Қазақстан Республикасының өңдеу өнеркәсібін дамытудың 2023 – 2029 жылдарға арналған тұжырымдамасын бекіту туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2018 жылғы 20 желтоқсандағы № 846 қаулысы.

Ескерту. Қаулының тақырыбы жаңа редакцияда - ҚР Үкіметінің 28.03.2023 № 259 қаулысымен.

Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:

Ескерту. Кіріспе жаңа редакцияда - ҚР Үкіметінің 30.12.2021 № 965 қаулысымен.

1. Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасының өңдеу өнеркәсібін дамытудың 2023 – 2029 жылдарға арналған тұжырымдамасы (бұдан әрі – тұжырымдама) бекітілсін.

Ескерту. 1-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Үкіметінің 28.03.2023 № 259 қаулысымен.

2. Тұжырымдаманы іске асыруға жауапты орталық, жергілікті атқарушы органдары мен ұйымдар (келісу бойынша):

1) Тұжырымдаманы іске асыру жөнінде шаралар қабылдасын;

2) "Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жоспарлау жүйесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2017 жылғы 29 қарашадағы № 790 қаулысында белгіленген тәртіппен және мерзімдерде Тұжырымдаманың іске асырылу барысы туралы ақпарат беріп тұрсын.

Ескерту. 2-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Үкіметінің 30.12.2021 № 965 қаулысымен.

2-1. Осы қаулының орындалуын бақылау Қазақстан Республикасының Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігіне жүктелсін.

Ескерту. Қаулы 2-1-тармақпен толықтырылды - ҚР Үкіметінің 30.12.2021 № 965 қаулысымен.

3. Осы қаулы қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі

Б. Сағынтаев

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2018 жылғы 20 желтоқсандағы № 846 қаулысымен бекітілген

Қазақстан Республикасының өңдеу өнеркәсібін дамытудың 2023-2029 жылдарға арналған тұжырымдамасы

Ескерту. Тұжырымдама жаңа редакцияда - ҚР Үкіметінің 28.03.2023 № 259 қаулысымен.

Паспорт

1. Қазақстан Республикасындағы Өнеркәсіптік-инновациялық дамудың ағымдағы жағдайын талдау

2. Өнеркәсіптік-инновациялық даму саласындағы мемлекеттік саясаттың халықаралық тәжірибесіне шолу

3. Өнеркәсіптік-инновациялық даму пайымы

4. Дамудың негізгі қағидаттары мен тәсілдері

5. Нысаналы индикаторлар және күтілетін нәтижелер

6. Қазақстан Қазақстан Республикасының өңдеу өнеркәсібін дамытудың 2023-2029 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі іс-қимыл жоспары

Тұжырымдама Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Ұлттық даму жоспарында қойылған міндеттерді орындау мақсатында әзірленді. Мәселен, өнеркәсіп секторларында мамандандырылған факторлар мен нарықтық жағдайлар жасау жөніндегі міндеттерді шешу үшін өңдеу өнеркәсібі өндірушілері үшін мемлекеттік қолдау шараларының құралдарын, оның ішінде бәсекеге қабілеттілікті арттыру туралы келісім шеңберіндегі пакеттік шешімдерді кеңейту көзделген.

Шағын және орта бизнестің (бұдан әрі – ШОБ) өсуі мен дамуы үшін мүмкіндіктерді кеңейту жөніндегі міндетті іс жүзінде іске асыру мемлекеттік қолдау бағдарламалары мен шараларының атаулылығын кеңейту және арттыру арқылы бизнесті қаржыландыруға қолжетімділікті арттыруға бағытталған шаралар арқылы жүзеге асырылатын болады.

1. Қазақстан Республикасындағы өнеркәсіптік-инновациялық дамудың ағымдағы жағдайын талдау

Қазақстанда жоғары өнімді және экспортқа бағдарланған өңдеу өнеркәсібін құруға бағытталған өнеркәсіптік-инновациялық даму саясаты кезең-кезеңімен іске асырылуда.

Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес өңдеу өнеркәсібі деп жаңа өнімге (тауарға, оның ішінде азық-түлік тауарларына) арналған шикізатты, материалдарды, заттарды, компоненттерді өңдеумен байланысты өнеркәсіп салаларының жиынтығы түсініледі.

2020 жылмен салыстырғанда өнеркәсіптік-инновациялық қызмет субъектілерінің саны 18,6% - ға ұлғайды және 2023 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша өңдеуші секторға 19,9 мың кәсіпорын тартылды, оның ішінде 19,2 мың шағын, 501 орта және 250 ірі кәсіпорындар.

Өндірушілердің өнімді сатудан және қызмет көрсетуден түскен табысы оң динамиканы көрсетеді. 2022 жылдың 9 айында табыс 2021 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 27,5% - ға өсіп, 16,3 трлн теңгені құрады. 2021 жылы табыс 4 трлн теңгеге артып, 16,1 трлн теңгені құрады.

Өңдеуші сектордың өндірілген өнімінің көлемі 2020 жылмен салыстырғанда 7,5 трлн теңгеге өсті және 2022 жылдың 12 айында 20,7 трлн теңгені құрады. Өңдеуші сектордың өндірілген өнімінің жиынтық көлемі үш жыл ішінде 51 трлн теңгені құрады.

Өндірістің НКИ 2022 жылдың 12 айында 2021 жылдың ұқсас кезеңіне 103,4% құрады. 2021 жылы НКИ 2020 жылға қарай 104,7% белгісінде тіркелді.

2022 жылғы қаңтар-қыркүйекте өңдеу өнеркәсібінің жалпы қосылған құны (бұдан әрі – ЖҚҚ) 2020 жылғы ұқсас кезеңмен салыстырғанда 3 трлн теңгеге ұлғайды және 8,9 трлн теңгені құрады. 2021 жылы ЖҚҚ көлемі 11,4 трлн теңгені, 2020-9,2 трлн теңгені құрады.

ЖҚҚ НКИ 2022 жылдың 9 айында 2021 жылдың ұқсас кезеңіне 104,6% құрады. 2021 жылдың 9 айында 2020 жылдың сәйкес кезеңіне НКИ 105,7% құрады.

Бұрын Қазақстанда өндірілмеген жаңа өнім түрлерін өндіру игерілді: жүк және жолаушылар вагондары, электровоздар, жүк, жеңіл автомобильдер мен автобустар, трансформаторлар, рентген аппаратурасы, жарықдиодты шамдар, титан құймалары мен слабтар, дәрілік заттар және басқалар.

Қазақстанда өндірілетін және сыртқы нарықтарда бәсекеге қабілетті тауарлардың саны артты, оның ішінде: бу турбиналары, мыс бұйымдары, радиаторлар, аккумуляторлар, сусындар, кондитерлік өнімдер және т. б.

2021 жылдың қорытындысы бойынша Экономикалық қызмет түрлері бойынша тозудың жоғары дәрежесі мынадай салаларға тиесілі:

- металлургия өнеркәсібі-49,2%;

- сусындар өндірісі-48,8%;

- машиналар мен жабдықтардан басқа дайын металл бұйымдарын өндірісі-45,2%;

- резеңке және пластмасса бұйымдарын өндірісі-39,9%;

- азық-түлік өндірісі-38,7%.

Өңдеу өнеркәсібінде бұл көрсеткіш 40,6% құрады.

Өңдеу секторының экономикасына тартылған негізгі өндірістік қорлар жаңғыртуды қажет етеді. Бұл міндетті шешу үшін кәсіпорындарды инвестициялық және инновациялық белсенділікке, сондай-ақ негізгі өндірістік қорларды жаңғыртуға ынталандыру қажет.

Өңдеу өнеркәсібінің әлеуеті оның инвестициялық тартымдылығымен анықталады. Өңдеуші өнеркәсіптің негізгі капиталына инвестициялар салудың жыл сайынғы оң серпіні нәтижесінде 2020 жылдан бастап 2022 жылға дейін негізгі капиталға инвестициялар көлемі 4,2 трлн теңгені құрады, бұл ретте негізгі капиталға инвестициялардың нақты өсуі 2,3 есе (231,3), 2020 жылғы 1077,8 млрд теңгеден 2022 жылы 1 533,6 млрд теңгеге дейін 1,4 есеге ұлғайды % ) (1-сурет).

2022 жылдың 12 айында Өңдеуші өнеркәсіптің негізгі капиталына инвестициялар көлемі 1 533,7 млрд теңгені құрап, 2020 жылмен салыстырғанда номиналды мәнде 455,9 млрд теңгеге ұлғайды.

2022 жылы инвестициялардың негізгі ағымы мынадай кәсіпорындарды дамытуға бағытталды: металлургия өнеркәсібі (606,3 млрд теңге немесе секторға инвестициялардың жалпы көлемінің 40%), химия өнеркәсібі (230 млрд теңге немесе секторға инвестициялардың жалпы көлемінің 15%), Өзге де металл емес минералдық өнімдер (162 млрд теңге немесе 11 %), өнімдер (140,6 млрд теңге немесе 9%), резеңке және пластмасса бұйымдары (91 млрд теңге немесе 6%).

1-сурет. 2020 – 2022 жылдары негізгі капиталға салынған инвестициялар серпіні, млрд теңге

Ақпарат көзі: ҚР СЖРА ҰСБ

Барлығы 3 жыл ішінде (2020–2022 жылдар) өңдеу секторына салынған инвестициялар 13,4 млрд АҚШ долларынан асып, 2020 жылғы 3,2 млрд АҚШ долларынан 1,5 есеге өсіп, 2022 жылы 4,9 млрд АҚШ долларына жетті (2-сурет).

Шетелдік инвесторлар металлургия өнеркәсібіне және машиналар мен жабдықтардан басқа дайын металл бұйымдарын өндіруге (3,7 млрд доллар немесе салынған шетелдік инвестициялардың жалпы сомасының 76,8%), химия өнеркәсібі өнімдерін өндіруге (274,8 млн. (204,6 млн доллар немесе 4,2%), компьютерлер, электрондық және оптикалық өнімдер (177,4 млн доллар немесе 3,6%) және тамақ өнімдері, сусындар мен темекі өнімдері (161 млн доллар немесе салынған шетелдік жалпы соманың 3,3 % Инвестициялар).

2022 жылы тікелей шетелдік инвестициялар ағыны 2020 жылмен салыстырғанда химия өнеркәсібі өнімдерін өндіруде 5 есеге, компьютерлерде, электрондық және оптикалық өнімдерде 4 есеге, кокста және мұнай өңдеу өнімдерінде 2 есеге, ағаш және қағаз бұйымдарында және басып шығаруда 1,7 есеге өсті.

2-сурет. Шетелдік тікелей инвесторлардан Қазақстанға тікелей инвестициялардың жалпы ағыны, млрд АҚШ доллары

Ақпарат көзі: ҚР ҰБ

2022 жылғы қаңтар-желтоқсанда өңдеуші өнеркәсіп экспортының көлемі 2020 жылмен салыстырғанда 71,5% - ға ұлғайып, 26,5 млрд АҚШ долларын құрады (3-сурет). Бұл ретте өңдеу өнеркәсібінің экспорт құрылымында 90% - пять бес сала алады: металлургиялық өндіріс (57%), Кокс және мұнай өңдеу өнімдерін (9,3%), тамақ өнімдерін (8,7%), химия өнеркәсібі өнімдерін (6,2%), компьютерлерді, электрондық және оптикалық жабдықтарды (6,2% - дан) өндіру.

2022 жылдың 12 айының қорытындысы бойынша Қазақстаннан тауарлар мен қызметтер экспортының жалпы көлемі 84,4 млрд АҚШ долларын құрады, бұл 2020 жылғы көрсеткіштен 36,9 млрд АҚШ долларына артық.

3-сурет. Қазақстан Республикасы тауарлары экспортының серпіні, млрд АҚШ доллары

Ақпарат көзі: ҚР СЖРА ҰСБ, ҚР Қаржыминінің МКК

2020 жылдан бастап өңдеу өнеркәсібі өндірісінің көлемі бойынша оң динамика байқалады – 2020 жылы 13,2 трлн теңгеден 2022 жылы 20,7 трлн теңгеге дейін (4-сурет).

4-сурет. Қазақстан Республикасының өңдеу өнеркәсібінің өндірісі көлемінің серпіні, трлн теңге

Ақпарат көзі: ҚР СЖРА ҰСБ

2022 жылы өңдеу өнеркәсібінің дамуына мынадай салалар ең көп үлес қосты: Металлургия өндірісі (9 трлн теңге немесе өңдеу өнеркәсібі өндірісінің жалпы көлемінің 43,6%), тамақ өнімдерін өндіру (2,9 трлн теңге немесе ББ өндірісінің жалпы көлемінің 14,1%), автомобильдер, тіркемелер және жартылай тіркемелер өндірісі (1,2 трлн теңге немесе 5,8%), машиналар мен жабдықтарды жөндеу және орнату (848,2 млрд теңге немесе 4,1%) және сусындар өндіру (764,1 млрд теңге немесе 3,7%).

Қазақстан Республикасының өңдеу өнеркәсібін дамытудың нақты деңгейі технологиялылық, географиялық бөлу және экспорт параметрлері арқылы айқындалады.

Өңдеу өнеркәсібі экономиканың барлық секторларының ішінен неғұрлым әртекті болып табылады. Ол 24 әртүрлі саладан тұрады, олар капиталды қажетсіну, еңбекті пайдалану, технологиялық деңгейімен, орналасқан жерін таңдаумен және тұтынушылық табиғатымен ерекшеленеді. UNIDO дайындаған Өнеркәсіптік даму туралы 2020 есебінде Қазақстан дамушы Өнеркәсіптік экономикасы бар елге жатқызылды. Өңдеу өнеркәсібіндегі қосылған құнның басым бөлігі төмен (14,7 %) және орта технологиялық (23,7 %) секторларға жатады (5-сурет).

5-сурет. Технологиялық күрделілігі бойынша өңдеу өнеркәсібінің құрылымы (ЖІӨ-ге %)

Ақпарат көзі: United Nations Industrial Development Organization, 2020. Competitive Industrial Performance Report 2020. Vienna, Austria

Қазақстан экономикалық күрделілік индексінде 2018 жылмен салыстырғанда 133 елдің рейтингінде 95-орыннан (экономикалық күрделілік индексі -0,63 баллды құрайды) 81-орынға (экономикалық күрделілік индексі -0,33 балл) көтеріліп, 2020 жылы өз позициясын 14 тармаққа жақсартты (6-сурет).

сурет 6. Қазақстанның 2000 – 2019 жылдардағы экономикалық күрделілік индексі рейтингісіндегі орны

6-сурет. Қазақстанның Экономикалық күрделілік индексі рейтингінде 2000 – 2020 жылдардағы орны

Ақпарат көзі: https://atlas.cid.harvard.edu/rankings№. Жүгінген күні 16.02.2023 ж.

Қазақстан Тәжікстаннан 13 позицияға (94 орын, – 0,61) алға, ал Өзбекстаннан 3 позицияға (78 орын, күрделілігі – 0,26) Армениядан 4 позицияға (77 орын, күрделілігі – 0,24), Қырғызстаннан 27 позицияға (54 орын, күрделілігі 0,16), Ресей 30 позицияға (51 орын, күрделілігі 0,20), Беларусь 50 позицияға (31 орын, күрделілігі 0,83) ) артта қалды.

2020 жылы Қазақстан тауарлары экспортының көлемі 38,7 млрд АҚШ долларын құрап, 2018 жылмен салыстырғанда 19,5% - ға төмендеді. Қазақстандық өнімді импорттаушы негізгі елдер өзгерген жоқ, олардың Жалпы экспорт көлеміндегі үлесі екі елмен өсті: Қытай – 23,42 % (2018 жылы 16,69%), Ресей – 13,25 % (2018 жылы 11,01%), Германияға экспорттың үлесі төмендеді және – 5,92% (2018 жылы 7,65%) құрады.

Соңғы 10 жылда Қазақстанның өңдеу өнеркәсібі өсімінің жоғары қарқыны негізінен елдің әлемдік шикізат нарықтарына (базалық металдар мен материалдар) қатысуын кеңейту есебінен қамтамасыз етілді. Халықаралық институттар, бизнес-қоғамдастықтардың өкілдері және сарапшылар түріндегі халықаралық қоғамдастық шикізат суперциклі аяқталды және тауарларды төмен қайта бөлу арқылы экономикалық өсу мүмкіндіктері таусылды.

Осыған байланысты шикізатты сатып алу бағасының кенеттен өзгеруіне ұшырамайтын, әлемдік саудаға бағдарланған аса жоғары технологиялық күрделі өнімдер өндірісін ұйымдастыру есебінен өңдеу өнеркәсібін қарқынды дамыту мәселесі туындады.

Қазақстанда тау-кен металлургия кешені (ТМК) мұнай-газ өнеркәсібінен кейінгі екінші ірі сектор болып табылады. ТМК үлесіне ЖІӨ-нің 8,7% - ы тиесілі, оның 5,8% - ы металлургия өнеркәсібіне тиесілі.

Саланың отандық экономикаға қосқан елеулі үлесіне қарамастан, ел ішінде шикізатты қайта өңдеудің төмен деңгейі мәселесі өткір тұр-өндірілетін металдың негізгі көлемі экспортқа кетеді.

Алюминийдің жыл сайынғы өндірісі 262 мың тоннаны құрайды, ішкі тұтыну кезінде 34 мың тонна, 87% экспортқа кетеді (қайта өңдеушілер саны 20-дан астам кәсіпорын).

Мыс өндірісі 459 мың тонна, ішкі тұтыну 5,3 мың тонна, қалған 98,8% экспортталады (қайта өңдеушілер саны 20-дан астам кәсіпорын).

Қорғасын өндірісі 108 мың тонна, ішкі тұтыну 24 мың тонна, 77% экспортқа кетеді (тек бір қайта өңдеуші).

Қазіргі уақытта тұтас салаларды мемлекеттік қолдау индустрияландырудың алғашқы жылдарында талап етілген елеулі әсерді әкеле алмайды. Өңдеу өнеркәсібінің базалық іргетасын қолдау дүниежүзілік экономикалық дағдарысқа жауап реакциясы және өз алдына Қазақстан экономикасы үшін дағдарысқа қарсы шара болды.

COVID-19 коронавирус инфекциясының таралуына байланысты экономикалық дағдарыс, оның ішінде пандемияға байланысты елдер арасындағы шекаралардың жабылуы әлемдік логистикаға үлкен соққы берді және шикізат пен дайын өнімді жеткізу тізбегінің бұзылуына алып келеді. Коронавирустың таралуын болдырмау үшін шектеулердің сақталуына және салдарында тұтынушылық сұраныстың төмендеуіне және протекционистік риториканың өсуіне байланысты сауда мен тікелей шетелдік инвестициялар көлемінің қысқаруы байқалады.

Нәтижесінде шикізат моделінің бәсекеге қабілеттілігінің төмендеу үрдісі, қоғам өмірінің барлық салалары мен экономика салаларын цифрландырудың жеделдеуі, технологиялық парадигма мен тұтыну құрылымының өзгеруі байқалады.

Экономиканы қалпына келтіру кезеңінде ковидтан кейінгі уақытта жоғарыда айтылғандардың салдарынан Қазақстан өзінің экспорттық және тұтыну қоржынын мүмкіндігінше тезірек әртараптандыруы, тұтас салаларды қолдау практикасынан алшақтауы, өмірлік маңызы бар тауарлар өндіретін өнеркәсіптік кәсіпорындарды көптеп қалыптастыруы қажет.

Қазіргі уақытта Қазақстан өңдеу өнеркәсібіндегі кәсіпорындардың сыни массасын қалыптастырған жоқ. Мәселен, 2021 жылы Өңдеу өнеркәсібіндегі жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың саны 18 163 бірлікті құрады, ал экономикалық белсенді халық саны 9 256,7 мың адамды құрады. Өңдеу өнеркәсібінің көптеген салаларында жоғары экономикалық шоғырлану байқалады. Кәсіпорындардың географиялық шоғырлану процесі бастапқы кезеңде. Кәсіпорындардың көп болмауы мен географиялық шоғырланудың жоқтығы толыққанды салаларды қалыптастыру, қосылған құн тізбектерін құру, салааралық байланыстардың әлсіздігі, агломерациялық әсерлердің және олармен бірге жүретін жағымды сыртқы әсерлердің болмауы проблемаларына, технологиялық жаңғыртуға, өнімдердің сапасын жақсартуға, бәсекелестіктің жеткіліксіз болуына байланысты оның технологиялық күрделілігін арттыруға ынталанудың нашар болуына алып келуі мүмкін.

Қазіргі жағдайды ескере отырып, индустрияландыруды одан әрі тереңдету үшін Қазақстанның алдында халықтың азық-түлік, сол сияқты азық-түлік емес тауарларға деген бірінші кезектегі мұқтаждықтарын қанағаттандыруға, отандық өндірістік кешеннің үздіксіз жұмысын қамтамасыз етуге және дамытуға, сол арқылы ел экономикасының өзін-өзі қамтамасыз етуін арттыруға бағдарланған өңдеу өнеркәсібін сапалы өсіру міндеттері тұр.

Бұл міндеттер жаһандық сипаттағы үлкен сын-қатерлерге де, сол сияқты ішкі процестер мен проблемаларға да байланысты.

Демек негізгі проблемалардың бірі өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарының өндірістік қуаттарын жүктеу деңгейінің төмендігі болып табылады. Айталық, 2021 жылдың екінші тоқсанында өңдеу өнеркәсібінің отандық кәсіпорындарының 69,6 %-ының өндірістік қуат жүктемесі 70 %- дан аз болды, кәсіпорындардың 30,5 %-ы 70 %-дан астам деңгейінде жүктелді.

Өңдеу өнеркәсібінің отандық кәсіпорындарының толық жүктелмеуінің негізгі себептері шикізатпен қамтамасыз ету проблемалары, айналым қаражатына және қуаттарды жаңғыртуға қаржы қаражатының жетіспеуі, ішкі және сыртқы нарықтарда кәсіпорындардың өніміне сұраныстың болмауы немесе жеткіліксіз болуы, арнайы жабдықта жұмыс істеу үшін даярланған кадрлардың жеткіліксіздігі не болмауы болып табылады.

