсас, бассейндік комитеттер академиясы құрылуы тиіс – тұрақты жұмыс істейтін академия, бассейндік комитеттер қызметкерлерін тартатын, халықаралық сарапшыларының қатысуымен, озық тәжірибелермен алмасу және маңызды қабілеттілікті дамыту үшін кеңестерге және орындарына шығуды өткізетін болады. Ауыл шаруашылығы министрлігімен жергілікті деңгейде немесе өзендер бассейндері бойынша инспекциялармен өткізілетін суару технологияларына фермерлерді жүйелі түрде оқыту қажет.

Ағысты қазіргі заманғы моделдеу және тапшылықты болжауды қоса, өзендер бассейндерінің деңгейінде су балансы бойынша жекелей бас жоспарларды әзірлеу мақсатында қатысушыларының дағдыларын дамытуда инвестициялау және трансшекаралық өзара іс-әрекет/келіссөздер бойынша нысаналы жұмыс топтарын күшейту қажет.

Су секторы үшін білікті мамандарды даярлау үшін және қызметкерлердің біліктілігін көтеру мақсатында жетекші институтта/университетте жеке институт құрып су ресурстарын басқару бойынша пәнаралық факультетті құру қажет, ол жылына су ресурстарын басқару бойынша 50-100 мамандарды шығарар еді (су саласындағы экономистер, гидрологтар, геологтар, инженер-гидротехниктер, гидромелиорация мамандары, ауыл шаруашылығын сумен қамту және ағынды суларды тазалау, сондай-ақ топырақтанушы-мелиораторларды қоса). Одан басқа, осы оқу орнының техникалық және технологиялық базасын күшейту өте маңызды. Әрі қарай арнайы жоғарғы оқу орнының базасында жоғарыда көрсетілген және Іс-шаралар жоспарында айтылған түрлі Академияларды ұйымдастыруға болады.

Бағдарламаны іске асыруды ғылыми сүйемелдеуді қамтамасыз ету қажет. Ол үшін СРК ғылыми-зерттеу жұмыстарын және тәжірибелі-құрылымдық әзірлемелерді іске асыру үшін еліміздің (мысалы, КазНИИВХ, География институты және б.) және әлемнің жетекші институттарын тартуы тиіс.

Одан басқа, білім беру саласында қажет:

1) өңірлерде суды пайдалану және қорғаудың алдыңғы қатарлы технологияларын енгізу және суды пайдаланушыларды оқыту бойынша кеңестік оқу және ақпараттық орталықтар желісін құру;

2) 200 гранттардан бөлумен, тиісінше, "Гидротехникалық құрылыс және имарат", "Ауыл шаруашылығын сумен қамту және жайылымдарды суландыру", "Ағынды суларды тазалау технологиясы" бакалавриат мамандықтарының жаңа классификаторын енгізу;

3) 200 грантқа дейін жеткізумен "Мелиорация, рекультивация және жерлерді қорғау" мамандығы үшін бөлінетін гранттарды бөлуді қайта қарау;

Барлық аграрлық университтер мен колледжде жаңа курстарды енгізу орынды "Ауыл шаруашылығы мелиорациясы", "Ауыл шаруашылығын сумен қамту және жайылымдарды суландыру" аграрлық факультеттер студенттерін оқыту бағдарламасына міндетті ретінде енгізу қажет.

В профилдік лицейлерде келесі мамандарды тұрақты түрде дайындау қажет: "техник – гидрометр", "мастер-оператор – суару техникасының маманы", "суару мастері" және тағы басқа.

Сонымен қатар, су секторына жас мамандарды тарту үшін, оларға әлеуметтік қолдау көрсету қажет (бір реттілік орналасу жәрдемақысы, тұрғын үй алуға несие), нақты қолдау көрсету негізді болатын су секторының сегментінде еңбекақыны көтеру (мысалы, ауылдық өңірлерде).

Одан басқа, барлық инженерлік мамандықтар бойынша оқыту қоршаған ортаны қорғауға және ресурстардың өндірушілігіне арналған пәндерді енгізуі тиіс (мысалы, ОСЭР көптеген елдеріндегі сияқты).

Су тапшылығы мен тиімді суды пайдалану шараларын қолдану туралы қауымға жариялауды арттыру бойынша жаппай бұқаралық жұмыстарды жүргізу өте маңызды. Бастауыш мектептегі және мектепке дейінгі мекемелерде оқу жоспарына су тапшылығы бойынша тақырыптарды толығымен енгізу қажет. Суды пайдалану және экологиялық проблемалар мәселелері туралы қауымға жариялауды арттыру мақсатында ақпарат беру бойынша кең бағдарламаларды іске асыру қажет. Соңында, су айдындарда, жалпыға қол жетімді су көздерінде су сапасының өзгеруі мен ағыстары бойынша су деңгейінде барлық негізгі мәліметтердің болуын қамтамасыз ету маңызды.

6. Су ресурстары саласын реттеу

Осы Бағдарламаның мақсаттарына қол жеткізу үшін су ресурстарын пайдалану және қорғау саласында, мелиорация, су шаруашылығы мен гидромелиоративтік жүйелерді дұрыс пайдалануды қамтамасыз ету және басқарудағы мәселелерді әрі қарай пысықтау қажет. Мына мәселелер бойынша шараларды қабылдау мақсаттылығының талдамасы өткізілетін болады:

1) жаңа ирригациялық және дренаждық жүйелерді қайта жаңарту және салу бойынша іс-шараларды бюджеттік қолдау;

2) мемлекеттік органдардың құзыретін нақтылау, Бассейндік инспекциялардың өкілеттіктерін кеңейту, бірлесіп суды пайдалану туралы ережені, сондай-ақ суды пайдаланушылардың алғашқы және екінші қызметтері мен мәртебесін нақтылау, ауылдық өндірістік суды пайдаланушылар кооперативі (АӨСК) мен басқада суды пайдаланушылардың бірлестіктерін құру және дамытуды мемлекеттік ынталандыру тетіктерін анықтау, жоспарлы суды пайдалануды және үнемді суды пайдаланумен суарудағы суды үнемдеу технологиясын енгізу.

3) сулы және гидромелиоративтік нысандармен айналысатын жерлердің дифференциялау және тасқа басқа.

4) суды пайдаланушылармен шарттық қатынастар, АӨСК және олардың мүшелерінің ирригациялық және дренаждық жүйелеріне мүліктік құқығын нақтылау және т.б.

5) суармалы жерлермен ирригациялық-дренаждық жүйелердің бірлігімен байланысты мүліктік және т.б.

6) көтерілген алаңдарды пайдаланушы субъектілер суармалы жерлерді құрайтын ретінде немесе олардың кооперативтерімен ирригациялық және дренаждық жүйелерді аса шұғыл және адрестік тапсыруды қамтамасыз ету.

7) гидромелиоративтік және су шаруашылығы жүйелерді пайдалану және техникалық ұстау саласымен айналысатын ұйымдарды қаржылық сауықтыру және банкроттық.

¹⁷ Бұл шара Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігімен және Табиғи монополияларды реттеу жөніндегі агенттікпен бірлесіп әзірленіп жатқан қазіргі уақытта 2030 жылға дейін Тарифтерді реттеу ұзақ мерзімді бағдарламада қарастырылуы тиіс.

¹⁸ Көрсетілген тариф деңгейі 2012 жыл бағасында келтірілген және әрі қарай индексацияны талап етеді.

¹⁹ Мысалы, оңтайлы технологияны және каналдарды қаптау материалдарын таңдау.

²⁰ Есептер "Маккинзи" (Ресей), "ДиЭйчАй" (Дания) және "Сурека" (Франция) компанияларының техникалық кеңесшілерін тартумен ҚР ҚОжСРМ СРК қызметкерлерінен Бағдарламаны әзірлеу бойынша Жұмыс тобымен өткізілген "кері шығындар" техника-экономикалық моделдеуге негізделген.

²² "Маккинзи" (Мәскеу), "ДиЭйчАй" (Дания) және "Сурека" (Франция) компанияның техникалық кеңесшілерді тартумен ҚР ҚОҚМ СРК қызметкерлермен қатарынан Бағдарлама әзірлеу бойынша жұмыс тобын өткізумен, "қосымша шығындарды" техника-экономикалық моделдеуге есептер

²³ Бағдарламада жер бөлігін суарудан бас тарту есебінен су ресурстарын үнемдеу шаралары қарастырылмаған. Мысалы, тыңайтқыш құрамын оңтайландыру суармалы, суармалы емес аумақтардағы өнімділікті көтеруге мүмкіндік береді және өнімнің нысаналы көлеміне жету жағдайында жер бөлігінде дақылдарды өсіруден бас тарту.

²⁴ мысалы, күрішті интенсификациялау жүйесі

²⁵ Осы санатта негізгі шаралар тапшылықты суару (топырақты алдын ала суару және нормативтен төмен суару нормаларын бақылауды әрі қарай төмендету) және суарудың жазғы шектеулері (алаң білігіне өнімнің көлемін төмендету орнынан суды пайдалануды оңтайландыру).

²⁶ Аталған технологияларды бірлесіп тарату үшін шектеуліктермен климаттық жағдайлар болып табылады, сондай-ақ себу дақылдарының құрамы. Осы санатқа сондай-ақ топырақтың ылғалдылығы туралы мәлімет өлшемдері негізінде суармалы жүйелер арқылы су беруді автоматтандыру енеді.

6. Бағдарламаны іске асыру кезеңдері

Бағдарламаны екі кезеңде іске асыру ұсынылады:

1. "Шұғыл жеңістерді" іске асыру және ірі бастамаларды жоспарлау (2014-2020 жж.);

2. Бағдарлама жетістігінің негізгі көрсеткіштерін өзгертуді талдау және ірі бастамаларды іске асыру (2021-2040 жж.).

Бағдарламаны іске асыру кезеңдерінің әрқайсысында келесі негізгі бағыттар бойынша келісілген іс-әрекеттер қажет:

2014-2020 жж.	2021-2040 жж.
Ауыл шаруашылығында су ресурстарын тиімді пайдалануды ынталандыру:
1) жалпы су тұтынуды қысқарту мақсатымен өсірілетін ауыл шаруашылығы дақылдары құрамын қайта қарау; 2) ауыл шаруашылығын жүргізу тәжірибесі мен суарудың пайдаланылатын әдістері, ирригациялық инфрақұрылым және ауыл шаруашылығы жер-суларының жағдайына зерттеу өткізу; 3) ауыл шаруашылығында суды үнемдеу бойынша ұлттық жоспарды құруды зерттеу нәтижелері жөнінде; 4) суды үнемдеу бойынша ұлттық жоспарды енгізу (инфрақұрылымды қалпына келтіру, топырақты өңдеудің қазіргі заманғы технологияларын енгізу, суарудың қазіргі заманғы әдістері және т.б.); 5) суды үнемдеу бойынша іс-шаралар есебімен жерлерді қалпына келтіру және мелиорация жөнінде жоспарды құру.	1) суды үнемдеу және мелиорация бойынша ұлттық жоспарды іске асыруды, сондай-ақ басымды бастамалардың тізбесін жүйелі түрде жаңартуды бақылау; 2) ирригациялық инфрақұрылымды жаңарту және кеңейтуге, о.і. жеке капиталды тартумен инвестициялар.
Басқада салаларда су ресурстарын тиімді пайдалануды ынталандыру:
1) әр соңғы тұтынушыға суды есептегіш құралдарын орнату және жұмысқа жарамдылығын тексеру мақсатымен жүйелі сертификаттау; 2) қол жетімді суды үнемдеу шешімдері туралы халыққа ақпарат беру; 3) мемлекеттік мекемелерде және коммуналдық секторда суды үнемдеу технологияларын енгізу бағдарламасын әзірлеу; 4) "Ақбұлақ" салалық бағдарламасын іске асыруды бақылау; 5) ауыл шаруашылығы және өнеркәсіптік мақсаттарға тазартылған ағынды суларды қайтадан пайдалану мүмкіндігін талдау; 6) өнеркәсіптік кәсіпорындармен суды үнемдеу технологияларын енгізуді ынталандыру.	1) мемлекеттік мекемелерде және коммуналдық секторда суды үнемдеу технологияларын енгізу; 2) ауыл шаруашылығы және өнеркәсіптік мақсаттарға тазартылған ағынды суларды қайтадан пайдалану жобаларын әзірлеу және іске асыру.
Трансшекаралық өзендерден суды әділ бөлу:
келіссөздер топтарын құруды қоса трансшекаралық сулар бойынша бастамаларды іске асыру, келіссөздер стратегиясын әзірлеу, болжамдарды құру, трансшекаралық су ағыстары мониторингінің инфрақұрылымын құру, келісімдер жасау.	көршілес мемлекеттерден түсетін су ресурстарының көлемі мен сапасына мониторинг.
Ішкі су ресурстарын реттеу:
1) бірыңғай бекітілген әдістемесі бойынша су беретін және су бермейтін нысандарға көпфакторлы зерттеу; 2) инфрақұрылым нысандарын қалпына келтіруде инвестицияларды жүзеге асырудың жоспарын құру, жобаларды әзірлеу және техникалық кеңесшілерді тартумен техникалық шешімдерді оңтайландыру; 3) инфрақұрылымды қалпына келтіру бойынша өте маңызды жобаларды іске асыру; 4) инфрақұрылымға қызмет көрсетуге салыстырмалы шығындар нормативтерін әзірлеу және бекіту.	ұлттық инфрақұрылымды қалпына келтіру бойынша жобалардың негізгі массасын іске асыру.
Жер үсті суларын бұру және реттеудің республикалық инфрақұрылымын дамыту:
1) ұлттық инфрақұрылымды дамыту және инфрақұрылымдық жобалардың басымдылық жоспарын құру; 2) бассейндік сұлбаларды құру нәтижесі бойынша құрылған ұлттық инфрақұрылымды дамыту жоспарына сәйкес жобаларды әзірлеу; 3) әр жобаның құнын қысқарту мақсатымен ұлттық инфрақұрылымды дамытудың жобалық шешімдерін оңтайландыруға техникалық кеңесшілерді тарту.	жобаны іске асыруды бастау кезіне 3-5 жыл ішінде нақты өңірде су ресурстарының орнықты тапшылығын болжау жағдайында инфрақұрылымдық жобаларды іске асыру.
Орталықтанған сумен қамту және су тартуға қол жетімділікті қамтамасыз ету:
1) барлық муниципалдық инфрақұрылым нысандарының ағымдағы жағдайын зерттеу және оларға инвентаризацияны жүргізу; 2) жетілдіру үшін инфрақұрылым нысандарын басымдылығы (ірі қалалардан бастап); 3) техникалық кеңесшілерді тартумен техникалық шешімдерді оңтайландыру және жобаларды әзірлеу, инфрақұрылым нысандарын қалпына келтіруде инвестицияларды жүзеге асыру жоспарын құру; 4) ірі қалалардан бастап сумен қамту және су тарту желілерін дамыту бойынша жобаларды іске асыру;; 5) бассейндер бойынша бас жоспарға сәйкес жаңа инфрақұрылымды құру бойынша жобаларды әзірлеу; 6) жобалардың құнын қысқарту мақсатымен муниципалды инфрақұрылымды дамытудың жобалық шешімдерін оңтайландыруға техникалық кеңесшілерді тарту.	1) муниципалды инфрақұрылымды жетілдіру бойынша жобалардың негізгі массасын іске асыру; 2) ірі қалалардан бастап сумен қамту және су тарту желілерін дамыту бойынша жобаларды іске асыру;
Жер асты суларымен қамтамасыз ету:
қорларды барлауды қоса жер асты суларын пайдалану бойынша бастамаларды іске асыру және жер асты суларын пайдалану әлеуетін талдау, гидродинамикалық моделдерді құру және ұңғымаларды инвентаризациялау.	жер асты суларын пайдалану бойынша жобаларды іске асыру және мониторинг.
Су ресурстарын басқару:
1) бассейндік сұлбаларды бөлшектеу және жаңарту бойынша бастамаларды іске асыру; 2) ұлттық деңгейде басқару құрылымын қайта қарау; 3) білімді, дағдыны дамыту бағдарламаларын әзірлеу және енгізу мен халық арасында хабарландыруды көбейту.	1) өңірлік бөлшектеумен әр бассейн бойынша ластану деңгейі мен 30-50 жылға су балансын болжаудың компьютерлік моделдерін жыл сайын жаңарту; 2) қызметкерді дайындау және дағдыларды дамыту бойынша бағдарламаны жүзеге асыру.
Тарифтік саясатты жетілдіру және реттеу:
1) барлық шығындарды жабу деңгейіне дейін коммуналдық тұтынушылар мен ауыл шаруашылығы үшін тарифтерді ақырындап көтеру; 2) ауыл шаруашылығында тиімсіз субсидияларды жою және тиімді суды тұтыну үшін ынталандыруды жүргізу және барлық салаларда ластануды азайту; 3) еуропалық стандарттарға сәйкес келтірумен ағынды сулар мен ауыз су сапасының стандарттарын қайта қарау; 4) ауыз су, ағындар мен су алу сапасына толық мониторингті қамтамасыз ету.	1) барлық тұтынушылар үшін барлық шығындарын тарифтермен толық жабуға қол жеткізу; 2) барлық жаңа стандарттарды толық енгізу және олардың мониторингі.

7. Қажетті ресурстар

Бағдарламаның іс-шараларын іске асыруға республикалық және жергілікті бюджеттер қаражаттары, тарифтерді жинау қаражатынан, сыртқы заемдер мен гранттар, сондай-ақ жеке инвестицияларды тартылады. Түрлі қаржыландыру көздерін пайдалану және үлесі түрлі бастамалар блоктары үшін әртүрлі болады:

1. Ұлттық деңгейдегі инфрақұрылымға инвестициялар бастапқы кезеңде негізінен мемлекеттік бюджеттен жүзеге асырылатын болады, себебі, өткен жылдарда инфрақұрылымға кішігірім ресурстар салынған. Болашақта, ұлттық деңгейдегі нысандар, мега-жобаларды қаржыландыру үшін тарифтер өзін-өзі өтеуі мүмкін деңгейге дейін көтерілсе, мемлекеттік-жеке меншік әріптестік (бұдан әрі – МЖӘ), және жеке капиталдың ауқымды үлесін тарту сияқты ұлттық деңдейде меншіктің басқа түрлеріне ауысу орынды болады.

2. Муниципалдық инфрақұрылымды қаржыландыру үшін бірінші кезеңнің өзінде жеке капиталды тартуға болады. Негізінде инвестициялық және операциялық тәуекел берудің түрлі дәрежесімен байланысты өз басымдылықтары және кемшіліктері бар инфрақұрылымды қаржыландыруға жеке капиталды тарту үшін меншіктің түрлі формалары мүмкін. Бірнеше өңірде әртүрлі меншік түрін пайдаланумен пилоттық жобаларды жүргізу қажет (мысалға, ірі қалаларда).

3. Қол жетімді ресурстардың көлемін ұлғайту бойынша шараларды қаржыландыру (трансшекаралық келіссөздер мен жер асты сулары) мемлекеттік бюджеттен жүзеге асырылатын болады.

4. Ирригациялық жүйелерді қаржыландыру мемлекеттік бюджет, грант сияқты, түрлі меншік түріндегі жеке капиталды тартумен жүруі мүмкін.

5. Өзін-өзі өтеу ерекшелігінде суды тиімді тұтыну орындары (жерді өңдеудің тиімді технологияларын енгізу, өнеркәсіптегі суды үнемдеу технологиялары, үйлер мен ұйымдарда суды үнемдеу сантехникасы) тұтынушылардың өздерімен басым түрде қаржыландырылуы тиіс.

6. Жеке капиталды пайдалану жобаларды қаржыландырудың бір аса көп қолданылатын түрі болып табылады, өйткені мемлекеттік бюджетке ауыртпалықты төмендетуге және тәуекелді бөлуге ғана емес, капиталдық салымдар мен операциялық шығындардың тиімділігін көтеруге жеке меншік секторының дағдыларын тартуға мүмкіндік береді. Жеке оператор үшін қажетті сыйақы деңгейі мен келісімдердің ұзақтығы, жеке меншік секторымен тәуекелдерді өзара бөлу дәрежесімен ерекшеленетін жеке меншік капиталды тартудың аса танымал түріне келесілер жатады.

1) Жобалау – құрылысы (“design-build”, DB). Бұл құрылымда жеке меншік компания нысанды жобалау және салумен айналысады, сонымен қатар мемлекеттік сектор сияқты нысанды иеленеді және пайдалануға жауапкершілікті атқарады.

2) Жобалау – құрылысы - пайдалану (“design-build-operate”, DBO). Бұл формада жекеменшік компания жалға алу шартының қызмет уақытында нысанды жобалауға, салуға, қаржыландыру және пайдалануға жауап береді; жеке меншік компанияның қызметтері жалға алу шартының қызмет мерзімі аяқталуы бойынша активтерді иеленетін мемлекеттік сектор төлейді. Ирландияда бұл форма ағынды суларды тазалау бойынша дублияның өңірлік сұлбасын құру үшін пайдаланылған болатын: мемлекеттік сектор және тұтынушылар тарифтері арқылы қаржыландырумен 20-жылдық келісім анықталған болатын. АҚШ-та 10-жылдық келісім негізінде МЖӘ-тің осы түрін пайдаланумен ағынды суларды тазалау бойынша нысан құрылған болатын. Индонезия сияқты мемлекеттерде (соңғы жылдары жаңа инфрақұрылымды салуда ауқымды инвестициялар жүзеге асырылған және 2015 жылға дейін 570 млрд. доллар көлемінде қосымша инвестицияларды қажет етеді), Колумбия және Мексикада бұл форма кеңінен таралғандардың бірі болып табылады. Индонезияда ауыз су және күніне 460 мың м3 жуық ағынды суларды тазалау бойынша жаңа қуаттылықтар салынған болатын. Колумбияда осы моделдердің көмегімен ауыз су және кәріз бойынша қала халқының 3,2 млн. адамына қызмет көрсету үшін инфрақұрылым нысандары салынған болатын.