Қазіргі уақытта өңдеу өнеркәсібінде Қазақстан аумағында өндірілмейтін және кейін локализациялау перспективасы жоқ импорттық шикізат пен құрамдауыштар пайдаланылады. Қайта өңдеу өндірістеріндегі осындай аралық тауарлар импортының үлесі 50 %-ға дейін және одан да көп болуы мүмкін.

Мысалы, фармацевтика өнеркәсібіндегі өндіріс құрылымындағы импорттың үлесі 63 %, жиһаз өнеркәсібінде – 55 %, электрондық өнімдерде – 40 %, тамақ өнімдерінде – 21 %, құрылыс материалдары өндірісінде 18 % құрайды.

Шикізат пен құрамдауыштардың тапшылығы немесе болмауы мынадай себептерге байланысты:

шикізат өндірісінің технологиялық дамымауы (жоғары сапалы шикізат пен материалдар өндірісінің болмауы);

шикізаттың белгілі бір түрлерін өндірудің экономикалық орынсыздығы (шағын ішкі қажеттілік);

кейінгі өңдеуді ұйымдастыру үшін негізгі шикізаттың болмауы.

Демек ішкі және сыртқы нарықтарда отандық өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында Қазақстан аумағында өндірілмейтін шикізат пен құрамдауыштарға қол жеткізуді жеңілдетудің өткір қажеттілігі байқалады.

Өңдеу өнеркәсібіндегі инновациялық көрсеткіштер болжаудың күрделілігімен сипатталады. 2019 жылдан бастап өңдеуші өнеркәсіпке инновацияларды енгізуге жұмсалған шығындар көлемі 2021 жылдың қорытындысы бойынша 247,1-ден 421,2 млрд теңгеге дейін өскенін көрсетеді. Шығындар көлемі 1 197,7 млрд теңгені құрады. 2020 жылы өндірілген инновациялық өнім көлемінің 2019 жылмен салыстырғанда 1 489,9 млрд теңгеге дейін 1,8 есеге өсуі тіркелді, алайда келесі 2021 жылы 1 209,3 млрд теңгеге дейін немесе 18,8% - ға қысқарған. Нәтижесінде осы кезеңдегі жалпы ішкі өнімдегі инновациялық өнімнің үлесі де 2019 жылы 1,6% - дан, 2020 жылы 2,4% - дан ауытқиды және 2022 жылы 1,7% - ға дейін төмендеді (7-сурет).

7-сурет. Өңдеу өнеркәсібіндегі инновациялық белсенділік көрсеткіштерінің серпіні

Ақпарат көзі: ҚР СЖРА ҰСБ

Корпоративтік инновацияларды дамыту, инновациялық және ғылыми-техникалық дамудың драйвері бола алатын ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарға (бұдан әрі – ҒЗТКЖ) қаражат инвестициялау үшін белгілі бір әлеуетке ие жүйе құраушы ұлттық және жеке компаниялар бар.

Қазақстанда "Astana Hub" IT-стартаптардың халықаралық технопаркі, "Инновациялық технологиялар паркі" дербес кластерлік қоры, "QazTechVentures" акционерлік қоғамы, "Qazinnovations" акционерлік қоғамы сияқты инновацияларды қолдауды дамыту институттары жұмыс істейді. Дүниежүзілік Банктің "Өнімді инновацияларды ынталандыру" жобасы іске асырылуда. Назарбаев Университетінің NURIS, "Астана" халықаралық қаржы орталығының (бұдан әрі – АХҚО) Fintechhub инновациялық кластері және Халықаралық жасыл технологиялар және инвестициялық жобалар орталығы жұмыс істейді.

2020 жылы Дүниежүзілік банктің тәжірибесі бойынша Технологияларды коммерцияландыруға, жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды технологиялық дамытуға және салаларды технологиялық дамытуға инновациялық гранттар беру қағидалары жетілдірілді.

Жалпы инновациялар бойынша көрсеткіштер 2010 жылмен салыстырғанда өсті. Бұл ретте 2021 жылғы жағдай бойынша елдің инновациялық және технологиялық дамуы:

өңдеуші өнеркәсіп экспортының жалпы көлеміндегі жоғары технологиялық өнім экспортының төмен үлесі-6,9%;

технологиялық инновацияларға шығындар деңгейі – 0,51 % құрады;

өңдеу өнеркәсібіндегі кәсіпорындардың салыстырмалы төмен инновациялық белсенділігі – 12,9 %;

ЖІӨ-дегі инновациялық өнімнің үлесі-1,7 %.

Елде өңдеу деңгейі орта және жоғары тауарлар шығару үшін қажетті қазіргі заманғы технологияларды әзірлеу не олардың трансферті үшін жеткілікті өз құзыреттері жоқ, сондықтан экспортта әлі де шикізат тауарлары, пайдалы қазбалар басым, ал импорт құрылымының басым бөлігін машиналар, жабдықтар, станоктар, дәлдігі жоғары аспаптар, арнайы техника, электроника және өндірістің басқа негізгі факторлары, бір сөзбен айтқанда, технологиялар алады.

Тиімді инновациялық экожүйені қалыптастыру, ғылымды қажетсінетін өнімдер жасауға қабілетті жоғары технологиялық экономикалық құрылымға көшу және сол арқылы азаматтардың өмір сүру деңгейін арттыру үшін жүйелі негізде инновацияларды дамыту қажет.

2021 жылғы шілдеде Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Дүниежүзілік экономикалық форум арасында Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2020 жылғы 25 желтоқсандағы № 894 қаулысымен мақұлданған Қазақстандағы Төртінші өнеркәсіптік революция орталығы (бұдан әрі – 4ӨР орталығы) мен Дүниежүзілік экономикалық форум арасында қосылуға және ынтымақтастыққа қатысты келісімге (бұдан әрі – Келісім) қол қойылды. 4ӨР үлестес орталығы АХҚО базасында құрылды. Келісімнің негізінде 4ӨР үлестес орталығы ашылды.

АХҚО негізгі мақсаты жаһандық қоғамдық мақсаттарға сәйкес ғылыми және технологиялық жетістіктерді қолдануды жеделдететін басқару қағидаттарын, саясат пен хаттамаларды әзірлеуге, сондай-ақ Төртінші өнеркәсіптік революция деп аталатын трансформациялық дәуірдің жетістіктерін кеңінен таратуға және локализациялауға бағытталған ынтымақтастық үшін жаңа алаң қалыптастыру болып табылады.

АХҚО-ның өңірлік маңызы бар және Орталық Азияда заттар интернеті, ақылды қалалар, жасанды интеллект және машиналық оқыту, үлкен деректерді басқару, блокчейн, пилотсыз көлік және аэроғарыштық технологиялар сияқты салаларда инновациялар мен цифрлық трансформацияны реттеу тетіктерін, саясатын, рәсімдері мен қағидаттарын қалыптастыруға және жетілдіруге мүмкіндік береді.

Инновациялық әлеуетті өрістету және бәсекеге қабілеттілікті арттыру үшін Жаһандық инновациялар индексі мен Дүниежүзілік экономикалық форумның сарапшылары дамушы елдерге (оның ішінде пандемияға байланысты жаңа жағдайда ескере отырып) мынадай ұсынымдар береді:

ел басшылығының инновациялық саясатқа ден қоюы және ведомствоаралық үйлестіру;

инновациялық қызметтің барлық субъектілерінің өзара іс-қимылды қамтамасыз етуі;

зияткерлік меншік және инновациялар саласындағы саясаттардың келісілуі;

ғылымды, технологияны және инновацияларды дамытудың ұзақ мерзімді стратегиясын басымдықтарды айқындап және оларға ресурстардың көпшілігін шоғырландыра отырып жүргізу;

мемлекеттік қаржыландыруды ұлғайту және жеке инвестицияларды ынталандыру;

нақты KPI белгілеу және қабылданған шараларды үнемі бағалау.

Бұл ретте Дүниежүзілік банк сарапшыларының зерттеуіне сәйкес дамушы елдер үшін бірінші кезекте өндіру қабілеті пайда болуға тиіс, содан кейін бар технологияларды бейімдеу (трансферт) кезеңі басталады және үшінші кезеңде ғана инновацияны өздері жасау қабілеті пайда болады.

Демек бүгінгі күні Қазақстандағы нақты жағдай (инфрақұрылым, құзыреттер) тек инкрементальдық инновациялар құруды көздейді.

Серпінді технологияларды енгізу қомақты инвестицияларды қажет етеді. Ал отандық ірі және орта кәсіпорындардың кредиттену деңгейі жоғары, бұл инновациялық даму процесін тежеуге алып келеді. Қаржы ресурстарының жеткіліксіздігі жағдайында тікелей шетелдік инвестицияларды тарту отандық кәсіпорындардың инновациялық әлеуетін арттырудың триггері бола алады.

Инновацияларға қабілеттілік тұрақтылықтың орталық факторына айналуда. Қытай мен АҚШ арасындағы өсіп келе жатқан бәсекелестік олардың арасындағы инновациялар үшін бәсекелестікті күшейтеді. Қытайлық не американдық стандарттар қолданылатын, осы елдердің бірінің технологиялық әзірлемелері басым болатын жекелеген технологиялық ықпал салалары барған сайын артып келеді. Қалыптасқан жағдайда елдердің, салалардың, кәсіпорындардың цифрлық егемендігі барған сайын маңызды бола түсуде.

Цифрлық технологияларға инвестициялар бәсекеге қабілеттілікті сақтау үшін шешуші мәнге ие болады. Tencent Қытай институты жүргізген сауалнамаларға сәйкес көптеген компаниялар өздерінің цифрлық инвестицияларын 10-30 %-ға арттыруды жоспарлауда және атап айтқанда, Big Data, заттар интернетіне, бұлтты есептеулерге және 5G-ге шоғырланады. Нәтижесінде 2025 жылға қарай Қытай Дүниежүзілік экономикалық форумның анықтамасы бойынша 4.0 индустриясы үшін материалдық базаны толығымен қалыптастыруды жоспарлауда.

Сондай-ақ 5G желілері мен жоғары өнімді есептеу қуаттары сияқты цифрландыруды қолдайтын инфрақұрылымды дамыту маңызды.

Осы тұрғыда өнеркәсіптік өндірістік тізбектер – 4.0 индустриясы цифрлық трансформациясының маңыздылығы қарқынды өсуде. Дағдарыс кезіндегі байланысты технологиялардың маңыздылығы, мысалы, өкпені жасанды желдету (ӨЖЖ) аппараттары үшін маңдайшалар мен бөлшектерді шығару үшін жаппай 3D басып шығару қолданылған кезде айқын болды.

Жабдықты қашықтан басқару үшін автоматтандыру және цифрлық технологияны қолдану дәрежесі карантин кезеңінде өнеркәсіптік компанияларға үлкен әсер етті. Цифрландырудың жеткілікті деңгейі бар компаниялар өндірісті жалғастырды, ал көптеген басқа компаниялар жедел персонал жұмысқа бара алмаған кезде толығымен тоқтады. 4.0 индустрияның элементтерін енгізген компаниялар дағдарысқа әлдеқайда жақсы дайын болып шықты. Фраунхофер қоғамының машина жасау және автоматтандыру институтының бағалауы бойынша бизнес модельдері цифрландырылған компаниялардың 70 %-ы кризистік жағдайға анағұрлым төзімді болып табылады. Цифрлық технологиялардың жаһандануы өнеркәсіптік өндірісті цифрландыру мен автоматтандыруды едәуір жеделдетті. Автоматтандыру есебінен кәсіпорындар шығындарды 15-тен 40 %-ға дейін төмендетуді қамтамасыз етті.

McKinsey & Company халықаралық консалтингтік компаниясының деректері 2020 жылы жаңа цифрлық технологияларды енгізу өз жемісін беретінін көрсетеді. Мысалы, АҚШ-тағы өнеркәсіптегі бизнес-процестерді цифрландыру орта есеппен 12 % – 14 %-ға дейін пайда әкеледі, бұл ретте еуропалық кәсіпорындар 7 – 9 %, ал азиялық баламалары 5 % – 7 %-ға дейін пайда берді.

Бұл ретте Қазақстанда кәсіпорындар өндірістік процестерге цифрлық технологияларды енгізуге кірісті, алайда көп жағдайда жаңғыртудың барлық процесі "құрақ цифрландырумен" сипатталады. Басқаша айтқанда, өнім құнын құрудың бүкіл тізбегін қамтымайтын өндірісті ішінара цифрландыру жүруде, бұл қолданыстағы және жаңа жабдықпен интеграциялау мүмкіндігі жоқ цифрлық технологиялардың толыққанды әсеріне толық көлемде қол жеткізуге мүмкіндік бермейді.

Сонымен қатар 2017 жылы тартылған шетелдік әріптестермен (Фраунхофер атындағы институт, Бизнес-Швеция) бірлесіп өткізілген өңдеу өнеркәсібі және тау-кен металлургия кешені (бұдан әрі – ТМК) секторларындағы 605-тен астам кәсіпорынды цифрлық трансформацияға көшуге дайындық тұрғысынан талдау нәтижелері бойынша кәсіпорындардың көпшілігі өндірісті басқарудың цифрлық жүйесінің болмауымен сипатталатыны анықталды (өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарының 84 %-ы, тау-кен секторында –56 %-ы). Екінші жағынан, өңдеу өнеркәсібі компанияларының шамамен 3 %-ы және ТМК кәсіпорындарының шамамен 21 %-ы цифрлық трансформация үшін жеткілікті технологиялық, ұйымдастырушылық және кадрлық базаға ие.

Цифрлық трансформацияны тежейтін факторлар анықталды. Біріншіден, бизнес цифрландырудан түсетін экономикалық пайданы жеткілікті түсінбейді, екіншіден, автоматтандыру және цифрландыру бойынша отандық әзірлемелер мен құзыреттер нашар дамыған, үшіншіден, білікті кадрлардың жетіспеушілігі, қаржы ресурстарының шектеулілігі, сондай-ақ инфрақұрылымдық шектеулер.

Жүргізілген жұмыстың қорытындысы бойынша "Цифрлық Қазақстан" мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде модельдік цифрлық фабрикалар құру, тау-кен металлургия кешенінің ірі компанияларының цифрландыру жобаларын іске асыруы, заттардың өнеркәсіптік интернетін дамыту үшін қолайлы құқықтық жағдайлар жасау, кәсіпорындар үшін 4.0 индустрия технологияларын енгізуге қаржылық, фискалдық және өзге де ынталандырулар жасау, өндірісте қауіпсіздікті арттыру мақсатында цифрлық технологияларды қолдануды нормативтік-құқықтық реттеу, өндіруші секторда "4.0 өндіру" инновациялық өзара іс-қимыл жобасын іске асыру сияқты бірқатар жүйелі шаралар енгізілді.

"Модельдік цифрлық фабрикалар құру" жобасы шеңберінде "Алтыналмас АК" АҚ, "Химфарм" АҚ, "Евразиан Фудс" АҚ, "Кентау трансформатор зауыты" АҚ, "Бал Текстиль" ЖШС, "Карлскрона" ЖШС, "Алматы желдеткіш зауыты" ЖШС өндірісінің ағымдағы жай-күйін анықтау мақсатында технологиялық аудит жүргізілді, оның нәтижелері бойынша компанияларды цифрландырудың жол карталары бекітілді.

Сонымен қатар өңірлерде өнеркәсіптік кәсіпорындарды цифрландыру жұмыстары жүргізілуде. Жалпы қазіргі кезде өңірлерде 2022 жылға дейін 121 кәсіпорында цифрлық шешімдерді енгізу жоспарланған (жаңа кәсіпорындар мен жаңғырту жобаларын ескере отырып, шамамен 276 цифрландыру жобасы). 2020 жылдың қорытындысы бойынша отандық өнеркәсіп кәсіпорындары 171 жобаны іске асырды, оның ішінде 57 жоба 2020 жылға тиесілі.

Сонымен бірге, қызметкерлердің құзыреттілігін арттыру үшін 2020 жылы Фраунхофер атындағы өнеркәсіптік инженерия және автоматтандыру институтымен бірлесіп, 4.0 индустрия тақырыбы бойынша өнеркәсіптік кәсіпорындардың мамандарын оқыту жүргізілді. Оқыту еліміздің өнеркәсіптік кәсіпорындарына 4.0 индустрияның негізгі технологиялары мен тақырыптары бойынша құзыреттер мен білім трансферіне бағытталған.

Инвестициялар, тауарлар мен көрсетілетін қызметтер өндірісінің озық технологияларын тарту, жаңа жұмыс орындарын құру, сондай-ақ бәсекеге қабілетті өндірісті дамыту мақсатында Қазақстанда елдің Өнеркәсіптік-инновациялық жүйесінің инфрақұрылымын құрайтын арнайы экономикалық аймақтар (бұдан әрі – АЭА) және Өнеркәсіптік аймақтар (бұдан әрі – ИА) құрылды.

Бүгінгі күні елімізде 13 АЭА және 33 ИА жұмыс істейді.

АЭА аумақтарында олардың жұмыс істеген барлық уақытында (2002 жылдан бастап 2022 жылға дейін) 321 (91 аумақтан тыс) жоба іске қосылды. Осы жобаларды іске асыру нәтижесінде 22 мыңнан астам жұмыс орны құрылды, бюджетке салық түсімдері 341,4 млрд теңгені құрады.

Барлық АЭА инфрақұрылымын салуға арналған бюджеттік шығындар 399 млрд теңгені құрады, бұл ретте тартылған инвестициялар көлемі шамамен 2 610,9 млрд теңгені құрады. Яғни АЭА инфрақұрылымына салынған 1 бюджеттік теңге 6,6 теңге жеке инвестицияларды тартуға мүмкіндік берді (шетелдік қатысу үлесі 25,9 %-ды құрады).

ИА-да инвестиция көлемі шамамен 559.1 млрд теңге болатын 183 өндіріс іске қосылды. 8,6 мыңға жуық жұмыс орны ашылды. Өнеркәсіптік аймақтардың инфрақұрылымына 80 млрд теңге салынды. Демек салынған 1 бюджеттік теңгеге 7 теңге инвестиция тартылды. Тартылған инвестициялар көлемі бойынша Алматы қаласының Өнеркәсіптік аймағы көш бастауда.

1 теңгеге тартылған инвестициялардың айырмашылығы АЭА-дағы жобалар инфрақұрылымға жоғары талаптар қоя отырып, капиталды көп қажет ететіндігімен түсіндіріледі.

Жалпы АЭА режимінің арқасында Қазақстанда экономикалық қызметтің белгілі бір түрлері бойынша кәсіпорындардың тұтас топтары құрылды.

Мысалы, "Қорғас – Шығыс қақпасы" АЭА базасында соңғы буындағы логистика орталығы құрылды. "Астана – жаңа қала" АЭА-да Қазақстанда бұрын болмаған теміржол машинасын жасау дамыды. "Оңтүстік" АЭА тоқыма өнеркәсібін жандандырады. "Ұлттық Өнеркәсіптік мұнай-химия технопаркі" АЭА мен "Павлодар" АЭА-да мұнай-химия өндірісінің негізі қаланды. "Тараз химиялық паркі" АЭА-да глифосат (гербицид), натрий цианиді, натрий пиросульфиті, күкірт қышқылы және т.б. сияқты химия өнеркәсібінің жаңа өндірістері құрылуда. Осындай қағидат бойынша "зәкірлік" өндірістер айналасындағы барлық АЭА-да шағын және орта өндірістерді локализациялауды ұлғайту жоспарлануда. Қабылданып жатқан шаралар мен қол жеткізілген нәтижелерге қарамастан, АЭА мен ИА-ның даму әлеуеті толық ашылмаған, бұл оларды одан әрі дамыту үшін перспективалар ашады.

Қазақстан Республикасында АЭА-ны одан әрі дамыту, ілгерілету және басқару үшін отандық АЭА қызметінің даму қарқынының төмендігі мен тиімділігінің әлсіздігін сипаттайтын мынадай кедергілерді жою (жетілдіру) қажет:

бірқатар АЭА мен ИА инфрақұрылымы іс жүзінде аяқталған жоқ;

жеткіліксіз қаржыландыру және инфрақұрылым объектілері құрылысының уақтылы аяқталмауы. Мысалы, "Павлодар" АЭА-да бүгінгі күнде тазарту құрылыстарын салуды аяқтау, қосалқы станция салу арқылы электр энергиясының қуаттарын ұлғайту аса үлкен қажеттілік болып табылады, "Оңтүстік" АЭА-да АЭА инфрақұрылымы объектілерінің тозуы жоғары дәрежеде, "Астана – жаңа қала" АЭА-да жылумен жабдықтау кешенін аяқтау қажет, әлеуетті инвесторлар үшін "Тараз химиялық паркі" АЭА инфрақұрылым объектілерін салу (2-кезек) аяқталмаған және қажет, атап айтқанда, коммуналдық жабдықтау объектілері (магистральдық су құбыры, тазарту құрылыстары, газ құбыры), теміржол желілерін жүргізу, кешенді трансформаторлық қосалқы станцияларды салу арқылы қуаттарды ұлғайту іске асырылмаған;

мемлекеттік-жекешелік әріптестік тетігі, сондай-ақ АЭА және ИА базалық инфрақұрылымын салу кезінде жеке капиталдың әлеуеті іс жүзінде пайдаланылмайды;

АЭА аумағында рұқсат етілген қызмет түрлерінің шектеулі тізбесі және қызметтің жаңа түрлерін қосудың күрделі рәсімдері;

шағын өндірістерді орналастыру мүмкіндігі жоқ (шағын өндірістер үшін де, сол сияқты өз зауыттарын салуды талап етпейтін қызмет түрлері үшін де дайын өндірістік орынжайлар жоқ, мысалы, IT);

АЭА жұмыс істеу мерзімдерінің қысқалығы және жеңілдіктердің қолданылу кезеңдерінің әркелкілігі (АЭА ең көп дегенде 25 жыл жұмыс істейді, оның ішінде АЭА қатысушысы мәртебесін алу кезеңіне байланысты жеңілдіктер бүкіл кезең бойы берілмейді);

инженерлік-коммуникациялық инфрақұрылым объектілерінің сақталуын қамтамасыз ету және қызмет көрсету, аварияларды немесе өзге де іркілістерді жою үшін қызмет көрсететін компаниялардың болмауы;

өңірлік және Республикалық маңызы бар индустриялық аймақтың мәртебесін өзгерту тәртібі мен өлшемшарттарын регламенттеудің болмауы.

Осы міндеттерді шешу үшін дамыған елдердің әлемдік тәжірибесін ескере отырып, Қазақстан Республикасының аумағында АЭА мен ИА-ның жұмыс істеуі мен дамуының жаңа тәсілдерін енгізу қажет.

Сонымен қатар, кластерлер өндірістік және сервистік кәсіпорындар, білім беру және ғылыми ұйымдар, билік органдары мен даму институттары кооперациясының жаңа тиімді нысаны болып табылады. Кластерлік тәсіл өңірлердегі компаниялардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру құралы ретінде өңдеу өнеркәсібі мен өнімді көрсетілетін қызметтер секторын дамытудағы маңызды бағытқа айналады.

2017 жылдан бастап кластерлік саясатты іске асыру үшін аумақтық кластерлерді дамыту, аумақтық кластерлерді іріктеу бойынша конкурстық рәсімдерді ұйымдастыру және өткізу әдістемесін, кластерлік бастамалардан конкурстық өтінімдерді сараптамалық бағалау әдістемесін қамтитын әдіснамалық негіз әзірленді.

Қазақстан өңірлерінде кластерлік инфрақұрылымды диагностикалау нәтижесінде конкурстық негізде алты пилоттық аумақтық кластер іріктелді: Қарағанды облысында (құрылыс), Шымкент қаласында (фармацевтикалық өнім өндіру бойынша), Алматы қаласында (жиһаз өнімдерін өндіру бойынша), Қостанай облысында (ұн тарту), Ақмола облысында (сүт өңдеу бойынша), Алматы облысында және Алматы қаласында (туризмді дамыту бойынша).

Аталған аумақтық кластерлерді дамытудың қазіргі кезеңінде фармацевтикалық, туристік кластерлерге, сүт өңдеу кластеріне қатысушылар кластерлік ұйымдарға бірікті және өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру мен сыртқы нарықтарға шығудың ортақ проблемаларын шешу бойынша өз қызметін қалыптастырды.

Мұндай ынтымақтастық кластерлерге қатысушылардың өндірістік қызметінің тиімділігіне тікелей әсер етеді және жалпы алғанда саланың жағдайына әсер етеді.

Кластерлерге қатысушы кәсіпорындар базасында құзыреттілік орталықтары құрылды ("Химфарм" АҚ, "Гормолзавод" ЖШС), әрбір кластер өзінің даму стратегиясын әзірледі, кластерлер жобаларын іске асыру бойынша жұмыстар басталды. Жиһаз кластеріне қатысушылар пәтерлерді сатып алушыларды кешенді жиһаз шешімдерімен қамтамасыз ету мақсатында құрылыс салушылар үшін 20 %-ға дейінгі жеңілдіктерді көздейтін сертификаттарды әзірледі. Құрылыс кластерінің қатысушылары Қарағанды қаласының зерттеу орталықтарымен отандық шикізаттан және өнеркәсіптік қалдықтардан экологиялық құрылыс материалдарын өндіру перспективалары бойынша шолу зерттеулерін жүргізуге меморандум жасасты.

Кластердің негізгі ерекшелігі оған кіретін кәсіпорындардың жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектілермен салыстырғанда кластердің барлық қатысушыларының бәсекеге қабілеттілігін арттыру ретінде көрініс табатын көрінетін синергетикалық әсер алуы болып табылады. Кластерлерге қатысушылардың бірлескен жобалары салаларды дамытудың қазіргі заманғы әлемдік трендтеріне сәйкес өндірілетін тауар топтарының желісін кеңейтуге, экологиялық құрылыс материалдары мен басқа да өнімдерді өндіруге көшуге мүмкіндік береді.

Өңдеу өнеркәсібінің дамуы ішкі нарықтың дамуы мен күрделілігіне де байланысты. Ішкі нарықтың қажеттілігін қамтамасыз ету үшін өнімдері ірі кәсіпорындар импорттайтын өнімнің сапа деңгейіне сәйкес келуге, яғни сапа мен басқару менеджментінің халықаралық стандарттарына сәйкес келуге тиіс өндірістерді басым тәртіппен дамыту қажет. Отандық өндірушілер шетелдік зауыттармен бәсекелесе алмайды, сервистік нарыққа өз өнімдерін жеткізу бойынша тауашаны иеленуге дайын емес. Өндірісті жаңарту, жаңғырту, кеңейту бөлігінде өнім шығаратын отандық кәсіпорындардың айтарлықтай технологиялық артта қалуы байқалады.

Қазіргі экономикада реттелетін сатып алу іргелі стратегиялық рөл атқарады. Сатып алу тапсырыс берушілерді жабдықтау қағидалары ретінде қарастырылған кезең өтті. Қазір сатып алудың жүйелік әлеуеті бірінші орынға шықты, оның экономикалық мәні сұранысты экономикалық даму факторларына трансформациялауға негізделеді.

Тауарларды, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтердің (мемлекеттік сатып алу, ұлттық компаниялар мен холдингтердің сатып алуы, жер қойнауын пайдаланушылардың сатып алуы) реттелетін сатып алуын талдау республика бойынша 2020 жылдан бастап 2022 жылға дейін сатып алу көлемінің 17 632,7-тен 22 965,7 млрд теңгеге дейін 1,3 есеге жалпы өсуі кезінде жергілікті қамту үлесі 52,1 %-дан 53,5 %-ге дейін өсті, аралықта, 2021 жылы 56,1% индикаторды көрсетті (8-сурет).

8-сурет. 2020 – 2022 жылдардағы реттелетін сатып алу және ондағы жергілікті қамту көрсеткіштерінің серпіні

Дереккөз: Қазақстан Республикасы Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің деректері

Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына және Еуразиялық экономикалық одаққа кіруі мен қатысуы шеңберінде қабылданған міндеттемелерге сәйкес заңнамалық деңгейде мемлекеттік сатып алуларда отандық өнім берушілер үшін преференциялар беретін нормалар алынып тасталды және жер қойнауын пайдаланушылардың сатып алуларындағы елішілік құндылық жөніндегі талаптар ішінара сақталды. Бұл ретте отандық өнім берушілерге қолдау көрсету және шет мемлекеттердің аумағынан шығатын тауарларды, көрсетілетін қызметтерді, жұмыстарды және олардың өнім берушілерін белгілі бір сатып алуға қол жеткізуді шектеу мақсатында ұлттық режимнен алып тастауларды белгілеу мүмкіндігі көзделген. Бұл ретте белгілі бір шаралар қабылданғаннан кейін елішілік құндылығы бойынша көрсеткіштер 2020 жылдан 2021 жылға дейінгі кезеңдегі оң динамиканы көрсете отырып, 2022 жылы төмендеу байқалады. Бұл жылдық көрсеткіш абсолютті мән үшін толық қалыптаспағандығына байланысты (9-сурет).

9-сурет. 2020 – 2022 жылдардағы мемлекеттік сатып алудағы сатып алу көлемі мен жергілікті қамту көрсеткіштерінің серпіні

Дереккөз: Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі

Қазіргі уақытта жергілікті қамту бойынша талаптар жер қойнауын пайдаланушылардың сатып алуында ғана ішінара көзделген.

"Теңізшевройл" жауапкершілігі шектеулі серіктестігі (бұдан әрі – ТШО), "Қарашығанақ Петролеум Оперейтинг Б.В" жауапкершілігі шектеулі серіктестігі (бұдан әрі – КПО), Солтүстік Каспий операциялық компаниясы (бұдан әрі – НКОК) жобаларының ірі операторлары Қазақстан Республикасының Үкіметімен ынтымақтастық туралы меморандумдар шеңберінде отандық тауар өндірушілермен және жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді жеткізушілермен жұмыстар жүргізуде. Операторлар тапсырыс берушіге тұрақты бағдарланған жеткізушілермен ынтымақтастыққа ұмтылады, жеткізушілерге жоғары талаптар қойылады. Бірақ бұл өндірушілердің бәсекелестігінің күрделілігі тапсырыс берушілерге жеткізу кезінде шетелдік өнімдерге кедендік әкелу баждарының болмауы болып табылады.

Қазақстандағы ірі компаниялар тиісті өнімдер мен көрсетілетін қызметтерді ұсынатын шағын және орта кәсіпкерлікті (бұдан әрі – ШОК) іздеу, сондай-ақ олардың біліктілігін бағалау, олармен операциялар жүргізу кезінде тәуекелді азайту үшін қажетті ақпарат алу проблемаларына жиі тап болады.

Экспорттағы ШОК секторының үлесі бұрынғыдай жеткіліксіз деңгейде. Қазақстандық ШОК тауарлары экспортының төмен деңгейі себептерінің бірі шет елдерде қолданылатын халықаралық стандарттар мен нормаларға, сапа кепілдіктеріне (API, ASMI, ISO, HACCP, CEN және т.б.) сәйкестікке сертификаттау құнының жоғары болуы болып табылады.

Кәсіпорындарға өнімдер мен көрсетілетін қызметтерді сертификаттау үшін қажетті техникалық құжаттаманы әзірлеуге жәрдемдесу шараларын күшейту қажет, бұл ШОК-қа техникалық кедергілерді еңсеруге және отандық кәсіпорындар мен тауарлардың бәсекеге қабілеттілік деңгейін арттыруға мүмкіндік береді.

Өнеркәсіптік-инновациялық саясатты одан әрі жүргізу бірнеше бастамашыл топтар аясында қаралатын болады. Біріншіден, қолданыстағы күшті жақтарды қолдана отырып, бар мүмкіндіктерді іске асыру. Екінші, қолданыстағы мүмкіндіктерді пайдалану үшін әлсіз жақтарға инвестициялар салу. Үшінші, тәуекелдер мен қауіптердің орнын толтыру үшін күшті жақтарды қолдана отырып, алдын алу іс-шараларын жүргізу.

1) Қазақстан Республикасын Өнеркәсіптік-инновациялық дамыту үшін мүмкіндіктер

Қазақстанның әлемнің екінші (Қытай Халық Республикасы) және он екінші (Ресей Федерациясы) экономикалары арасында орналасуы және олармен интеграциялық жобаларға қатысуы өңдеу өнеркәсібі үшін мүмкіндіктер жасайды.

Халықаралық сауданы және шетелдік инвестициялардың жаһандық ағындарын талдау трансшекаралық сауда мен инвестициялардың басым рөлін көрсетеді.

Талдау нәтижелері бойынша өңдеу өнеркәсібінің әлеуетті экспорты үшін өткізу нарықтары ретіндегі басымдық деңгейі бойынша елдердің 3 санаты анықталды. Ең басым елдер Қытай мен Ресей болды. Келесі басымдық Өзбекстан мен Иран болды. Басымдық бойынша үшінші орында – алыс орналасқан Жапония, Оңтүстік Корея, Үндістан, Пәкістан, Түркия, Сауд Арабиясы және Біріккен Араб Әмірліктері.

Өңделген өнімді Қытай мен Ресей нарықтарына экспорттаудағы кедергілерді алып тастау қажетті ауқымды әсерге қол жеткізу және көлік шығыстарының қолайсыз әсерін азайту үшін отандық компаниялардың позициясын едәуір жақсарта алады.

Қазақстан Еуразиялық экономикалық одақ (бұдан әрі – ЕАЭО) елдерімен бірлесіп, өзара сауданы жақсарту үшін жағдай жасау мақсатында ЕАЭО мен Қытай арасындағы Сауда-экономикалық ынтымақтастық туралы келісім шеңберіндегі мүмкіндіктерді белсенді пайдаланады, атап айтқанда, сауда рәсімдерін оңайлатуға және бірлескен инвестициялық жобаларды іске асыруға назар аударатын болады.

Қазақстан Қытай мен Ресей компаниялары үшін бір-бірінің нарықтарына кіру мақсатында өндірістер құру үшін тартымды инвестициялық алаң болып қалуда. Бұдан басқа Ресей мен батыс елдері арасындағы "санкциялық күрес" оның нарығына қызмет көрсету үшін еуропалық компанияларды тартуға жағдай жасай алады.

Қазақстан Республикасының "әлемдік орталық" елдеріне қатысты шеткері орналасуына байланысты инновациялардың диффузиясы процесі баяу жүруде. Алайда Қытайда жаңа технологиялық орталықтың құрылуы технологиялар трансферті, технологиялық инновациялардың енуі мен абсорбциясы процесін едәуір жеделдете алады.

Қазақстанда жедел урбанизациялау капиталдың, еңбектің, білімнің және тұтынушылардың кеңістіктегі өсу нүктелерінде шоғырландырады.

Адамдардың урбанизацияланған аумақтарға қоныс аударуының елдік бәсекелестіктің ландшафтын өзгертетін жаһандық тренді Қазақстанда да көрініс табады. Қазақстан Республикасының аумағында тұрғындары миллионнан асатын екінші және үшінші қалалардың пайда болуы түпкілікті тұтыну тауарларын өндіру, қалыптасқан инновациялық жүйелерді дамыту және жаңа инновациялық жүйелерді, орта және жоғары технологиялық секторларға инвестициялар тарту үшін қажетті өндірістің арнаулы факторларын қалыптастыру үшін тартымды жергілікті кеңістікте "тартылыс орталықтарын" құра бастайды.

Ірі қалалық агломерацияларды дамыту тамақ өнеркәсібінің жергілікті кластерлерінің өніміне, киім мен аяқ киім, үйге арналған тауарлар, құрылыс материалдары, металл бұйымдары мен химия өнімдері өндірісіне тұрақты сұранысты қалыптастырады.

Реттелетін сатып алу нарығы экономиканың өсуіне және ірі инфрақұрылымдық жобалардың іске асырылуына қарай өндірістік мақсаттағы тауарларға тұрақты және шоғырланған сұранысты қалыптастырады.

Қазақстанда тауарлар мен көрсетілетін қызметтер өндірісін локализациялау үшін реттелетін сатып алудың елеулі әлеуеті бұрынғыдай бар.

Жаңа өндірістік технологияларды дамыту және өңдеуші өнеркәсіпті цифрландыру (4.0 индустрия) өнімділікте серпіліс жасау және саудадағы қашықтық пен кедергілерді азайту үшін мүмкіндіктер жасайды.

4.0 индустрия дамушы елдерде өнеркәсіптің жоғары технологиялық салаларын қалыптастыру үшін мүмкіндіктер аша отырып, өндірістік және бизнес-модельдерді трансформациялайды. 4.0 индустрия негізгі технологияларының салыстырмалы түрде қолжетімділігі дамыған елдерден технологиялық артта қалуды қысқартуға мүмкіндік береді.

2) Өнеркәсіптік-инновациялық даму үшін негізгі қатерлер мен тәуекелдер мүмкіндіктердің кері жағы болып табылады және өңдеу өнеркәсібіне тән проблемалармен толықтырылады.

Өңдеу өнеркәсібіне инвестициялар тарту жөніндегі жеткіліксіз шаралар "ерте индустриясыздандыру" қаупін туғызады.

Металлургияның және мұнай өңдеудің дәстүрлі секторларына инвестициялар басым бөлігін құрайды, ал өңдеу өнеркәсібінің басқа салаларына инвестициялар жеткілікті түрде тұрақты және тез өсу үрдісі байқалмайды. Негізгі секторларды есепке алмағанда, көрсеткіштер қарапайым өндіріске жақын.

Нәтижесінде Қазақстан өңдеу өнеркәсібінде аса көп кәсіпорын қалыптастырылған жоқ. Өңдеу өнеркәсібінің көптеген салаларында жоғары экономикалық шоғырлану байқалады. Өңдеу өнеркәсібіндегі кәсіпорындар санының көрсеткіші Ресей мен Беларуське қарағанда төмен. Кәсіпорындардың географиялық шоғырлану процесі бастапқы кезеңде.

Бастапқы кезеңдерде негізгі капиталға инвестициялардың жетіспеуі Өнеркәсіптік дамудың барлық көрсеткіштеріне қол жеткізуге қатер төндіреді. Кәсіпорындардың көп болмауы және географиялық шоғырлануының болмауы толыққанды салаларды қалыптастыру, қосылған құн тізбектерін құру, салааралық байланыстардың әлсіздігі, агломерациялық әсерлердің және олармен қатар жүретін оң сыртқы әсерлердің болмауы, технологиялық жаңғыртуға, өнімдердің сапасын жақсартуға, бәсекелестіктің жеткіліксіз болуына байланысты оның технологиялық күрделілігін арттыруға ынталылықтың әлсіздігі проблемаларына әкеп соғады.

Сыртқы нарықтардағы жоғары бәсекелестік, ішкі нарықтың жеткіліксіз сыйымдылығы және Қытай, Ресей және басқа елдердің өндірушілері тарапынан жоғары бәсекелестік отандық өндірушілерге қысым жасайды.

Тарихи тұрғыдан алғанда, қазақстандық нарықтың сыйымдылығы өңдеу өнеркәсібі номенклатурасының елеулі бөлігін өндіруге қажетті ауқым әсеріне қол жеткізу үшін жеткіліксіз. Сыртқы нарықтардың қолжетімділігі қазіргі өндірістік модельдерде ауқым әсеріне қол жеткізу үшін өте маңызды.

Екі ірі көршінің сыртқы нарықтары Қазақстанмен салыстырғанда анағұрлым дамыған және күрделі өндірістік жүйелерге ие. Бұдан басқа, аталған елдер қазақстандық тауарларды сыртқы елдерге әкелу кезінде шектеулер жасайды. Ресеймен біртұтас экономикалық одақта болғанына қарамастан, отандық өндірушілер әкімшілік кедергілерге негізделген жосықсыз бәсекелестік жағдайларына тап болуда. Қытай нарығы тарихи түрде ішкі нарыққа рұқсат беру жөніндегі арнайы шараларға байланысты жоғары кіру кедергілері өте көп.

Өңдеу өнеркәсібі өнімдеріне сұраныстың өсуі негізінен импорт есебінен қанағаттандырылады және отандық кәсіпорындар Ресей мен Қытай өндірушілері тарапынан күшті бәсекелестікке тап болады.

Қазақстанның экспорттық қоржыны шектеулі және "күрделілігі" жеткіліксіз, бұл тұрақты технологиялық артта қалу қаупін тудырады.

Қазақстан Республикасының экспорты салыстырмалы артықшылығы бар тауарлардың шектеулі номенклатурасымен сипатталады. Экспорттың басым бөлігі төмен және орта технологиялық секторларға жататын металлургия және мұнай өңдеу өнімдеріне тиесілі. Қазақстанның технологиялық күрделілік деңгейі Қытайға, Ресей мен Беларуське қарағанда айтарлықтай төмен.

Қазақстанда негізгі цифрлық инфрақұрылымды дамытудың орташа деңгейі, кәсіпорындардың "цифрлық дәуірге" әзірлігінің төмендігі және орта кәсіпорындар деңгейінде "цифрлық шешімдерді" енгізуге ынталылықтың әлсіздігі бар, бұл өнеркәсіпті цифрлық трансформациялау үшін кедергі жасайды.

"Цифрлық дәуір" технологияларының барлық артықшылықтарын пайдалану үшін цифрлық инфрақұрылымды дамытудың жоғары деңгейі талап етіледі. Қазіргі уақытта Қазақстан осы аспектіде даму деңгейі орташа елдер тобына жатады.

Кәсіпорындар қазіргі ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолданудың төмен деңгейімен сипатталады, аз ақпараттандырылған және цифрлық технологиялық шешімдерді енгізу үшін кадрлық әлеуеті жоқ. Қажеттілікті түсіну мен кадрлардың болмауы кәсіпорындардың цифрландыруға инвестициялар салуға деген ынтасын төмендетеді.

COVID-19 коронавирус инфекциясы пандемиясының әлемдік экономикаға әсері

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының 2020 – 2021 жылдары әлемде COVID-19 пандемиясын жариялауына байланысты Қазақстан экономикасына COVID-19 коронавирус инфекциясының таралуы теріс әсер етуде. 2019 жылдың төртінші тоқсанында басталған және мемлекеттік шекаралардың жабылуы мен бүкіл әлемде экономикалық белсенділіктің төмендеуіне әкелген қолайсыз эпидемиологиялық жағдай сыртқы тауар айналымының жүзеге асырылуына теріс әсер етті. Пандемияға байланысты елдер арасындағы шекаралардың жабылуы әлемдік логистика және шикізат пен дайын өнімді жеткізу тізбегін қамтамасыз етуге үлкен соққы берді. Тізбектер неғұрлым қысқа және әртараптандырыла бастады, ішкі жеткізу арналарын нығайта отырып, жақын маңдағы аумақтардағы өндірістерді қайтару және бизнес-процестердің аутсорсингі жеделдетілуде.

Осының салдарынан көптеген елдердің экспорттық протекционизм саясатын ұстанатындығына байланысты тұтынушылық сұраныстың төмендігі байқалады. Бұл жаһандық сұраныстың төмендеуіне, демек, бағаның өсуіне ықпал етеді.

3) Өнеркәсіптік-инновациялық дамудың күшті жақтары.

Өңдеу өнеркәсібіне елдің саяси басшылығы үнемі басымдық береді.

Үкімет Өнеркәсіптік саясатты дәйекті жүзеге асырады, сондай-ақ Өнеркәсіптік саясатты қолдауға қаржы ресурстарын бөледі.

Даму институттарының қалыптасқан жүйесі Өнеркәсіптік саясатты реттеудің барлық аспектілерін қамтуға мүмкіндік береді.