3) Толық концессия. Бұл жағдайда мемлекеттік сектор мен жеке компания ұзақ мерзімді жалға алу шартын жасайды және бірлескен кәсіпорынды құруы мүмкін: жеке компания нысанды қаржыландырады және пайдаланады, пайдалану және техникалық қызмет көрсету инвестицияларына жауап береді. Жеке меншік компанияның қызметтері тікелей клиенттерімен төленеді. Бұл форма мысалы, Оңтүстік Африка Республикасында 30-жылдық келісім негізінде ауыз су және ағынды сулар инфрақұрылымын қамтамасыз ету үшін пайдаланылады. Бұл мысалда, жеке оператор мемлекетке жыл сайынғы концессиялық төлемді төлейді, сондай-ақ нысандарға жалға алу төлемін және клиенттерге ауыз сумен қамтамасыз ету және кәріз бойынша қызметтерді ұсынады және 5-жылдық жоспар негізінде пайдалану жұмыстарын жүргізеді. Жеке оператор төлемдер жинағына жауап береді. Бұл форма Индонезия, Филиппин, Малайзия мен Мексика сияқты дамыған елдерде жиі кездеседі. Индонезияда МЖӘ-тің бұл формасын пайдалану арқылы ауыз су және күніне 1,5 млн. м³ көлемінде ағынды суларды тазалау бойынша жаңа қуаттылықтар салынған болатын.

4) Инфрақұрылым нысандарына қатысты жалға алу шартын жасайтын мемлекеттік сектор мен жеке меншік компанияның жалға алу шарты. Жеке меншік компания қызмет көрсетеді және қолданыстағы инфрақұрылымды пайдалануға, техникалық қызмет көрсетуге және жаңартуға жауап береді; мемлекеттік сектор жаңа инфрақұрылымды салуға жауапкершілікті сақтайды. Жеке компания клиенттерден төлемдерді алады және өзінің кірісінен инфрақұрылымды пайдалану құқығына сәйкес мемлекеттік органға жалға алу төлемін төлейді.

5) Басқаруға келісім. Мемлекеттік сектор активтердің иесі болып қалады және пайдалануға, техникалық қызмет көрсетуге және инвестицияға жауапкершілік атқаруды жалғастырады. Жеке компания нысаналы көрсеткіштерімен іс-әрекеттің нақты жоспарын құрайды және Тиімділіктің негізгі көрсеткіштерімен, техникалық қолдауды және жеке меншік сектор әлеуетін дамытуды қамтамасыз етеді. Жеке меншік компанияның қызметтері алдын ала нақты жұмыс көлеміне және нәтижесіне сәйкес бір реттілік төлем түрінде мемлекеттік сектормен төленеді (егер мемлекеттік сектор іс-әрекет жоспарымен көзделген міндеттеме орындалса). МЖӘ бұл түрі Мексикада таралған.

Инфрақұрылым нысандарын анықтау және ірі қалалардан бастап, жеке капиталды тартудың пайдаланылатын үлгілерінің әрқайсысына пилоттық пайдалануды жүргізу, және пилоттар нәтижесінің негізінде барлық елдер бойынша жеке инвестицияларды тарту жоспарын әзірлеу қажет.

2013 жылғы №

Қазақстанның су ресурстарын басқару мемлекеттік бағдарламасына 1 қосымша

Қол жетімді, орнықты және сенімді су ресурстарының көлеміне әсер ететін негізгі факторлар

	Арал-Сырдария		Балқаш-Алакөл		Ертіс		Есіл		Жайық-Каспий		Нұра-Сарысу		Тобыл-Торғай		Шу-Талас		Еліміз бойынша барлығы
2012 ж
Оқшауланған су ресурстары, км3	3,4		15,4		25,9		2,6		4,1		1,4		1,3		1,6		55,7
Трансшекаралық су ресурстары, км3	14,6		12,2		7,8				7,1				0,3		2,6		44,7
Жер асты сулары, км3	0,2		0,4		0,2		0,1		0,2		0,1		0,0		0,1		1,2
Басқа көздер, км3	3,2		0,4		0,0		0,0		0,3		0,1		0,0		0,0		3,9
Су ресурстарының барлығы, км3	21,4		28,4		33,9		2,6		11,7		1,5		1,6		4,4		105,5
Орташа аз сулы жылдармен салыстыру бойынша төмендету, км3					1,6												1,6
Инфрақұрылымның болмауына байланысты қол жетімсіз ресурстар, км3			2,0		3,0												5,0
Булануы/ сүзілуі, км3	2,4				2,5						0,8		0,6		2,2		8,4
Көршілес елдерге міндетті су бұру, км3					14,2		0,3		0,8				0,0		0,2		15,6
50% және 75 % қамтамасыз етілу арасындағы айырмашылық, км3	1,5		2,7		1,6		1,5		5,2		0,1		0,1		0,1		12,8
Экологиялық қажеттіліктерге ең төменгі шығын, км3	11,1		19,5		2,2		0,3		4,1		0,7		0,5		0,0		38,6
Жер асты суларының орнықсыз қоры, км3	0,1		0,1		0,1		0,0		0,1		0,0		0,0		0,0		0,4
Қол жетімді, орнықты және сенімді су ресурстары, км3	6,3		4,0		8,7		0,5		1,5		-0,1		0,4		1,8		23,2
Климаттың өзгеруінде мүмкін төмендеу, км3			1,7														1,7
Климаттық өзгерістердегі жағымсыз сценарийлердегі су ресурстары, км3	6,3		2,4		8,7		0,5		1,5		-0,1		0,4		1,8		21,5
2040 ж.
Оқшауланған су ресурстары, км3		3,4		18,0		24,1		2,6		4,1		1,4		1,3		1,6		56,4
Трансшекаралық су ресурстары, км3		12,8		7,9		5,4				4,4				0,1		2,0		32,6
Жер асты сулары, км3		1,0		1,4		1,0		0,1		0,4		0,4		0,1		0,6		5,0
Басқа көздер, км3		3,2		0,4		0,0		0,0		0,3		0,1		0,0		0,0		3,9
Су ресурстарының барлығы, км3		20,3		27,6		30,5		2,7		9,2		1,8		1,6		4,2		97,9
Орташа аз сулы жылдармен салыстыру бойынша төмендету, км3						1,6												1,6
Инфрақұрылым болмауына байланысты қол жетімсіз ресурстар, км3				2,0		3,0												5,0
Булануы/ сүзілуі, км3		2,4				2,5						0,8		0,6		2,2		8,4
Көршілес елдерге міндетті су бұру, км3						14,2		0,3		0,8				0,0		0,2		15,6
50% және 75 % қамтамасыз етілу арасындағы айырмашылық, км3		1,5		2,7		1,6		1,5		5,2		0,1		0,1		0,1		12,8
Экологиялық қажеттіліктерге ең төменгі шығын, км3		11,1		19,5		2,2		0,3		4,1		0,7		0,5		0,0		38,6
Жер асты суларының орнықсыз қоры, км3		0,2		0,3		0,2		0,1		0,2		0,1		0,0		0,0		1,1
Қол жетімді, орнықты және сенімді су ресурстары, км3		5,2		3,0		5,2		0,5		-1,0		0,2		0,3		1,6		14,9
Климаттың өзгеруінде мүмкін төмендеуі, км3				4,2		1,5												5,7
Климаттық өзгерістердегі жағымсыз сценарийлердегі су ресурстары, км3		5,2		-1,2		3,7		0,5		-1,0		0,2		0,3		1,6		9,2

2013 жылғы №

Қазақстанның су ресурстарын басқару мемлекеттік бағдарламасына 2 қосымша

2040 жылға дейін негізгі тұтынушылар және тұтыну өсімінің болашағы

Бассейн	Су алу, км3		Су берудегі шығындар, км3		Су тұтыну, км3		Кейін қайтару, км3
	2012 ж.	2040 ж.	2012 ж.	2040 ж.	2012 ж.	2040 ж.	2012 ж.	2040 ж.
Ауыл шаруашылығы тұтынушылар
Арал-Сырдария	8,0	9,1	5,3	6,0	2,8	3,1	0,0	0,0
Балқаш-Алакөл	3,1	4,3	2,0	2,8	1,1	1,5	0,0	0,0
Ертіс	0,4	1,6	0,3	1,1	0,1	0,5	0,0	0,0
Есіл	0,0	0,3	0,0	0,2	0,0	0,1	0,0	0,0
Жайық-Каспий	0,1	1,3	0,1	0,9	0,0	0,4	0,0	0,0
Нұра-Сарысу	0,1	0,5	0,0	0,3	0,0	0,2	0,0	0,0
Тобыл-Торғай	0,0	0,7	0,0	0,4	0,0	0,2	0,0	0,0
Шу-Талас	1,6	3,3	1,1	2,2	0,6	1,1	0,0	0,0
Еліміз бойынша барлығы	13,4	21,1	8,8	13,9	4,6	7,2	0,0	0,0
Өнеркәсіптік тұтынушылар
Арал-Сырдария	0,1	0,1	0,0	0,0	0,0	0,1	0,0	0,1
Балқаш-Алакөл	0,3	0,3	0,1	0,1	0,2	0,3	0,2	0,2
Ертіс	2,3	2,5	0,5	0,5	1,8	2,0	1,5	1,6
Есіл	0,1	0,1	0,0	0,0	0,1	0,1	0,0	0,1
Жайық-Каспий	1,2	1,3	0,2	0,3	1,0	1,1	0,8	0,9
Нұра-Сарысу	1,3	2,7	0,3	0,5	1,1	2,2	0,8	1,7
Тобыл-Торғай	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0
Шу-Талас	0,1	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0
Еліміз бойынша барлығы	5,3	7,1	1,1	1,4	4,2	5,7	3,4	4,6
Коммуналдық-тұрмыстық тұтынушылар
Арал-Сырдария	0,1	0,3	0,0	0,1	0,1	0,2	0,0	0,1
Балқаш-Алакөл	0,2	0,4	0,1	0,1	0,2	0,3	0,1	0,1
Ертіс	0,1	0,2	0,0	0,1	0,1	0,2	0,1	0,1
Есіл	0,1	0,2	0,0	0,0	0,1	0,1	0,0	0,1
Жайық-Каспий	0,1	0,2	0,0	0,1	0,1	0,1	0,0	0,1
Нұра-Сарысу	0,1	0,1	0,0	0,0	0,1	0,1	0,0	0,1
Тобыл-Торғай	0,0	0,1	0,0	0,0	0,0	0,1	0,0	0,0
Шу-Талас	0,0	0,1	0,0	0,0	0,0	0,1	0,0	0,0
Еліміз бойынша барлығы	0,9	1,5	0,3	0,4	0,7	1,1	0,3	0,5
Тұтынушылар түрлері бойынша, барлығы
Арал-Сырдария	8,2	9,4	5,3	6,1	2,9	3,4	0,1	0,1
Балқаш-Алакөл	3,6	5,0	2,1	3,0	1,5	2,0	0,3	0,3
Ертіс	2,8	4,3	0,8	1,6	2,1	2,7	1,5	1,7
Есіл	0,2	0,6	0,1	0,3	0,1	0,3	0,1	0,1
Жайық-Каспий	1,4	2,8	0,3	1,2	1,1	1,7	0,8	0,9
Нұра-Сарысу	1,5	3,3	0,3	0,9	1,2	2,4	0,9	1,8
Тобыл-Торғай	0,1	0,8	0,0	0,5	0,1	0,3	0,0	0,1
Шу-Талас	1,7	3,4	1,1	2,2	0,6	1,2	0,0	0,1
Еліміз бойынша барлығы	19,5	29,7	10,1	15,7	9,5	14,0	3,7	5,1

О проекте Указа Президента Республики Казахстан "О Государственной программе управления водными ресурсами Казахстана и внесении дополнения в Указ Президента Республики Казахстан от 19 марта 2010 года № 957 "Об утверждении Перечня государственных программ"

Постановление Правительства Республики Казахстан от 30 декабря 2013 года № 1423. Утратило силу постановлением Правительства Республики Казахстан от 13 марта 2017 года № 113

Сноска. Утратило силу постановлением Правительства РК от 13.03.2017 № 113.

Правительство Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ:

внести на рассмотрение Президента Республики Казахстан проект Указа Президента Республики Казахстан "О государственной программе управления водными ресурсами Казахстана и внесении дополнения в Указ Президента Республики Казахстан от 19 марта 2010 года № 957 "Об утверждении Перечня государственных программ".

Премьер-Министр
Республики Казахстан	С. Ахметов

О Государственной программе управления водными ресурсами
Казахстана и внесении дополнения в Указ Президента Республики
Казахстан от 19 марта 2010 года № 957 "Об утверждении Перечня
государственных программ"

В целях устойчивого обеспечения водными ресурсами Республики Казахстан в долгосрочном периоде ПОСТАНОВЛЯЮ:

1. Утвердить Государственную программу управления водными ресурсами Казахстана (далее – Программа).

2. Правительству Республики Казахстан:

1) в месячный срок разработать и утвердить План мероприятий Правительства Республики Казахстан по реализации Программы;

2) представлять в Администрацию Президента Республики Казахстан результаты мониторинга реализации Программы в сроки и порядке, установленные Указом Президента Республики Казахстан от 4 марта 2010 года № 931 "О некоторых вопросах дальнейшего функционирования Системы государственного планирования в Республике Казахстан".

3. Центральным и местным исполнительным органам, а также государственным органам, непосредственно подчиненным и подотчетным Президенту Республики Казахстан, принять меры по реализации Программы.

4. Министерству окружающей среды и водных ресурсов Республики Казахстан один раз в полугодие не позднее 25 числа месяца, следующего за отчетным периодом, представлять в Администрацию Президента Республики Казахстан и Правительство Республики Казахстан информацию о ходе реализации Программы.

5. Внести в Указ Президента Республики Казахстан от 19 марта 2010 года № 957 "Об утверждении Перечня государственных программ" (САПП Республики Казахстан, 2010 г., № 25-26, ст. 185; 2011 г., № 3-4, ст. 39; 2012 г., № 9, ст. 171; № 47, ст. 626: 2013, № 11, ст. 200) следующее дополнение:

"Перечень государственных программ", утвержденный вышеназванным Указом, дополнить строкой, порядковый номер 10, следующего содержания:

"

10.

Государственная программа управления водными ресурсами Казахстана

Министерство окружающей среды и водных ресурсов Республики Казахстан

2014 – 2040 годы

";

6. Контроль за исполнением настоящего Указа возложить на Администрацию Президента Республики Казахстан.

7. Настоящий Указ вводится в действие со дня подписания.

Президент
Республики Казахстан	Н.Назарбаев

УТВЕРЖДЕНА Указом Президента Республики Казахстан от "" 2013 года №

Государственная программа
управления водными ресурсами Казахстана
1. Паспорт Программы

Наименование	Государственная программа управления водными ресурсами Казахстана
Основание для разработки	Общенациональный план мероприятий по реализации Послания Главы государства народу Казахстана от 14 декабря 2012 года "Стратегия "Казахстан-2050": новый политический курс состоявшегося государства", утвержденный Указом Президента Республики Казахстан от 18 декабря 2012 года № 449
Разработчик	Министерство окружающей среды и водных ресурсов Республики Казахстан
Цель программы	Обеспечение водной безопасности Республики Казахстан и эффективное управление водными ресурсами
Задачи	1. Обеспечение экологической безопасности в водной сфере 2. Обеспечение безопасности населения при угрозах возникновения чрезвычайных ситуаций природного и техногенного характеров в водной сфере
Сроки и этапы реализации	2014 – 2040 годы I этап 2014 – 2020 годы II этап 2021 – 2040 годы
Целевые индикаторы	1. К 2020 году снижение потребления воды на единицу ВВП в реальном выражении на 33 % к уровню 2012 года и к 2040 году на 77 % к уровню 2012 года. 2. Максимально быстрое покрытие дефицита по бассейнам в целом к 2020 году и отсутствие дефицита по каждому бассейну к 2030 году. 3. Доля водопользователей, имеющих постоянный доступ к системе центрального питьевого водоснабжения не ниже 100 % в 2020 г., а также доля домохозяйств, имеющих доступ к сетям канализации, не ниже 100 % в 2020 г. в городских районах, а также не ниже 20 % в 2020 г. и не ниже 50 % в 2040 г. в сельских районах. 4. Действующая эффективная система управления водными ресурсами в соответствии с лучшими мировыми практиками и принципами интегрированного управления водными ресурсами к 2020 году.
Источники и объемы финансирования	Государственный бюджет и средства водопользователей и водопотребителей, включая средства юридических лиц с участием государства, заемные средства отечественных и международных финансовых организаций. Оценочные инвестиции в период с 2014 по 2040 годы составляют величину в 8,2 трлн. тенге, из которых 5,4 трлн. тенге предусмотрены из республиканского и местных бюджетов, а 2,8 трлн. за счет частного финансирования и средств международных институтов развития и других источников заемного финансирования. Финансирование мероприятий, предусматривающих расходы республиканского и местных бюджетов, направленные на осуществление бюджетных инвестиций и на капитальные расходы будет производиться при условии их соответствия критерию по виду собственности, а также принципу адресности и целевого характера бюджетных средств после проведения инвентаризации, паспортизации и государственной регистрации прав на существующие водохозяйственные объекты республиканской и коммунальной собственности и бесхозяйной инфраструктуры, гидромелиоративной инфраструктуры и систем обводнения пастбищ, предусмотренных на первоначальных этапах реализации Программы. Объемы финансирования из республиканского и местных бюджетов будут уточняться при формировании соответствующих бюджетов на планируемый период.

2. Введение

Государственная программа управления водными ресурсами Казахстана (далее – Программа) разработана в соответствии с Общенациональным планом мероприятий по реализации Послания Главы государства народу Казахстана от 14 декабря 2012 года "Стратегия "Казахстан-2050" новый политический курс состоявшегося государства", утвержденным Указом Президента Республики Казахстан от 18 декабря 2012 года № 449.

Проблема водной безопасности в условиях ограниченности и уязвимости водных ресурсов рассматривается как компонент национальной безопасности государства.

Программа направлена на решение вопроса предотвращения дефицита водных ресурсов для сохранения экосистем, обеспечения запланированного роста экономики, а также совершенствования системы управления водными ресурсами. При этом важно обеспечить минимальную удельную стоимость реализуемых инициатив, поскольку от этого напрямую зависят нагрузка на государственный бюджет и темпы роста тарифов.

В настоящее время Казахстан начинает испытывать нехватку водных ресурсов и к 2040 году по прогнозам¹ может столкнуться с существенной нехваткой водных ресурсов в объеме 50 % от потребности². Дефицит воды на сегодня существует в двух из восьми бассейнов Казахстана – Арало-Сырдарьинском и Нура-Сарысуском, а к 2030 году он по оценкам будет преобладать в шести бассейнах. Дефицит оказывает значительное воздействие на качество жизни населения и состояние экосистем, а также может повлиять на перспективы экономического роста государства. Тем не менее, существует возможность сокращения ожидаемого дефицита водных ресурсов к 2040 году за счет модернизации и развития инфраструктуры при разумной себестоимости в 1,3 трлн. тенге, самофинансируемых мер по эффективному использованию водных ресурсов, а также модернизации системы водоснабжения и водоотведения населенных пунктов стоимостью 4,5 трлн. тенге.

Для устранения дефицита водных ресурсов необходимо управлять как эффективностью использования, так и увеличением доступных объемов водных ресурсов. Меры первой группы направлены на снижение и рационализацию удельного потребления воды по типам потребителей. В эту группу также включены меры по снижению уровня потерь при транспортировке воды по всем типам инфраструктуры и увеличению лесистости водосборной площади. Меры второй группы направлены на обеспечение доступности водных ресурсов путем усиления международного сотрудничества, разведки подземных водных ресурсов и реализации инфраструктурных проектов.

___________________

¹Анализ Рабочей группы, основанных на данных Агентства Республики Казахстан по статистике, Комитет по водным ресурсам и его бассейновых инспекций, исследований казахстанских и международных институтов, в том числе перспектив экономического роста сопредельных с Казахстаном государств.

²При устойчивом развитии экономики

Если не будут предприняты достаточные меры по повышению эффективности потребления воды и увеличению объема доступных водных ресурсов, дефицит воды может привести к следующим последствиям:

1) снижению природоохранных попусков с последующей деградацией озерной и речной экосистем и рыболовного промысла, особенно на озере Балхаш, в дельте рек и болотных системах центрального Казахстана, Северного Арала и т.д.;

2) нормированию потребления воды в экономических целях, особенно в сельском хозяйстве, а также в гидроэнергетической отрасли, в промышленности, кроме того возможны перебои с водоснабжением населенных пунктов;

3) повышению издержек на водообеспечение из-за необходимости введения в эксплуатацию новых источников водоснабжения (вторичное использование, десалинационные заводы, магистральные трубопроводы) и переброски водных ресурсов между бассейнами.

В дополнение к указанным мерам первой и второй групп в современных условиях изменения климата для Казахстана актуальны такие функции леса, как сохранение и поддержание в устойчивом состоянии водных ресурсов, поглощение углекислого газа из атмосферы. В целях предотвращения процессов обмеления рек и сокращения объема их стока необходимо обеспечить сохранение горных, тугайных и пойменных лесов, а также увеличение лесистости водосборных площадей. В целях устойчивого развития экологических систем и сохранения биологического разнообразия необходимо обеспечить на системной основе решение проблемных вопросов в отношении водоемов, расположенных на особо охраняемых природных территориях.

Также крайне важно укреплять принципы и практики интегрированного управления водными ресурсами, обеспечить широкую государственную поддержку по повышению уровня квалификации персонала в учреждениях по управлению водными ресурсами, а также укреплять трансграничное сотрудничество, основанное на международно-правовых соглашениях.

3. Анализ текущей ситуации

1. Анализ ключевых проблем в водной отрасли

В целях снижения угрозы дефицита водных ресурсов в последние годы в управлении водными ресурсами Казахстана отмечается позитивная тенденция, в частности, переход на бассейновый принцип управления водными ресурсами, что соответствует наилучшим международным практикам, а также возросшее финансирование водохозяйственной и гидромелиоративной инфраструктуры, что способствует снижению потерь воды и повышению безопасности инфраструктуры.

В то же время, несмотря на улучшения в управлении водными ресурсами, значительное количество проблем все еще остается нерешенным:

1) ожидается существенный дефицит водных ресурсов в размере от 10 км³ до 12 км³ (50 % от потребности при развитии экономики по существующей траектории и сохранении текущей практики по водопотреблению) в течение следующих 30 лет, обусловленный как уменьшением доступных ресурсов, так и ростом потребления³;

2) большинство усилий по предотвращению дефицита направлено в основном на развитие инфраструктуры, а не на сокращение потребности в воде. Мега-проекты представляются ключевым решением проблемы дефицита водных ресурсов;

3) низкая эффективность использования (продуктивность) водных ресурсов в Казахстане по сравнению с другими государствами: экономике страны требуется в три раза больше воды на доллар валового внутреннего продукта (далее - ВВП), чем России или США, и в шесть раз больше, чем Австралии;

4) существующая структура тарифообразования, особенно в сельском хозяйстве, не стимулирует эффективное использование водных ресурсов и не позволяет инвесторам покрывать операционные и капитальные затраты собственников;

5) усилия по стимулированию эффективного использования водных ресурсов недостаточны во всех секторах, но больше всего – в сельском хозяйстве, где потери составляют до 66 %;

6) технические условия на подключение к магистральным и распределительным каналам должны учитывать техническое состояние подключаемых каналов (например, коэффициент полезного действия (далее - КПД) канала должен быть не ниже 0,8);

7) недостаток инвестиций в инфраструктуру наблюдается как в строительстве новых мощностей для обеспечения доступа к воде, так и в содержании существующих объектов инфраструктуры;

8) доступ к водным ресурсам остается проблемой: только 67 % населения Казахстана имеют доступ к качественной питьевой воде, и 47 % – к системам канализации, тогда как в большинстве развитых стран данные показатели приближаются к 100 %;

9) более 40 % магистральных и распределительных каналов находятся в неудовлетворительном состоянии;

10) значительная часть гидромелиоративной инфраструктуры находится в заброшенном состоянии;

11) некоторые ключевые механизмы управления водными ресурсами недостаточно развиты или отсутствуют;

12) детальные данные по объему и качеству водных ресурсов, а также прогнозу их изменения труднодоступны и отсутствуют в открытых источниках;

13) координация работы по управлению водными ресурсами между различными министерствами и ведомствами выстроена недостаточно эффективно;

14) наблюдается нехватка специалистов и управленцев в водном секторе, владеющих навыками прогнозирования баланса водных ресурсов, оптимизации капитальных инвестиций, повышения эффективности потребления воды;

15) тенденция роста в последние годы материального ущерба от вредного воздействия вследствие паводков, наводнений, изменение берегов водных объектов, подтопление территорий подземными водами, заболачивание и засоление земель, водной эрозии;

16) ограниченное выделение финансовых средств на ремонт гидротехнических сооружений, что привело к старению основных водохозяйственных фондов;

17) отсутствует полный государственный учет гидротехнических сооружений и не создана единая информационная база данных водных объектов для обеспечения доступа к ней всех заинтересованных лиц.

Анализ состояния и перспектив развития водной отрасли проводился на основании данных Комитета по водным ресурсам Министерства окружающей среды и водных ресурсов Республики Казахстан (далее – КВР), оценок руководителей бассейновых комиссий КВР, прогнозов роста сельского хозяйства, промышленности и населения, предоставленных соответствующими государственными органами, государственных статистических данных. Использовались материалы Товарищества с ограниченной ответственностью "Института географии", Республиканского государственного предприятия "Казводхоз" Комитета по водным ресурсам Министерства окружающей среды и водных ресурсов Республики Казахстан, производственного кооператива "Институт Казгипроводхоз", Генеральной схемы комплексного использования и охраны водных ресурсов Республики Казахстан, международные базы данных Программы развития Организация Объединенных Наций, Программы по разрешению конфликтов и трансформации в сфере водных ресурсов Государственного университета Орегона и другие научно-исследовательские материалы.

2. Оценка текущего состояния водных ресурсов

Республика Казахстан не относится к вододефицитным странам, однако водные ресурсы страны ограничены по сравнению со многими другими государствами. В настоящее время Казахстан не испытывает национального дефицита водных ресурсов, однако наблюдается региональный дефицит, например в Арало-Сырдарьинском и Нура-Сарысуском бассейнах. В результате происходят потери в рыбной отрасли и сельском хозяйстве, наблюдаются тенденции деградации озер, таких как Балкаш, рек, водно-болотных угодий и их экосистем.

Ожидаемые тенденции роста потребления воды и снижения обеспеченности водными ресурсами угрожают ростом регионального дефицита, с которым шесть из восьми водных бассейнов Казахстана могут столкнуться к 2020 году. Если не будет повышена эффективность использования и управления водными ресурсами, то к 2040 году нехватка воды усилится, что отрицательно скажется на обеспечении водой населения, росте ВВП и состоянии экологии.

Казахстан характеризуется уровнем осадков ниже среднего (250-350 мм в год⁴) и значительными запасами водных ресурсов в различных формах: реки, подземные воды, озера, водохранилища, ледники. По объемам пресной воды из возобновляемых источников на душу населения Казахстан обходит некоторые аграрные и промышленные страны, например, Индию и Китай, хотя и уступает таким странам, как Россия, Бразилия и Канада⁵.

Основной объем водных ресурсов обеспечивают поверхностные воды в среднегодовом объеме 101 км³ (Таблица 1). Из них 56 % формируются локально (основные бассейны: Есильский, Нура-Сарысуский, Тобыл-Торгайский), а остальные 44 % за счет стока трансграничных рек из Китая, Узбекистана, России и Кыргызстана (основные бассейны: Арало-Сырдарьинский, Балхаш-Алакольский, Жайык-Каспийский). Казахстан стоит в одном ряду с такими странами, как Израиль и Португалия, по индексу зависимости от притока трансграничных рек с территории соседних стран. Это значительно увеличивает значимость урегулирования трансграничных перетоков для решения существующих и потенциальных водных проблем страны.

_____________

³Анализ Рабочей группы, основанных на данных Агентства Республики Казахстан по статистике, Комитет по водным ресурсам и его бассейновых инспекций, исследований казахстанских и международных институтов, в том числе перспектив экономического роста сопредельных с Казахстаном государств.

⁴В диапазоне с нижней точкой ниже 100 мм в Балхаш-Алакольской впадине в центральной и восточной части страны или рядом с Аральским морем на юге и верхней точкой вплоть до 1600 мм в горной области на востоке и юго-востоке страны.

⁵Общий объем возобновляемых водных ресурсов млн.м³ на душу населения составляет: 1,5 в Индии, 2,1 в Китае, 6,0 в Казахстане, 31,4 в России, 41,4 в Бразилии и 83,2 в Канаде.

Таблица 1. Обеспеченность водных бассейнов

Казахстана поверхностными водами и водными ресурсами,

добываемыми из прочих источников

Наименование бассейна	Локальные водные ресурсы, км3	Транс- граничные водные ресурсы, км3	Подземные воды, км3	Прочие источники, км3	Итого водных ресурсов, км3
Арало-Сырдарьинский	3,4	14,6	0,2	3,2	21,4
Балхаш-Алакольский	15,4	12,2	0,4	0,4	28,4
Ертисский	25,9	7,8	0,2	0	33,9
Есильский	2,6		0,1	0	2,6
Жайык-Каспийский	4,1	7,1	0,2	0,3	11,7
Нура-Сарысуский	1,4		0,1	0,1	1,5
Тобыл-Торгайский	1,3	0,3	0	0	1,6
Шу-Таласский	1,6	2,6	0,1	0	4,4
Всего по РК	55,7	44,7	1,2	3,9	105,5

Дополнительными источниками пресной воды являются подземные воды, утвержденные к эксплуатации, запасы которых составляют 15,4 км³ (из них в настоящее время добывается 1,2 км³ в год – см. Таблица 2), опреснение морской воды и прочие источники (забор воды из шахт, прямое потребление из водохранилищ⁶, использование сточных вод, обессоливание - всего 3,9 км³ в год). Основные запасы подземных вод находятся в Балхаш-Алакольском и Ертисском бассейнах (66 % от общего объема запасов).

Таблица 2. Обеспеченность водных бассейнов

Казахстана запасами подземных вод

Наименование бассейна	Эксплуатационные запасы подземных вод, км3/год					Добыча подзем-ных вод, км3/год
	Всего	В том числе7
		ХПВ	ПТВ	ОРЗ	Бальнеоло-гические
Арало- Сырдарьинский	1,14	0,79	0,16	0,19	0,002	0,2
Балхаш- Алакольский	7,26	1,73	0,22	5,31	0,005	0,4
Ертисский	2,87	1,10	0,12	1,65	0,001	0,2
Есильский	0,16	0,11	0,03	0,02	0,001	0,1
Жайык-Каспийский	0,97	0,51	0,22	0,24	0,002	0,2
Нура-Сарысуский	0,82	0,35	0,34	0,13	0,0004	0,1
Тобыл-Торгайский	0,48	0,40	0,08	0,00	0,0008	0,0
Шу-Таласский	1,75	0,79	0,24	0,72	0,001	0,1
Итого по РК	15,44	5,76	1,41	8,27	0,01	1,2

_________________

⁶Например, ресурсы Шардарьинского водохранилища в рамках Арало-Сырдарьинского бассейна, которые не включены в трансграничные ресурсы и идут напрямую на потребление.

⁷ХПВ - хозяйственно-питьевое водоснабжение, ПТВ - производственно-техническое водоснабжение, ОРЗ - орошение земель.

Из общих водных ресурсов на сегодняшний день 38,6 км³ в год необходимы для использования в природоохранных целях (экологический сток) для сохранения речных и озерных экосистем. Еще 29 км³ в год недоступны из-за отсутствия необходимой инфраструктуры, испарения и фильтрации в каналах и реках и обеспечения обязательного перетока в пограничные государства. Кроме того, 12,8 км³ водных ресурсов являются ненадежными, исходя из критерия 75 % обеспеченности⁸. Таким образом, объем доступных, устойчивых и надежных водных ресурсов в настоящее время составляет 23,2 км³ в год.

При неблагоприятной реализации климатических и трансграничных гидрологических угроз, в перспективе реально уменьшение к 2040 году поверхностного стока в целом по Казахстану на 11,4 км³ в год.

Прогнозируемое снижение поверхностного стока обусловлено, главным образом, уменьшением притока воды из трансграничных рек с 44,7 км³ в год до 32,6 км³ в год. Основанием для данного прогноза является увеличение объемов водозабора соседними странами в последние годы, связанное с ростом экономического и социального развития регионов. Наибольший риск уменьшения притока воды имеют реки, берущие начало на территории Китайской Народной Республики (далее – КНР): Ертис и Иле, потенциальный объем снижения стока которых составляет 7,7 км³ в год.

Таблица 3 иллюстрирует потенциальное снижение притока воды из трансграничных рек к 2040 году в двух сценариях: базовый (соседние страны полностью выбирают свой лимит согласно соглашениям или при равном делении водных ресурсов, если таковых нет (например, в случае с КНР), сценарий 1) и пессимистичный (современные тенденции по увеличению водозабора соседними странами сохраняются, превышая установленную квоту, сценарий 2). Выбор сценария, по которому пойдет развитие ситуации, зависит от результатов работы в сфере международного сотрудничества по вопросам деления трансграничных вод.

____________

⁸Обеспеченность гидрологической величины - вероятность того, что рассматриваемое значение гидрологической величины может быть превышено (или не превышено). Обеспеченность в 75 % означает, что рассматриваемый объем будет доступен в среднем 3 года из 4-х.

Таблица 3. Потенциальное снижение притока воды из

трансграничных рек к 2040 году

Наимено- вание бассейна	Река	Объем воды, забираемый соседними государствами, км3			Объем воды, доступный Республике Казахстан, км3
		2012 г.	2040 г., сценарий 1	2040 г., сценарий 2	2012 г.	2040 г., сценарий 1	2040 г., сценарий 2
Арало- Сырдарьинский	Сырдарья	19,8	15,4	16,2	14,6	12,8	12,0
Балхаш- Алакольский	Иле, Каратал	3,5	7,9	7,4	12,2	7,9	7,5
Ертисский	Ертис	1,2	4,5	9,0	7,8	4,5	0,0
Жайык- Каспийский	Жайык	1,8	4,4	6,4	7,1	4,4	2,5
Тобыл- Торгайский	Тобыл	0,0	0,2	0,2	0,3	0,2	0,2
Шу- Таласский	Шу	1,0	1,7	1,7	1,9	1,2	1,2
Шу- Таласский	Талас, Асу	0,8	0,8	0,8	0,7	0,8	0,7
Всего по РК		28,1	34,8	41,6	44,7	32,69	25,1

_________________

⁹Дополнительные 0,6 см³в год, включенные в сумму, составляют потенциал дополнительного забора из рек Тобол и Ертис на основании соглашений с Россией.

Территория Казахстана подразделяется на восемь речных бассейнов, крупнейшими из которых являются Ертисский, Балхаш-Алакольский, Арало-Сырдарьинский и Жайык-Каспийский (суммарно более 90 % водных ресурсов). Приложение 1 к настоящей Программе иллюстрирует основные факторы, влияющие на объем доступных, устойчивых и надежных водных ресурсов по каждому из бассейнов.

В 2012 году в одном из бассейнов – Нура-Сарысуском – наблюдался дефицит доступных, устойчивых и надежных водных ресурсов в размере 0,1 км³ в год. На практике это означает нехватку воды для использования в природоохранных целях для сохранения речных и озерных экосистем. К 2020 году в сценарии 1) снижение трансграничных перетоков в результате сокращения доступных ресурсов и роста потребления дефицит водных ресурсов затронет шесть из восьми бассейнов. Дефицит продолжит расти до 2040 года и может составить 12,2 км³ в год (50 % от чистого потребления). В сценарии 2) при более интенсивном отборе воды соседними государствами, дефицит может увеличиться на 7,5 км³. Особенно острой ситуация будет в Арало-Сырдарьинском и Жайык-Каспийском бассейнах (абсолютный дефицит 4,1 и 2,9 км³ в год, соответственно) и в Нура-Сарысуском и Тобыл-Торгайском бассейнах, где дефицит составит более 50 % от прогнозируемого потребления. Таблица 4 иллюстрирует динамику изменения спроса на воду и обеспеченности водными ресурсами на национальном уровне и в разбивке по бассейнам.

Таблица 4. Удовлетворение экономических потребностей

в водных ресурсах.

Наименование бассейна	Доступные, устойчивые и надежные водные ресурсы, км3		Спрос на воду, км3		Профицит/ дефицит, км3
	2012	2040	2012	2040	2012	2040
Арало- Сырдарьинский	6,3	5,2	8,1	9,3	-1,8	-4,1
Балхаш- Алакольский	4,0	3,0	3,3	4,7	0,7	-1,7
Ертисский	8,7	5,2	1,3	2,6	7,4	2,5
Есильский	0,5	0,5	0,1	0,5	0,4	0,0
Жайык- Каспийский	1,5	-1,0	0,6	1,9	0,9	-2,9
Нура- Сарысуский	-0,1	0,2	0,6	1,6	-0,7	-1,4
Тобыл- Торгайский	0,4	0,3	0,1	0,8	0,3	-0,5
Шу-Таласский	1,8	1,6	1,7	3,4	0,2	-1,7
В среднем по стране	23,2	14,9	15,8	24,6	7,4	-9,7
Сумма по дефицитным бассейнам	-	-	-	-	-2,5	-12,2

3. Анализ использования водных ресурсов

Эффективность использования воды в Казахстане в среднем ниже, чем в сравнимых странах, как по отдельным отраслям, так и по экономике в целом: Казахстану требуется 97 м³ воды на 1000 долларов ВВП, что существенно превышает показатели Австралии (15 м³), Бразилии (26 м³), США (31 м³), России (33 м³), КНР (67 м³).

Общий объем водозабора на хозяйственно-питьевые и производственные нужды и на нужды сельского хозяйства в 2012 году составил 19,5 км³ (около 20 % от всех водных ресурсов). Из этого объема на сельское хозяйство приходится основная часть потребления (68 %), затем следуют промышленность (27 %) и коммунальные хозяйства (5 %). Значительный объем воды – 3,7 км³ – возвращается потребителями в водохозяйственную систему, причем более 90 % возврата приходится на промышленность. Потери при транспортировке, включенные в водозабор, составляют, в среднем, около 60 % для сельскохозяйственных потребителей, около 40 % для промышленных потребителей и 50 % для коммунальных хозяйств (в процентах от водозабора). При сохранении сегодняшней эффективности использования водных ресурсов в коммунальном секторе и сельском хозяйстве и умеренном повышении эффективности в промышленности¹⁰ до 2040 года ожидается стабильный рост водозабора до 29,7 км³ и потребления (с учетом потерь) до 24,6 км³. Приложение 2 к настоящей программе иллюстрирует потребление в каждом бассейне в 2012 году и перспективы его роста до 2040 года.

В сельском хозяйстве

Водозабор на нужды сельского хозяйства составляет 13,4 км³ в год, из которых 8,8 км³ в год составляют потери при транспортировке, 3,8 км³ в год используются на нужды регулярного орошения на площади 1,4 млн. га, а оставшиеся 0,8 км³ в год распределяются между лиманным орошением, заливом сенокосов, обводнением пастбищ и животноводством. Низкий КПД оросительной системы объясняется неудовлетворительным состоянием магистральных, межхозяйственных и внутрихозяйственных каналов, уровень потерь в которых превышает нормативный. Возврат воды в систему сельскохозяйственными пользователями составляет менее 1 % от общего объема водозабора¹¹.

Остается небольшим использование технологий экономии воды в сельском хозяйстве – на сегодня это менее 7 % орошаемых земель или 95,8 тыс. га (дождевальным способом – 61,4 тыс. га, капельным способом – 31,9 тыс. га, спринкерным способом – 2,5 тыс. га). По сравнению с 2012 годом площадь орошения с использованием технологий экономии воды выросла на 14 тыс. га.

За счет реализации республиканских и региональных программ по повышению водообеспеченности и улучшению мелиоративного состояния орошаемых земель планируется к 2040 году увеличить их площадь с 1,4 до 2,1 млн. га с учетом рационального использования водных ресурсов. Кроме того, планируется активное развитие животноводства. Исходя из анализа культур, выращиваемых на дополнительных площадях, потребление воды сельским хозяйством к 2040 году увеличится до 21,1 км³ (в среднем на 1,7 % в год).

______________________

¹⁰Ежегодное повышение эффективности использования водных ресурсов на 0,5 % в год на существующих мощностях и повышение эффективности на 30 % на новых мощностях по сравнения с существующими

¹¹Согласно данным РГП "Казводказ" Комитета по водным ресурсам Министерства окружающей среды и водных ресурсов Республики Казахстан за 2012 год.

В промышленности

Объем водозабора на нужды промышленности составляет 5,3 км³ в год, из которых 4,2 км³ в год составляет потребление, а 1,1 км³ в год – потери при транспортировке. Объем безвозвратного потребления составляет 1,9 км³ в год или около трети от общего водозабора. При этом всего около 20 % промышленных предприятий оснащены технологиями оборотного водоснабжения.

К 2040 году ожидается увеличение безвозвратного потребления промышленностью до 2,6 км³ в год (в среднем на 1,1 % в год), обусловленное ростом производства на 4 % в год и ежегодным повышением эффективности использования воды промышленностью на 0,5 % в год по существующим мощностям, а также улучшением эффективности новых мощностей по сравнению с существующими на 30 %. Рост обеспечен, главным образом, следующими отраслями: добыча и переработка газа, нефти, горнодобывающая промышленность, пищевая промышленность.

В жилищно-коммунальном хозяйстве

Объем водозабора для коммунально-бытовых нужд составляет 0,9 км³ в год, из которых потребление в городской местности составляет 55 %, потребление в сельской местности – 11 %, а потери при передаче – около трети от всего водозабора.

Среднее потребление воды на душу населения для коммунальных нужд в Казахстане по сравнению со странами со схожим уровнем ВВП на душу населения остается низким и составляет 51 м³ в год, тогда как в Бразилии, Турции, России и Мексике 80-100 м³в год. Низкий уровень потребления во многом связан с недостаточным покрытием населения сетями водоснабжения и канализации.

В настоящее время 67 % населения Казахстана (включая сельское население) может пользоваться центральной системой питьевого водоснабжения, тогда как в России этот показатель составляет 89 %, в Великобритании, Германии, Франции, Сингапуре и Израиле – почти 100 %. Доступ к централизованной системе водоотведения имеет менее половины населения страны¹².

К 2040 году ожидается увеличение безвозвратного потребления воды на коммунально-бытовые нужды до 1,4 км³ (в среднем на 1,9 % в год). К 2040 году водопотребление в целом по Казахстану в базовом сценарии вырастет на 56 % и составит 25 млрд. кубометров в год по сравнению с 16 млрд. кубометров в 2012 году. Прогноз роста предполагает, что численность населения вырастет до 20,8 млн. человек, что приведет к увеличению объемов потребления воды на 35 %, при этом доля городского населения увеличится с нынешних 53 % до 73 % в связи с формированием центров агломераций на базе крупнейших городов Казахстана - Астаны, Алматы и Шымкента с населением не менее двух миллионов человек, которые имеют высокую долю трудоспособного населения и где наиболее активно развивается малый и средний бизнес. По мере развития страны центрами агломерации могут стать и другие крупные города Казахстана, что потребует строительства новой водохозяйственной инфраструктуры для удовлетворения потребностей растущего населения агломераций в питьевой воде и системах водоотведения.

Ситуация с нехваткой доступной питьевой воды, водоотведения и очистки сточных вод усугубляется отставанием в области технической поддержки и ремонта существующей инфраструктуры центрального водообеспечения. Значительная часть инфраструктуры коммунального хозяйства находится в ветхом состоянии, что приводит к высокой доле убытков. В масштабах страны потери воды до ее поступления потребителю составляют около 40 % всего объема, что значительно выше международных показателей, например в США - 11 %, России - 21 %, Великобритании - 23 %.

Одной из причин отставания в развитии инфраструктуры представляется недостаточность финансирования: так, уровень окупаемости операционных затрат (не включая рациональную норму замены элементов системы и мелких ремонтов, а также значительные модернизации и реконструкции) для предприятий коммунального хозяйства Казахстана составляет около 100 %, что ниже мировой практики, например в Чехии - 137 %, Франции - 162 %, что затрудняет инвестиции в восстановление инфраструктуры. Как правило, отставание в обеспечении инвестиций приводит к повышению операционных затрат из-за потерь и последующих расходов, усугубляющему недостаток финансирования ремонта и замен.

Общее неудовлетворительное состояние активов (более 60 % активов изношено) ухудшает показатели эксплуатационной эффективности и снижает уровень услуг центрального водоснабжения. Так, например, на недостатки центрального водоснабжения жалуется 28 % потребителей Казахстана (в Великобритании 11 %), а число прорывов водопроводных труб в стране составляет 2,1 случая на один километр труб в год против 0,5 в России и 0,9 в Италии; число засоров в системах отведения сточных вод значительно превышает этот показатель в других странах (20 засоров на километр сетей в Казахстане против 2 в России и 6 в США). Эффективность работы коммунальных служб в Казахстане отстает от показателей сравнимых стран: на тысячу потребителей воды здесь приходится 1,5–4 сотрудника, в то время как в других странах этот показатель составляет 0,3–1,3 человека.

__________________

¹²Только 43 % населения Казахстана живет в домах с централизованной системой канализации (в Германии и Франции - 93 %, Великобритании - 98 %)

¹³Генеральная схема комплексного использования и охраны водных ресурсов Республики Казахстан.