Өнеркәсіптік-инновациялық қызметті қолдау субъектілерінің жүйесі құрылды және жұмыс істейді, ол Өнеркәсіптік саясатты реттеудің барлық аспектілерін қамтуға мүмкіндік береді.

Мемлекет шикізат өндіруді, өңдеудің бастапқы деңгейіндегі өнімдерді шығаруды және инфрақұрылыммен байланысты өндіріс факторларын тікелей немесе жанама түрде бақылайды және реттейді.

Қазақстанның базалық минералды ресурстармен қамтамасыз етілу деңгейі жоғары. Мемлекеттің тікелей немесе "Самұрық-Қазына" ұлттық әл-ауқат қоры" акционерлік қоғамы арқылы өңдеудің бастапқы деңгейіндегі өнімдерді өндіретін және шығаратын бірқатар компанияларға қатысу үлесі бар. Бұл өңдеу өнеркәсібінің жаңа жобаларын шикізатпен және базалық жартылай дайын өнімдермен преференциялық қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

4) Назарды шоғырландыруды және қосымша ресурстарды талап ететін ресурстарды пайдалану тиімділігін арттыру резервтері және Өнеркәсіптік-инновациялық саясатты жүргізудегі әлсіз жақтар.

Өнеркәсіптік-инновациялық саясатты іске асыру кезінде мониторинг жүйесі мен кері байланыс тетіктерінің тиімділігі жеткіліксіз.

Өнеркәсіптік-инновациялық даму саясатын іске асыруды, оның ішінде қол жеткізілген тікелей және түпкілікті нәтижелер мен қолдау құралдарының тиімділігін объективті бағалауға байланысты елеулі қиындықтар бар. Өнеркәсіптік-инновациялық саясаттың тиімділігін арттыру тетіктерінің бірі сапалы мониторингті және оның негізінде қолданылатын қолдау құралдарының нәтижелілігін, оның ішінде сан және сапалық бағалау арқылы талдауды қамтамасыз ету болып табылады.

Факторлардың ықтимал комбинацияларын қарау негізінде Өнеркәсіптік-инновациялық саясатты жалғастыру үшін мынадай негізгі бағыттарды бөліп көрсетуге болады.

Проактивті сауда саясатын жүргізу.

Ресурстар мен күш-жігер екі векторға бағытталуға тиіс. Біріншісі, ЕАЭО шеңберінде сыртқы саудадағы, Қытай нарығына қол жеткізудегі және Орталық және Оңтүстік Азия нарықтарына ілгерілетудегі кедергілерді жою үшін шешімдер мен ымыраларды іздеу. Сыртқы саудадағы нақты қажеттіліктері мен кедергілерін түсіну үшін өңдеу өнеркәсібінің жұмыс істеп тұрған экспорттаушыларымен тұрақты диалогты жолға қою қажет.

Кеңістіктегі "өсу нүктелерінде" өндірістің арнаулы факторларын алдын ала құру.

Өңдеу өнеркәсібінің тартымдылығын арттыру шығасыларды азайтуды және инвестицияланған ресурстардан қайтарымды арттыруды талап етеді. Бұған өндірістің арнаулы факторларын құру, кеңейту және ұсыну үшін Өнеркәсіптік және кеңістікте дамуды ұштастыруға негізгі назарды аудара отырып, жүйелі жұмыс арқылы ғана қол жеткізуге болады. Күш-жігер сапалы өнеркәсіптік және цифрлық инфрақұрылымды, адами капиталды, құзыреттер орталықтарын, сынақ және сертификаттау инфрақұрылымын дамытуға бағытталатын болады.

Капиталды және ғылымды қажетсінетін жаңа ірі өндірістерді құру.

Мемлекеттің шикізат ресурстарын бөлу жөніндегі мүмкіндіктерін және оның жеке инвесторлар үшін ерекше жағдайлар жасауға әзірлігін пайдалана отырып, өңдеу өнеркәсібіндегі жекелеген ірі капиталды және ғылымды қажетсінетін жобаларды іске асыруды қамтамасыз ету.

2. Өнеркәсіптік-инновациялық даму саласындағы мемлекеттік саясаттың халықаралық тәжірибесіне шолу

Өзгерістерге бейімділік пен Қазақстанның дамуындағы ішкі кедергілерді еңсеру қажеттілігін әлемдік нарық конъюнктурасы түсіндіреді. Өңдеуші өнеркәсіптің одан әрі дамуын айқындайтын негізгі сыртқы факторларға жаһандық экономикалық бәсекелестік, Еуразиялық экономикалық одақтың сауда-экономикалық интеграциясы, жаңа мықты азиялық ойыншылардың пайда болуы, өнеркәсіптік өнімдерге стандарттардың қатаңдатылуы жатады.

Өнеркәсіптік сектордағы әлемдік технологиялық прогресс елдер арасындағы цифрлық алшақтықты күшейтті. Өнеркәсіптегі ғылыми әзірлемелерді толық қаржыландырмау, мемлекет тарапынан ынталандырушы факторлардың болмауы Қазақстанда озық технологиялардың дамуының баяулауына алып келді.

Қазақстанда өңдеу өнеркәсібіндегі технологиялық инновацияларға жұмсалатын шығындар деңгейінің қысқаруы байқалады. Сонымен, 2019 жылы шығындар деңгейі 0,36% – ға дейін төмендеді, дегенмен 2017 жылы ол 1,13% болды, ал 2018 жылы-0,99% құрады. 2020 жылдан бастап бұл көрсеткіш біртіндеп теңестіріліп, шамалы өсім көрсетті: 2020 жылы - 0,43%, 2021 жылы 0,51%.

Қазақстанда өңдеу өнеркәсібіндегі технологиялық инновацияларға жұмсалатын шығындар деңгейінің қысқаруы байқалады. Сонымен, 2019 жылы шығындар деңгейі 0,36% – ға дейін төмендеді, ал 2017 жылы ол 1,13%, ал 2018 жылы-0,99% құрады. 2020 жылдан бастап бұл көрсеткіш біртіндеп теңестіріліп, шамалы өсім көрсетті: 2020 жылы - 0,43%, 2021 жылы 0,51%.

Қазақстандағы ҒЗТКЖ-ға жұмсалатын ішкі шығындар деңгейі 0,12-0,13% шегінде ауытқитын тұрақты төмен мәндермен сипатталады, ал дамыған елдерде, оның ішінде Еуропалық Одақта ол 2,2% - дан асады. Айта кету керек, ҒЗТКЖ-ның ең жоғары қарқындылығы Жапония, Швеция, Австрия және Германияда тіркеледі, онда тиісті көрсеткіштер ЖІӨ-нің 3% - нен асты. Сонымен қатар, Румыния, Словакия, Болгария, Латвия, Литва, Ирландия, Мальта және Кипрде ҒЗТКЖ қарқындылығы едәуір төмен және ЖІӨ - нің шамамен 1% құрайды.

2022 жылы Қазақстан Жаһандық инновациялық индексте (бұдан әрі-ЖИИ) 83-орында (2020 жылы 77-орын, 2021 жылы 79-орын) 4-орынға төмендеді. ЕАЭО-ға мүше елдермен салыстырғанда инновацияларды дамыту деңгейі бойынша Қазақстан тиісінше Әзірбайжан (93 орын) және Қырғызстаннан (94 орын) 10 және 11 позицияларға озып кетті, бірақ Ресейден (47 орын), Беларусьтен (77 орын) және Армениядан (80 орын) төмен болды.

Бұл ретте Қазақстан қазір Үндістан, Иран Ислам Республикасы және Өзбекстан (жаһандық рейтингте 82-орын) кіретін орталық және Оңтүстік Азияның 10 елі арасында инновациялар бойынша өңірлік көшбасшылар үштігінен кетті.

Жаһандық инновациялық индекс Қазақстан бойынша бірқатар позициялардың жақсарғанын көрсетті. Мысалы, "Бизнесті дамыту" факторы бойынша Қазақстан 10 тармаққа 78-ден 68-орынға көтерілді. "Технологиялар мен білім экономикасын дамыту" факторы бойынша Қазақстан 5 тармаққа 86-дан 81-орынға көтерілді (2-кесте).

2-кесте. Жаһандық инновациялар индексі рейтингінің деректері

Жыл	Индекстегі орны	"Бизнесті дамыту" көрсеткіші	"Технологиялар мен білім экономикасын дамыту" көрсеткіші
2022	83	68	81
2021	79	78	86
2020	77	71	80

Дереккөз: https://www.globalinnovationindex.org/analysis-economy

Озық технологияларға дайындық индексіне (UNCTAD) сәйкес Қазақстан 158 елдің ішінде 62-орынды (индексі 0,50) иеленеді. Озық технологияларға дайындық индексін есептеу үшін UNCTAD халықаралық ұйымдардың деректері негізінде индикаторлар қалыптастырды:

заттар интернетін, үлкен деректерді және интернет-технологиялар блокчейнін ескере отырып, АКТ инфрақұрылымының даму деңгейі бойынша – 62 орын (дереккөздері ITU; M-LAB);

озық технологияларды пайдалану, енгізу және бейімдеу бойынша дағдылардың болуы бойынша – 42 орын (дереккөздері UNDP; ILO);

зерттеулер мен әзірлемелер (ҒЗТКЖ), оның ішінде жергілікті пайдалану үшін баптауды немесе түрлендіруді талап ететін озық технологияларды өндіру және енгізу үшін, сондай-ақ жарияланымдар мен патенттер санын ескере отырып өлшенетін ғылыми-зерттеу қызметі бойынша – 56 орын (дереккөздері Scopus; PatSeer);

қаржы және АКТ саласындағы цифрландырумен өзара іс-қимылды қоса алғанда, өндірістегі озық технологияларды пайдалану, енгізу және бейімдеу бойынша – 75 орын (дереккөз UNCTAD);

қаржы және лизингтік компаниялар, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары және компанияның шетел валютасы сияқты қаржы корпорациялары ұсынатын ресурстарды, әртүрлі қаржы құралдарын, оның ішінде несиелерді, акционерлік капиталды сатып алуды, бағалы қағаздарды, сауда кредиттері және басқа дебиторлық берешекті қамтитын жеке сектор үшін қаржыландырудың қолжетімділігін бағалау бойынша – 114 орын (дереккөздер WB; IMF, OECD).

Өнеркәсіптік-инновациялық даму саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыруда әлемдік қоғамдастық тұтастай алғанда, іс жүзінде жалпы қағидаттар мен тәсілдемелерді қолданады.

Жалпы алғанда Өнеркәсіптік елдердің өнеркәсіптің дамуын мемлекеттік басқарудың ұйымдық құрылымы ұқсас, оның негізгі элементтері ретінде мыналарды бөліп көрсетуге болады:

1) елдің бүкіл аумағында орталықтандырылған және теңгерімді өнеркәсіптік саясатты жүргізуге мүмкіндік беретін, өнеркәсіпке мемлекеттік қолдау көрсету процесі мен шарттарын жүйелейтін және шоғырландыратын өнеркәсіптік саясатты нақты заңнамалық реттеу болып табылады;

2) өнеркәсіпті, ілеспе көрсетілетін қызметтерді дамыту жөніндегі саясатқа, сондай-ақ оларды сыртқы нарықтарда ілгерілетуге жауап беретін орталық мемлекеттік органдар;

3) Өнеркәсіптік-инновациялық даму институттарының үйлестірілген жүйесі;

4) инвестициялар тарту мен ірі өнеркәсіптік жобаларды іске асыру және жаңа салаларда өндірістер құру үшін өкілеттіктері бар, мемлекет арнайы айқындаған ірі мемлекеттік немесе ұлттық компаниялар;

5) ғылыми, технологиялық, инновациялық саясат, оны іске асыруға салалық министрліктер мен ведомстволардың жоспарлары, бағдарламалары, тұжырымдамалары бағытталған.

Негізгі айырмашылықтарға кәсіпорындарды қолдау шарттары, өлшемшарттары, сондай-ақ мемлекеттің жаңа технологияларды енгізуге және негізгі қорларды жаңартуға ұмтылатын кәсіпорындардың фискалдық, кедендік жүктемесінің деңгейін белгілі бір жолмен қамтамасыз ету мүмкіндігі жатады.

Мысалы, Түркия Республикасы ШОБ кәсіпорындарын жаңғырту бағдарламасын іске асыру жолымен шағын және орта кәсіпорындарды дамыту жөніндегі ұйым (бұдан әрі – KOSGEB) арқылы жеке кәсіпкерлікті дамытуды жүзеге асырады. Түркияның орта және жоғары технологиялық секторларында жоғары қосылған құны бар өнімдерді, сондай-ақ технологиялық бағдарланған өнеркәсіптік қозғалыс шеңберінде осы секторларды дамыту үшін шешуші маңызы бар өнімдерді өндіруді ұлғайту жөніндегі инвестициялық жобаларға қолдау көрсетіледі.

Егер машиналар, жабдықтар және бағдарламалық қамтылым отандық тауарлар болып табылса, өтелмейтін қолдау мөлшерлемесіне 15 % қосылады, ал өтелетін қолдау мөлшерлемесі сол мөлшерлеме бойынша азаяды.

Шағын және орта бизнестің технологиялық өнімдеріне инвестицияларды қолдау бағдарламасының 2 бағыты бар:

ҒЗТКЖ / инновациялық қызметтің нәтижесі болып табылатын өнімдерді өндіру және коммерцияландыру. Технологиялық күрделілігі төмен тауарлар өндіретін кәсіпкер үшін қолдау бір миллион түрік лирасынан аспайды. Технологиялық күрделілігі орташа және жоғары өнім өндіретін кәсіпкер үшін бұл сома өңдеу деңгейі төмен өнім шығаратын кәсіпкерді қолдау сомасынан 6 есе көп және алты миллион түрік лирасын құрайды. Қолдау сомасының 70 %-ын өтеу міндетті шарт болып табылады;

ел экономикасына елеулі үлес қосатын орта, жоғары технологиялар саласындағы өнімдерді өндіру және коммерцияландыру. Өтеу үлесі жоғарыда көрсетілген қолдау сомасының 30 %-ын құрайды.

Инвестициялар тарту жөніндегі бағдарлама шеңберінде Түркия шетелдік инвесторларға ұлттық капитал сияқты құқықтарды толық көлемде ұсынады. Негізгі ережелер Түркия Республикасының "Шетелдік инвестициялар туралы" Заңына енгізілген. Шетелдік инвестициялар жобаларын бағалаудағы негізгі өлшем олардың технологиялық деңгейі, бәсекеге қабілеттілігі, экспорттық әлеуеті, оларды іске асыру үшін жергілікті ресурстарды тарту мүмкіндіктері болып табылады. Бұрын айтылғандай, географиялық аспектінің маңызы зор.

Жобаланатын объектінің аумақтық орналасуы және инвестицияланатын капиталдың көлемі инвестордың "Көтермелеу сертификатын", яғни Шетелдік инвестициялар мәселелері жөніндегі бас басқарманың ерекше мақұлдауын алуы үшін негізгі көрсеткіштер болып табылады, бұл жобаны жүзеге асыру кезінде жеңілдіктерді пайдалану құқығын береді, атап айтқанда: кедендік баждар мен өзге де салықтарды төлеуден ішінара немесе толық босату, жеңілдікті кредиттерге, үкіметтік дотацияларға қол жеткізу және басқалар.

"Көтермелеу сертификатын" беру кезінде жобаны жүзеге асыру кезінде тартылған қаржыландыру көздерін пайдалану қандай дәрежеде көзделетіні ескеріледі. Меншікті және тартылған капитал арасындағы арақатынас өзін-өзі қаржыландыру нормасын құрайды; ол "басым аудандарда" инвестициялық жобалар үшін 40 %-дан, "қалыпты аудандарда" 50 %-дан және "дамыған аудандарда" 60 %-дан аспауы мүмкін. Өңірлік аспектіні ескермейтін ерекшелік авиациялық (Air-Kargo) және теңіз (Ro-Ro) көліктік қызмет көрсетуді ұйымдастыруға инвестициялар – 25 %, сондай-ақ өзін-өзі қаржыландыру нормасы 15 % деңгейінде белгіленген яхталар мен кемелерді салу және жөндеу болып табылады. Жүзеге асырылуы шетелдік көздерден толық қаржыландыру болжанатын жобалар үшін де өзін-өзі қаржыландырудың жеңілдікті нормасына (15 %) жол беріледі.

"Көтермелеу сертификатында" белгіленген шетелдік инвестициялар үшін жеңілдіктер жүйесі 5 жылдан аспаған машиналар мен жабдықтарды, шикізат пен жартылай дайын өнімдерді, қосалқы бөлшектерді әкелуге арналған кедендік жеңілдіктерді қамтиды.

Экономиканың басым секторларының бекітілген тізбесіне сәйкес инвестициялық жобаларды жүзеге асыру мақсатында импортталатын, әкелінетін машиналар мен жабдықтар кедендік баждардан толық көлемде босатылады.

Жүргізіліп отырған мемлекеттік саясат шектеулі көлемде және лимиттелген мерзімге шикізат пен жартылай дайын өнімдер импортын кедендік баждардан босату арқылы жаңа өндірісті жолға қоятын кәсіпорындарды қолдауды көздейді.

Осылайша депозит (капиталдың 10 %-ы) енгізілген жағдайда жаңа өндірістерді іске асыру үшін 3 айға дейінгі мерзімге импортталған немесе сол жерде сатып алынған машиналар мен жабдықтардың жалпы құнының 20 %-ынан аспайтын сомаға шикізат пен жартылай дайын өнімдердің бажсыз импортына жол беріледі.

Басым аудандарда инвестициялық жобаларды іске асыру үшін депозит (капиталдың 10%-ы) енгізілген жағдайда 4 айға дейінгі мерзімге импортталған немесе сол жерде сатып алынған машиналар мен жабдықтардың жалпы құнының 30 %-ынан аспайтын сомаға шикізат пен жартылай дайын өнімдердің бажсыз импортына жол беріледі.

Ірі жобаларды жүзеге асыру үшін импортталған немесе сол жерде сатып алынған машиналар мен жабдықтардың жалпы құнының 40 %-ынан аспайтын сомаға 6 айға дейінгі мерзімге шикізат пен жартылай дайын өнімдердің бажсыз импорты мүмкін болады.

Электрондық өнеркәсіпте, ауыл шаруашылығында және агроөнеркәсіптік кешенде, туризмде, табиғи газды тасымалдауда, кеме жөндеуде, білім беруде, госпитальдарды салу мен жабдықтауда және т.б. инвестициялық жобаларды іске асыру мақсатында импортталатын машиналар мен күрделі жабдықтарды кедендік баждардан босату қосымша көзделген.

Кластерлерді қолдау бағдарламаларында "Ғылыми-зерттеу орталықтары туралы" Түркия Республикасының Заңына сәйкес кластерлерге немесе бәсекелестікке бағдарланған секторлар кәсіпорындарының тобына жеңілдіктер беріледі. Осы жобаның негізінде Экономика министрлігі жабдықтардың қажеттілігіне, ауқымына, болуына сәйкес жіктелетін өнеркәсіптік және/немесе коммерциялық кәсіпорындарға көмек көрсету жөніндегі кластерлерді қолдау тетігін іске қосты.

Түркияда шамамен 900 млн АҚШ доллары сомасына көрсетілетін қызметтер мен өнімдерді экспорттайтын технологияларды дамыту бойынша 3000 компанияны біріктіретін технологияларды дамытудың 36 аймағы жұмыс істейді. "Технологияларды дамыту аймақтары туралы" Түркия Республикасының Заңымен алдыңғы қатарлы технологияларды пайдаланатын, технологияларды немесе бағдарламалық қамтылымды өндіретін және әзірлейтін компаниялар үшін технологияларды дамыту аймақтары айқындалды. Технологияларды дамыту бойынша аймақтардың артықшылықтары инфрақұрылымы бар офистерді жалға алу үшін ұсыну; бағдарламалық қамтылымды әзірлеуден және ҒЗТКЖ қызметінен алынған корпоративтік табыс салығынан босату, қосылған құн салығынан (бұдан әрі – ҚҚС) босату технологияларды дамыту жөніндегі аймақтарда ғана жүргізілген қолданбалы бағдарламалық қамтылымды жеткізу кезінде жүзеге асырылады.

Ресей Федерациясының өнеркәсіптік саясаты 2014 жылы қабылданған Ресей Федерациясының "Ресей Федерациясындағы өнеркәсіптік саясат туралы" Федералдық Заңымен реттеледі. Өнеркәсіптік саясаттың кейбір мақсаттары:

1) мемлекет экономикасының дамудың экспорттық-шикізат түрінен дамудың инновациялық түріне өтуін қамтамасыз ететін жоғары технологиялық, бәсекеге қабілетті өнеркәсіпті қалыптастыру;

2) халықты жұмыспен қамту және Ресей Федерациясы азаматтарының өмір сүру деңгейін арттыру.

Өнеркәсіп саласында кәсіпкерлік субъектілері үшін заңда қаржылық, ақпараттық-консультациялық қолдау шаралары көзделген. Өнеркәсіп саласында, сондай-ақ кадрлық әлеуетті дамыту шеңберінде ғылыми-техникалық, инновациялық, сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асыратын субъектілерге қолдау көрсетіледі.

Инновациялық өнімге сұранысты ынталандыру, оның ішінде мемлекеттік және муниципалдық қажеттіліктер үшін тауарларды, жұмыстарды, қызметтерді сатып алу саласындағы нормалау арқылы жүзеге асырылады.

Инжинирингтік қызметтер көрсету кезінде инновациялық қызметті жүзеге асыратын ұйымдарға қаржылық қолдау көрсетіледі.

Өндіріске ғылым, техника және технологияларды дамытудың басым бағыттарына немесе сыни технологияларға қатысты зияткерлік қызмет нәтижелерін енгізетін өнеркәсіп өнімдерін өндірушілер қолдау алады.

Кадр әлеуетін дамыту саласындағы кәсіпкерлік субъектілеріне қолдау көрсету:

қаржылық, ақпараттық және консультациялық қолдау көрсету арқылы қызметкерлер үшін қосымша кәсіптік бағдарламалар бойынша білім беру қызметін жүзеге асыратын ұйымдарды қолдау;

кәсіпкерлік субъектілеріне оқу-әдістемелік және ғылыми-педагогикалық қамтамасыз етуді ұсыну;

аталған субъектілердің қызметкерлері үшін қосымша кәсіптік бағдарламалар бойынша білім беру қызметін жүзеге асыратын ұйымдарды құруға қатысатын және теориялық білімді практикалық дағдылар мен дағдылармен үйлестіруді қамтамасыз ететін кәсіпкерлік субъектілерін қаржылық қолдау;

кәсіпкерлік субъектілеріне қосымша кәсіптік бағдарламалар бойынша білім беру қызметін жүзеге асыру кезінде оларға қолдау көрсетуге байланысты басқа да іс-шаралар.

Жалпы жүйелік сипаттағы шаралар қаржылық пакетті қарастырады: 300 миллиард рубльге дейінгі қаржылық резервті қалыптастыру; жаңа коронавирустық инфекцияның таралуына байланысты жағдайдың нашарлауынан зардап шеккен компаниялардың несиелерін қайта құрылымдау үшін кепілдік қорын құру. Құрылған арнайы комиссия кредиттерді, берешекті қайта құрылымдау бөлігінде немесе тіпті тікелей субсидиялаумен жедел қолдау көрсетеді; Ресей Федерациясының Үкіметіне салықтарды, алымдар мен жарналарды төлеу бойынша кейінге қалдыру (бөліп төлеу) рәсімдерін белгілеуге, сондай-ақ мұндай кейінге қалдырудың (бөліп төлеудің) негіздері мен тәртібін анықтауға, салық декларациялары мен салық есептілігін ұсыну мерзімдерін ұзартуға өкілеттік беру; салық кірістерінің төмендеуіне тап болған Ресей федерациясының құрылтай субъектілерінің бюджеттерін қолдау шараларының тізімін кеңейту.

Ресей Федерациясының кәсіпкерлікті дамыту қоры кәсіпорындарды қаржылық қолдау бағдарламаларын жүзеге асыруда:

Ресей Федерациясының Үкіметі бекіткен әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті өнеркәсіп өнімдерін өндіру жөніндегі тізімге (арнайы инвестициялық келісімшарт) енгізілген заманауи технологияларды енгізуге бағытталған . Сондай-ақ өнімді өндіру мен өткізудің белгілі бір көлеміне қол жеткізу, белгілі бір көлемде салық төлеу, жұмыс орындарының белгілі бір санын құру бойынша қарсы міндеттемелер көзделген.

ҒЗТКЖ жүзеге асыратын, жаңа технологияларды енгізетін немесе жоғары технологиялық өнімді игеретін, сондай-ақ бәсекеге қабілетті өнім шығару үшін өндірісті жаңғырту қажеттілігі бар кәсіпорындар үшін инновациялық жобаларды іске асыру шеңберінде қазіргі заманғы технологиялар бойынша ҒЗТКЖ жүргізуге жұмсалатын шығындардың бір бөлігін өтеуге субсидиялар беріледі. Негізгі қарсы міндеттемелер тиісті заманауи технология үшін ведомствоаралық комиссия белгілеген нысаналы көрсеткіштің (индикатордың) шекті мәніне қол жеткізуге жатады.

- өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарының еңбек өнімділігін арттыру үшін жағдай жасау мақсатында жылдық 1% пайыздық мөлшерлемемен нысаналы қарыз беріледі. Қарыз шеңберінде тәжірибелік-конструкторлық және тәжірибелік-технологиялық жұмыстарды, жобаны іске асыру үшін қажетті бақылау-сертификаттау іс-шараларын қоса алғанда, технологияларды әзірлеуге немесе трансферге кәсіпорындардың шығыстары жабылады; шығыс материалдарын, оның ішінде жабдықтар мен технологияларды сынау үшін шикізат пен ресурстарды сатып алу; инжинирингке, оның ішінде. технологиялық жабдықтардың, компьютерлік, серверлік, желілік жабдықтар мен инженерлік коммуникациялардың, бағдарламалық-аппараттық кешендердің қажетті бейімделуін қамтамасыз ету, бағдарламалық қамтамасыз етуді бейімдеу және (немесе) қайта өңдеу (модификациялау); жаңа және пайдалануда болған ресейлік және (немесе) импорттық өнеркәсіптік жабдықтардың өндірісін технологиялық қайта жарақтандыру және жаңғырту мақсаттары үшін меншікке сатып алу (жабдықтарды, технологиялық жабдықтарды, жөндеу жиынтықтарын қоса алғанда), сондай-ақ оны монтаждау, баптау; басқару және қызмет көрсету функцияларын орындауға арналған шығындарды қоса алғанда, жоба бойынша жалпы шаруашылық шығыстарға.

Әлемдік экономикада әртүрлі типтегі еркін (арнайы) экономикалық аймақтарды құру және жұмыс істеу тәжірибесі орасан зор. Бүгінгі таңда әлемде әртүрлі типтегі 5400-ге жуық еркін (арнайы) экономикалық аймақтар жұмыс істейді. Бұл ретте соңғы 5 жылда 1000-нан астам және алдағы жылдарға арналған жоспарларда 500-ден астам адам құрылды. Жұмыспен қамтылғандардың жалпы саны кемінде

Мұндай аймақтар арқылы 4 млн және 30 млрд доллардан астам экспорт көлемі олардың әлемдік тауар айналымының 15-20% үлесі туралы айтуға болады. Дамуының бір немесе басқа кезеңінде экономикалық мәселелерді шешу үшін осы құралға жүгінбейтін елді атау қиын.

Бүкіл әлем бойынша АЭА саны өсуде, бұл олардың арасындағы инвесторлар үшін бәсекелестікті күшейтеді.

Әлемдегі экономикалық аймақтардың жалпы санының 30 %-ы іске асырылмай қалды, ал іске асырылған 70 %-ының ішінен 1 %-ы ғана елеулі табыстарға қол жеткізді, олар белгілі АЭА: Дубайдағы Джебель Али, Қытайдағы Шенжень және Шанхай АЭА, Польшадағы Катовице АЭА, Сингапурдағы Джуронг, Ирландиядағы Шэнон және т.б., бұл ретте озық АЭА дамыту тәжірибесі аймақтағы жобалардың өте көбі қажетті инфрақұрылым құрылысы аяқталғаннан кейін 6-8 жылдан кейін толтырылатынын көрсетеді.

Әлемдегі барлық АЭА-ның жартысына жуығы Азия елдерінде шоғырланған, онда Қытай, Вьетнам, Филиппин, Үндістан және Индонезия көш бастап тұр. Мысалы, Қытайдағы АЭА саны 187-ге, ал Вьетнам мен Индонезияда тиісінше 185 және 115-ке жетеді. Ал Ирландияда бар болғаны 2 АЭА құрылды.

АЭА әлемнің өңірлері бойынша былайша бөлінеді: Азияға – 43 %, Америкаға – 23 %, Еуропаға – 19 %, Таяу Шығысқа – 9 % және Африкаға – 5 % тиесілі.

Халықаралық практикада АЭА құрудың бес негізгі мотиві бар:

1) "оазис";

2) "жұмыспен қамту";

3) экспорт;

4) инвестициялар тарту; және

5) тоқыраған аумақтарды дамыту.

АЭА дамуындағы жалпыәлемдік трендтер

АЭА дамуындағы барлық жалпыәлемдік трендтерді аймақтардың бәсекеге қабілеттілігін күшейтуге ұмтылыс біріктіреді. АЭА дамуындағы мынадай трендтерді атап өтуге болады.

Жеке басқарушы компаниялар санының өсуі

Соңғы жылдары жеке басқарушы компаниялардың үлесі үнемі өсіп келеді. Құрылатын АЭА-ның 70 %-дан астамын жеке компаниялар басқарады.

АЭА жаңа үлгілерін әзірлеу

АЭА-ның ықтимал түрлерінің саны үнемі өсіп келеді. Елдер ең оңтайлысын табуға тырысып, аймақтармен тәжірибе жасауда.

АЭА-дағы көрсетілетін қызметтер санының өсуі және оларды әртараптандыру

Әртүрлі елдердегі АЭА арасындағы өсіп келе жатқан бәсекелестік және жаһандану көрсетілетін қызметтердің санын, олардың сапасын үнемі арттыруға және салық пен кедендік преференцияларға баса назар аударудың дәстүрлі тұжырымдамасын алмастыра отырып, инвесторларға қызықты болуы мүмкін жаңа қызмет түрлерін әзірлеуге мәжбүр етеді.

Реформаларды тестілеу үшін АЭА-ны пайдалану

Көптеген елдер шет мемлекеттердің (мысалы, Қытай) табысты үлгісімен АЭА-ны басқару мен реттеудің жаңа модельдерін тестілеу үшін пайдаланады, содан кейін АЭА режимін бүкіл аумаққа таратады.

Азия елдерінде, атап айтқанда, ҚХР-да еркін экономикалық аймақтарды дамыту модельдері айтарлықтай әртүрлілігімен ерекшеленеді.

Институционалдық құрылымды "Тяньцзинь" АЭА мысалында қарастыруға болады. Басқарушы компания инфрақұрылым объектілерін салуға арналған бюджетті қалыптастыруға, АЭА-ға инвестициялар тартуға жауап береді, сондай-ақ жаңа қатысушыларды іріктейді және тіркейді. Басқарушы компанияның еншілес кәсіпорындары мен департаменттері құрылыс жұмыстарына, маркетингтік қызметке, коммуналдық қызметтерді ұсынуға және т.б. жауап беретін органдардан тұрады. Басқа көмекші органдар Сәулет дизайны және техникалық қолдау көрсету сияқты қосымша қызметтерді ұсынады.

Арнайы экономикалық аймақтың әкімшілік-шаруашылық басқару моделін таңдау оның түрі мен аумағының көлеміне, елдің мемлекеттік құрылымының ерекшеліктеріне, жеке сектордың дамуына байланысты. Әлемде еркін экономикалық аймақтардың жұмыс істеу тәжірибесін жалпылау кедендік баж салудың, салық салудың, субсидиялаудың, баға белгілеудің, ерекше валюталық режимнің ерекше режимдері мен тетіктерін белгілеу елеулі қаржылық, материалдық, технологиялық және еңбек ресурстарын тартатынын көрсетеді. Нәтижесінде экономикалық әлеуеттің қарқынды дамуы орын алуда, валюталық түсімдер ұлғаяды, ішкі нарық бәсекеге қабілетті тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге қанығады, экспорт айтарлықтай ұлғаяды.

БАӘ-нің экономикалық даму бойынша жыл сайынғы есептері ерекше экономикалық аймақтардың белсенді дамуын көрсетеді. Олардың алғашқысы 1985 жылы Джебель Алиде (Jebel Ali Free Zone) пайда болды. Қазір олардың саны 20-дан асады және тағы бірнешеуі құрылу барысында. Экономикалық аймақтар жеті араб әмірлігінің әрқайсысында бар. Аймақтардың жартысынан көбі Дубай әмірлігінде орналасқан. Дубайда орналасқан Джебель Али аймағы ең үлкен және әйгілі болып қала береді – онда әлемнің 120-дан астам елінен 5500-6000-ға жуық компания жұмыс істейді. Бұл әлемдегі ең үлкен және тез дамып келе жатқан экономикалық аймақ.

БАӘ-дегі экономикалық аймақтарды төрт түрге бөлуге болады: еркін сауда аймақтары, өндірістік аймақтар, техникалық-енгізу аймақтары, қызмет көрсету аймақтары. Бұл жіктеу өте шартты. БАӘ экспорттық-импорттық, өндірістік және инновациялық қызметтің әртүрлі аспектілерін қамтитын күрделі аймақтардың болуымен сипатталады, сондықтан олардың ішкі құрылымы едәуір күрделі.

Араб Әмірліктерінің әрқайсысы абсолютті монархия болып табылады және үкімет пен әмірлер мемлекеттің атынан ел аумағында ерекше экономикалық аймақ (бұдан әрі – ЕЭА) құрудың негізгі бастамашысы болып табылады. Аймақтарды басқаруды, әдетте, мемлекеттік компаниялар жүзеге асырады (мысалы, Dubai Holding). Резиденттерді тарту және бизнестің экономикалық аймақтарда табысты жұмыс істеуі үшін шарттар БАӘ-нің барлық аймақтары үшін іс жүзінде бірдей. Олар өздерінің географиялық орналасуымен және әр нақты аймақтағы компанияларға берілетін мүмкіндіктермен ерекшеленеді.

Экономикалық аймақтардың резиденттері үшін БАӘ үкіметі әртүрлі салықтық және кедендік жеңілдіктерді заңнамалық түрде бекітті.

Экономикалық аймақтардың резиденттеріне берілетін жеңілдіктерден БАӘ-де бірқатар әртүрлі қызметтер ұсынылады, мысалы, сумен және энергиямен жабдықтауды субсидиялау. Дамыған көлік инфрақұрылымы резиденттер үшін араб әмірліктерінің экономикалық аймақтары тартымдылығының негізгі себептерінің бірі болып табылады: порттардың, ең заманауи деңгейдегі халықаралық әуежайлардың жақындығы, дамыған жолдар желісі және т.б. БАӘ Үкіметі жобалау кезінде ең заманауи технологияларды қолдана отырып, ЕЭА инфрақұрылымын дамытуға үлкен қаражат жұмсайды. Бұдан басқа БАӘ ең заманауи коммуникациялармен – сымсыз байланыспен, оптикалық-талшықты желілермен және т.б. жоғары қамтамасыз етілген.

Өндірістік аймақтардағы резидент компаниялардың ең көп таралған қызмет түрлері: мұнай-химия, тоқыма және жеңіл өнеркәсіп, зергерлік бұйымдар өндірісі, фармацевтика өнеркәсібі болып табылады.

Польшада АЭА мемлекет пен бизнестің табысты өзара іс-қимылының классикалық үлгілерінің бірі.

Мемлекет барлық қажетті инфрақұрылымды қалыптастыруды толық қамтамасыз етеді. Бұл ретте жер учаскелері мемлекет салған қаражатты ескере отырып, АЭА қатысушыларына сатылады.

Сонымен қатар, Польшада АЭА бойынша бизнесті ынталандыруға деген өзгеше көзқарас бар. Егер әлемдік практика қандай да бір салықтарды төлеуден босатуды көздейтін болса, Польшада АЭА қатысушыларына АЭА қатысушысы шеккен күрделі шығындардың 25-55 %-ы мөлшерінде қалыптастырылатын белгілі бір шот ұсынылады.

Салықтардың, алымдардың және бюджетке төленетін төлемдердің сомаларын есептеу әдеттегі режимде жүргізіледі, алайда төлем осындай шоттан "есептен шығару" жолымен жүргізіледі.

АЭА басқарушы компания – әкімшінің функционалы кең.

Ресей Федерациясында АЭА Қазақстандағы сияқты РФ Үкіметі айқындайтын және кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудың ерекше режимі қолданылатын, сондай-ақ еркін кедендік аймақтың кедендік рәсімін қолдануға болатын РФ аумағының бір бөлігі деп түсініледі.

Дегенмен қазақстандық АЭА-дан бірқатар айырмашылықтар бар. Айталық, ресейлік ЕЭА басым (рұқсат етілген) қызмет түрлерінің тізбесін белгілемейді, оларды мынадай типтерге бөледі:

1) өнеркәсіптік-өндірістік ерекше экономикалық аймақтар;

2) техникалық-енгізу ерекше экономикалық аймақтары;

3) туристік-рекреациялық ерекше экономикалық аймақтар;

4) порттың ерекше экономикалық аймақтары.

ЕЭА резиденттеріне ҚҚС, акциздер, ұйымдардың пайдасы мен мүлкіне салынатын салықтар (5 жылдан 10 жылға дейін), сондай-ақ жер (5 жылға) және көлік салықтары (5 жылдан 10 жылға дейін) бойынша салықтық преференциялар беріледі.

Бұл ретте жеңілдікті мөлшерлемелер 0-ге дейін төмендетілмеген және өспелі қолданылады.

2016 жылы РФ-де бірқатар себептер бойынша 10 АЭА-ны жою туралы шешім қабылданды, олардың 8-і туристік (АЭА-ның бір бөлігі қағаз жүзінде қалды, кейбірінде резиденттер қызметін жүзеге асырмады, кейбіреулерінде резиденттер мүлдем жоқ). Туристік АЭА жұмысының осындай тәжірибесі Қазақстанда да орын алуы мүмкін (бұдан бұрын "Бурабай" АЭА жұмыс істеген, сондай-ақ туристік бағыттағы АЭА құру бойынша ұсыныстар оқтын-оқтын туындауда).

Демек әлемде еркін экономикалық аймақтарды құру және дамыту тәжірибесі АЭА-ның табысты дамуы үшін жеңілдіктер қажет екендігін куәландырады, қолданылу мерзімі әрбір елге, экономикалық әлеуетті, материалдық ресурстарды, жұмыс күшін дамыту стратегиясына байланысты. АЭА-да басқаруды таңдау АЭА-ның жұмыс істеуі мен дамуының тиімділігін де айқындайды.

Мысалы, көптеген елдерде АЭА-ны дамытуды ынталандыру мақсатында табыс салығы, мүлік салығы, кедендік төлемдер, қосылған құн салығы, жер салығы бойынша жеңілдіктер түрінде көрініс тапқан салықтық және кедендік преференциялар беріледі.

Еркін (арнайы) экономикалық аймақтарды құру мәселесі бұрынғы
КСРО-да да назардан тыс қалған жоқ, онда 80-жылдардың соңынан бастап Қытайда, Тайваньда және Оңтүстік Кореяда АЭА-ның қарқынды дамуының әсерінен бұл мәселені зерделеуге ерекше назар аударыла бастады. Алайда бұл процесс ел экономикасының нарықтық қатынастарға қиын дағдарыстық көшуімен тұспа-тұс келді, сондықтан оның дамуы әртүрлі кезеңдерде айтарлықтай түзетулерге ұшырады.

Пандемия жағдайында және мұнайдың бағасының тұрақсыздығы мен төмендігі аясында әлемдік аренада жаңа инвестициялар үшін ғана емес, сонымен қатар өзінің Өнеркәсіптік өнеркәсібін сақтау үшін де күрес жүріп жатыр.

Әртүрлі елдердің үкіметтері өз өнеркәсібін дамыту үшін жаңа жағдайлар жасау және жетілдіру бойынша үлкен жұмыс жүргізуде.

Зор әлеуеті бар Қазақстан мықты әрі бәсекеге қабілетті экономика құру үшін барлық мүмкіндіктерді пайдалануы қажет.

Экономиканы дамыту мақсатында Өнеркәсіптік секторды дамыту тетіктерін жетілдіру жөнінде жұмыс жүргізу қажет.

Құралдардың бірі арнайы экономикалық аймақтар болып табылады.

Бүкіл әлемде АЭА индустрияландырудың пәрменді инфрақұрылымдық құралы ретінде пайдаланылады және ашық экономика қағидаттарын іске асыруда маңызды буын болып табылады. Олардың жұмыс істеуі елдің сыртқы экономикалық қызметін жандандырумен байланыстырылады.

Қазіргі уақытта басқару мен қаржыландырудағы әртүрлі тәсілдер әрбір АЭА дамуының біркелкілігіне әсер етті.

Айталық, әлемдік практикада АЭА-ның толық инфрақұрылымын салудың орташа мерзімі 2-3 жылды құрайды (БАӘ, Польша, Қытай). Қазақстанда базалық инфрақұрылым кем дегенде 5 жыл бойы салынады.

Озық АЭА-ны дамыту тәжірибесі аймақтағы жобалардың өте көбі қажетті инфрақұрылымның құрылысы аяқталғаннан кейін 6-8 жылдан кейін толтырылатынын көрсетеді.

Қабылданып жатқан шаралар мен қол жеткізілген нәтижелерге қарамастан, АЭА мен ИА-ның даму әлеуеті толық ашылмаған, бұл оларды одан әрі дамыту үшін перспективалар ашады.

2.1. Өнеркәсіптік дамудың жаһандық трендтері

Жаһандық экономиканы дамытудың белгілі бір бағыты бар, оларды барлық дамыған және дамушы елдер ұстанады. Бүгінгі күнде Қазақстанның өңдеу өнеркәсібіне барынша әсер ететін 7 жаһандық мегатренд анықталды. Бұл трендтерді Өнеркәсіптік саясатты іске асыру кезінде ескеру қажет.

2.1.1 Цифрландыру базасындағы технологиялық даму

Цифрлық технологиялар адам өмірінің барлық салаларына және өндірістік процестерге белсенді түрде енгізілуде. Заттардың өнеркәсіптік интернеті, бұлтты 3D-дегі басып шығару, Big Data, 5G, бүгінгі күннің шындығына айналған кеңейтілген және виртуалды шындық сияқты негізгі цифрлық технологиялардан басқа, кванттық сервистер, ақылды кеңістіктер, биочиптер, нейрондық процессорлар, шекаралық есептеу (Edge), кеңейтілген талдама, тауарларды визуалды және дыбыстық іздеу сервистері, аралас шындық маңызды трендтерге айналуда.

Accenture мәліметтеріне сәйкес 2030 жылы виртуалды фабрика технологиялары: өзін-өзі ұйымдастыратын және өзін-өзі қамтамасыз ететін фабрикалар, ақылды көрсетілетін қызметтер кең таралады. Ал Gartner он жылдан кейін жасанды интеллект (AI) технологиялары жаппай таралады деп болжайды.