4. Оценка качества водных ресурсов

По причине загрязнения уровень качества поверхностных вод в основных реках и для главных городов является неудовлетворительным. В 2012 году только 13 из 88 водоемов по показателю загрязненности были классифицированы как "чистые". Кроме того, данные свидетельствуют о том, что со временем уровень загрязнения воды увеличивается (с 2006 года показатель загрязненности воды вырос для 8 крупных водоемов).

Основными источниками загрязнения поверхностных вод в трех бассейнах, включая Балхаш-Алакольский, Ертисский и Тобыл-Торгайский, являются отрасли тяжелой промышленности (добыча руд металлов и производство стали, а также нефтепереработка), в других бассейнах основной источник загрязнения – сельское хозяйство. Согласно оценкам¹³, загрязняющие отрасли ежегодно сбрасывают около 50 % воды без очистки, что означает 1,5–2 млрд. м³ неочищенных стоков в год. Из-за отставания по доступности канализации и отсутствия вторичной очистки в Казахстане всего 29 % сточных вод населенных пунктов перед сбросом проходит вторичную очистку (в Великобритании 94 %, Израиле и Сингапуре 100 %).

В настоящее время качество питьевой воды отстает от показателей в развитом мире, так, например, в Казахстане 0,9 % всех смертей происходит по причине болезней, вызываемых низким качеством воды и ее очистки в то время, как в США этот показатель составляет 0,4 %, а в Великобритании – 0,1 %. Рост потребности в канализации будет примерно коррелировать с ростом потребности в питьевой воде, что будет означать увеличение отставания в уровне получаемых потребителем услуг, и что, скорее всего, приведет к дальнейшему ухудшению качества поверхностных вод в реках и озерах Казахстана.

Вместе с тем, качество воды рек зависит не только от организованных сбросов сточных вод, за которыми ведется постоянный контроль всеми контролирующими органами, а также в значительной мере от площадного смыва в водные источники различных промышленных отходов (отвалов вскрышных пород, золоотвалов), с территорий населенных пунктов, химикатов, смываемых с полей. Поэтому также необходима реализация мероприятий по перехвату и очистке ливневых стоков.

_______________

¹⁴Генеральная схема комплексного использования и охраны водных ресурсов Республики Казахстан.

Стандарты качества питьевой воды

Параметры стандартов качества питьевой воды в Казахстане в целом соответствуют европейским стандартам (далее - ЕС) и всемирной организации здравоохранения (далее - ВОЗ), однако уровни максимально допустимых значений международных стандартов, например, по мутности, часто оказываются более строгими.

Отбор проб воды обычно ограничен объектами водоподготовки. Систематический и регулярный отбор воды для определения ее качества в домах или в сети водоснабжения не производится. В то же время в развитых странах происходит регулярный мониторинг качества воды в домах. О несоответствии качества водопроводной воды нормам свидетельствуют экспертные оценки – например, по оценке Международного института "Зеленого роста", только 1 % питьевой воды в Казахстане соответствует принятым нормам. Главным образом это вызвано неудовлетворительным состоянием инфраструктуры сети водоснабжения и избыточным хлорированием. При этом общедоступные источники информации не предоставляют данных о качестве питьевой воды для широкой общественности.

Стандарты качества сточных вод

Стандарты качества промышленных сточных вод были разработаны еще в советское время без учета экономических факторов; кроме того, их сложно соблюдать, и они значительно сложнее, чем стандарты ЕС. В некоторых случаях стандарты противоречат друг другу (Комплексное экологическое разрешение на проведение деятельности и Предельно допустимая концентрация). Нормы, определяющие стандарты качества сточных вод, предлагают ориентироваться на местные условия, что является передовой практикой, однако фактически этот принцип сложно реализовать, так как для этого требуются экологические, физические и химические данные по всем местам расположения водовыпускных сооружений (река, озеро, водохранилище и т.д.) и подробная схема контроля, учитывающая местные особенности, а также необходима четкая методика определения необходимого качества сточных вод в зависимости от местных условий. Кроме того, используемая в мировой практике система онлайн мониторинга качества сбросов с крупнейших предприятий в Казахстане фактически отсутствует.

Ограничена информация о фактическом качестве воды в водоемах и расположении и характере основных источников загрязнения: качество поверхностной воды на территории всей страны отслеживают всего 215 контрольных станций РГП "Казгидромет" МОСВР. Национальный реестр основных источников загрязнения и основных загрязнителей отсутствует.

5. Предотвращение вредного воздействия вод

В обычные по климатическим условиям годы водные объекты не доставляют особых проблем жизни населения и экономике страны. В экстремальные, или близкие к ним годы по условиям формирования водного стока реки, даже полностью пересыхающие летом водотоки несут в себе угрозу возникновения чрезвычайных ситуаций.

Наводнения, вызванные весенним или весенне-летним половодьем, отмечаются на реках практически во всех регионах Казахстана. Вероятность возникновения таких ситуаций наступает на реках Южного Казахстана в феврале-июне, Юго-Восточного и Восточного Казахстана на горных реках – в марте-июле, на равнинных реках – в марте-июне.

Чрезвычайные ситуации, связанные с вредным воздействием вод, могут возникать в результате ухудшения технического состояния водоподпорных и водорегулирующих гидротехнических сооружений (авария на водохранилище Кызылагаш в 2010 году).

В Казахстане насчитывается 643 гидротехнических сооружений, имеющие различную ведомственную принадлежность, и форму собственности.

На водохозяйственных объектах в связи с продолжительной эксплуатацией и недостаточными объемами производимых ремонтно-восстановительных работ происходит разрушение основных конструкций сооружений, заиление водохранилищ и создается высокая вероятность чрезвычайных ситуаций техногенного характера, особенно при прохождении весенних половодий и паводков.

В последние годы для предотвращения чрезвычайных ситуаций, связанных с вредным воздействием вод, реализованы крупные водохозяйственные проекты: такие как строительство Коксарайского контррегулятора на реке Сырдарья, регулирование русла реки Сырдарья и северной части Аральского моря (I фаза).

6. Анализ действующей государственной политики в водной сфере

В области управления и регулирования

Основными проблемами в области управления водными ресурсами являются:

1) сложная и недостаточно прозрачная система владения и ответственности министерств и ведомств. В области управления и регулирования сектора водного хозяйства в Казахстане наблюдается разделение функций и обязанностей на уровне секторов и министерств, а скоординированная система планирования и принятия решений отсутствует. В целом, на уровне государства существует семь министерств и ведомств (всего более 17 ведомств в рамках министерств), участвующих в процессе управления сектором водного хозяйства. Политика сектора в настоящее время формируется в рамках различных министерств: вопросами коммунального водоснабжения занимается Министерство регионального развития, вопросами водопотребления в области сельского хозяйства - Министерство сельского хозяйства, экологическая политика формируется в Министерстве окружающей среды и водных ресурсов.

В настоящее время нет комплексного взгляда на национальные потребности и приоритеты в области водного хозяйства, что осложняется недостаточностью полномочий и прав Комитета по водным ресурсам МОСВР и отсутствием механизмов исполнения для реализации национальной политики и стратегически важных инициатив. Существует несколько ответственных профильных органов с различными функциями: ответственность за управление тарифами и эффективностью коммунальных сетей разделена между Агентством Республики Казахстан по регулированию естественных монополий и Министерством регионального развития. Определением норм и стандартов качества питьевой воды и сточных вод занимаются Министерство окружающей среды и водных ресурсов (Комитет экологического регулирования и контроля, Республиканское государственное предприятие "Казгидромет") и Агентство по защите прав потребителей. Основной проблемой в области государственного регулирования является отсутствие необходимой координации между различными функциями заинтересованных государственных органов.

Кроме того, отсутствует четкое определение прав собственности на инфраструктуру водных объектов, что затрудняет систематическое долгосрочное инвестирование (например, 16 % магистральных каналов и 22 % групповых водопроводов заброшены и юридически не имеют собственника).

Ситуацию также затрудняет отсутствие данных, недостаточный мониторинг качества и внедрения мер по повышению эффективности, а также низкий уровень соблюдения норм и требований. Отсутствует интегрированная национальная база данных, содержащая критически важные сведения о водохозяйственном балансе и потреблении в различных секторах, отсутствует интегрированная электронная база данных по состоянию водных объектов.

Отсутствует прозрачность в системе соблюдения нормативных требований со стороны организаций, осуществляющих эксплуатацию объектов инфраструктуры, коммунальных служб, промышленных предприятий, водопользователей, а также отсутствие достаточной системы мониторинга и контроля;

2) фрагментированная собственность на объекты водохозяйственной инфраструктуры и нечеткая схема принятия решений в отношении инвестиций. Фрагментированное владение и управление активами (например, Республиканское государственное предприятие "Казводхоз" осуществляет управление объектами инфраструктуры на республиканском уровне, государственные коммунальные предприятия владеют объектами, находящимися в коммунальной собственности, сельскохозяйственными объектами инфраструктуры владеют и управляют акиматы или ассоциация потребителей-фермеров) привело к возникновению ряда проблем, связанных с управлением и развитием объектов республиканской и коммунальной инфраструктуры водного хозяйства Казахстана следующего характера:

сбои и конфликты интересов на границах разделов (например, в планировании или регулировании);

длительные, сложные и возможно непрозрачные процессы принятия решений, затрудняющие внедрение крупномасштабных программ в рамках секторов или регионов. Такая ситуация, скорее всего, ослабит интерес частных инвесторов, если примется решение пригласить их к участию в развитии сектора водного хозяйства;

недостаточная инвентаризация объектов инфраструктуры на всех уровнях и недостаточное понимание текущего состояния активов приводят к отсутствию должного обоснования принятия решений в области планирования и инвестирования, а также ограниченному пониманию рисков в области водоснабжения и качества водных ресурсов, возникающих в связи с износом объектов;

недостаточный опыт в области управления водными ресурсами, "рассредоточенный" в многочисленных министерствах и ведомствах, приводит к замедлению накопления навыков и знаний;

отсутствуют четкие целевые показатели для управляющих активами, что сильно ограничивает результативность мер, направленных на достижение эксплуатационной эффективности;

также отсутствуют необходимые навыки и умения в области управления водными ресурсами, разработки генерального плана (например, сложное моделирование количества и качества воды) и мониторинга, а также в сфере гидротехники на фоне проблем в секторе водного хозяйства Казахстана. Недостаточная численность персонала в критически важных службах системы управления водными ресурсами (например, общее количество персонала в инспекциях речных бассейнов составляет менее 250 человек, нехватка персонала в региональных инспекциях по проведению мониторинга РГП "Казгидромет" МОСВР) препятствует эффективному управлению.

В области тарифообразования

Отсутствие существенных мер по стимулированию водосбережения при текущих уровнях и структурах тарифов в сельском хозяйстве, коммунальном секторе и промышленности является причиной низкой эффективности водопотребления во всех отраслях экономики. В настоящее время затраты на воду составляют менее 1 % стоимости основных сельскохозяйственных культур (0,9 % для пшеницы, 0,1 % для хлопка), что существенно меньше, чем в других странах (4-13 % для пшеницы, 2-10 % для хлопка в таких странах, как Индия, КНР, Австралия, ЮАР, США и Израиль). В абсолютном выражении текущий уровень тарифов на воду в сельскохозяйственном секторе Казахстана является одним из наиболее низких в мире, в 2-10 раз меньше, чем в таких странах, как Австралия, Великобритания, КНР, Греция, и в 20 раз меньше, чем в Израиле. Помимо того, что тариф на воду для конечного потребителя является крайне низким (средний тариф составляет 0,5 тенге/ м³ в сельском хозяйстве), он не стимулирует эффективное потребление водных ресурсов. Текущие тарифы предусматривают единообразную ставку в сравнении с тарифами, возрастающими по мере увеличения спроса, или зависящими от технологии орошения, и не предусматривают какого-либо экономического стимулирования эффективного водопотребления. Кроме того, некоторые тарифные субсидии представляют собой негативные стимулы, побуждающие к использованию неэффективных с точки зрения водосбережения технологий и сельскохозяйственных культур (например, 50 % субсидий на орошение рисовых полей).

Уровень тарифов для промышленных потребителей варьируется в пределах 120-260 тенге за м³ и, таким образом, сравним с уровнем тарифов, применяемым в других странах. Используемый тарифный уровень покрывает полную стоимость обеспечения водой (капитальные расходы и операционные затраты). Помимо покрытия стоимости водоснабжения промышленные потребители, как правило, вынуждены субсидировать коммунальных потребителей: в городе Семей тариф для промышленных потребителей покрывает 186 % полной стоимости (включая операционные затраты и капитальные расходы, но не включая инвестиции на необходимую модернизацию), тогда как тарифы для коммунальных потребителей покрывают только 62 % полной стоимости. Текущие тарифы для промышленных предприятий связаны лишь с уровнем водопотребления, что практически не создает стимулов для использования возвратного водопотребления и оборотного использования воды. В настоящее время только 5 % крупных промышленных потребителей пользуются системой оборотного водоснабжения.

Тарифы для коммунальных потребителей достаточно низкие и обычно не полностью покрывают операционные затраты (например, в городе Семей покрытие операционных затрат составляет 78 %). Средний уровень тарифов в Казахстане ниже, чем в других странах (средний тариф в Казахстане составляет 0,5 доллара США в сравнении со средним тарифом 1,2 доллара США в ряде других стран¹⁴). В настоящее время средняя сумма счета по оплате услуг хозяйственно-питьевого водоснабжения составляет всего 0,2 % от среднего дохода домохозяйства по сравнению со средним показателем 0,8 % в других странах (в России - 0,5 %, Германии - 1,1 %).

В результате низкого уровня тарифов вода воспринимается как бесплатный ресурс, и большинство потребителей не пытаются использовать воду экономно. Это приводит к низкой эффективности использования водных ресурсов конечными пользователями и непроизводительному расходу со стороны сельскохозяйственных потребителей и населения. В промышленном секторе текущие тарифы на водопотребление предусматривают лишь незначительные экономические стимулы для инвестирования средств в водосберегающие технологии.

Тарифы на услуги канализации также обеспечивают недостаточное стимулирование снижения степени загрязнения и очистки сточных вод. Тарифы на сточные воды для промышленности не зависят от качества и степени очистки сточных вод. Несмотря на наличие в Казахстане детально разработанных методик, их применение затруднено отсутствием постоянного и повсеместного мониторинга качества воды и способности вводить эффективные штрафы за нарушения (например, в 2012 году в Казахстане не было выписано ни одного штрафа за промышленное загрязнение водных ресурсов). Нормативная база, регулирующая качество сточных вод, в Казахстане значительно отстает от других стран. Например, в США крупное горнопромышленное предприятие в штате Юта было оштрафовано на 3 млн. долларов США за фальсификацию данных о сливе селена. На угольную компанию "Massey Energy" был наложен штраф в размере 20 млн. долларов США, компания получила предписание провести очищающие мероприятия стоимостью 10 млн. долларов США применительно к более чем 4500 случаям сброса шахтных вод в местные водоемы Западной Виргинии и Кентукки в течение 7 лет.

В сельскохозяйственном секторе Казахстана тарифы на сточные воды не применяются, вследствие чего отсутствуют какие-либо стимулы для поддержания дренажных систем:

1) текущий уровень тарифов ниже фактической стоимости водообеспечения в цепочке создания стоимости от республиканской инфраструктуры до коммунальной, что приводит к недостаточному финансированию работ по текущему содержанию и эксплуатации инфраструктуры и ее преждевременному износу;

2) для формирования системы контроля потребления воды в национальном масштабе в целях осуществления планирования и управления, необходимо повсеместное обеспечение приборами учета. На сегодня коммунальный сектор обеспечен приборами учета на 80 % (от количества подключений), тем не менее, значительная их часть изношена (находится в эксплуатации более 10 лет), а их обслуживание и замена проводятся недостаточно часто. Обеспечение индивидуальными приборами учета составляет менее 30 %, что создает дополнительные препятствия для стимулирования водосбережения среди конечных потребителей с помощью тарифов. В сельскохозяйственном секторе текущий уровень обеспечения приборами учета составляет менее 60 %, при этом большая часть технологий проведения измерений устарела, что означает, что в настоящее время более 30 % общего объема водопотребления не измеряется. Помимо того, что учет водопотребления в сельском хозяйстве неполный, измерения часто осуществляются вручную, а данные хранятся на местном уровне. Это делает невозможной систему управления водным хозяйством в соответствии с принципом, по которому живут развитые страны: "потребляй и плати".

Трансграничное сотрудничество в контексте

водной безопасности Республики Казахстан

Республика Казахстан в силу своего географического расположения подразделяется на 8 речных бассейнов, таких как Арало-Сырдарьинский, Балхаш-Алакольский, Есильский, Ертисский, Жайык-Каспийский, Нура-Сарысуский, Тобыл-Торгайский и Шу-Таласский, 7 из которых формируются в соседних государствах (КНР, страны Центральной Азии, Россия) и носят трансграничный характер.

Учитывая, что 44 % водного фонда Республики Казахстан пополняется за счет внешних источников, вопрос трансграничного сотрудничества в контексте водной безопасности Республики Казахстан является весьма важным и требует всеобъемлющего, комплексного, стратегического и серьезного подхода.

В этой связи, наряду с надлежащим решением внутренних вопросов водохозяйственного сектора экономики, важным является эффективное взаимодействие по укреплению сотрудничества с КНР, Россией, Кыргызской Республикой, Республикой Таджикистан и Республикой Узбекистан в сфере использования, охраны и вододеления трансграничных рек, а также с организациями системы ООН, Всемирным Банком, Азиатским Банком Развития и другими международными организациями и странами в области обмена опыта управления водными ресурсами, водосбережения и водного законодательства, привлечения и внедрения передовых технологий.

В течение последнего десятилетия национальное водохозяйственное законодательство и система управления водными ресурсами в Казахстане были реформированы и реформы в данном направлении продолжаются. В 2003 году в Водный кодекс Республики Казахстан был включен бассейновый принцип управления и положение, предусматривающее проведение консультаций до принятия решений с различными правительственными и неправительственными организациями, участвующими в управлении и использовании водных ресурсов, такими как ассоциации водопользователей или общественные организации, занимающиеся проблемами водных ресурсов.

Казахстан в 2012 году инициировал начало Национального диалога по политике (далее - НДП) Водной инициативы Европейского Союза по Интегрированному управлению водными ресурсами (далее - ИУВР). Диалог будет касаться как вопросов ИУВР, так и вопросов водоснабжения и водоотведения (далее - ВСиВО).

В сентябре 2013 года в Астане состоялось межправительственное подготовительное заседание для определения приоритетных направлений НДП на основе ряда предложений, сформированных в ходе двусторонних консультаций с министерствами и ведомствами в мае 2012 года. В ходе заседания в качестве приоритетных были выделены такие направления как анализ преимуществ присоединения к Протоколу по проблемам воды и здоровья для Казахстана, устойчивые "бизнес-модели" для ВСиВО в сельской местности и малых городах, а также участие в них частного сектора. В дальнейшем возможности для обсуждения трансграничного сотрудничества, а также вопросов управления для ИУВР станут предметом изучения в процессе НДП¹⁵.

Положительной тенденцией является сотрудничество Казахстана по рекам Чу и Талас: Чу-Таласская комиссия, созданная в 2006 году является примером функционирующего совместного органа в рамках двустороннего соглашения. С годами сотрудничество в рамках Чу-Таласской комиссии расширялось, и такая модель стала инструментом, с помощью которого страны, расположенные ниже по течению рек, могут принимать участие в управлении плотинами и иными гидротехническими сооружениями, расположенными на территории стран, находящимися выше по течению.

В качестве другого положительного примера трансграничного сотрудничества можно назвать подписанное между Правительством Республики Казахстан и Правительством Китайской Народной Республики двустороннее соглашение о защите качества вод трансграничных рек (2011 год)¹⁶.

Кроме этого, Казахстан является участником ряда соглашений по пресноводным объектам, а также региональных морских конвенций и отдельных международных договоров:

1) "Соглашение между Республикой Казахстан, Республикой Кыргызстан, Республикой Узбекистан, Республикой Таджикистан и Туркменистаном о сотрудничестве в сфере совместного управления использованием и охраной водных ресурсов межгосударственных источников" (1992 год), в рамках которой была создана Межгосударственная координационная водохозяйственная комиссия Центральной Азии;

2) "Соглашение о совместных действиях по решению проблем Аральского моря и Приаралья, оздоровлению окружающей среды и обеспечению социально-экономического развития Аральского региона" (1993 год), которое послужило основой для создания Межгосударственного совета по проблемам бассейна Аральского моря (в феврале 1997 года главами государств Центральной Азии принята новая принципиальная схема управления Международный Фонд спасения Арала (далее – МФСА), в соответствии с которой Межгосударственный совет был упразднен, Правление, Исполком, Международная комиссия по устойчивому развитию и Межгосударственная координационная водохозяйственная комиссия были переданы в состав МФСА, Исполнительная дирекция фонда была преобразована в филиал Исполкома МФСА в Казахстане);

3) "Соглашение между Правительством Республики Казахстан, Правительством Кыргызской Республики, Правительством Республики Узбекистан об использовании энергетических ресурсов, строительстве и эксплуатации газопроводов Центрально-азиатского региона" (1996 год);

4) "Соглашение между Правительством Республики Казахстан, Правительством Кыргызской Республики, Правительством Республики Узбекистан о сотрудничестве в области охраны окружающей среды и рационального природопользования" (1998 год);

5) "Соглашение между Правительством Республики Казахстан, Правительством Кыргызской Республики, Правительством Республики Таджикистан и Правительством Республики Узбекистан об использовании водно-энергетических ресурсов бассейна реки Сырдарья" (1998 год);

6) "Соглашение между Правительством Республики Казахстан, Правительством Кыргызской Республики, Правительством Республики Таджикистан и Правительством Республики Узбекистан о сотрудничестве в области гидрометеорологии" (1999 год);

7) "Соглашение между Правительством Республики Казахстан, Правительством Кыргызской Республики, Правительством Республики Таджикистан, Правительством Туркменистана и Правительством Республики Узбекистан о статусе Международного фонда спасения Арала (МФСА) и его организаций" (1999 год);

8) "Соглашение между Правительством Республики Казахстан и Правительством Кыргызской Республики об использовании водохозяйственных сооружений межгосударственного пользования на реках Чу и Талас" (2000 год);

9) "Соглашение между Правительством Республики Казахстан и Правительством Китайской Народной Республики о сотрудничестве в области использования и охраны трансграничных рек", на базе которого создана межправительственная Комиссия (2001 год);

10) "Рамочная Конвенция об охране окружающей среды для устойчивого развития Центральной Азии" (2006 год);

11) "Рамочная Конвенция по охране морской среды Каспийского моря (Тегеранская Конвенция)" (2003 год);

12) "Конвенция по охране и использованию трансграничных водотоков и международных озер (Хельсинки, 1992 год);

13) "Конвенция об оценке воздействия на окружающую среду в трансграничном контексте (Эслу, 1991 год)";

14) "Конвенция о трансграничных последствиях промышленных аварий (Хельсинки, 1992 год)";

15) "Конвенция о доступе к информации, участии общественности в процессе принятия решений и доступе к правосудию по вопросам, касающимся окружающей среды (Орхус, 1998 год)";

16) "Конвенция о водно-болотных угодьях, имеющих международное значение главным образом в качестве местообитаний водоплавающих птиц (Рамсар, 1971 год)".

________________

¹⁵Европейская экономическая комиссия ООН. Национальные диалоги по политике Водной инициативы Европейского Союза, Серия публикаций по водным проблемам № 6

¹⁶Европейская экономическая комиссия ООН. Вторая оценка трансграничных рек, озер и подземных вод, 2011 г.

7. Международный опыт управления водными ресурсами

В области сокращения дефицита водных ресурсов

Многие страны в настоящее время столкнулись с проблемой дефицита водных ресурсов. Такие страны, как Индия, Австралия, Иордания, Южно-Африканская Республика вплотную занимаются вопросами обеспечения будущих потребностей в воде. Рычаги сокращения дефицита воды могут быть разделены на три группы:

1) сокращение потребления: внедрение технологий по водосбережению позволяет более рационально использовать водные ресурсы и в преобладающем большинстве случаев оказывается экономически более выгодно, чем строительство новой инфраструктуры;

2) увеличение доступных водных ресурсов: обеспечение доступа к дополнительным водным ресурсам остается важной частью решения проблемы дефицита воды. Наряду с крупными инвестиционными проектами рассматриваются также и проекты доступа к подземным водам, которые опережают все прочие источники по запасу пресной воды;

3) пересмотр распределения водных ресурсов между потребителями: анализ экономической эффективности потребления водных ресурсов зачастую демонстрирует, что страны используют водные ресурсы нерационально, направляя их значительную часть в сферы с низкой добавленной стоимостью. Например, в определенный период Саудовская Аравия использовала воду, полученную путем дорогостоящей технологии опреснения, для выращивания пшеницы на экспорт. Переход на экономически обоснованные тарифы для всех потребителей является основным механизмом эффективного перераспределения водных ресурсов и максимизации выгоды для экономики.

В каждой из вышеперечисленных групп могут быть представлены меры, специфичные для отдельных потребителей или регионов. Для сопоставления различных мер может применяться методология кривой затрат. В этом подходе все рассматриваемые меры приводятся к единому стандарту: рассчитывается потенциальный объем экономии воды и среднегодовая стоимость реализации конкретной меры на кубометр сэкономленной воды. Эта методология позволяет оценить, как соотносятся различные группы мер по эффективности и стоимости, и принять более взвешенное решение о реализации тех или иных рычагов.

Мировой опыт позволяет сделать следующие основные выводы о механизмах сокращения водного дефицита, которые должны быть элементами комплексного подхода к решению данной задачи:

1) эффективность сельского хозяйства является ключом к экономии воды в большинстве вододефицитных регионов;

2) использование оборотного водопользования, современных систем водоочистки, сокращение потерь в объектах инфраструктуры в промышленности и коммунальном секторе является критичным для сокращения объемов будущего потребления;

3) увеличение лесистости водосборных площадей бассейнов водоемов по опыту Турции и других стран путем проведения лесной мелиорации для укрепления берегов рек, улучшения накопления снега и оптимизации интенсивности таяния, что приводит к увеличению и стабилизации водного стока;

4) качество водных ресурсов является неотъемлемой частью проблемы дефицита и должно рассматриваться как с точки зрения контроля за потреблением и использованием водных ресурсов в системе оборотного водоснабжения и водоотведения, так и с точки зрения задачи сохранения экологии.

Отдельного внимания заслуживает проблема трансграничных вод. В связи с особенностью водных ресурсов проблема вододеления с сопредельными государствами знакома многим странам. Среди примеров международного сотрудничества в данной сфере можно выделить следующие:

1) Соглашение по высокогорьям Лесото 1986 год: финансирование Южно-Африканской Республикой инфраструктуры в Лесото в обмен на питьевую воду для Йоханнесбурга;

2) Соглашение по Меконгу 1995 год: пятилетний межнациональный проект по совместному сбору данных;

3) программа снижения загрязнения Дуная 1999 год: межнациональный проект по снижению загрязнения, управляемый специально созданной международной комиссией;

4) "План мирного парка" на Голанских Высотах 1995 год: предложение о создании экологической зоны на спорных территориях, в которой управление водными ресурсами могло бы осуществляться международной комиссией при участии ООН;

5) соглашения между Непалом и Индией 1959 год и 1966 год: высадка деревьев в Непале для снижения заиления вниз по течению.

Успех соглашений зависит от детализации в них необходимых механизмов реализации и мониторинга достигнутых договоренностей. Однако далеко не все соглашения учитывают ключевые необходимые параметры: более половины соглашений не оговаривают подход к мониторингу и 80 % не содержат механизмов применения санкций.

В области питьевого водоснабжении и очистки сточных вод

Результаты опросов, сравнительный анализ показателей и посещение объектов позволяют сделать вывод о том, что Казахстан может получить существенную выгоду в результате внедрения международных стандартов качества питьевой воды и сточных вод и соответствующего передового опыта. Это относится как к сектору бытового водоснабжения, так и к сектору водоснабжения промышленных предприятий.

1. Международный опыт в области доступа к питьевой воде и очистке бытовых сточных вод. Ключевые факторы успеха, на которых основан международный передовой опыт, включают следующие принципы:

1) постоянный (круглосуточный) и неограниченный доступ населения к питьевой воде хорошего качества;

2) 100 % очистка питьевой воды в соответствии со стандартами, установленными законодательством;

3) регулярный и эффективный мониторинг качества питьевой воды (например, частое взятие проб по всей системе водопользования ? на всех этапах сброса, очистки и потребления воды, постоянный контроль основных параметров в режиме онлайн);

4) социально справедливые тарифы для конечных потребителей, обеспечивающие покрытие затрат на водоочистку и распределение, а также сбор и очистку сточных вод;

5) непосредственная поддержка экономически уязвимых групп населения или введение субсидированных тарифов (необходимо обеспечить, чтобы потребители питьевой воды с низким уровнем доходов платили за воду менее 5 % своих доходов);

6) действенный режим регулирования, обеспечивающий, прежде всего, доступность и качество питьевой воды, а также высокий уровень обслуживания потребителей (стабильность давления, надежность водоснабжения, быстрота реагирования при обслуживании потребителей).

Передовой международный опыт предполагает использование современных технологий для обеспечения устойчивого развития инфраструктуры центрального водоснабжения и водоотведения.

Как показывает сравнительный анализ, существует значительный потенциал в области переработки сточных вод и дальнейшего использования продуктов переработки в качестве удобрений (брикетированных или жидких) и биотоплива (анаэробное разложение). В европейских странах объем переработки сточных вод составляет 5–20 кг на душу населения в год. Первая технология возможна к применению только в случае отсутствия вредных веществ в водостоках.

Повторное использование сточных вод для бытовых нужд, для целей орошения в городе и в сельском хозяйстве – это еще одна возможность повышения эффективности водопользования на примере передового международного опыта.

Как показывает международный опыт, переход к использованию передовых практик при определении стандартов качества питьевой воды и сточных вод и соблюдение этих стандартов требует значительных инвестиций в городскую инфраструктуру водоснабжения и водоотведения и эффективные системы мониторинга. Для этого потребуется увеличить тарифы на воду и сточные воды и обеспечить их эффективный сбор.

2. Международный опыт в области очистки промышленных сточных вод. Как показывают результаты сравнительного анализа подхода к определению плановых показателей по промышленным стокам, применяемого в Казахстане, и передового опыта других стран, существует потенциал для более масштабной стандартизации и упрощения этого процесса, а также для повышения эффективности контроля за соблюдением стандартов и правоприменением за счет перехода от двух методик (Предельно допустимая концентрация и Предельно допустимый сброс) к методике определения допустимого уровня загрязняющих веществ исходя из необходимого качества водного объекта, в который осуществляется сброс.

В отраслях промышленности, наносящих урон окружающей среде, возможно применение трех потенциальных технологий очистки сточных вод, предусматривающих различный уровень расходов. Каждая их эти технологий дает возможность выпускать сточную воду в окружающую среду (водоемы, водоносные зоны) без отрицательного воздействия на качество воды в соответствующем водоеме:

1) "Стандартная" технология очистки – традиционная вторичная очистка и дезинфекция сточных вод. Данная технология применяется в случаях, когда никакие конкретные параметры стоков не требуют особой очистки (например, уран), и стоит примерно 1–2 тыс. долларов США на кубометр объема очистки;

2) "Особая" очистка – технология, используемая для удаления некоторых специфических загрязняющих веществ (например, применение смолы, обратный осмос, осушение для урановых рудников). Капитальные расходы на кубометр очищаемого объема составляют примерно 3–6 тыс. долларов США;

3) "Нулевые жидкие выбросы" – технология очистки, которая может применяться для промышленных объектов с интенсивным повторным использованием воды в рамках предприятия и в условиях среды, слишком чувствительной к выбросам. Стоимость такой технологии обычно составляет около 7–11 тыс. долларов США на кубометр объема.

В области тарифообразования, регулирования и управления

водными ресурсами

Мировой опыт в области эффективного тарифообразования предлагает ориентироваться на следующие основные принципы:

1) окупаемость затрат – основной принцип тарифного регулирования в отношении всех групп конечных потребителей. В сельском хозяйстве основной задачей, как правило, является покрытие операционных затрат, тогда как полное покрытие расходов может быть затруднительным. Во многих странах тарифы на воду в сельском хозяйстве покрывают только операционные затраты, не отражающие реальную стоимость и дефицит воды как ресурса: из 23 стран Организация экономического сотрудничества и развития только шести (включая Великобританию, Швецию и Новую Зеландию) удалось добиться полного покрытия расходов тарифами на воду в сельскохозяйственном секторе. Применительно к промышленным и бытовым потребителям возможность достижения полной окупаемости затрат более реалистична;

2) эффективность водопотребления и рациональное использование водных ресурсов – еще одна важная задача тарифной политики во всех отраслях. В сельском хозяйстве тарифы должны быть сопряжены с эффективным использованием водных ресурсов (оборудование для орошения, дренажные системы и т.п.), а также использованием систем дренирования и очистки сточных вод (например, более низкие тарифы за применение дренажных систем). Для промышленных потребителей частью тарифного стимулирования должно стать снижение степени загрязнения водных объектов (например, использование оборотного водоснабжения, очистка сточных вод в соответствии со стандартами). Прогрессивные тарифы оказали значительное влияние на ситуацию в коммунальном секторе городов, испытывающих острый дефицит воды, например, в столице Намибии Виндхуке;

3) отражение ценности водных ресурсов и альтернативная возможность водопотребления. Данный принцип обеспечивает получение конечными потребителями сигнала о том, что водные ресурсы обладают экономической ценностью и стимулируют оптимальное распределение по секторам и потребителям (например, сельскохозяйственные культуры с различной добавленной стоимостью воды). Применения данного принципа можно добиться путем внедрения платы за пользование водными ресурсами единой для всех потребителей (например, плата за пользование водными ресурсами в Сингапуре, плата за водозабор в Германии);

4) доступность для обеспечения эффективного использования водных ресурсов без ухудшения положения экономически уязвимых членов общества;

5) в области управления и регулирования водных ресурсов существует ряд обстоятельств, которые должны определить выбор структуры управления водными ресурсами. Во-первых, важно принимать во внимание исходные позиции страны с точки зрения наличия экспертов по водному хозяйству, инфраструктуры и охвата обслуживанием, а также общее состояние инфраструктуры (например, отставание по инвестициям или достаточное финансирование капитальных затрат). Во-вторых, важным критерием является способность системы управления реализовывать и максимально использовать экономию масштаба на национальном или региональном уровне, а также обеспечивать и координировать масштабную инвестиционную программу в области инфраструктуры в течение требуемого длительного периода. Наконец, потенциал системы с точки зрения качественного изменения уровня обслуживания потребителей также имеет критическое значение.

Как показывает международный опыт, существует ряд потенциальных организационных структур, которые могут быть использованы в водном хозяйстве:

1) модель, предполагающая наличие региональных и местных муниципальных организаций и контроль со стороны правительства, с уровнем автономности от среднего до высокого (саморегулирование), основывающаяся на сильном законодательстве и технических стандартах, а также региональных генеральных планах в области водоснабжения (например, Германия, Франция). Эта модель имеет ряд преимуществ, включая способность к саморегулированию и возможность достижения высоких стандартов операционной деятельности, несмотря на фрагментарность структуры отрасли (например, создание крупных международных компании – лидеров в своей области, таких, как Suez, Veolia). С другой стороны, эта модель требует зрелой и стабильной рыночной среды с сильным законодательством, техническими стандартами и большим количеством экспертов по водному хозяйству на всех уровнях управления. Кроме того, в такую структуру обычно сложнее привлечь частный капитал.

При таком типе организации водного хозяйства обычно используется "вертикальная" структура управления с сильной централизацией принятия решений. В такой структуре имеет место сильная централизованная координация посредством органа, отвечающего за водное хозяйство, с полным контролем вопросов политики и регулирования на национальном уровне, обеспечивающим интеграцию работы министерств, отвечающих за различные сектора, Министерства окружающей среды и водных ресурсов и органа, регулирующего водоснабжение;

2) концессии для частных компаний (например, Филиппины, Сингапур, Марокко). Модель, основанная на работе частного сектора, имеет ряд преимуществ, включая доступ к новым источникам инвестирования, возможность разделить риски с частным сектором, доступ к новым навыкам и идеям, а также формирование навыков и возможностей. С другой стороны, такая модель усложняет возможность получения экономии масштаба и требует более сильного регулирующего надзора и сложных контрактов;

3) национальная/региональная водохозяйственная компания (которая может быть государственной или частной) с экономическим регулированием и регулированием качества воды и степени воздействия на окружающую среду. Успешные примеры такой модели можно наблюдать в Великобритании и США. Преимуществом такой структуры является способность максимального использования базы знаний, обеспечение координации на национальном уровне и привлечение частного финансирования в больших масштабах. Однако переход к такой модели обычно требует значительных изменений на уровне функциональных подразделений и на уровне управления.

Примеры других стран показывают важность развитого регулирования для оказания услуг по водоснабжению в рамках модели национальной водохозяйственной компании. В Англии водохозяйственный сектор регулируется тремя организациями:

1) управление по регулированию водного хозяйства (OFWAT), обеспечивающее оптимальное соотношение цены и качества услуг, оказываемых всеми частными водохозяйственными компаниями, и достижения ими существующих плановых показателей по качеству воды и воздействию на окружающую среду. Регулирующий орган использует систему сравнительного анализа, в рамках которой компания с лучшими показателями задает тон для всех прочих игроков на рынке. Каждые пять лет OFWAT устанавливает ограничение по среднему изменению, которое каждая водохозяйственная компания может внести в счета в течение каждого года. Компании могут изменять индивидуальные сборы на любую сумму, пока общее среднее изменение не превысит общего ограничения цен;

2) Агентство по охране окружающей среды, активно борющееся с виновниками загрязнений, регулярно привлекающее нарушителей, в том числе, водохозяйственные компании, к судебной ответственности;

3) Инспекция по питьевой воде (DWI), отслеживающая качество воды после очистки и на различных этапах процесса ее распределения, и обеспечивающая пригодность водопроводной воды для питья и ее соответствие стандартам государства, ЕС и ВОЗ.

Исходя из международного опыта, для Казахстана подходящим выглядит вариант с двумя национальными компаниями, отвечающими за управление и эксплуатацию на разных этапах/в разных секторах: национальная инфраструктура (включая магистральные каналы, крупные водоемы и т.д.), и коммунальные распределительные сети.

Примеры из международного опыта также показывают важность мер по повышению осведомленности как дополнения к изменениям в области управления, регулирования и тарифов.

В Казахстане масштабной инициативой должна стать кампания по объявлению в 2014 году (возможно в 2015 году) "Года воды".

Также необходимо поддерживать и поощрять участие фермеров в организации водопользования на межфермерском уровне путем создания сельских потребительских кооперативов водопользователей (далее - СПКВ). СПКВ по мере укрепления и развития возможности наряду с функцией организации водопользования могут принять функции технической эксплуатации.

4. Цели, задачи, целевые индикаторы и
показатели результатов реализации Программы

Главной целью Программы является обеспечение водной безопасности Республики Казахстан и эффективное управление водными ресурсами. Для достижения данной цели необходимо достижение следующих программных целей, задач, целевых индикаторов и показателей результатов реализации Программы.

Программные цели:

1. Цель – Обеспечение повышения эффективности водопотребления

Целевой индикатор:

К 2020 году снижение потребления воды на единицу ВВП в реальном выражении на 33 % к уровню 2012 года и к 2040 году на 77 % к уровню 2012 года

В области:	Показатели результатов реализации программы:
1) Сокращения потерь в каналах:	1) в магистральных каналах с 11 % до 8 % к 2020 году и до 5 % к 2040 году; 2) в межхозяйственных каналах для нужд сельского хозяйства с 30 % до 20 % к 2020 г. и 15 % к 2040 году.
2) Эффективного использования воды в сельском хозяйстве:	1) потери в ирригационной инфраструктуре не выше 25 % к 2020 г. и не выше 20 % к 2040 г.; 2) измерительные приборы на всех этапах забора воды и автоматизация водовыделов на 80 % хозяйств к 2020 г. и 100 % хозяйств к 2040 г.; 3) современные методы обработки почвы, посадки культур на 50 % возможных площадей к 2020 г. и на 100 % возможных площадей к 2040 г., и водосберегающие технологии орошения на 30 % возможных площадей к 2020 году и на 80 % возможных площадей к 2040 году; 4) рост суммарных посевных площадей под водоинтенсивными культурами на уровне 0 %.
3) Эффективного использования воды в промышленности:	водосберегающие технологии в промышленности на уровне 20 % к 2020 г. и на уровне 50 % к 2040 г., а также технологии оборотного водоснабжения на 30 % предприятий к 2020 г. и на 50 % к 2040 г.
4) Эффективного использования воды в жилищно-коммунальном хозяйстве:	1) водосчетчики у 95 % конечных потребителей к 2020 г. и у 100 % к 2040 г.; 2) к 2020 г. в действии программа информирования населения о доступных водосберегающих решениях; 3) к 2020 г. в действии программы внедрения водосберегающих технологий в коммунальном секторе и государственных учреждениях; 4) уровень потерь в городских сетях не выше 15 %; и не выше 10 % к 2040 г.

2. Цель – Сокращение дефицита водных ресурсов, как на национальном, так и на региональном уровне

Целевой индикатор:

Максимально быстрое покрытие дефицита по бассейнам в целом к 2020 году и отсутствие дефицита по каждому бассейну к 2030 году

В области:	Показатели результатов реализации программы:
1) Справедливого вододеления трансграничных рек:	к 2020 г. наличие всех необходимых данных с разработанными переговорными стратегиями и заключенными соглашениями по трансграничным водам.
2) Регулирования внутренних водных ресурсов:	1) до 2020 г. многофакторное обследование всех водохозяйственных и гидромелиоративных инфраструктурных объектов с планом восстановления и приоритизацией объектов, готовыми проектами и оптимизированными проектными решениями; 2) к 2020 г. утвержденные нормативы операционных затрат при эксплуатации инфраструктуры.
3) Развития республиканской инфраструктуры регулирования и переброски поверхностных вод:	К 2020 г. долгосрочный план развития инфраструктуры и приоритизация инфраструктурных проектов с готовыми проектами и оптимизированными проектными решениями.

3. Цель - Обеспечение доступа к питьевой воде, очистки сточных вод и повышения качества водных ресурсов

Целевой индикатор:

Доля водопользователей, имеющих постоянный доступ к системе центрального питьевого водоснабжения не ниже 100 % в 2020 г., а также доля домохозяйств, имеющих доступ к сетям канализации, не ниже 100 % в 2020 г. в городских районах, а также не ниже 20 % в 2020 г. и не ниже 50 % в 2040 г. в сельских районах.

В области:	Показатели результатов реализации программы:
Развития инфраструктуры водоснабжения и водоотведения:	до 2020 г. в действии система регулярного забора проб воды и сточных вод – не менее 12 проб в год, для городов с населением более 100 тыс. чел. – не менее 24 проб в год.

4. Цель – Совершенствование системы управления водными ресурсами

Целевой индикатор:

Действующая эффективная система управления водными ресурсами в соответствии с лучшими мировыми практиками и принципами интегрированного управления водными ресурсами к 2020 году.

В области:

Показатели результатов реализации программы:

Совершенствование системы учета и мониторинга водных ресурсов:

1) к 2020 г. действующие детализированные компьютерные модели бассейновых схем, включая запасы подземных вод; 2) к 2020 г. функционирующая система мониторинга по эффективному управлению инфраструктурой национальными компаниями; 3) доля населения, осведомленного о дефиците водных ресурсов и мерах эффективности: до 30 % к 2020 г., до 80 % к 2040 г.; 4) доля сельхозтоваропроизводителей, осведомленных о дефиците водных ресурсов, мерах по повышению эффективности и доступных ресурсах: до 60 % к 2020 г., до 90 % к 2040 г. доля сельхозтоваропроизводителей, осведомленных о дефиците водных ресурсов, мерах по повышению эффективности и доступных ресурсах: до 60 % к 2020 г., до 90 % к 2040 г.

Задачи:	Показатели результатов
	К 2020 году:	К 2040 году:
1. Обеспечение экологической безопасности в водной сфере	Объемы для пополнения озерных вод, поддержки болот и экосистем, удовлетворению требований по сохранению навигации на уровне 39 млрд. куб. м в год	Объемы для пополнения озерных вод, поддержки болот и экосистем, удовлетворению требований по сохранению навигации на уровне 39 млрд. куб. м в год
2. Обеспечение безопасности населения при угрозах возникновения чрезвычайных ситуаций природного и техногенного характеров в водной сфере.	Количество людских потерь от чрезвычайных ситуаций природного и техногенного характеров в водной сфере – 0 человек	Количество людских потерь от чрезвычайных ситуаций природного и техногенного характеров в водной сфере – 0 человек

5. Основные направления, пути достижения поставленных
целей и меры по их достижению

1. Основные направления реализации целей Программы

Казахстан имеет возможность ликвидировать ожидаемый дефицит водных ресурсов в объеме свыше 11 км³ с помощью следующих рычагов:

1) 3,2 км³ – за счет программ повышения эффективности потребления, в основном в сельском хозяйстве; при этом большинство мер являются самоокупаемыми;

2) 0,4 км³ – за счет внедрения более эффективных методов орошения общей стоимостью 269 млрд. тенге до 2040 года;

3) 5,9 км³ – за счет мер по поддержанию и модернизации и развитию действующей инфраструктуры общей стоимостью 1,8 трлн. тенге до 2040 года (дополнительные объемы возможны за счет переброски водных ресурсов);

4) 1,6 км³ – за счет пересмотра состава возделываемых культур и районирования, что является самоокупаемой мерой в результате перехода на сельскохозяйственную продукцию с более высокой добавленной стоимостью;

5) 1,1 км³ – за счет развития инфраструктуры общей стоимостью в 150-450 млрд. тенге до 2040 года.