Цифрлық технологиялар өнеркәсіпке әсер етіп қана қоймай, "типтік" қаланың сипаттамаларын да өзгертеді. Айталық, жаңа технологиялар адамның тіршілік кеңістігінің мүмкіндіктерін кеңейтеді және "ақылды" өмір сүруге және жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Мұндай технологияларға 4D-дегі басып шығару, өздігінен қалпына келетін жүйелер, ақылды шаң, кремний аноды бар батареялар (сыйымдылығы әдеттегіден әлдеқайда үлкен), стереодисплейлер, ұшатын дербес жүріп-тұру құралдары жатады.

Цифрлық технологияларды белсенді енгізу кәсіпорындарға бейімделген (дараланған) өнімді ұсыну, жаңа өнімдерді нарыққа шығаруды едәуір қысқарту, өзін-өзі оңтайландыратын, бейімделетін және дербес өндірістерді құру, ілеспе озық "ақылды" көрсетілетін қызметтерді ұсыну арқылы бәсекеге қабілеттілікті күшейтуге мүмкіндік береді.

2.1.2. Экономикалық қуаттың Азия елдеріне қарай жылжуы

Әлемдік экономиканың даму беталысы сұраныстың бағытын дамушы Азия нарықтарына өзгертеді. Азия елдеріндегі өмір сүру деңгейінің өсуі орта таптың қалыптасуына ықпал етеді, оның тарапынан сұраныс қымбат емес, бірақ түпкілікті тұтынудың сапалы тауарларын тұтынуға бағытталған. Бұл үрдіс қарапайым заттар экономикасының дамуына ықпал етеді.

2.1.3. Жаһандануға қарсы өңірлендіру

Жаһандануды қолдау біртіндеп Азия аймағына көшуде, ал батыс елдері шектеулі шаралар мен протекционистік саясатқа көбірек жүгінуде. Әлем елдер арасындағы жаһандық бәсекелестіктен өңірлік блоктар арасындағы бәсекелестікке көшуде. Экономикалық қоғамдастықтар бойынша әріптес елдерге (Еуразиялық экономикалық одақ, Шанхай ынтымақтастық ұйымы және т.б.) қатысты "сауда қақтығыстарының" туындауы мен жалғасуы жағдайында Қазақстан үшін "оффшорлық өндірісті" құру және дамыту мүмкіндігі пайда болады.

2.1.4. Жасыл экономика

"Жасыл экономикаға" көшу мәселелері барған сайын маңызды бола түсуде, өйткені экологиялық проблемалардың – ауаның, жердің, судың ластануы – климат пен адамдардың денсаулығына кері әсерін тигізуде. Барлық жерде қоршаған ортаға зор зиян келтіретін өндірістерден бас тарту туралы шешімдер қабылданады, тазарту құрылыстары мен жабдықтарын пайдаланбағаны үшін айыппұл санкциялары өсуде.

ЕО енгізетін трансшекаралық көміртегі салығы әлемдік күн тәртібінде тұр. Бұл қара және түсті металдардың, цементтің, тыңайтқыштың және басқа да тауарлардың отандық өндірушілеріне әсер етеді.

2.1.5. Жабық өндіріс циклдары (loop economy)

Өндірістің жабық циклы экономикасы табиғи ресурстардың сарқылуы және адамзат үшін қауіпті қоршаған ортаның ластануы жағдайында өзекті бола түсуде. Мұндай экономика өндіріс пен тұтыну кезінде қоршаған ортада жиналатын қалдықтардың пайда болуын болдырмайтын материалдардың тұрақты айналымын білдіреді. Бизнестің мұндай моделі өндірілген тауарды кәдеге жарату және материалдарды өндірістік циклға қайтару жөніндегі шараларды алдын ала жоспарлау қажеттілігін көздейді. Бұдан басқа, өндірістің жабық циклы өндіріс шығындарын азайтуға мүмкіндік береді.

2.1.6. Кооперацияның рөлін күшейту (coop economy)

Кооперативті экономика оның әрбір мүшесін қолдайтын құрылымда жеке пайда алу құқығын мойындайды. Кооперативті экономикада өнеркәсіптің, сауданың және коммерцияның көп бөлігі кооперативті ұйымдар арқылы басқарылады.

Кооперативтік экономикада мемлекеттік кәсіпорындардың қызметі өндірушілерге материалдар мен көрсетілетін қызметтерді төмендетілген бағамен жеткізуге бағытталатын болады. Кооперативті бизнес денсаулық сақтау, заңгерлік көрсетілетін қызметтерді және ауыл шаруашылығын қоса алғанда, қажетті тауарлардан бастап сән-салтанатты тауарларға дейін барлық тауарлар мен қызметтерді шығарады. Бұл кәсіпорындардың барлығы коммерциялық кәсіпорындар ретінде жұмыс істейді, бірақ пайда басшылар емес, мүшелер арасында бөлінеді.

2.1.7. Мемлекеттің Өнеркәсіптік-инновациялық дамудағы рөлін күшейту

Қалыптасқан жағдайларда мемлекеттің Өнеркәсіптік-инновациялық саясатты іске асырудағы рөлі институционалдық, инфрақұрылымдық, қаржылық, фискалдық және қолдаудың өзге де түрлерін одан әрі жетілдіру, сондай-ақ өңдеу өнеркәсібінің инновациялық және технологиялық дамуын ынталандыру мақсатында ғылыми-технологиялық дамудың нысаналы бағыттарына бастама жасау жолымен күшейтіледі.

3. Өнеркәсіптік-инновациялық даму пайымы

Индустрияландырудың катализатор және бүкіл экономиканы әртараптандырудың негізі ретіндегі мемлекеттік саясатының басты бағыттары технологиялық прогрессивтік өнеркәсіпті құру, негізгі қорларды жаңғырту, жаһандық жеткізу тізбектеріне қосуға бағдарлана отырып, орта және жоғары бөліністегі өнімдерді жасауға бағдарланған кәсіпорындарды цифрлық трансформациялау болып табылады.

Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Ұлттық даму жоспарының негізгі бағыттарына сәйкес мемлекеттік өнеркәсіптік саясатта қосылған құны жоғары экспортқа бағдарланған экономиканы құруға екпін жасалатын болады.

Экспортқа бағдарлану тауарлардың, көрсетілетін қызметтердің өсіп келе жатқан көлемін өткізу нарықтарын кеңейту және құн жасаудың жаһандық тізбегіне ену қажеттігінен туындады. Экспортқа бағдарланған индустрияландыру жаңа қазақстандық тауарларды, оның ішінде өңдеу деңгейі жоғары тауарларды сыртқы нарықтарға шығаруға мүмкіндік береді.

Көрсетілген үрдістерді негізге ала отырып, орта мерзімді перспективада бірқатар стратегиялық өндірістерді бөліп көрсетуге болады.

Металлургияда

Тұрақсыз геосаяси жағдай тұрғысынан ұлттық қауіпсіздік мәселелерін назарға ала отырып, металлургияда стратегиялық материалдардың бірі неғұрлым маңызды конструкциялық материалдарға жататын металл илегі болып табылады. Ол қазіргі заманғы өнеркәсіптің барлық салаларында, оның ішінде машина жасау және құрылыс индустриясы өндірісінде қолданылады.

Қара және түсті металл илегі қазіргі заманда маңызды рөл атқарады, өндірістің дамуына және құрылыс процестерінің жеделдеуіне ықпал етеді.

Құрылыс көлемін ұлғайту бойынша қойылған міндетті ескере отырып, отандық металл илегінің тапшылығы тұрғын үйдің қымбаттауына және соның салдарынан халық арасындағы әлеуметтік шиеленіске әкеп соқтыруы мүмкін.

Алюминий саласында терең өңдеу деңгейі көшу бойынша ерекше серпіліс жүзеге асырылды. Өндірілетін бастапқы алюминий алюминий өңдеуді одан әрі дамытудың негізі болды:

алюминий профильдері;

алюминий радиаторлары;

алюминий қорытпалары, ұнтақтары, сымдары және басқалар.

Мысалы, қуаттылығы жылына 1 млн дөңгелекке дейін отандық қоспаланған алюминийден автомобильдің алюминий дөңгелектерін шығару бойынша 5-ші өңдеу жобасы.

Бұл жоба отандық автоөнеркәсіп өндірісінің тізбегіне сәтті шоғырланған.

Таяудағы 6 жылда қара металлургияда даму басымдықтары ауыр машина жасауға арналған магний-хромды болат қорытпаларын қолдана отырып, композитті қорытпалардың жаңа түрлерін, түсті металлургияда автомобиль жасау мен авиация өнеркәсібінде қолдану үшін титан мен кремний қосылған алюминийден жасалған қорытпаларды өндіру болып табылады.

Сонымен қатар, тұрақты технологиялық прогресс жерде сирек кездесетін металдар өніміне әлемдік сұранысты арттырады. Бұл ретте қосылған құны жоғары және тиісті технологиялық күрделілігі бар өндіріс өңдеу деңгейі жоғары өнімдер болып табылатынын атап өткен жөн.

Бұдан әрі жаһандық экономиканы дамытуда сирек кездесетін және жерде сирек кездесетін металдар өндірісінің маңызды рөл атқаратынын ескере отырып, жартылай өткізгіш, электрондық, аспап жасау және ғылым мен техниканың басқа да озық салаларын одан әрі дамыта отырып, жаһандық ойыншыларды тарту арқылы таза сирек кездесетін және жерде сирек кездесетін металдар мен олардың қосылыстарын өндіру, іріктеу, алу сияқты басым бағыттарға бірлескен жобалар әзірлеу қажет.

Әлемдік практиканы негізге ала отырып, жерде сирек кездесетін металдар саласын одан әрі дамыту жоғары бөліністегі өнімдер өндірісін ынталандыруда мемлекеттік қолдауды ұлғайтуды көздеуге тиіс.

Қазақстанда жоғары өнімді және экспортқа бағдарланған өңдеу өнеркәсібін құруға бағытталған жаңа Өнеркәсіптік саясат іске асырылуда.

Экономиканың жоғары технологиялық секторларындағы (әуе құрылысы, атом энергетикасы, зымыран құрылымы, автомобиль саласы, микроэлектроника, машина жасау) ең жаңа әзірлемелер ғылымды көп қажет ететін өнім өндірушілердің өскелең талаптарын қанағаттандыруға қабілетті кепілді қамтамасыз етуді және жаңа арнайы материалдар жасауды талап етеді. Аталған бағыттардың табысты дамуы үшін базалық элементтер сирек кездесетін металдар, оның ішінде сирек кездесетін металдар болып табылады. Сирек кездесетін және жерде сирек кездесетін металдарды және олардың қосылыстарын пайдалану олардың отқа төзімділік, поливаленттілік, қаттылық, икемділік, сусымалылық және т.б. сияқты ерекше қасиеттеріне байланысты.

Қазіргі уақытта төрт негізгі бағыт бар: аддитивті технологиялар, полимерлі және композициялық материалдар, сирек кездесетін және жерде сирек кездесетін металдар, жаңа құрылымдық және функционалдық материалдар мен заттар әлемдік трендтер болып табылады.

Қазіргі композициялық материалдар өте жоғары беріктікке, төмен жылу өткізгіштікке, жоғары электрлік локализациялау қасиеттеріне ие. Кейінгі даму сапаның жоғарылауымен және функционалдылықтың кеңеюімен байланысты.

Өңдеу саласын дамыту басқа бағыттармен қатар Қазақстан Республикасында өңдеу индустриясының жоғары технологиялық өндірісін дамытуға ықпал ететін және қазақстандық өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуге, сондай-ақ кәсіпорындардың импортқа тәуелділігін төмендетуге мүмкіндік беретін отандық сирек кездесетін метал шикізатын пайдалана отырып, жаңа композициялық материалдарды алу және синтездеу технологияларын жасауға бағытталған ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды орындауды талап етеді.

Бүгінгі күнде республикада сирек кездесетін металдар өндірісі арнаулы кәсіпорындарда жүзеге асырылады, олардың өндірістік қорлары технологияның қазіргі деңгейіне сәйкес келмейді, сонымен қатар қайтарылатын шикізатымен (толлинг) толық жұмыс істейді.

Шикізатқа тәуелділіктен арылу, сирек кездесетін және жерде сирек кездесетін металдар өндірісінің көлемін ұлғайту, сондай-ақ шығарылатын өнім номенклатурасын ұлғайту үшін рений сульфиді мен ыстыққа төзімді никель қорытпаларының металлургиялық өндірісінің қалдықтары түріндегі импорттық шикізатпен "Жезқазғансирекмет" РМК өндірісін техникалық қайта жарақтандыру және жаңғырту жолымен қайта өңдеуді дамыту қажет.

Ішкі қайта өңдеу кәсіпорындарын ынталандыру және тиеу жөніндегі маңызды шара өңдеу өнеркәсібінің 39% - дан астамын алып жатқан Металлургиялық және онымен сабақтас кәсіпорындарды жоғары қайта бөлу өнімдерін шығару бойынша металл шикізатымен қамтамасыз ету болып табылады.

Жүйелі шара ретінде 2022 жылы ҚР "Өнеркәсіптік саясат туралы" Заңына Министрліктің шикізатпен қамтамасыз ету қағидаларын әзірлеу және бекіту жөніндегі құзыреті енгізілді. Сондай-ақ, заң нормаларын іске асыру мақсатында ИИДМ-нің 2022 жылғы 30 мамырдағы № 305 отандық қайта өңдеушіге шикізат беру Қағидалары туралы бұйрығы қабылданды.

Ережелерге сәйкес төмен баға формуласы шикізаттың бес түрі бойынша қолданылады: мыс LME минус 5%; алюминий LME минус 5%; қорғасын LME минус 2%; алюминий сым LME минус 4%; мыс сым LME минус 5% плюс қайта өңдеу сомасы.

Машина жасау

Машина жасау саласында стратегиялық бағыт, жалпы алғанда, локализациялау болып табылады, өйткені ол экономикалық және технологиялық қауіпсіздікке, елдің геосаяси және макроэкономикалық өзгерістерден тәуелсіздігіне қол жеткізуге ықпал етеді.

Импорттық шикізат пен жинақтауыштарға жоғары тәуелділік болса саладағы әлі маңызды проблема болып қалуда. Ішкі нарықтың машина жасау өніміне қажеттілігінің 81 %-дан астамы шетелдік жеткізілімдер есебінен қамтамасыз етіледі (Ресейден, Қытайдан және Кореядан импорттың 60 %-на дейін). Қазақстан Республикасының аумағында негізінен локализациялаудың ең төмен деңгейімен құрастыру өндірістері ұйымдастырылады.

Автомобиль жасау секторында автоқұрамдауыштар өндірісі (автошыны, қалыптау, шанақтар, редукторлар, белдемдер, беріліс қораптары, дискілер, интерьер мен экстерьердің пластикалық бұйымдары), электромобильдер өндірісі және электромобильдерге арналған батареялар өндірісі стратегиялық болып табылады.

Теміржол машинасын жасау секторында кәсіпорындар үшін құю өндірісін, шыңдау мен қалыптауды игеру қажет.

Ауыл шаруашылығы машинасын жасау секторында жинақтауыштар (кабиналар, шыны, дөңгелектер, интерьер мен экстерьердің пластикалық бұйымдары және басқалары) өндірісін жолға қою қажет.

Тау-кен машинасын жасау секторында машина жасау саласы үшін дайындамалар өндіру үшін құю кәсіпорындарын (цехтарын) құру қажет.

Мұнай-газ машинасын жасау секторында сатып алынатын өнімге халықаралық стандарттар бойынша сертификаттау жөніндегі талаптарға (API, ASME) сәйкес болу үшін шығарылатын өнімнің сапасын арттыру қажет. Негізгі өнім әрбір тапсырыс берушінің және мұнай мен газ кен орнының қажеттіліктеріне арналған кастомизацияланған машиналар мен жабдықтардан тұрады. Негізінен бұл тиек арматурасы, сорғылар, жылу алмастырғыштар, мұнай кәсіпшілігі жабдығы.

Электр техникасы машинасын жасау секторында трансформаторлық болат өндірісін реттеу стратегиялық маңызды бағыт болып табылады. Сондай-ақ электр тарату аппаратурасы мен электр энергиясымен өзара әрекеттесуге бағытталған өнімдер өндірісі өте маңызды бағыт болып табылады. Электрлік инфрақұрылымды дамыту және электр энергиясын функционалдық пайдалану мәселелері халықтың өсуі және елдің өнеркәсіптік әлеуеті нәтижесінде одан әрі күшейтілетін болады.

Электрондық өнеркәсіп секторындағы стратегиялық маңызды бағыттар смарт сити жобаларын, сондай-ақ аэроғарыш және қорғаныс өнеркәсібіне арналған электрондық құрылғылар мен аспаптарды қоса алғанда, нақты экономиканың барлық секторларындағы коммуникациялық және есептеу жабдығы, технологиялық процестер мен өндірістерді автоматтандыру мен цифрландыруға арналған аспаптар мен датчиктер өндірісін локализациялауға байланысты секторлар болып табылады.

Кадрлық және ғылыми әлеуетті, сондай-ақ жұмыс күшінің және негізгі коммуналдық көрсетілетін қызметтердің құнын ескере отырып, бір уақытта тиісті ғылыми зертханалар мен институттар құра отырып, құрастыру өндірістерін ұйымдастыру үшін электроника саласындағы әлемдік компанияларды тарту үшін барынша қолайлы жағдайлар қажет. Бұл шарттар экономикалық ынталандыруларды, жинақтауыштарды импорттау және дайын өнімді экспорттау, сондай-ақ кадрлар даярлау және ҒЗТКЖ-ны іске асыру үшін барлық процестерді оңайлатуды қамтуға тиіс.

Химия өнеркәсібі

Агрохимия секторының әлемдік маңызы зор. Азот тыңайтқыштары нарығы әлемдегі ең бәсекеге қабілетті нарық болып саналады, оның үлесіне бүкіл нарықтың 60 %-ы, фосфор тыңайтқыштарына – 25 %-ы және калий тыңайтқыштарына 15 %-ы тиесілі. Қазақстан үшін агрохимия секторы неғұрлым перспективалы болып табылады, өйткені оның үнемі өсіп келе жатқан ішкі нарығы мен экспорттық әлеуеті бар.

Ең танымал химиялық өнімдердің бірі полимерлер болып табылады. Қазіргі кезеңде полимерлер өндірісі – әлемдік экономикадағы неғұрлым серпінді дамып келе жатқан сектор. Полимерлер өнеркәсіптің дәстүрлі қағаз, мақта, жүн, былғары, ағаш және т.б. нарықтарды ығыстыра отырып, көптеген салаларда кеңінен қолданылады. Оларды тұтыну көлемі жыл сайын 5-6 %-ға өседі. Полимерлердің кең спектрі бар, негізгілеріне полиэтилен (ПЭ), полипропилен (ПП), поливинилхлорид (ПВХ), полиэтилентерефталат (ПЭТФ), полистирол (ПС), полиуретан (ПУ), синтетикалық каучуктар (СК) және басқа да көптеген полимерлер мен сополимерлер жатады.

Құрылыс материалдарын өндіру

Құрылыс материалдарын өндіру саласы үшін қосылған құны жоғары тауарларды дамыту стратегиялық маңызды болып табылады. Мұндай тауарларға түпкілікті әрлеу материалдары жатады: санфаянс, қыш тақташалар, тұсқағаздар, линолеум, табақ шыны және т.б. Саланың бұл сегменті импортқа тәуелді болып қала береді. Қазіргі уақытта дамудың мүмкін бағыттарының бірі қыш тақташалар өндірісі болып табылады. Мәселен, каолин балшығы кен орындарының қолда бар қорлары негізінде (50-ден астам кен орны) осы тауар өндірісін дамытуға болады. Алайда қыш тақташалар үшін қажетті шикізат шығаратын тау-кен байыту комбинаттарының болмауы тежеуші фактор болып табылады. Сантехникалық бұйымдар (санфаянс) өндірісін ұйымдастыру мүмкіндігі де перспективалы болып табылады. Бұл тауар елдің ішкі нарығында да, сол сияқты макроөңірдің сыртқы нарықтарында да үлкен сұраныспен сипатталады. Ел аумағында санфаянс өндіруге арналған шикізаттың кең зерттелген қорлары бар, бірақ оларды өндіру және байыту да ұйымдастырылмаған. Қыш тақташалардың қолданыстағы кәсіпорындарының негізінде қатқыл керамика тауарларын өндіруді шоғырландыру инфрақұрылымды ұйымдастыру, жер учаскесін сатып алу, тұрмыстық және әкімшілік мақсаттағы объектілерді салу шығындарын азайтуы мүмкін.

Жылу оқшаулағыш материалдардың қуаттарын ұлғайту ішкі нарықтың импорттық жеткізілімдерге тәуелділігін төмендетуге де ықпал ететін болады. Полипропилен өндірісімен газ-химия кешенін дамыту және полимер шикізатын жылу оқшаулауда қолдану өндірушілерді шикізат материалымен қамтамасыз етуге оң әсер етеді.

Сондай-ақ, құрылыс саласында бірінші кезекте қолданылуына байланысты цемент, тауарлық бетон, қабырға материалдары (қыш, силикат кірпіштер) сияқты базалық тауарлар өндірісін сақтаудың маңызы зор екенін атап өткен жөн.

Әлемдік нарықта сұранысқа ие бірегей сипаттамалары бар (мысалы, хризотил және хризотилцемент бұйымдарын өндіру) Қазақстанда өндірілетін тауарларды ілгерілету, халықаралық сауда алаңдарында осындай өндірістердің мүдделерін қорғау жалғастырылады.

Жеңіл өнеркәсіп

Жеңіл өнеркәсіп өнімдері өндірістері көлемінің жыл сайынғы өсуіне қарамастан, ішкі нарықтың қамтамасыз етілуі небәрі 9 %-ды құрайды. Қолда бар шикізат жағдайында Қазақстанның жеңіл өнеркәсібі жартылай дайын өнімдер мен фурнитура өндірісінде нашар дамыған, бұл дайын бұйымдар сегментінің бәсекеге қабілеттілігін тежейді.