Для этого необходимо сконцентрироваться на следующих приоритетах в управлении водными ресурсами:

1. Переход от исторически сложившихся принципов водораспределения к экономически обоснованному распределению водных ресурсов с положительным эффектом на производительность ресурсов:

1) доведение средних тарифов на водоснабжение и водоотведение¹⁷ до уровня сравнимых развитых стран (Австралия и Канада) в размере не ниже 200 тенге за м³ для промышленности и в размере не ниже 300 тенге за м³ воды для населения; в сельском хозяйстве средний уровень тарифа на водоснабжение следует поднять в 10 раз до 5 тенге за м³ воды¹⁸;

2) пересмотр структуры и районирования возделываемых культур для оптимизации производительности водных ресурсов в сельском хозяйстве.

2. Переход к применению наименее затратных методов сохранения водных ресурсов:

1) повышение эффективности потребления, являющегося крупным и самоокупаемым рычагом преодоления дефицита водных ресурсов;

2) создание переговорной группы по трансграничному вододелению для подготовки и заключения соглашений;

3) увеличение использования подземных водных ресурсов, являющихся потенциальными источниками запасов пресной воды при условии, что такие источники являются возобновляемыми, а также при условии обеспечения надлежащего контроля за качеством и количеством их использования.

_______________

¹⁷Данная мера должна быть предусмотрена в разрабатываемой в настоящее время совместно с Министерством экономики и бюджетного планирования и Агентством по регулированию естественных монополий долгосрочной Программе регулирования тарифов до 2030 года.

¹⁸Указанные уровни тарифов приведены в ценах 2012 года и требуют дальнейшей индексации.

3. Переход от неэффективной эксплуатации инфраструктуры к поддержанию ее в надлежащем состоянии:

1) повышение эффективности управления инфраструктурой за счет создания национальных водных компаний мирового уровня;

2) инвестиции в содержание и модернизацию инфраструктуры для обеспечения ее безопасной эксплуатации, а также надлежащего качества и количества водных ресурсов.

4. Переход от пересекающихся и размытых зон ответственности в управлении водными ресурсами к четкой пирамиде управления:

1) создание межведомственного совета с целью ускорения реализации мер по повышению эффективности потребления;

2) развитие мониторинга, прогнозирования и управления водными ресурсами, создание компьютерных моделей водных бассейнов;

3) проработка вопросов в области управления и контроля качества воды и контроля за его соблюдением.

2. Меры по повышению эффективности водопотребления

В мировой практике более рациональное использование воды является самым экономичным методом сокращения дефицита водных ресурсов. Данная группа мер в Казахстане может обеспечить 9,5 км³ экономии воды в год среднегодовой стоимостью 110 млрд. тенге. При этом первые 2,6 км³ экономии (21 % возможного дефицита 2040 года) реализуются за счет самоокупаемых мер при текущем уровне тарифа на воду, причем объемы экономии, возможные при реализации самоокупаемых мер увеличиваются при увеличении тарифа:

1. Сокращение потерь в магистральных и межхозяйственных каналах и групповых водоводах:

1) потери на всех уровнях транспортировки воды в среднем составляют 58 % и доходят до 66 % в сельском хозяйстве. Потери происходят на трех уровнях: в магистральных, межхозяйственных и внутрихозяйственных каналах (2,1 км³, потери 11 %), в распределительных каналах и групповых водоводах (4,1 км³, потери от 10 % в промышленности до 30 % в сельском хозяйстве), а также на последнем этапе передачи воды – в ирригационных системах, городских водопроводных сетях, на производстве (5,1 км³, потери от 25 % на производстве до 45 % в ирригационных сетях). Нулевые потери недостижимы даже в лучшей мировой практике, однако их уровень может быть снижен в 2-3 раза;

2) для сокращения потерь в магистральных и межхозяйственных каналах и групповых водоводах необходимо провести работы по реабилитации инфраструктуры, включающие следующие этапы:

многофакторное обследование водоподающих и неводоподающих объектов, в том числе:

разработка единой методологии проведения технического обследования для каждой категории инфраструктуры;

проведение детального анализа состояния инфраструктуры с учетом всех требований к безопасности водохозяйственных объектов и оценка необходимых капитальных затрат по каждому объекту с указанием предельного срока реализации;

внедрение автоматизированной системы управления водными ресурсами, включая автоматизацию учета уровня воды в каналах и контроля за ее качеством;

восстановление и модернизация инфраструктуры, в том числе:

составление плана осуществления инвестиций в восстановление всех объектов инфраструктуры (как водоподающих объектов, так и дренажно-коллекторных систем) на основании приоритизации перечня необходимых инвестиций по объектам и плана автоматизации;

разработка проектов в соответствии с планом осуществления инвестиций;

привлечение технических консультантов к оптимизации технических решений проектов с целью минимизации стоимости восстановления и разработке унифицированных решений на национальном уровне¹⁹;

реализация проектов по восстановлению инфраструктуры;

обеспечение необходимого уровня обслуживания инфраструктуры, в том числе:

создание рабочей группы с участием представителей министерств окружающей среды и водных ресурсов и сельского хозяйства, акиматов областей для разработки удельных нормативов расходов на обслуживание инфраструктуры;

утверждение нормативов профильными ведомствами.

Обеспечение необходимого финансирования для обслуживания инфраструктуры является необходимым условием предотвращения увеличения потерь в будущем и обеспечения безопасности водных объектов. В соответствии с расчетами, основанными на оценке состояния объектов водной инфраструктуры и сегодняшнего уровня инвестиций, необходимо увеличение затрат на содержание республиканской инфраструктуры с сегодняшних 5,5 млрд. тенге до 11 млрд. тенге, а также финансирование коммунальной инфраструктуры в размере 14 млрд. тенге (включая групповые водоводы)²⁰.

Во избежание возникновения опасных гидрологических явлений, необходимо проводить своевременные и эффективные действия местных исполнительных органов, руководителей предприятий и организаций всех форм собственности, населения и собственников (балансодержателей) гидротехнических сооружений. В целях предотвращения чрезвычайных ситуаций и обеспечения должного уровня защиты населения, объектов и территории, от негативных последствий связанных с вредными воздействиями вод (паводковых, талых) необходимо регулярное проведение (периодичность определяется разрабатываемой методикой) комиссионных обследований гидротехнических сооружений, водохранилищ и проведение ремонтно-восстановительных работ в целях обеспечения их готовности к паводковым периодам, организационно-технических мероприятий во время весеннего таяния снежного покрова. Такие же мероприятия предусматриваются в маловодные годы.

______________________

¹⁹Например, выбор оптимальной технологии и материалов для облицовки каналов.

²⁰Расчеты основаны на технико-экономическом моделировании "кривых затрат", проведенном Рабочей группой по разработке Программы из числа сотрудников КВР МОСиВР РК с привлечением технических консультантов компаний "Макинзи" Россия ("ДиэйчАй") Дания и "Сурека" (Франция).

2. Повышение эффективности водопотребления в сельском хозяйстве

Повышение эффективности использования воды в сельском хозяйстве позволит уменьшить водозабор на 5,3 км³ в год (с учетом потерь в магистральных каналах), в то же время, обеспечивая увеличение урожая на орошаемых площадях. Экономия может быть достигнута как за счет сокращения потерь в ирригационных системах (потенциал 2,9 км³), так и в результате более рациональных методов ведения сельского хозяйства и использования новых технологий орошения (потенциал 2,8 км³). Общие инвестиции оцениваются в 16 млрд. тенге в год. Необходимо реализовать следующие инициативы:

1) пересмотр состава сельскохозяйственных культур, высеваемых на орошаемых площадях – используемых и планируемых к восстановлению – с целью снижения суммарного водопотребления и повышения добавленной стоимости на единицу площади²¹ – при оптимизации культур, например, переходе от риса к другим культурам, можно снизить потребление воды в 3-4 раза;

2) проведение обследования состояния ирригационной инфраструктуры и сельхозугодий, используемых методов орошения и практик ведения сельского хозяйства, в том числе:

состояние и необходимые инвестиции для восстановления инфраструктуры оросительных систем – по сегодняшним оценкам, это около 900 млрд. тенге при экономии 2,5 м³ в год;

состояние почвы, в том числе степень засоления, необходимые меры и инвестиции для восстановления земель;

использование водосберегающих методов обработки почв и ведения хозяйства;

возможности использования возвратных вод для орошения и необходимые инвестиции в дополнительную инфраструктуру и очистку;

3) по результатам обследования проведение работ по внедрению мер по водосбережению в сельском хозяйстве, включающих следующие инициативы:

установка измерительных приборов на всех этапах забора воды и автоматизация водовыделов (необходимые инвестиции 12 млрд. тенге при установке 200 тыс. счетчиков);

совершенствование методов обработки почвы, посадки культур и режимов орошения: безотвальная обработка и мелиоративное рыхление, лазерная планировка и выравнивание полей, современные методики сева и выращивания культур²²;

ограничение или полное прекращение орошения отдельных участков при достижении целевого уровня урожая²³ (общая экономия воды 2,34 км³ в год и дополнительная прибыль в размере 12 млрд. тенге в год в результате дополнительного повышения урожайности);

восстановление и реконструкция инфраструктуры с целью снижения потерь, в том числе путем облицовки каналов (ежегодная экономия 2,5 км3 стоимостью 9 млрд. тенге в год);

введение современных методов орошения: максимальное распространение технологий капельного орошения, дискретного орошения, внутрипочвенного орошения и орошения дождеванием²⁴ на основе их правильного районирования и адаптации к местным условиям (ежегодная экономия 0,4 км³ стоимостью 10,4 млрд. тенге в год);

4) наряду с водоподающей инфраструктурой (магистральные каналы, межхозяйственные сети, оросительные системы и пр.), необходимо повышать качество и эффективность дренажно-коллекторных систем, которые в большинстве своем находятся в неудовлетворительном состоянии, от которых зависит качество дренажа на полях, предотвращение засоленности почвы, а также возврат или повторное использование дренажных вод;

5) пересмотр регулирования водопотребления в сельском хозяйстве для создания экономических стимулов эффективного водопотребления и обеспечения необходимого финансирования, в том числе:

пересмотр тарифов в сельском хозяйстве для повышения стимула к экономии воды и обеспечения дополнительного финансирования мер по водосбережению в сельском хозяйстве;

изменение принципа предоставления субсидий для поощрения использования только лучших, экономически эффективных практик;

запуск целевой поддержки и образовательных программ для фермеров с целью информирования о доступных решениях и развития навыков.

_______________

²¹В Программе не рассматриваются меры экономии водных ресурсов за счет отказа от орошения части земель. Например, оптимизация состава удобрений позволит повысить урожайность, как на орошаемых, так и неорошаемых территориях и отказаться от выращивания культур на части земель в случае достижения целевого объема урожая.

²²Например, система интенсификации риса.

²³Основными мерами, которые рассматриваются в данной категории, является дефицитное орошение (предварительное орошение почвы и дальнейшее контролируемое снижение норм орошения ниже нормативного) и летнее ограничение орошения (оптимизация использования воды вместо максимизации объема урожая на единицу площади).

²⁴Ограничениями для повсеместного распространения данных технологий являются климатические условия, а также состав посевных культур. В данную категорию входит также автоматизация подачи воды через оросительные системы на основании замеров данных о влажности почвы.

3. Повышение эффективности водопотребления в промышленности

Несмотря на то, что на промышленность приходится 27 % водозабора, на конечное потребление и потери, связанные с индустрией, приходится лишь 12 % от общего объема. Для дальнейшего снижения потребления воды необходимо стимулирование внедрения промышленностью передовых водосберегающих технологий, таких как сухое удаление пыли в добывающей промышленности, и технологий оборотного водоснабжения, при условии их строгого соответствия правилам техники безопасности и не причинения вреда здоровью работников. Важно отметить, что большинство водосберегающих технологий являются самоокупаемыми, т.е. позволяют предприятиям окупить затраты на их реализацию. Поэтому первоочередной является задача информирования промышленных предприятий о доступных технологиях и их экономической эффективности.

В потреблении водных ресурсов промышленностью ключевое значение имеет влияние, оказываемое на экологию возвратными водами. Для защиты окружающей среды необходимо реализовать комплекс мер, направленный на сокращение загрязнения водных ресурсов. При этом необходимо обеспечить адекватность этих мер существующим экологическим параметрам. Меры, направленные на защиту окружающей среды от вредного воздействия, подробно описаны в следующей главе.

4. Повышение эффективности водопотребления в жилищно-коммунальном хозяйстве

Рационализация водопотребления в коммунальном секторе позволит существенно сократить масштабные инвестиции, необходимые на поддержание и расширение распределительных сетей и инфраструктуры по очистке питьевой и сточной воды. Как и в промышленности, многие технологии водосбережения в коммунальном секторе являются самоокупаемыми, поэтому информирование населения занимает важное место в предлагаемом комплексе мер. Предлагается реализовать следующие меры по повышению эффективности потребления:

1) установка водосчетчиков у каждого конечного потребителя и их регулярная сертификация с целью проверки исправности работы (согласно мировой практике, эта мера сама по себе может обеспечить экономию в 10% для потребителей, у которых впервые устанавливаются счетчики);

2) информирование населения о доступных водосберегающих решениях, таких как современные сантехнические приборы, и экономии от их использования (например, установка современных унитазов может привести к экономии воды в 83 м³ в год на каждую установленную единицу оборудования);

3) внедрение водосберегающих технологий в коммунальном секторе и государственных учреждениях;

4) снижение потерь в городских сетях до 15 % (с текущих 40 %);

5) анализ возможности повторного использования очищенных сточных вод в промышленных или сельскохозяйственных целях.

Доступ к питьевой воде и системе канализации является одной из важных задач, поставленных Президентом Республики Казахстан. Данный вопрос подробно рассматривается в следующей главе.

3. Меры по сокращению дефицита водных ресурсов,

как на национальном, так и на региональном уровне

Реализацию данной группы мер необходимо начать с мероприятий по прогнозированию объемов доступных ресурсов, международной работе для обеспечения трансграничного перетока, исследованию потенциала подземных вод. К данным мерам относятся гидрологические, инженерно-геологические, инженерно-экологические изыскания, научно-исследовательские работы, гидротехнические мероприятия по реконструкции и восстановлению водоемов, а также природоохранные, включая увеличение лесистости водосборных площадей бассейнов рек.

1. Переговоры по трансграничным водам

Согласно текущему прогнозу объема водных ресурсов Республики Казахстан, трансграничные воды являются наиболее уязвимым компонентом водного баланса. Работа по международному сотрудничеству в данной сфере должна быть усилена путем реализации следующих мер:

1) создание инфраструктуры по мониторингу объема и качества водных ресурсов, поступающих из сопредельных государств, в том числе совместно с ними на их территории;

2) разработка прогнозов и анализ возможных сценариев изменения трансграничных перетоков на основании детальных компьютерных моделей;

3) создание совместной переговорной группы из числа опытных сотрудников министерств окружающей среды и водных ресурсов и иностранных дел;

4) разработка переговорных стратегий, основанных на собранной аналитической информации и учитывающих международный опыт, например комплексные соглашения по водным и энергетическим ресурсам, по решению экологических задач;

5) разработка Концепции эффективного использования водно-энергетических ресурсов Центрально-Азиатского региона;

6) заключение долгосрочных соглашений, оговаривающих средний, минимальный и максимальный объем поступлений водных ресурсов, и методологию мониторинга.

2. Использование подземных вод

По оценкам ученых, мировые запасы подземных вод в несколько раз превышают запасы пресной воды из других источников. Использование подземных вод в мире продолжает расти. В Казахстане данный источник водных ресурсов задействован лишь на небольшую часть. Объем и качество запасов изучены недостаточно, большинство карт подземных вод не обновлялось десятилетиями, не составлены гидродинамические модели. Чтобы подземные воды стали полноценным источником для водообеспечения, необходимо провести их полное исследование. Должны быть реализованы следующие инициативы:

1) доразведка запасов подземных вод на территории Республики Казахстан, начиная с вододефицитных регионов, включая анализ качества вод;

2) изучение потенциала использования подземных вод для нужд сельского хозяйства и населения, в том числе с применением технологий очистки;

3) составление гидродинамических моделей по основным месторождениям подземных вод на территории Республики Казахстан;

4) инвентаризация и обследование всех существующих добывающих и мониторинговых скважин подземных вод с целью определения их собственника, технического состояния, проектного и фактического объема добычи.

В рамках программы "Ақ бұлақ" ведется работа по изучению запасов подземных вод вблизи населенных пунктов. Данная работа должна быть продолжена и дополнена изучением запасов вблизи других потенциальных потребителей, а также составлением гидродинамических моделей для дальнейшего анализа и прогнозирования.

3. Строительство новой инфраструктуры

Развитие водохозяйственной и гидромелиоративной инфраструктуры необходимо, прежде всего, в тех регионах, где задача сокращения дефицита водных ресурсов не может быть решена другими методами при разумном уровне затрат. Необходимо реализовать следующие меры:

1) составление плана развития инфраструктуры для обеспечения доступа к водным ресурсам на основании разработанных компьютерных моделей прогноза водного баланса;

2) приоритизация инфраструктурных проектов, исходя из экологической ситуации, потребности в питьевой воде и перспектив создания дополнительной добавленной стоимости потребителями водных ресурсов, получающих выгоду от каждого из проектов;

3) разработка проектов в соответствии с планом развития инфраструктуры, сформированным по результатам составления бассейновых схем, включая следующие категории инфраструктуры:

резервуары для сбора талых и дождевых паводковых вод местного стока;

каналы для межбассейновой переброски;

групповые водоводы для подведения воды к населенным пунктам;

4) привлечение технических консультантов к оптимизации проектных решений с целью сокращения стоимости каждого из проектов;

5) реализация инфраструктурных проектов в случае прогноза устойчивого дефицита водных ресурсов в конкретном регионе в течение 3-5 лет на момент начала реализации проекта.

Реализация инфраструктурных проектов несет в себе существенные риски, связанные с превышением расходов над запланированными. Мировой опыт показывает, что работа по приоритизации и оптимизации проектов может сократить расходы на 30-40 % за счет пересмотра портфеля проектов и выбранных проектных решений.

Ключевым принципом реализации инфраструктурных проектов должно являться рассмотрение нескольких альтернативных вариантов водоснабжения, включая проекты по очистке загрязненных водных ресурсов и повторному использованию сбрасываемых вод.

На сегодняшний день разработан Комплексный план по строительству и реконструкции сети гидротехнических сооружений в Жамбылской, Кызылординской и Южно-Казахстанской областях на 2013-2017 годы общей стоимостью 96 млрд. тенге. Кроме того, рассматриваются отдельные мега-проекты, направленные на закрытие локального дефицита воды в различных регионах Казахстана, например, строительство канала Шидерты-Астана общей стоимостью около 500 млрд. тенге.

4. Меры по обеспечению доступа к питьевой воде, очистки сточных вод

и повышения качества водных ресурсов

В настоящий момент в Казахстане реализуется программа "Ак булак" сроком действия до 2020 года. Целью данной программы является обеспечение доступа к системе водоснабжения 100 % городского населения и 80 % сельского населения и доступа к водоотведению 100 % городского населения и 20 % сельского населения.

Для достижения требуемого качества и устойчивого запаса питьевой воды и стандартов очистки городских сточных вод необходимо реализовать следующие основные меры.

1. Проведение работ по восстановлению инфраструктуры коммунального хозяйства:

1) проведение единой оценки (с использованием унифицированной методологии) состояния всей местной инфраструктуры коммунального хозяйства и ее мощности по сравнению с проектируемой с последующей разработкой плана модернизации. По предварительной экспертной оценке, примерно 60 % инфраструктуры питьевого центрального водоснабжения и 70 % инфраструктуры водоотведения требуют модернизации;

2) восстановление или замена существующей инфраструктуры, имеющей критическое значение для снабжения питьевой водой и водоотведения. Необходимые общие капиталовложения в восстановление инфраструктуры коммунального хозяйства были оценены на уровне около 660 млрд. тенге до 2040 года.

Основное внимание мероприятий по восстановлению и модернизации установок очистки питьевой воды должно быть направлено на качество очистки и ее соответствие стандартам, особенно на таких критически важных этапах, как дезинфекция. Стоимость модернизации установок по очистке питьевой воды оценивается около 50 млрд. тенге.

Основное внимание в ходе мероприятий, связанных с модернизацией установок по очистке сточных вод, должно быть направлено на качество очистки. Кроме того, в большинстве случаев требуется модернизация аэробной ступени очистки. Режимы работы также потребуют совершенствования в целях стабилизации эксплуатационных характеристик. Допустимый уровень содержания загрязняющих веществ в стоках и дезинфекция для повторного использования в соответствии с международными стандартами могут быть достигнуты только в том случае, если установка очистки сточных вод будет находиться в стабильном рабочем режиме. Модернизация установок очистки сточных вод будет стоить примерно 130 млрд. тенге.

Необходимы большие инвестиции в сети питьевого водоснабжения и системы канализации в Казахстане, для того чтобы компенсировать отсутствие техобслуживания в последние годы (примерно 270 млрд. тенге), что в значительной мере обусловлено высоким уровнем изношенности сетей.

Водоснабжение является значительным источником потребления энергии в связи с необходимостью работы насосов. Для экономии затрат и повышения энергоэффективности необходимо модернизировать устаревшие насосные станции и использовать более энергоэффективное оборудование (более эффективные крыльчатки, плавное регулирование и т.д.). Расчетная стоимость – примерно 210 млрд. тенге, исходя из высокого уровня изношенности оборудования (около 60 %);

3) Разработка контрольных и целевых показателей производительности и эффективности операционной деятельности для поддержания инфраструктуры центрального водоснабжения и водоотведения в хорошем состоянии, включая ряд мероприятий в сети, частоту замены элементов инфраструктуры и т.д.

2. Разработка новой инфраструктуры центрального питьевого водоснабжения и водоотведения

Совокупный объем необходимых капиталовложений в систему питьевого водоснабжения и водоотведения в период до 2040 г составляет 4,5 трлн. тенге, что соответствует примерно 60 долларам США на душу населения в год. Исходя из показателей развитых стран, взятых для сравнения, необходимый уровень капиталовложений в инфраструктуру коммунального хозяйства составляет от 60 до 110 долларов США на душу населения в год (в Канаде - 54 доллара, Германии и Великобритании - 100 долларов, США - 110 долларов). Для сравнения, существующая программа "Ақ бұлақ" предполагает капиталовложения в восстановление и расширение инфраструктуры центрального питьевого водоснабжения и водоотведения в размере 570 млрд. тенге в период с 2014 по 2020 г.

Данная мера основана на трех ключевых принципах:

1) внедрение экономически привлекательных рычагов снижения потребления, например, тарифов, покрывающих операционные и (частично) капитальные затраты, или прогрессивных тарифов, ставка которых определяется, исходя из годового потребления домохозяйств; эти рычаги призваны минимизировать необходимые расходы на новую инфраструктуру;

2) разработка генеральных планов по соотношению спроса и предложения на местном уровне в тесном сотрудничестве с Министерством регионального развития, Министерством сельского хозяйства и другими государственными органами, занимающимися управлением водными ресурсами. Цель таких генеральных планов состоит в том, чтобы согласовать последовательное представление о капиталовложениях и необходимых результатах и эффективно направлять инвестиции и иные ресурсы в сектор водоснабжения и водоотведения в течение нескольких лет;

3) создание новой инфраструктуры (включая сети питьевого водоснабжения и канализации, очистные установки и насосные станции) для обслуживания растущего внутреннего потребления в соответствии с генеральным планом. Капиталовложения, необходимые для создания новых объектов инфраструктуры подачи питьевой воды и водоотведения до 2040 г, оцениваются приблизительно в 3,9 трлн. тенге. В значительной степени величина этих инвестиций объясняется увеличением покрытия системой водопровода и канализации (что потребует увеличения протяженности сетей с 24 до 88 тысяч километров). Передовой опыт предполагает, что процесс очистки питьевой воды должен быть адаптирован к типу и качеству водных ресурсов и скорректирован с учетом параметров, по которым необходима очистка. Проектирование каждой установки должно определяться местными условиями, а не опираться исключительно на устаревшие нормы. Относительно работы установок очистки питьевой воды следует отметить, что особого внимания требует дезинфекция, так как необходим переход от дозирования по объему к определению дозы в соответствии с потребностью в хлоре, которая меняется в течение года в зависимости от колебаний качества забираемой воды.

3. Обновление стандартов для питьевой воды и городских сточных вод и обеспечение мониторинга их соблюдения

Необходимо обновление стандартов для питьевой воды и городских сточных вод и обеспечение последовательности этих стандартов (например, за счет повышения до уровня ЕС), ввод стандартов повторного использования воды в коммунальном секторе. Требования к переработке сточных вод должны быть определены в соответствии с местными условиями, в которых функционирует установка по очистке сточных вод. Например, в зависимости от конкретных возможностей региона по повторному использованию сточных вод и применению удобрений, отделение твердых частиц может не требоваться, если вода будет поступать непосредственно на поля. В других случаях в качестве удобрения может использоваться отфильтрованный осадок; осадок также может быть использован в промышленных целях после дегидратации. Характер использования очищенной воды и потенциальный эффект от такого использования должны определять конструкцию каждой установки, позволяющую превратить сточные воды в новый ресурс.

Также необходимо обеспечение мониторинга качества питьевой воды в режиме реального времени или с высокой частотой для всех установок очистки воды и обеспечение общедоступности информации о результатах мониторинга.

4. Реализация программы очистки промышленных сточных вод

Необходимо обеспечение прозрачности информации в отношении качества воды в водоемах за счет увеличения количества точек (например, увеличение количества станций мониторинга приблизительно с 250 до 1000) и частоты мониторинга качества воды в водоемах; разработка общедоступной карты качества воды с индексами/параметрами качества по всем водоемам.

Затем нужно провести приоритизацию водоемов, исходя из текущего уровня загрязнения, опасности для городских территорий, способности негативно влиять на качество питьевой воды, и разработать план действий по улучшению качества воды для каждого из приоритетных водоемов на уровне бассейна. И, наконец, разработать конкретные стандарты для стоков в отношении каждой отрасли или каждого предприятия, загрязняющего окружающую среду, исходя из желаемого качества воды в водоемах.

Для контроля над выбросами промышленных сточных вод рекомендуется применять следующие принципы:

1) промышленные предприятия, не подключенные к бытовой канализационной сети, должны быть оборудованы очистными сооружениями, позволяющими обеспечить соответствие сбрасываемой воды необходимым стандартам. С технической точки зрения очистка стоков в точке сброса ("очистка на предприятии") должна быть предпочтительной. Такая очистка может быть полной или частичной, если таковой будет достаточно для соответствия параметрам, установленным для стоков на центральных очистных сооружениях;

2) промышленным предприятиям, подключенным к бытовой канализационной сети, необходимо подписать договор о стоках с оператором сети с требованием минимального качества стоков, которое не создавало бы опасности для правильного функционирования сетей канализации и очистных сооружений (например, конкретные параметры могут относиться к наличию запаха или опасного газа в сети, большого количества смазки или песка, сбросу веществ, являющихся микрозагрязнителями, превышению содержания солей, тяжелых металлов, являющихся ингибиторами традиционной биологической очистки). Небольшим предприятиям с высоким риском сброса особых загрязняющих веществ (например, авторемонтным мастерским) сброс стоков в сеть бытовой канализации необходимо постепенно полностью запретить и предложить услугу по сбору таких стоков.

Инвестиции, необходимые для использования соответствующей технологии очистки сточных вод должны определяться, исходя из конкретных параметров отрасли/предприятия и желаемого качества водоема, в который осуществляется сброс. Суммарный объем капитальных вложений, необходимый для увеличения мощностей Казахстана по очистке сточных вод на 20-50 % с применением стандартных технологий (что позволит очищать в соответствии со стандартами 200-500 млн. м³ не очищаемых в настоящее время сточных вод в год) составляет 300-750 млрд. тенге.

5. Развитие наиболее важных навыков и обеспечение прозрачности в отношении данных по питьевому водоснабжению и очистке бытовых и промышленных сточных вод

Помимо инвестиций в модернизацию и строительство новой инфраструктуры необходимо реализовать программу по развитию навыков у предприятий коммунального хозяйства и других организаций, связанных с сектором центрального водоснабжения и водоотведения. Обучение в технических и управленческих сферах должно быть усилено за счет использования зарубежного опыта и ввода соответствующих технических специальностей в местных университетах.

Необходимо также разработать и внедрить стандартные инструменты формирования отчетности по всем бассейнам с указанием ключевых параметров, включая качество питьевой воды, воды в водоемах и сточных вод.

Также важно обеспечить соблюдение стандартов в отношении сбросов сточных вод с помощью надлежащего мониторинга и мер административных взысканий со стороны уполномоченного государственного органа в соответствии с действующим законодательством Республики Казахстан (Кодекс Республики Казахстан от 30 января 2001 года "Об административных правонарушениях" и другие нормативно-правовые акты).

5. Меры по совершенствованию системы управления водными ресурсами

1. Детализация и обновление бассейновых схем

Составление долгосрочного прогноза баланса водных ресурсов по водохозяйственным бассейнам является одной из важнейших задач водной политики. Детальные бассейновые схемы, учитывающие тенденции изменения объема доступных водных ресурсов и прогнозы потребления, должны лежать в основе долгосрочного планирования развития инфраструктуры. Для регулярного обновления бассейновых схем необходимы следующие меры:

1) создание подробной электронной базы данных по объемам водных ресурсов и их качеству, включая запасы подземных вод, а также внутренние и трансграничные поверхностные воды;

2) создание подробной электронной базы данных по объемам потребления воды и прогнозу изменения потребления в результате роста промышленности, сельского хозяйства и численности населения;

3) разработка и ежегодное обновление компьютерных моделей прогноза водного баланса на 30-50 лет и уровня загрязнения по каждому бассейну с региональной детализацией.

Для максимального ускорения внедрения новых технологий в сфере управления водными ресурсами необходимо обеспечить доступность первичных гидротехнических данных для всех потенциальных пользователей. Данные, собранные за счет средств государственного бюджета Республики Казахстан, должны быть размещены в открытом доступе.

2. Совершенствование тарифной политики

В области тарифной политики, из международного передового опыта можно извлечь ряд уроков для будущей тарифной политики Казахстана. Новая структура тарифов должна основываться на ряде общих для всех потребителей принципах:

1) полное покрытие расходов по всем секторам (операционные затраты, затраты на техобслуживание и капитальные расходы – последнее – за исключением потребителей в сельском хозяйстве, для которых необходим баланс между окупаемостью инфраструктуры и доступностью воды для фермеров);

2) обеспечение доступности тарифа для каждого сектора (например, менее 10 % всех затрат на производство продукции в сельском хозяйстве, менее 1,5 % дохода домохозяйства в коммунальных услугах).

В отношении каждого сектора потребления рекомендуется следовать нижеуказанным основным принципам:

1) в сельскохозяйственном секторе: связь льгот и субсидий с методами и технологиями повышения эффективности водопользования (например, использование капельного орошения); возможное субсидирование фермеров - мелких земельных собственников (так, например, сейчас министерством сельского хозяйства разрабатываются проекты инвестиционного субсидирования поливов дождевальным и капельным способом); более высокий тарифный уровень в случае интенсивного использования удобрений в целях предотвращения загрязнения водных объектов;

2) для промышленных пользователей: структура тарифа, направленная на стимулирование снижения степени загрязнения воды, например, взимание более высокого тарифа/наложение штрафов за сброс вод, не соответствующих стандартам; тарифы, стимулирующие возврат воды (например, плата за невозвратную воду);

3) в области коммунального хозяйства: уровень тарифа, стимулирующий использование водосберегающих мер; различия на уровне регионов для обеспечения финансирования критически важных объектов инфраструктуры (например, более высокий тарифный уровень для городов с недостатком водных ресурсов); социальный компонент в целях обеспечения доступа к воде для населения с низким уровнем доходов, например, ступенчато-пропорциональный тариф, прямые субсидии или налоговое послабление.

Следование вышеуказанным принципам потребует изменений в тарифной политике, в частности:

1) к 2020 г. прекращение предоставления неэффективных субсидий в сельском хозяйстве, идущих вразрез с поставленными целями (при обеспечении переходного этапа для переориентирования государственных средств по видам необходимых субсидий), и повышение уровня окупаемости, например, минимум 60 % от всех расходов; достижение полной окупаемости и ввод принципа "загрязнитель платит" в промышленном потреблении; достижение полной окупаемости в коммунальном секторе и реализация должного контроля качества воды; достижение 100 % эффективного учета водопотребления во всех секторах до уровня конечного пользователя;

2) полная окупаемость для всех конечных пользователей к 2040 г; достижение очистки 100 % сточных вод и соответствия стандартам; достижение требуемого качества питьевой воды и уровня обслуживания.

Таким образом, для создания эффективной системы регулирования и управления в Казахстане необходимо принять следующие основные меры:

1) постепенный пересмотр тарифов до уровня, обеспечивающего покрытие всех издержек (операционных и капитальных расходов) и долгосрочные инвестиции при доступности тарифов для потребителей коммунального и сельскохозяйственного секторов.

Общий объем требуемых инвестиций в финансирование инфраструктуры питьевого водоснабжения и водоотведения оценивается в 4,5 трлн. тенге до 2040 г. При текущем уровне тарифов для населения, в Казахстане платежи по тарифам смогут покрыть только четверти таких инвестиций в годовом исчислении в 2013 г и половины инвестиций в годовом исчислении к 2040 г (исходя из увеличения количества домохозяйств, подключенных к сети водоснабжения, и, соответственно, более высоких сборов по тарифам).

В сельском хозяйстве инвестиции, требуемые для восстановления инфраструктуры, до 2040 г оцениваются в 800 млрд. тенге (включая операционные и капитальные расходы). При текущем уровне тарифов на водоснабжение для сельского хозяйства доля общих инвестиций, покрываемая платежами по тарифам со стороны конечных пользователей, составляет менее 10 %. Примеры из международного опыта говорят о том, что затраты на воду могут составлять до 1-1,5 % от общего чистого дохода домохозяйства (3 % от дохода беднейших слоев населения) и до 10 % от стоимости урожая для сельского хозяйства, что является верхним пороговым значением доступности воды. Для достижения таких пороговых значений в Казахстане потребуется увеличение тарифов на водоснабжение в 5 раз в коммунальном секторе и в 3-10 раз в сельском хозяйстве.

В сельском хозяйстве пересмотр тарифов также потребует устранения субсидий, идущих в разрез с поставленными целями (например, субсидии на орошение риса), в целях повышения уровня тарифов для неэффективных с точки зрения водопользования технологий и культур;

2) корректировка тарифов для сельского хозяйства с целью мотивировать потребителей на использование эффективных методов орошения и состава выращиваемых культур за счет применения уровней тарифов, зависящих от используемых технологий и прогрессивных тарифов (исходя из потребления на гектар).

Ввод элементов тарифов для стоков и сбережения влаги в целях повышения осведомленности и улучшения финансирования технического обслуживания объектов. Кроме того, необходимо ввести ограничения стоков в окружающую среду и квоты на потребление в целях предотвращения избыточного забора воды.

Также рекомендуется обеспечить мотивацию на повторное использование воды и очистку стоков в промышленности и коммунальном секторе (с помощью эффективного тарифа) и полную реализацию принципа "загрязнитель платит" (например, эффективный размер штрафа за загрязнение);

3) обеспечение всех юридических, институциональных и технических факторов содействия реализации новой политики в области тарифов с созданием прочных правовых рамок для прояснения прав собственности на водные объекты и прав на забор воды, а также создание правовых рамок для формирования развитого регулирования в области водного хозяйства, касающегося здравоохранения, экологии и эффективности/результативности операционной деятельности.

Кроме того, необходимо обеспечение стопроцентного эффективного учета по потребителям, включая потребление конечным потребителем (в том числе учет водопотребления отдельными домохозяйствами) при содействии органа сертификации систем учета потребления.

Также нужно полное определение и мониторинг стоков в окружающую среду и обеспечение эффективных мер наказания за избыточный забор воды и достижение полной прозрачности данных по качеству питьевой воды и соответствия стоков имеющимся стандартам, а также обеспечение регулярного отслеживания соответствия и применение штрафов в случае нарушений.

3. Межведомственный совет по управлению водными ресурсами

В целях совершенствования системы управления водными ресурсами будет создан межведомственный совет для выработки предложений по:

1) национальным приоритетам/политики в области водного хозяйства;

2) определению национальных приоритетов в области водоснабжения по бассейнам рек и внутри бассейнов, а также по секторам (объединение приоритетов сельскохозяйственного, промышленного и коммунального секторов);

3) перераспределению водных ресурсов между регионами и потребителями и если необходимо, установление квот;

4) определению стандартов по защите окружающей среды;

5) правилам финансирования для отрасли (доступ к государственному/частному финансированию и общие платежи, взимаемые с потребителей);

6) определению организационной политики водохозяйственного сектора.

В этот координирующий орган будут входить представители из соответствующих уполномоченных органов: сельского хозяйства, регионального развития, индустрии и новых технологий, иностранных дел, окружающей среды и водных ресурсов, Комитета национальной безопасности.

На основании совместно выработанных предложений Правительством Республики Казахстан будет утверждаться 5-летний комплексный генеральный план по водному хозяйству с указанием основных приоритетов и комплексов мероприятий, основных результатов инвестиционных программ (с точки зрения доступа к водным ресурсам, обслуживания потребителей и экономической выгоды) и основных программ, связанных с регулированием или политикой, требуемых для выполнения плана.

Кроме того, совет должен заниматься важными операционными задачами, например, разрешением конфликтов и противоречий между секторальными политиками, ускорением различных решений, организацией аудиторских и ревизорских проверок реализации мероприятий Программы и т.д.

Комитет по водным ресурсам МОСВР с должным уровнем материально-технического оснащения и кадрового потенциала должен обеспечивать комплексное рассмотрение национального водного баланса, эффективное управление распределением водных ресурсов и отслеживание за ходом реализации Программы на национальном уровне. На местном уровне водные бассейновые инспекции при условии наделения их недостающими полномочиями, а также и материально-техническим и кадровым инструментарием должны отслеживать и обеспечивать прогресс в реализации комплексов мероприятий в рамках Программы на региональном уровне с учетом вопросов безопасности водохозяйственных объектов.

Кроме того, Комитет по водным ресурсам МОСВР должен обеспечивать оперативный качественный сбор данных, построение моделей водных бассейнов, составление национального водного баланса с комплексным учетом поверхностных и подземных вод, а также проводить долгосрочное прогнозирование национального водного баланса. Кроме того, данный орган должен обеспечивать доступность информации для различных организаций и научно-технических учреждений.

Необходимо создание организационной структуры, несущей ответственность за водохозяйственные активы и их эксплуатацию, а также эффективное обслуживание и обеспечение четко определенной ответственности за состояние активов и показатели их работы.

В этих целях предлагается проработка вопроса создания национальной водохозяйственной компании, которая управляла бы инфраструктурой республиканского уровня и осуществляла ее эксплуатацию, а также обеспечивала соответствие наличия водных ресурсов (поверхностных и подземных вод) и водозабора национальным приоритетам, транспортировку воды между бассейнами рек, местное распределение воды конечным потребителям, включая ирригационные активы.

Для успешной реализации Программы "Ақ бұлақ" также необходима проработка вопроса создания единого национального оператора по строительству и эксплуатации инфраструктуры водоснабжения и водоотведения в сельских населенных пунктах.

Возможны различные формы собственности для компаний, включая государственную корпорацию, государственно-частное партнерство на национальном/региональном уровне.

Компании должны иметь региональную структуру, определяемую бассейнами рек, для обеспечения должного взаимодействия с регулирующими и контролирующими органами и реализации генеральных планов и приоритетов по бассейнам рек. Переход к новой структуре возможен только при соблюдении ряда требований, имеющих критическое значение:

1) наличие сильного органа экономического регулирования с достаточными полномочиями и административными возможностями (подробности представлены далее);

2) изменение/создание структуры управления компаниями;

3) изменение операционной деятельности новых компаний для достижения плановых показателей эффективности и уровня обслуживания.

В новой структуре компаний Агентство Республики Казахстан по регулированию естественных монополий будет устанавливать цены для всех уровней (водозабор, транспортировка на национальном уровне и подача конечному потребителю), а также определять соотношение ценовой политики и уровня качества услуг для всех операторов, предоставляющих услуги по водообеспечению, и отслеживать достижение плановых показателей этими компаниями.

Также необходима полная координация в области регулирования воздействия на окружающую среду и качества воды в целях контроля соблюдения стандартов по коммунальным и промышленным стокам, качеству питьевой воды и воды в водоемах.

Интересы потребителей должны быть соответствующим образом представлены за счет создания объединений групп водопользователей по бассейнам рек и советов потребителей. Объединения водопользователей должны осуществлять регулярные совещания и публиковать специальные отчеты по показателям водохозяйственного сектора.

4. Предотвращение вредного воздействия вод

Для предотвращения чрезвычайных ситуаций, связанных с регулированием водных ресурсов, необходимо создать правовую основу обеспечения безопасности водоподпорных и водорегулирующих сооружений.

Необходимо обеспечить безопасную эксплуатацию водохозяйственных объектов и внедрить современные системы автоматизации, диспетчеризации управления и использования водными ресурсами и водохозяйственными объектами. При этом все водоподпорные и водорегулирующие сооружения, расположенные непосредственно на водных объектах, должны находиться в государственной собственности.

Маловодный цикл водообеспеченности наносит значительный ущерб экономике страны, особенно сельскохозяйственному производству. Поэтому необходимо предусмотреть организационно-технические и финансовые (страхование) меры по смягчению последствий таких явлений.

Также необходимо предусмотреть ежегодные организационно-технические меры по защите населения и экономики от паводковых (талых) вод.

Для гарантированного водообеспечения экологически неблагополучных районов Западного Казахстана необходимо предусмотреть строительство водохозяйственных объектов в Западно-Казахстанской области.

Для проведения дно и берегоукрепительных работ в целях увеличения пропускной способности водных объектов предусматривается проведение обследования естественного гидрологического режима рек, расположенных на территории Западно-Казахстанской, Мангистауской, Атырауской, Актюбинской, Северо-Казахстанской, Кызылординской, Южно-Казахстанской и Жамбылской областей.

5. Формирование навыков и знаний, имеющих критическое значение и повышение осведомленности общественности о дефиците воды

Необходима реализация программ по формированию навыков и возможностей на всех уровнях управления. Например, для развития навыков в коммунальном секторе нужно создать Академию управления коммунальным водоснабжением – сеть образовательных учреждений для руководства и ведущих технических специалистов предприятий коммунального водоснабжения с курсами обучения, направленными на развитие важных способностей, осведомленности и культуры, ориентированной на обслуживание. Аналогично, должна быть создана академия бассейновых комитетов - постоянно действующая академия, привлекающая сотрудников бассейновых комитетов, с участием международных экспертов, проводящая выезды на места и семинары для развития важных способностей и обмена передовыми практиками. Необходимо регулярное обучение фермеров технологиям орошения, проводимое инспекциями по бассейнам рек или Министерством сельского хозяйства на местном уровне.

Необходимо усиление целевых рабочих групп по трансграничному взаимодействию/переговорам и инвестирование в развитие навыков их участников в целях разработки детальных генеральных планов по водному балансу на уровне бассейнов рек, включая прогнозирование дефицита и современное моделирование стока.

Для подготовки квалифицированных кадров для водного сектора и повышения квалификации работников необходимо создание междисциплинарного факультета по управлению водными ресурсами в ведущем институте/университете или создание отдельного института, который бы выпускал 50-100 специалистов по управлению водными ресурсами в год (включая экономистов в сфере водных ресурсов, гидрологов, геологов, инженеров-гидротехников, специалистов по гидромелиорации, сельхозводоснабжению и очистке сточных вод, а также почвоведов-мелиораторов). Кроме того, очень важно усилить техническую и технологическую базу учебного заведения. В дальнейшем на базе специализированного высшего учебного заведения организовывать различные Академии, указанные выше и в Плане мероприятий.

Необходимо обеспечить научное сопровождение реализации Программы с привлечением ведущих институтов страны и мира для реализации научно-исследовательских работ и опытно-конструкторских разработок.

Кроме того, необходимо в области образовательной сферы:

1) создать в регионах сеть консультативных учебных и информационных центров по обучению водопользователей и внедрению передовых технологий использования и охраны вод;

2) ввести новый классификатор специальностей бакалавриата "Гидротехническое строительство и сооружение", "Сельхозводоснабжение и обводнение пастбищ", "Технология очистки сточных вод", соответственно, выделив на них по 200 грантов;

3) пересмотреть выделяемые гранты для специальности "Мелиорация, рекультивация и охрана земель" с доведением количества до 200 грантов.