Жалпы алғанда, өндіріс көлемінде саладағы кәсіпорындар негізінен ірі және орташа, олар көп жағдайда мемлекеттік тапсырысқа (арнайы киім, нысанды киім және басқалары) бағдарланған.

Бұл ретте отандық индустрияны дамыту перспективасы коммерциялық сегменттің дамуында.

Бұл салада негізгі стратегиялық бағдар жеке коммерциялық брендтерді қалыптастыру арқылы маржасы жоғары салаларды дамыту болуға тиіс.

Осы аспектіде маркетингті, дизайнды, дистрибуцияны дамытуға, сондай-ақ дайын өнімді өндіруге, киім мен аяқ киім саласындағы ұлттық брендтерге назар аудару қажет, бұл өнімнің қосылған құнын ұлғайтуға, экспорт географиясын кеңейтуге, сондай-ақ өңдеу өнеркәсібіндегі саланың үлесін еселеп арттыруға мүмкіндік береді.

Жиһаз өндірісі

Қазақстанда жиһаз өнімдерін өндіру үшін өсу резервтері бар. Мәселен, 2022 жылы еліміздегі жиһаз өнімдерін тұтыну нарығы 237,4 млрд теңгені құрады, онда отандық өндіріс үлесі 25,2% - құрады.

Елдің жиһаз компаниялары негізінен Ресей мен Беларусьтен келетін импорттық шикізат тауарларын (АЖА, АТТ, ҰДФ) жеткізуге толығымен дерлік тәуелді. Мәселен, 2022 жылы Қазақстан Республикасына 287 млн АҚШ долларынан астам сомаға тақта өнімі импортталды.

Отандық жиһаз кәсіпорындарының импорттық шикізат тауарларына тәуелділігін төмендету мақсатында стратегиялық өндірістерге АЖА және АТТ өндірісін жатқызған жөн.

Ішкі және сыртқы нарықтарға бағдарланған орта және жоғарғы қайта бөлу тауарларының стратегиялық өндірістерін іске асыру үшін ынталандыру шараларының кешені көзделген.

Өнеркәсіпті дамытудағы инновациялар өнеркәсіп салаларын қолдауды қайта форматтау және жоғары және орташа қайта бөлудің өңделген өнімдерінің нақты түрлерін өндіруді дамытуды ынталандыруға көшу болып табылады. Мәселен, халықаралық тәжірибе негізінде қосылған құны жоғары және өнімдік күрделілігі бар басым тауарлардың тізбесі қалыптастырылды. Бұл тізбе "commodities" сегментіне жататын тауар позицияларын қоспағанда, ұлттық экономиканың ұзақ мерзімді бәсекеге қабілеттілігін және қолдау шараларының шоғырлануын айқындайтын Өңдеуші өнеркәсіптің салалары мен салаларын қалыптастыратын басым тауарлардан тұрады (өндіріс және сауда көлеміне сыртқы конъюнктура, атап айтқанда әлемдік экономикадағы шикізат бағалары үлкен әсер ететін шикізаттық, шикізатқа жақын позициялар биржаларда).

Мемлекеттік ынталандыру шаралары Қазақстан Республикасы Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрінің міндетін атқарушының 2022 жылғы 30 мамырдағы № 306 бұйрығымен (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 28264 болып тіркелген) бекітілген Басым тауарлар тізбесіне кіретін өнімді өндіру жөніндегі қызметті жүзеге асыратын Өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарына ұсынылады. Бұл еңбек өнімділігі мен өнім сапасын арттыру жолымен кәсіпорындардың экспортқа бағдарланған даму моделіне көшуін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Нақты тауарларды тізбеге енгізудің негізгі критерийлері өндірілетін өнімнің технологиялық күрделілігі, экспорттық әлеует және ішкі нарықтағы тұтыну әлеуеті болып табылады.

Тізбе СЭҚ ТН 6 белгісіндегі 3808 тауар атауынан тұрады және өңдеуші өнеркәсіп салаларын қамтиды.

Сондай-ақ басым тауарлар тізбесіне сәйкес өнеркәсіптің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету мақсатында инвестициялар тарту бойынша жұмыс жүргізілетін болады.

Даму және әртараптандыру үшін жағдай жасайтын кәсіпорындардың жұмыс істеу тиімділігін арттыру құралы қайта өңдеу өндірістерін шикізатпен қамтамасыз ету тетігі болады. Механизм шикізатқа қолайлы баға белгілеуді қалыптастыруға бағытталған, оның ішінде ел ішінде өндірілмейтін және өндіріс перспективалары жоқ, бірақ экспортқа бағытталған өнімді құруда қолданылады.

Индустриялық саясат геосаяси және экономикалық процестердің өзгеруіне бейімделе алатын өңдеуші сектор кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігін ынталандыру жағдайларын жасауға бағытталған.

Индустриялық саясат геосаяси және экономикалық процестердің өзгеруіне бейімделе алатын өңдеуші сектор кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігін ынталандыру жағдайларын жасауға бағытталған.

Бәсекеге қабілетті, жоғары технологиялық, экспортқа бағдарланған өнім өндіруді ұлғайту және дамудың шикізаттық моделінен кету жолымен Өңдеуші өнеркәсіптің орнықты дамуын қамтамасыз ету мақсатында "Өнеркәсіптік саясат туралы" Қазақстан Республикасының Заңы әзірленді.

Заңның негізгі міндеттері:

ел халқының әл-ауқатын арттыру;

заманауи өнеркәсіптік инфрақұрылымды құру және дамыту;

жаңа жоғары технологиялық өндірістерді дамыту;

еңбек өнімділігін арттыру арқылы өндірістің бәсекеге қабілеттілігін арттыру;

ұлттық экономиканың өзін-өзі қамтамасыз етуін арттыру.

4. Дамудың негізгі қағидаттары мен тәсілдері

Өнеркәсіптік-инновациялық дамудың қағидаттары мен тәсілдері "Қазақстан Республикасының өнеркәсіптік саясаты туралы" Қазақстан Республикасының Заңы шеңберінде, сондай-ақ Қазақстан Республикасының халықаралық экономикалық ұйымдарға мүшелігі шеңберіндегі міндеттемелерін ескере отырып іске асырылатын болады.

4.1. Өнеркәсіптік-инновациялық саясатты жүргізуге арналған қағидаттар

Өнеркәсіптік-инновациялық даму тұжырымдамасы сабақтастықты сақтап, мынадай қағидаттарға негізделетін болады:

1) қосылған құны жоғары өңделген өнім өндірісіне назар аудару.

Өнеркәсіптік және бизнес-ахуалды, қатты, "жұмсақ", инновациялық инфрақұрылымды және цифрлық трансформацияны жақсарту жөніндегі барлық деңгейлес саясат ескерілетін болады.

Қосылған құны жоғары және өнімі күрделі тауарлар өндірісін ынталандыру мақсатында өңдеу деңгейі орта және жоғары басым тауарлар (бұдан әрі – басым тауарлар) айқындалатын болады;

2) Өнеркәсіптік-инновациялық және аумақтық дамудың ұштасуы.

Күш-жігер бәсекелестікті ынталандыратын агломерациялық әсерлерге қол жеткізу үшін көбінесе кеңістікте өсу нүктелерінде арнаулы факторларды дамытуға, жергілікті нарықтардың күрделілігін арттыруға, транзакциялық шығасыларды төмендетуге, бәсекеге қабілетті аумақтық кластерлерді дамытуды ынталандыруға шоғырланады.

Өңдеу өнеркәсібіндегі жүйелі проблемаларды шешу мақсатында өңірлерді өнеркәсіптік мамандандыру, сондай-ақ теңгерімді (кеңістікте) даму және тиісті мемлекеттік ынталандыру шараларын ұсыну үшін әлеует ескерілетін болады.

Бұдан басқа шекара маңы ынтымақтастығын, сондай-ақ тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің ортақ нарығын жедел дамыту мақсатында шектес өңірлердің өнеркәсіптік әлеуетін ашуға назар аударылатын болады;

3) ішкі мүмкіндіктерді ескере отырып, сыртқы нарықтарға бағдарлану.

Отандық қосылған құнды құру экспорттық әлеуетті дамытудың және сыртқы нарықтардағы бәсекеге қабілеттілікті арттырудың аса маңызды факторларының бірі болып табылады.

Әлемдік нарыққа бағдарланған және жаһандық бәсекелестік жағдайларында өміршең өндірістерді құруға, қолдауға және дамытуға негізделген экспортқа бағдарланған индустрияландыру саясатының дәйектілігі сақталады, ол ішкі нарықты ақылға қонымды қорғаумен және дамытумен ұштастырылуға тиіс;

4) мемлекеттің, қоғам мен бизнестің стратегиялық мүдделерінің теңгерімі.

Мемлекеттік жоспарлау жүйесінде, "Қазақстан Республикасының өнеркәсіптік саясаты туралы" Қазақстан Республикасының Заңында, Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексінде және даму институттарының қалыптасқан экожүйесінде көзделген Өнеркәсіптік-инновациялық дамуды жоспарлау, іске асыру және мониторингтеу құралдары пайдаланылатын болады.

Саясатты іске асырудағы икемділік қоғамдастықпен және бизнеспен тұрақты кері байланыс арқылы жүзеге асырылады, өзгермелі жағдайларға жоғары сезімталдықты қамтамасыз етеді;

5) ынталандыру шараларының тиімділігі мен атаулылығы.

Саясатты іске асыру ел дамуының ұзақ мерзімді стратегиялық мақсаттарымен келісілетін нақты нәтижелерге қол жеткізуге бағдарланатын болады.

Ынталандыру шараларын іске асырудың жаңа тәсілі шеңберінде өз өнімін экспортқа бағдарлай отырып, өндірісті технологиялық жаңғыртуға және цифрландыруға ішкі нарықты молықтыруға бағытталған өңдеу өнеркәсібінің тиімді кәсіпорындарына баса назар аудару көзделген.

Өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарын мемлекеттік ынталандыру шараларын көрсету кезінде операторлар басым тауарларға бағдарланатын болады.

4.2. Дамыту тәсілдері

Өнеркәсіптік-инновациялық даму саясаты халықаралық экономикалық ұйымдарға мүшелігі шеңберінде Қазақстан Республикасының міндеттемелерін ескере отырып, тікелей және жүйелі қолдау арасында теңдестірілетін болады.

1) Кәсіпорындарды ынталандырудың тікелей шаралары

Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген, кәсіпорынды дамытудың барлық кезеңдерінде ұсынылатын тікелей мемлекеттік ынталандыру шараларын қолдану практикасы жалғасады, бұл жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың өте көбін қалыптастыру арқылы бәсекелестіктің күшеюіне алып келеді.

Кәсіпорындарды экспортқа бағдарланған даму моделіне көшуге ынталандыру мақсатында талап етілмеген және тиімсіз шараларды қоспағанда, қолданыстағы ынталандыру шаралары тұрақты негізде жетілдіріліп, жаңа ынталандыру шаралары енгізілетін болады.

Өнеркәсіпті мемлекеттік ынталандыру шараларының іске асырылу тиімділігін бағалау үшін өнеркәсіпті мемлекеттік ынталандыру саласындағы уәкілетті орган мемлекеттік статистика саласындағы уәкілетті органмен келісу бойынша өнеркәсіп саласындағы әкімшілік деректерді жинауға арналған нысандарды әзірлейді және бекітеді.

Тиімді мемлекеттік ынталандыру жолымен отандық кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру шеңберінде оларды беру тетігі жетілдіріліп, қайта қаралатын болады. Жаңа тәсілдің мәні кәсіпкерлік субъектілеріне алдын ала талдау жүргізуге негізделуге тиіс, ол субъектінің қаржылық тұрақтылығын, техникалық жарақтандырылуын, бизнес-процестерін, стратегиясын, оның мүмкіндіктерін, нәтижелерін және т. б. талдауды қамтиды.

Мемлекеттік ынталандыру шараларын ұсыну кезінде кәсіпорындардың халықаралық бәсекеге қабілеттілік тұрғысынан неғұрлым перспективалы тауарларды өндіруге әзірлігі ескерілетін болады.

Өнеркәсіпті мемлекеттік ынталандыру шараларын көрсету тиімділігін арттыру мақсатында кәсіпорындардың өндірістің экономикалық, оның ішінде әлеуметтік маңызы бар көрсеткіштерін орындау бойынша міндеттемелер жиынтығын көздейтін қарсы міндеттемелері енгізілетін болады.

Өнеркәсіпті мемлекеттік ынталандыруды дамыту саласындағы уәкілетті орган барлық кәсіпорындар үшін қолданылатын міндеттемелерді қолдану тетіктері мен базалық міндеттемелерді көздейтін кәсіпорындардың қарсы міндеттемелерін айқындау және қолдану қағидаларын бекітетін болады. Қарсы міндеттемелер жиынтығы мемлекеттік индустрияландыру саясатының стратегиялық мақсаттарымен және мемлекеттің әл-ауқатын арттырумен өзара байланысты болады.

Бұл ретте мемлекеттік ынталандыру шараларының әртүрлі нысаналы бағытталуын ескере отырып, операторлар шаралар беру кезінде ұсынылатын шаралардың мақсаттарына сәйкес келетін қосымша міндеттемелерді айқындайтын болады.

Сондай-ақ кәсіпорындар тарапынан міндеттемелерді сапасыз және/немесе уақтылы орындамағаны үшін жауапкершілікті (қаражатты қайтару, өтемақы, айыппұлдар, өсімпұлдар) енгізу көзделген. Бұл мемлекеттік ресурстарды жосықсыз пайдалануды болдырмауға, мемлекеттік ынталандыру мен кейіннен мониторингтеу тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.

Бұдан басқа, мемлекеттiк ынталандыру шараларын алудың ашықтығын қамтамасыз ету мақсатында қағидаларға, үлгi шарттарына мемлекеттік ынталандыру шараларын алушының мемлекеттік аудит органдарына банктік құпияны ашуға келісімінің болуын көздейтін тиісті нормаларды енгізу арқылы банктік құпияны құрайтын мәліметтерге мемлекеттік аудит органдарының қолжетімдігін ашу қажет. Бұл ретте бұл жағдай шарт мемлекеттік және квазимемлекеттік сектордың барлық деңгейінде қамтамасыз етілуге тиіс.

Мемлекеттiк ынталандыру шараларының операторлары мемлекеттiк ынталандыру шараларын алушылар туралы ақпаратты ашудың үлгi шарттарын әзiрлеу және бекiту бөлiгiнде қаражат беру жөнiндегi мемлекеттiк ынталандыру шараларын қаржылық операцияларының ашықтығын арттыру жөнiнде түбегейлі шаралар қабылдауы қажет.

Ұлттық даму институттары, ұлттық басқарушы холдинг өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарына берілетін мемлекеттік ынталандыру шаралары шеңберінде, оның ішінде өнеркәсіпті дамыту саласындағы ұлттық даму институтына Бәсекеге қабілеттілікті арттыру туралы келісім (бұдан әрі – Келісім) шеңберінде енгізілген қарсы міндеттемелер бойынша ақпарат беретін болады.

Келісім қарсы міндеттемелер шарттарында мемлекет пен Өнеркәсіптік-инновациялық қызмет субъектісі арасында жасалатын мемлекеттік ынталандыру шараларының кешенін алудың пакеттік шешімі болып табылады. Келісім жасасу өнеркәсіптік-инновациялық қызмет субъектісіне:

өнеркәсіпті мемлекеттік ынталандырудың барлық шаралары бойынша кешенді консультациялық қолдау көрсетуге жеке жобалау менеджерін ұсынуды, сондай-ақ EFQM моделін қолдана отырып, өнеркәсіптік-инновациялық қызмет субъектісін бағалау арқылы бәсекеге қабілеттілікті арттыруға жәрдемдесуді қамтитын мемлекеттік ынталандыру шараларының кешенін қамтиды.

Келісім бойынша оператор Келісімді іріктеуді, сүйемелдеуді және кейіннен оның іске асырылуына мониторингті жүзеге асыратын өнеркәсіпті дамыту саласындағы ұлттық даму институты болады.

Келісімдер өзара міндеттемелер мен кепілдіктерді іске асыру тараптарының өзара іс–қимылы шарттарында мемлекеттік-жекешелік әріптестік қағидаттарында жасалатын болады.

Келісімде:

өнеркәсіпті мемлекеттік ынталандырудың барлық шаралары бойынша консультациялық қолдау;

Еуропалық сапа менеджменті қорының моделі бойынша өндірістік-инновациялық қызмет субъектісін қызметті жақсарту бойынша ұсыныстар ала отырып бағалау.

Келісім шеңберінде мемлекеттік ынталандыру шараларын алуға дайын кәсіпорындар үшін іріктеудің конкурстық қағидаты қолданылатын болады.

Тікелей мемлекеттік ынталандыру жүйесі орта және жоғары технологиялық өнім өндіретін және экспорттайтын жаңа кәсіпорындардың пайда болуына ықпал етеді және сол арқылы ішкі және сыртқы нарықтарда отандық кәсіпорындардың сапалы дамуына және бәсекелестігіне жәрдемдеседі.

Өндірісте жаңа технологияларды енгізу қызметкерлерден салалық және ақпараттық технологияларда білімді қамтитын түбегейлі жаңа дағдыларды талап етеді. Өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарының отандық инженерлік-техникалық персоналының құзыретін арттыру үшін озық шетелдік зауыттарда тағылымдамадан өту мүмкіндігі құрылатын болады.

Орта және жоғары технологиялық өнім өндіру, еңбек өнімділігін арттыру, өнеркәсіптік грант және ішкі нарықты дамыту жөніндегі кәсіпорындарды мемлекеттік ынталандыру шараларын өнеркәсіпті дамыту саласындағы ұлттық институт көрсететін болады.

Өнеркәсіптік-инновациялық қызмет субъектілерін еңбек өнімділігін арттыру жөніндегі мемлекеттік ынталандыру шаралары тарихи шығындарды өтеу арқылы ұсынылатын болады.

Өнеркәсіптік грант өңдеу саласы кәсіпорындарының өндірістік қуаттарын жаңғыртуға бағытталатын болады. Бұл шара жабдықты сатып алу және оны өндіріске енгізу және/немесе номенклатураны кеңейту және қосылған құны жоғары өнім шығару үшін қоса қаржыландыру шарттарында өтеусіз негізде қаржы қаражатын ұсынуды болжайды, бұл одан әрі оны ішкі нарықта да, сол сияқты сыртқы нарықта да тиімді ілгерілетуге мүмкіндік береді.

Акцияларының (жарғылық капиталға қатысу үлестерінің) елу және одан да көп пайызы мемлекетке, ұлттық басқарушы холдингке, ұлттық холдингке, ұлттық компанияға (әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорацияны, сондай-ақ мемлекеттік-жекешелік әріптестік туралы шарт шеңберінде құрылған кәсіпкерлерді қоспағанда) тікелей немесе жанама тиесілі субъектіден басқа, басым тауарлар тізбесіне енгізілген өнімдерді өндіруге ғана бағдарланған, Өнеркәсіптік-инновациялық қызметтің барлық субъектілері қолдау шараларын пайдалана алады.

2) Жүйелік қолдау

Жүйелік қолдау Өнеркәсіптік және бизнес-ахуалды жақсарту, экспортты қолдау, шетелдік инвестицияларды тарту, босап шығатын жұмыс күшімен проблемаларды шешу жөніндегі басқа да деңгейлес тұжырымдамаларға қосымша өңдеу өнеркәсібін дамыту үшін арнаулы факторлар мен сұраныс жағдайларын жасауға шоғырланады.

Арнаулы факторларды дамыту

Арнаулы факторларды дамыту шеңберінде кәсіпорындардың

кластерлік дамуды қоса алғанда, Өнеркәсіптік және цифрлық инфрақұрылымға;

шикізат пен құрамдауыштарға;

кәсіпорындардың негізгі қорларын, оның ішінде салалар бөлінісінде 4.0 индустрия элементтерін және ғылыми-техникалық әзірлемелер енгізу арқылы жаңартуға;

фискалдық шаралармен;

ішкі нарықты дамытуға;

сапалы адами капиталға;

инновациялар және құзыреттер орталықтарына;

сынақ және сертификаттау инфрақұрылымына;

бірлескен сату жүйелеріне, өнеркәсіптік консалтинг пен инжинирингке қол жеткізуін кеңейту жөнінде шаралар қабылданатын болады.

Өңдеу өнеркәсібін дамытудың қазіргі заманғы өңірлік қимасы өндірістің әртүрлі деңгейлік шоғырлануын көрсетеді, өндірістік инфрақұрылым сапасының өңіраралық және ішкі өңірлік саралануы жалпы алғанда жалпы өңірлік өнімнің қалыптасуына теріс әсер етеді.

Өңдеу өнеркәсібіндегі жүйелі проблемаларды шешу мақсатында өңірлердің бәсекеге қабілеттілігі осы өңірлердің неғұрлым күшті бәсекелестік артықшылықтары бар салалардағы мамандануға, сондай-ақ теңгерімді (өнеркәсіптік) даму және мемлекеттік қолдаудың ынталандыру шараларын ұсыну әлеуетіне негізделуге тиіс.

Өңірлердің өнеркәсіптік әлеуеті мен мамандануын дамыту елдің солтүстік-шығыс өңірлеріндегі жоғары технологиялық және ғылымды қажетсінетін өндіріс орталықтарын, батыс өңірлеріндегі "жаңа бөліністерді", солтүстік өңірлердегі АӨК-ті дамытудағы озық технологияларды ескере отырып, сондай-ақ оңтүстікте жаңа энергия көздері мен ілеспе өндірістерді дамыту есебінен жүзеге асырылатын болады.

Бұдан басқа, шекара маңындағы ынтымақтастықты, сондай-ақ тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің ортақ нарығын жедел дамыту мақсатында Ресей тарапымен шектес өңірлердің өнеркәсіптік әлеуетін ашуға; сондай-ақ интеграция есебінен басқа аумақтарға экономикалық белсенділік пен әл-ауқаттың "артуын" қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін "өсу нүктелерін" (агломерацияларды) дамытуға назар аударылатын болады.