Во всех аграрных университетах и колледжах целесообразно ввести новый курс "Сельскохозяйственная мелиорация", "Сельхозводоснабжение и обводнения пастбищ" в качестве обязательного предмета в программы обучения студентов аграрных факультетов.

В профильных лицеях необходимо регулярно готовить следующих специалистов: "техник – гидрометр", "мастер-оператор – наладчик поливной техники", "мастер орошения" и др.

Вместе с тем, для привлечения молодых специалистов в водный сектор необходимо предоставление им мер социальной поддержки (единовременное подъемное пособие, кредит на приобретение жилья), повышение оплаты труда в тех сегментах водного сектора, где такая поддержка действительно обоснована (к примеру, в сельских регионах).

Кроме того, обучение по всем инженерным специальностям должно включать изучение предметов, посвященных защите окружающей среды и производительности ресурсов (например, как в большинстве стран ОЭСР).

Важно также проведение массовых кампаний по повышению осведомленности общественности о дефиците воды и использованию мер эффективного водопользования. Необходимо полностью включить темы по дефициту воды в учебные планы начальных школ и дошкольных учреждений. Необходима реализация широких программ по информированию в целях повышения осведомленности общественности о вопросах водопользования и экологических проблемах. Наконец, важно обеспечить наличие всех основных данных по уровню воды в водоемах, стокам и измерениям качества воды в общедоступных источниках.

6. Регулирование в области водных ресурсов

Для достижения целей настоящей Программы необходимо дальнейшее совершенствование нормативно-правовой базы в области использования и охраны водных ресурсов, мелиорации, управления и обеспечения надлежащей эксплуатации водохозяйственных и гидромелиоративных систем с внесением соответствующих изменений и дополнений в следующие нормативные правовые акты:

1) бюджетное законодательство Республики Казахстан по вопросам бюджетной поддержки мероприятий по реконструкции и строительству новых ирригационных и дренажных систем;

2) водное законодательство Республики Казахстан по вопросам уточнения компетенции государственных органов, расширения полномочий Бассейновых советов, уточнения положений о совместном водопользовании, а также статуса и функций первичного и вторичного водопользователей, определения механизмов государственного стимулирования создания и развития сельских потребительских кооперативов водопользователей, внедрения планового водопользования и водосберегающих технологий полива экономного водопользования и другим;

3) земельное законодательство Республики Казахстан по вопросам дифференциации земель, занятых под водными и гидромелиоративными объектами и другим;

4) законодательство по банкротству и финансовому оздоровлению организаций, занятых в сфере технического содержания и эксплуатации водохозяйственных и гидромелиоративных систем;

5) в Законы Республики Казахстан от 8 апреля 2003 года "О сельских потребительских кооперативах водопользователей", от 1 марта 2011 года "О государственном имуществе" по вопросам договорных отношений с водопользователями, уточнения имущественных прав СПКВ и его членов на ирригационные и дренажные системы, связанным с единством ирригационно-дренажных систем с орошаемыми землями и другим вопросам;

6) в подзаконные нормативные правовые акты по вопросам обеспечения более оперативной и адресной передачи ирригационных и дренажных систем, как составляющих орошаемых земель субъектам пользователям подвешенных площадей или их кооперативам;

7) а также разработать и принять Законы Республики Казахстан "О безопасности гидротехнических сооружений", "О водоснабжении и водоотведении", методические основы по утверждению тарифов по доставке воды и водоотведению.

6. Этапы реализации Программы

Программу предполагается реализовать в два этапа:

1. Реализация краткосрочных и наиболее эффективных инициатив и планирование крупных инициатив (2014-2020 гг.);

2. Реализация крупных инициатив и анализ изменения ключевых показателей успешности Программы (2021-2040 гг.).

На каждом из этапов реализации Программы необходимы согласованные действия по следующим основным направлениям:

2014-2020 гг.	2021-2040 гг.
Стимулирование рационального использования водных ресурсов в сельском хозяйстве:
1) пересмотр состава возделываемых сельскохозяйственных культур с целью сокращения общего водопотребления; 2) проведение обследования состояния ирригационной инфраструктуры и сельхозугодий, используемых методов орошения и практик ведения сельского хозяйства;	1) отслеживание реализации национальных планов по водосбережению и мелиорации, а также регулярное обновление перечня приоритетных инициатив; 2) инвестиции в обновление и расширение ирригационной инфраструктуры, в т.ч. с привлечением частного капитала.
3) по результатам обследования создание национального плана по водосбережению в сельском хозяйстве; 4) запуск национального плана по водосбережению (восстановление инфраструктуры, внедрение современных технологий обработки почв, современных методов орошения и пр.); 5) составление плана мероприятий по мелиорации и восстановлению земель с учетом водосбережения.
Стимулирование рационального использования водных ресурсов в прочих отраслях:
1) установка водосчетчиков у каждого конечного потребителя и их регулярная сертификация с целью проверки исправности работы; 2) информирование населения о доступных водосберегающих решениях; 3) разработка программ внедрения водосберегающих технологий в коммунальном секторе и государственных учреждениях; 4) отслеживание реализации программы "Ак булак"; 5) анализ возможности повторного использования очищенных сточных вод в промышленных или сельскохозяйственных целях; 6) стимулирование внедрения промышленными предприятиями водосберегающих технологий.	1) внедрение водосберегающих технологий в коммунальном секторе и государственных учреждениях; 2) разработка и реализация проектов повторного использования очищенных сточных вод в промышленных или сельскохозяйственных целях.
Справедливое вододеление трансграничных рек:
реализация инициатив по трансграничным водам, включая создание переговорной группы, составление прогнозов, разработку переговорной стратегии, создание инфраструктуры мониторинга трансграничных водных потоков, заключение соглашений.	мониторинг объема и качества водных ресурсов, поступающих из сопредельных государств.
Регулирование внутренних водных ресурсов:
1) многофакторное обследование водоподающих и неводоподающих объектов по единой утвержденной методологии; 2) составление плана осуществления инвестиций в восстановление объектов инфраструктуры, разработка проектов и оптимизация технических решений с привлечением технических консультантов; 3) реализация критически важных проектов по восстановлению инфраструктуры; 4) разработка и утверждение удельных нормативов расходов на обслуживание инфраструктуры.	реализация основной массы проектов по восстановлению водохозяйственной и гидромелиоративной инфраструктуры.
Развитие республиканской инфраструктуры регулирования и переброски поверхностных вод:
1) составление плана развития республиканской инфраструктуры и приоритизация инфраструктурных проектов; 2) разработка проектов в соответствии с планом развития республиканской инфраструктуры, сформированным по результатам составления бассейновых схем; 3) привлечение технических консультантов к оптимизации проектных решений развития республиканской инфраструктуры с целью сокращения стоимости каждого из проектов.	реализация инфраструктурных проектов в случае прогноза устойчивого дефицита водных ресурсов в конкретном регионе в течение 3-5 лет на момент начала реализации проекта.
Обеспечение доступа к централизованному водоснабжению и водоотведению:
1) обследование текущего состояния всех муниципальных инфраструктурных объектов и составление их инвентаризации; 2) приоритизация объектов инфраструктуры для модернизации (начиная с крупных городов); 3) составление плана осуществления инвестиций в восстановление объектов инфраструктуры, разработка проектов и оптимизация технических решений с привлечением технических консультантов; 4) реализация проектов по модернизации и восстановлению сетей водоснабжения и водоотведения начиная с крупных городов; 5) разработка проектов по созданию новой инфраструктуры в соответствии с генеральными планами по бассейнам; 6) привлечение технических консультантов к оптимизации проектных решений развития коммунальной водохозяйственной инфраструктуры с целью сокращения стоимости проектов.	1) реализация основной массы проектов по модернизации муниципальной инфраструктуры; 2) реализация проектов по развитию сетей водоснабжения и водоотведения начиная с крупных городов;
Обеспечение подземными водами:
реализация инициатив по использованию подземных вод, включая доразведку запасов и анализ потенциала использования подземных вод, составление гидро-динамических моделей и инвентаризацию скважин.	реализация и мониторинг проектов по использованию подземных вод.
Управление водными ресурсами:
1) реализация инициатив по детализации и обновлению бассейновых схем; 2) пересмотр структуры управления на национальном уровне; 3) разработка и внедрение программ развития знаний, навыков и увеличения осведомленности среди населения.	1) ежегодное обновление компьютерных моделей прогноза водного баланса на 30-50 лет и уровня загрязнения по каждому бассейну с региональной детализацией; 2) осуществление программ по развитию навыков и подготовке персонала.
Совершенствование тарифной политики и регулирования:
1) плавное повышение тарифов для сельского и коммунального секторов до уровня покрытия всех издержек; 2) устранение неэффективных видов субсидий в сельском хозяйстве и введение стимулов для эффективного водопотребления и уменьшения загрязнения для всех отраслей; 3) пересмотр стандартов качества питьевой воды и сточных вод, приведение их в соответствие с европейскими стандартами; 4) обеспечение полного мониторинга качества питьевой воды, стоков и забора воды.	1) достижение полного покрытия тарифами всех издержек для всех потребителей; 2) полное внедрение всех новых стандартов и их мониторинга.

7. Необходимые ресурсы

На реализацию мероприятий Программы будут привлечены средства республиканского и местного бюджетов, средства от сбора тарифов, внешние займы и гранты, а также частные инвестиции. Использование и доля различных источников финансирования будет различна для разных блоков инициатив:

1. Инвестиции в инфраструктуру республиканского уровня на начальном этапе в основном будут осуществляться из государственного бюджета ввиду того, что в прошлом в инфраструктуру вкладывались небольшие ресурсы. В перспективе, когда тарифы будут повышены до уровня самоокупаемости, целесообразен переход к другим формам собственности на национальном уровне, такие как государственно-частное партнерство (далее - ГЧП), и привлечение большой доли частного капитала для финансирования объектов республиканского уровня, включая мега-проекты.

2. Для финансирования коммунального водохозяйственного сектора возможно на первом этапе привлечь частный капитал. Возможны различные формы собственности для привлечения частного капитала к финансированию инфраструктуры, имеющие свои преимущества и недостатки, связанные в основном с разной степенью передачи инвестиционных и операционных рисков. Необходимо провести пилотные проекты с использованием разных форм собственности в нескольких регионах (например, крупных городах).

3. Финансирование мер по увеличению объема доступных ресурсов (трансграничные переговоры и подземные воды) будет осуществляться из государственного бюджета.

4. Финансирование ирригационных систем может происходить как из государственного бюджета, грантов, так и с привлечением частного капитала в различной форме собственности.

5. Рычаги эффективного потребления воды, в особенности самоокупаемые (внедрение эффективных технологий обработки земли, водосберегающие технологии в промышленности, водосберегающая сантехника в домах и организациях), должны финансироваться преимущественно самими потребителями.

6. Использование частного капитала является одной из наиболее современных форм финансирования проектов, поскольку позволяет не только снизить нагрузку на государственный бюджет и разделить риски, но и привлечь навыки частного сектора по повышению эффективности капитальных вложений и операционных затрат. К наиболее популярным формам привлечения частного капитала, которые различаются между собой в степени разделения рисков с частным сектором, длительностью контрактов и необходимым уровнем вознаграждения для частного оператора, относятся следующие:

1) проектирование – строительство (“design-build”, DB). В данной структуре частная компания занимается проектированием и строительством объекта, в то время как государственный сектор владеет объектом и несет ответственность за эксплуатацию;

2) проектирование - строительство – эксплуатация (“design-build-operate”, DBO). В этой форме частная компания отвечает за проектирование, строительство, финансирование и эксплуатацию объектов в период действия договора аренды; услуги частной компании оплачиваются государственным сектором, которому принадлежат активы по окончании срока действия договора аренды. В Ирландии эта форма была использована для создания дублинской региональной схемы по очистке сточных вод: был определен 20-летний контракт с финансированием с помощью потребительских тарифов и государственного сектора. В США был создан объект по очистке сточных вод с использованием данной формы ГЧП на основе 10-летнего контракта. В таких странах, как Индонезия (где за последние годы были осуществлены масштабные инвестиции в строительство новой инфраструктуры, и существует потребность в дополнительных инвестициях в размере 570 млрд. тенге до 2015 года), Колумбия и Мексика эта форма является одной из самых распространенных. В Индонезии было построено новых мощностей по питьевой воде и очистке сточных вод около 460 тыс. м³ в день. В Колумбии с помощью этой модели были построены объекты инфраструктуры для обслуживания 3,2 млн. человек городского населения питьевой водой и канализацией;

3) Полная концессия. В данном случае государственный сектор и частная компания заключают долгосрочный договор аренды и могут создать совместное предприятие: частная компания эксплуатирует и финансирует объект, отвечает за инвестиции эксплуатацию и техническое обслуживание. Услуги частной компании оплачиваются напрямую клиентами. Данная форма используется, например, в Южно-Африканской Республике для обеспечения инфраструктуры питьевой воды и сточных вод на основе 30-летнего контракта. В данном примере частный оператор выплачивает ежегодную концессионную плату государству, а также арендную плату за объекты и предоставляет услуги по обеспечению питьевой водой и канализацией клиентам и проводит эксплуатационные работы на основе 5-летнего плана. Частный оператор отвечает за сбор платежей. Данная форма также часто встречается в таких развивающихся странах, как Индонезия, Филиппины, Малайзия и Мексика. В Индонезии с использованием данной формы ГЧП были построены новые мощности по питьевой воде и очистке сточных вод в объеме 1,5 млн. м³ в день;

4) договор аренды, при котором государственный сектор и частная компания заключают договор аренды в отношении объектов инфраструктуры. Частная компания оказывает услуги и отвечает за эксплуатацию, техническое обслуживание и обновление существующей инфраструктуры; государственный сектор сохраняет ответственность за строительство новой инфраструктуры. Частная компания взимает платежи с клиентов и выплачивает из своего дохода арендную плату государственному органу в соответствии с правом пользования инфраструктурой;

5) контракт на управление. Государственный сектор остается владельцем активов и продолжает нести ответственность за эксплуатацию, техническое обслуживание и инвестиции. Частная компания составляет конкретный план действий с целевыми показателями и Ключевыми показателями эффективности, обеспечивает техническую поддержку и развитие потенциала частного сектора. Услуги частной компании оплачиваются государственным сектором в виде единовременного платежа в соответствии с заранее определенным объемом работ или по результатам (если государственный сектор выполняет обязательства, предусмотренные планом действий). Данная форма ГЧП распространена в Мексике.

Необходимо определить объекты инфраструктуры и провести пилотирование каждой из применимых форм привлечения частного капитала, начиная с крупных городов, и на основании результатов пилотов разработать план привлечения частных инвестиций по всей стране.

Приложение 1 к Государственной программе управления водными ресурсами Казахстана от "" 2013 года №

Основные факторы, влияющие на объем доступных,
устойчивых и надежных водных ресурсов

	Арало- Сырдарьинский	Балхаш- Алакольский	Ертисский	Есильский	Жайык- Каспийский	Нура- Сарысуский	Тобыл- Торгайский	Шу- Таласский	Всего по стране
2012 г
Локальные водные ресурсы, км3	3,4	15,4	25,9	2,6	4,1	1,4	1,3	1,6	55,7
Трансграничные водные ресурсы, км3	14,6	12,2	7,8		7,1		0,3	2,6	44,7
Подземные воды, км3	0,2	0,4	0,2	0,1	0,2	0,1	0,0	0,1	1,2
Прочие источники, км3	3,2	0,4	0,0	0,0	0,3	0,1	0,0	0,0	3,9
Итого водных ресурсов, км3	21,4	28,4	33,9	2,6	11,7	1,5	1,6	4,4	105,5
Снижение по сравнению со среднемноголетним, км3			1,6						1,6
Недоступные ресурсы из-за отсутствия инфраструктуры, км3		2,0	3,0						5,0
Испарение / фильтрация, км3	2,4		2,5			0,8	0,6	2,2	8,4
Обязательный сброс в соседние страны, км3			14,2	0,3	0,8		0,0	0,2	15,6
Разница между 50 % и 75 % обеспеченностью, км3	1,5	2,7	1,6	1,5	5,2	0,1	0,1	0,1	12,8
Минимальный расход на экологические нужды, км3	11,1	19,5	2,2	0,3	4,1	0,7	0,5	0,0	38,6
Неустойчивый запас подземных вод, км3	0,1	0,1	0,1	0,0	0,1	0,0	0,0	0,0	0,4
Доступные, устойчивые и надежные водные ресурсы, км3	6,3	4,0	8,7	0,5	1,5	-0,1	0,4	1,8	23,2
Возможное снижение из-за изменения климата, км3		1,7							1,7
Водные ресурсы при негативном сценарии климатических изменений, км3	6,3	2,4	8,7	0,5	1,5	-0,1	0,4	1,8	21,5
2040 г
Локальные водные ресурсы, км3	3,4	18,0	24,1	2,6	4,1	1,4	1,3	1,6	56,4
Трансграничные водные ресурсы, км3	12,8	7,9	5,4		4,4		0,1	2,0	32,6
Подземные воды, км3	1,0	1,4	1,0	0,1	0,4	0,4	0,1	0,6	5,0
Прочие источники, км3	3,2	0,4	0,0	0,0	0,3	0,1	0,0	0,0	3,9
Итого водных ресурсов, км3	20,3	27,6	30,5	2,7	9,2	1,8	1,6	4,2	97,9
Снижение по сравнению со среднемноголетним, км3			1,6						1,6
Недоступные ресурсы из-за отсутствия инфраструктуры, км3		2,0	3,0						5,0
Испарение / фильтрация, км3	2,4		2,5			0,8	0,6	2,2	8,4
Обязательный сброс в соседние страны, км3			14,2	0,3	0,8		0,0	0,2	15,6
Разница между 50 % и 75 % обеспеченностью, км3	1,5	2,7	1,6	1,5	5,2	0,1	0,1	0,1	12,8
Минимальный расход на экологические нужды, км3	11,1	19,5	2,2	0,3	4,1	0,7	0,5	0,0	38,6
Неустойчивый запас подземных вод, км3	0,2	0,3	0,2	0,1	0,2	0,1	0,0	0,0	1,1
Доступные, устойчивые и надежные водные ресурсы, км3	5,2	3,0	5,2	0,5	-1,0	0,2	0,3	1,6	14,9
Возможное снижение из-за изменения климата, км3		4,2	1,5						5,7
Водные ресурсы при негативном сценарии климатических изменений, км3	5,2	-1,2	3,7	0,5	-1,0	0,2	0,3	1,6	9,2

Приложение 2 к Государственной программе управления водными ресурсами Казахстана от "" 2013 года №

Основные потребители и перспективы роста потребления
до 2040 года

Бассейн	Водозабор, км3		Потери при передаче, км3		Потребление, км3		Возврат, км3
	2012 г.	2040 г.	2012 г.	2040 г.	2012 г.	2040 г.	2012 г.	2040 г.
Сельскохозяйственные потребители
Арало-Сырдарьинский	8,0	9,1	5,3	6,0	2,8	3,1	0,0	0,0
Балхаш-Алакольский	3,1	4,3	2,0	2,8	1,1	1,5	0,0	0,0
Ертисский	0,4	1,6	0,3	1,1	0,1	0,5	0,0	0,0
Есильский	0,0	0,3	0,0	0,2	0,0	0,1	0,0	0,0
Жайык-Каспийский	0,1	1,3	0,1	0,9	0,0	0,4	0,0	0,0
Нура-Сарысуский	0,1	0,5	0,0	0,3	0,0	0,2	0,0	0,0
Тобыл-Торгайский	0,0	0,7	0,0	0,4	0,0	0,2	0,0	0,0
Шу-Таласский	1,6	3,3	1,1	2,2	0,6	1,1	0,0	0,0
Всего по стране	13,4	21,1	8,8	13,9	4,6	7,2	0,0	0,0
Промышленные потребители
Арало-Сырдарьинский	0,1	0,1	0,0	0,0	0,0	0,1	0,0	0,1
Балхаш-Алакольский	0,3	0,3	0,1	0,1	0,2	0,3	0,2	0,2
Ертисский	2,3	2,5	0,5	0,5	1,8	2,0	1,5	1,6
Есильский	0,1	0,1	0,0	0,0	0,1	0,1	0,0	0,1
Жайык-Каспийский	1,2	1,3	0,2	0,3	1,0	1,1	0,8	0,9
Нура-Сарысуский	1,3	2,7	0,3	0,5	1,1	2,2	0,8	1,7
Тобыл-Торгайский	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0
Шу-Таласский	0,1	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0
Всего по стране	5,3	7,1	1,1	1,4	4,2	5,7	3,4	4,6
Коммунально-бытовые потребители
Арало-Сырдарьинский	0,1	0,3	0,0	0,1	0,1	0,2	0,0	0,1
Балхаш-Алакольский	0,2	0,4	0,1	0,1	0,2	0,3	0,1	0,1
Ертисский	0,1	0,2	0,0	0,1	0,1	0,2	0,1	0,1
Есильский	0,1	0,2	0,0	0,0	0,1	0,1	0,0	0,1
Жайык-Каспийский	0,1	0,2	0,0	0,1	0,1	0,1	0,0	0,1
Нура-Сарысуский	0,1	0,1	0,0	0,0	0,1	0,1	0,0	0,1
Тобыл-Торгайский	0,0	0,1	0,0	0,0	0,0	0,1	0,0	0,0
Шу-Таласский	0,0	0,1	0,0	0,0	0,0	0,1	0,0	0,0
Всего по стране	0,9	1,5	0,3	0,4	0,7	1,1	0,3	0,5
Итого по всем видам потребителей
Арало-Сырдарьинский	8,2	9,4	5,3	6,1	2,9	3,4	0,1	0,1
Балхаш-Алакольский	3,6	5,0	2,1	3,0	1,5	2,0	0,3	0,3
Ертисский	2,8	4,3	0,8	1,6	2,1	2,7	1,5	1,7
Есильский	0,2	0,6	0,1	0,3	0,1	0,3	0,1	0,1
Жайык-Каспийский	1,4	2,8	0,3	1,2	1,1	1,7	0,8	0,9
Нура-Сарысуский	1,5	3,3	0,3	0,9	1,2	2,4	0,9	1,8
Тобыл-Торгайский	0,1	0,8	0,0	0,5	0,1	0,3	0,0	0,1
Шу-Таласский	1,7	3,4	1,1	2,2	0,6	1,2	0,0	0,1
Всего по стране	19,5	29,7	10,1	15,7	9,5	14,0	3,7	5,1