Көрсетілген бағдарламалардың мақсаттарына қол жеткізу және бір-біріне қайшы келетін іс-қимылдарды болдырмау үшін өңдеу өнеркәсібі саласын дамытуды өңіраралық және салааралық үйлестіру қажет.

Инвестициялық және инновациялық құрамдастары бар өнеркәсіптік саясат өңірлік саясаттың ажырамас элементі болып табылады және жергілікті атқарушы органдардың рөлі зор. Жергілікті атқарушы органдар өңірдің өнеркәсіптік саясатын қалыптастыруға және іске асыруға қатысады.

2025 жылға дейін өңдеу өнеркәсібі бөлігінде өңірлік даму негізінен озыңқы экономикалық өсудің қалыптасқан аймақтарымен (іске асыру құралдарымен) айқындалатын болады, оларға: еркін экономикалық аймақтар, Индустрияландыру карталарының жобаларын іске асыру, сондай-ақ аумақтық кластерлер жатады.

Бұл ретте өнеркәсіптік және өңірлік саясатты айқындау Economic complexity index әдіснамасы, Дүниежүзілік банктің және басқа да халықаралық даму институттарының зерттеулері бойынша Қазақстан экономикасы салаларының бәсекелестік артықшылықтарын зерттеу нәтижелеріне негізделетін болады.

Өңдеуші өнеркәсіпті дамыту тұжырымдамасы шеңберінде күш-жігер ұштасқан Өнеркәсіптік-инновациялық және кеңістіктік дамуды ескере отырып, өңірлік өндірістік жүйелерді дамыту үшін кластерлік тәсілді жалғастыруға шоғырланады.

Аумақтық кластерлерді дамытудағы басты рөл өңірлік бизнес-қауымдастықтарға және жергілікті атқарушы органдарға беріледі.

Жергіліктендіруге тұрақты үрдісті көрсететін кластерлік топтардың қазіргі жағдайын талдауды қамтамасыз ету үшін өңірлер бөлінісінде кластерлік бастамалардың тізілімі қалыптастырылатын болады (өңірлерде кластерлерді анықтау немесе сәйкестендіру және кейіннен саралау). Тізілімді қалыптастыру аумақтық кластерлерді конкурстық іріктеу қорытындылары бойынша жүзеге асырылатын болады, Дүниежүзілік Банктің "Қазақстандағы ШОБ бәсекеге қабілеттілігін арттыру" жобасын іске асыру процесінде өнеркәсіпті мемлекеттік ынталандыру саласындағы уәкілетті орган айқындаған 6 (алты) пилоттық аумақтық кластерлер аумақтық кластерлер тізіліміне енгізіледі.

Есептелген дәйекті әрекеттерге негізделген нақты басымдықтарға күш-жігерді шоғырландыра отырып, аумақтық кластерлерді дамыту жоспарлары технологиялық тізбектерді оңтайландыруға және тереңдетуге, оларды жергіліктендіруге, коллаборациялық процестерді дамытуға баса назар аудара отырып, кластерге қатысушылардың өздері бағдарламаны өзін-өзі қаржыландыруға біртіндеп кірісумен бәсекелестік пен мемлекеттік-жекешелік әріптестікті ескере отырып, экономикалық тиімділікті көрсетуге тиіс.

Аумақтық кластерлерді дамыту жоспарлары мыналарға бағытталған іс-шараларды қамтитын болады:

1) кластерге қатысушылардың кооперациясы мен ынтымақтастығын қолдау және дамыту;

2) кластердің адами ресурстарын дамыту (тренингтер, біліктілікті арттыру және т.с.с.);

3) кластерді және кластер өнімін ішкі және шетелдік нарықтарда дамыту (нысаналы нарықтарға миссиялар ұйымдастыру, көрмелерге бірлесіп қатысу және т.с.с.);

4) кластерді инновациялық-технологиялық дамыту (бірлескен өнеркәсіптік, маркетингтік зерттеулер немесе кластерге қажетті өзге де зерттеулер жүргізу және т.с.с.);

5) кластерге қатысушылардың бизнес-ахуалды және ұжымдық пайдалану инфрақұрылымын (зертханалар, құзыреттер орталықтары, сервис орталықтар, шоу-румдар және т.с.с.) құруы;

6) кластер кәсіпорындары шығаратын өнімнің не ұсынатын көрсетілетін қызметтердің сапасын арттыру жөніндегі іс-шараларды ұйымдастыру (стандарттар әзірлеу және енгізу, сапаға бағалау жүргізу және т.с.с.).

Мемлекет кластерді дамытудың бастапқы сатысында басты инвестор болып табылады. Одан әрі аралас (жеке және мемлекеттік) қаржыландыру мүмкіндігі қаралатын болады. Осылайша, өңірлерде аумақтық кластерлер базасында бәсекелестік өнім не көрсетілетін қызметтер өндірісіне назар аударылған өнеркәсіптік кәсіпорындардың шоғырланған топтары қалыптастырылады.

АЭА мен оның қатысушыларының қызметін ынталандыру үшін мемлекет Басшысының тапсырмасы бойынша АЭА жұмыс істеуінің жаңа тәсілдері заңнамалық түрде бекітілді.

Біріншіден, салықтық және кедендік жеңілдіктерді қолданбай, әлеуетті қатысушылардың АЭА-ға басымдықтардан тыс кіру мүмкіндігі көзделген. Ол үшін бейінді емес қызмет түрлерінің жекелеген субъектілік құрамы енгізіледі, оған тек қайта өңдеу өнеркәсібі салалары ғана кіреді. Тәсілді қолдану АЭА бос аумақтарын толтыруға мүмкіндік береді және инфрақұрылым объектілерінің барынша жүктелуін қамтамасыз етеді.

Екіншіден, инвесторлардың қаржылық мүмкіндіктерін кеңейту мақсатында өндірісті одан әрі жаңғырту және кеңейту үшін инвестициялық міндеттемелерді адал орындаған қатысушылар үшін жер учаскесін мерзімінен бұрын сатып алу құқығы көзделген.

Үшіншіден, қызметтің басым түрлерінің тізбесіне қызметтің жаңа түрлерін енгізу рәсімдері оңтайландырылды, бұл өзгерістер енгізу мерзімдерін айтарлықтай қысқартады.

АЭА мен ИА-ны одан әрі дамыту мақсатында дамушы елдердің әлемдік тәжірибесін ескере отырып, Қазақстан Республикасының аумағында АЭА мен ИА-ның жұмыс істеуі мен дамуына жаңа тәсілдер енгізіледі:

1) "Инвестициялар неғұрлым көп болса, соғұрлым жеңілдіктер" қағидаты бойынша АЭА жеңілдіктерін берудің сараланған тәсілін енгізу. Тәсілді енгізу қосылған құны жоғары ірі, капиталды көп қажет ететін өндірістерді тартуды ынталандыруға бағытталған.

2) шағын және орта бизнес жобаларын іске асыру үшін дайын өндірістік үй-жайлар салу. Шағын өнеркәсіптік аймақтарды қаржыландыру жөніндегі бағдарлама әзірленетін болады, оның негізгі мақсаты жаңа өндірістік үй-жайларды (Ready built factory типі бойынша) салу (немесе бар үй-жайларды реконструкциялау) болады. Бағдарламаны іске асыру тетігі өндірістік үй-жайларды салуға жеңілдікті кредиттеуді, сондай-ақ шағын және орта бизнесті жалға алудың жеңілдікті шарттарын қамтиды. Бұл бағдарлама АЭА және ИА аумақтарымен шектелмейді.

3) 3-5 жылға маңызды инфрақұрылым объектілерін салуға бюджет қаражатын бөлу. Мысалы, бүгінгі таңда "Павлодар" АЭА-ға аса қажеттілік тазарту құрылыстарының құрылысын аяқтау, "Оңтүстік" АЭА – да қосалқы станция салу арқылы электр энергиясының қуатын ұлғайту "Астана-жаңа қала" АЭА-да АЭА инфрақұрылымы объектілерінің тозуының жоғары дәрежесі болып табылады.

4) өңірлік және Республикалық маңызы бар индустриялық аймақтардың мәртебесін өзгерту тәртібі мен өлшемшарттарын заңнамалық айқындау. Индустриялық аймақтардың мәртебесін өңірден республикалыққа өзгерту мүмкіндігін беру индустриялық аймақтардың инженерлік-коммуникациялық инфрақұрылымының әлеуетін арттыру үшін өңірлердің қаржылық мүмкіндіктерін арттыруға мүмкіндік береді.

Өнеркәсіптік дамуды бағалау

Өнеркәсіптік саясатты қалыптастыру және іске асыру құралдарының бірі Өнеркәсіптік дамуды бағалау болып табылады, ол өнеркәсіптің дамуына әсер ететін құқықтық, экономикалық, қаржылық және өзге де факторларды талдауды көздейді. Талдау барысында өндірістің өзекті факторларын айқындау, Өнеркәсіптік (өнеркәсіптік) кәсіпорындар қызметінің жағдайларын жақсарту, әкімшілік кедергілерді азайту және Өнеркәсіптік саясатты іске асыруды тежейтін жүйелі проблемаларды шешу жөніндегі жұмыс жүргізілетін болады. Өнеркәсіптік дамуды бағалау ағымдағы мемлекеттік басымдықтарды ескере отырып, Өнеркәсіптік дамуға қатысты проблемалық мәселелерді жүйелендіруге және шешуге мүмкіндік береді.

Жобаларды қаржыландыру және лизингтік қаржыландыру

"Бәйтерек" ұлттық басқарушы холдингі" акционерлік қоғамы және оның еншілес құрылымдары қаржы операторлары ретінде Қазақстан Республикасының халықаралық міндеттемелерін ескере отырып, қаражаттың қажетті көлемін алған жағдайда Тұжырымдама шеңберінде кәсіпорындар үшін мынадай қолдау шараларын ұсынады.

1) Қаржы институттары арқылы кредиттеу "Қазақстанның Даму Банкі" акционерлік қоғамының желісі бойынша банкаралық кредиттеу және қаражатты ЕДБ-ге, лизингтік компанияларға, "Даму" кәсіпкерлікті дамыту қоры"акционерлік қоғамының желісі бойынша микроқаржы ұйымдарына шартты орналастыру арқылы жалғасады.

Машина жасау өнімдерімен қамтамасыз ету жөніндегі жобаларды ынталандыру: жеңіл автомобильдер (жеңілдікті автокредит беру). Қаржыландыру "Бәйтерек" ҰБХ" акционерлік қоғамы арқылы жылдық 0,1 % сыйақы мөлшерлемесі бойынша кейіннен "Қазақстанның Даму Банкі" акционерлік қоғамының жылдық 0,15 % мөлшерлемесі бойынша кредит бере отырып, кейіннен жылдық 1 % мөлшерлеме бойынша ЕДБ кредитін бере отырып жүзеге асырылатын болады. Жеке тұлғаларға кредит берудің негізгі шарттары: қарыз сомасы – 10 млн теңге, қарыз мерзімі – 7 жылдан аспайды, жылдық номиналды сыйақы мөлшерлемесі – 4 %-дан аспайды, бұл ретте қарыз алушы үшін жылдық тиімді сыйақы мөлшерлемесі автокөлікті сақтандыру және кепілге ресімдеу бойынша қарыз алушының шығындарын ескере отырып, жылдық 7,5 %-дан аспауға тиіс.

2) "Қазақстанның Даму Банкі" акционерлік қоғамының желісі бойынша өңдеу өнеркәсібіндегі жобаларды ұзақ мерзімді қаржыландыруды жүзеге асырады:

кәсіпорынның өз қатысуымен 70/30 пропорцияда тартылған бюджет қаражатын араластыру кезінде түпкілікті қарыз алушы үшін 9% - дан аспайтын мөлшерлеме бойынша жоба сомасының кемінде 20% - ы. Бюджет қаражаты "Қазақстанның Даму Банкі" акционерлік қоғамына "Бәйтерек" Ұлттық басқарушы холдингі" акционерлік қоғамы арқылы 20 жыл мерзімге бюджеттік кредит беру арқылы бөлінеді;

өңдеуші өнеркәсіп жобаларын қаржыландыру, оның ішінде қамтамасыз ететін инфрақұрылым объектілерін құру және жаңғырту үшін 60/40 пропорцияда тартылған бюджет қаражатын араластырған кезде түпкілікті қарыз алушы үшін 11% - дан аспайтын мөлшерлеме бойынша. Құны 7 млрд.теңгеден асатын (тамақ өнімдерін өндіру және жеңіл өнеркәсіп саласында 3 млрд. теңгеден асатын) ірі инвестициялық жобаларды қаржыландыру 20 жылға дейінгі мерзімге жүзеге асырылады, ал елішілік құндылықты және экспортқа бағдарланған өндірістерді дамыту Бағдарламасы шеңберінде жобаларды қаржыландыру 7-10 жыл мерзімге жүзеге асырылады. Бюджет қаражаты "Қазақстанның Даму Банкі" акционерлік қоғамына "Бәйтерек" Ұлттық басқарушы холдингі" акционерлік қоғамы арқылы 20 жыл мерзімге бюджеттік кредит беру арқылы бөлінеді.

3) Отандық өндірушілерді экспорттық қаржыландыруды "Қазақстанның Даму Банкі" АҚ түпкі қарыз алушылар үшін 6 %-дан аспайтын мөлшерлеме бойынша бюджет қаражатын 20 жыл мерзімге 70/30 пропорциясында коммерциялық қаражатпен араластыру арқылы жүргізетін болады

4) Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі мен орнықтылығын қамтамасыз ету үшін 80/20 пропорциясында бюджеттік қаражатты тартылған қаражатпен араластыру арқылы түпкілікті қарыз алушы үшін 7%-дан аспайтын мөлшерлеме бойынша өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарының айналым капиталын қаржыландыру. Бюджет қаражаты "Бәйтерек" Ұлттық басқарушы холдингі" акционерлік қоғамы арқылы "Қазақстанның Даму Банкі" акционерлік қоғамының жарғылық капиталын ұлғайту арқылы бөлінеді.

5) Өңдеу өнеркәсібі жобаларын қаржыландыруды "Өнеркәсіпті дамыту қоры" акционерлік қоғамы өнеркәсіптік-инновациялық қызмет субъектілеріне, оның ішінде халықаралық өндірістік кооперация саласындағы бірлескен іс-қимыл бағдарламасына енгізілген жобаларды, жаңа өндірістер құру және қолданыстағы өндірістерді жаңғырту жобаларын лизингтік қаржыландыруға береді.

Акцияларының (жарғылық капиталға қатысу үлестерінің) елу және одан да көп пайызы мемлекетке, ұлттық басқарушы холдингке, ұлттық холдингке, ұлттық компанияға (әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорацияны, сондай-ақ мемлекеттік-жекешелік әріптестік туралы шарт шеңберінде құрылған кәсіпкерлерді қоспағанда) тікелей немесе жанама түрде тиесілі өнеркәсіптік-инновациялық қызмет субъектілері өңдеу өнеркәсібінің жобаларын қаржыландыруға жатпайды.

Бюджет қаражаты түпкі қарыз алушылар үшін жылдық 3 %-дан аспайтын сыйақы мөлшерлемесі бойынша жеңіл өнеркәсіп жобаларын қаржыландыру үшін "Өнеркәсіпті дамыту қоры" акционерлік қоғамының жарғылық капиталын ұлғайту және/немесе бюджеттік кредит беру жолымен бөлінеді.

Өңдеу өнеркәсібі жобаларын қаржыландыру көлемін ұлғайту қажет болған жағдайда бюджет қаражатын коммерциялық қаражатпен 70/30 пропорцияда араластырған кезде түпкілікті қарыз алушы үшін 9%-дан аспайтын мөлшерлеме бойынша қаржыландыруға жол беріледі, өзге қаражатты тарту мөлшерлемесіне байланысты бюджет қаражатының үлесі кемінде 70% -. құрайтын пропорцияда.

Өнеркәсіптік-инновациялық қызмет субъектісі жобаны іске асыруға қаржыландырудың жалпы сомасының кемінде 15 %-ы мөлшерінде ақшалай қаражатпен қатысуды қамтамасыз етеді (өндірісті жергіліктендіруді ұлғайтуға бағытталған жобалар бойынша жобаны іске асыруға 15 %-дан кем мөлшерде ақша қаражатымен қатысуға жол беріледі). Қаржыландыру сомасы кемінде 80 млн теңге болуға тиіс (жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындары үшін кемінде 50 млн теңге). Қаржыландыру 20 жылдан аспайтын мерзімге беріледі.

Қаржыландыруды алу үшін өнеркәсіптік-инновациялық қызмет субъектісі "Өнеркәсіпті дамыту қоры" акционерлік қоғамына тізбесі "Өнеркәсіпті дамыту қоры" АҚ-ның ішкі құжаттарымен бекітілетін құжаттар топтамасын береді. Қаржыландыруды ұсыну тәртібі мен мерзімдері "Өнеркәсіпті дамыту қоры" акционерлік қоғамының ішкі актілерімен айқындалады.

6) Лизингтік қаржыландыру шеңберінде қолдау мынадай бағыттар бойынша ұсынылатын болады:

автомобильдер мен арнайы техниканы жаңарту/жаңғырту; "Өнеркәсіпті дамыту қоры" акционерлік қоғамының лизингтік қаржыландыру механизмі арқылы ауыл шаруашылығы техникасы мен автобустар паркін жаңарту. Лизингтік қаржыландыру 7 жылдан аспайтын мерзімге автомобильдер мен арнайы техникаға теңгемен беріледі, өтініш берушілер үшін сыйақы мөлшерлемесі жылдық 7 %-ды құрауға тиіс, бұл ретте бюджет қаражаты мен "Өнеркәсіпті дамыту қоры" акционерлік қоғамының өзге де қорландыру қаражатының арақатынасы 80/20-ды құрауға тиіс. Аванстық төлем жергілікті бюджет қаражаты немесе лизинг алушының меншікті қаражаты есебінен кемінде 15 %-ды құрайды (лизингтік төлемдер республикалық немесе жергілікті бюджеттер қаражаты есебінен өтелген жағдайда аванстық төлемсіз қаржыландыруға жол беріледі). Бұл ретте дәнекерлеу және бояу бойынша операцияларды қамтитын әдіспен шығарылған автобустардың модельдеріне аванстық төлем кемінде 5 %-ды құрайды;

жүк тасымалдарына қатысатын автокөлік құралдары паркін жаңарту. Жүк тасымалдарына қатысатын автокөлік құралдарын лизингтік қаржыландыру "Өнеркәсіпті дамыту қоры" акционерлік қоғамы арқылы 7 жылдан аспайтын мерзімге теңгемен беріледі, өтініш берушілер үшін сыйақы мөлшерлемесі жылдық 7 %-ды құрауға тиіс, бұл ретте бюджет қаражаты мен "Өнеркәсіпті дамыту қоры" акционерлік қоғамының өзге де қорландыру қаражатының арақатынасы 80/20-ды құрауға тиіс. Аванстық төлем жергілікті бюджет қаражаты немесе лизинг алушының меншікті қаражаты есебінен кемінде 30 %-ды құрайды (лизингтік төлемдер республикалық немесе жергілікті бюджеттер қаражаты есебінен өтелген жағдайда аванстық төлемсіз қаржыландыруға жол беріледі).

ауыл шаруашылығы техникасын қоспағанда, автокөлік құралдарын, арнайы мақсаттағы автотехниканы (бұдан әрі – автокөлік құралдары) лизингке сатып алатын өтініш берушілерді лизингтік қаржыландыру өтінім берушілер үшін жылдық 3 % сыйақы мөлшерлемесімен 3 жылдан 5 жылға дейінгі мерзімге "Өнеркәсіпті дамыту қоры" акционерлік қоғамы арқылы теңгемен беріледі. Аванстық төлем кемінде 30%-ды құрауы тиіс ("Автомобиль жолдары туралы" ҚР Заңында белгіленген өкілеттіктерді жүзеге асыратын жарғылық капиталға мемлекеттің жүз пайыз қатысуымен жолдарды басқару жөніндегі Ұлттық оператордың қаражаты есебінен лизингтік төлемдер өтелген жағдайда, аванстық төлемсіз қаржыландыруға жол беріледі). Мемлекеттік-жекешелік әріптестік тетігі негізінде лизингтік қаржыландыруға жол беріледі. Лизингтік қаржыландыру көздері республикалық бюджет қаражаты болып табылады;

Лизингтік қаржыландыруды өнеркәсіптік-инновациялық қызмет субъектілері, мемлекеттік мекемелер, жергілікті, орталық және мемлекеттік атқарушы органдар, мекемелер, шаруашылық жүргізу құқығындағы мемлекеттік коммуналдық кәсіпорындар және Қазақстан Республикасының мемлекеттік қазыналық коммуналдық кәсіпорындары, "Автомобиль жолдары туралы" Қазақстан Республикасының Заңында белгіленген өкілеттіктерді жүзеге асыратын жарғылық капиталына мемлекет жүз пайыз қатысатын автомобиль жолдарын басқару жөніндегі ұлттық оператор пайдалана алады.

Өтінім берушілер үшін сыйақы мөлшерлемесімен 7 жылдан аспайтын мерзіммен "Өнеркәсіпті дамыту қоры" акционерлік қоғамы арқылы отандық өндірістің медициналық техника паркін теңгемен жаңарту жылдық 3% құрауы тиіс. Бюджет қаражаты "Өнеркәсіпті дамыту қоры" акционерлік қоғамының жарғылық капиталын ұлғайту және/немесе бюджеттік кредиттеу жолымен бөлінеді. Аванстық төлем кемінде 30% құрайды. Лизингтік төлемдер республикалық немесе жергілікті бюджеттер қаражаты есебінен өтелген жағдайда, аванстық төлемсіз қаржыландыруға жол беріледі. Лизинг алушы және ең төменгі сома. Медициналық техниканы лизингтік қаржыландыруды Денсаулық сақтау субъектілері: жергілікті атқарушы органдар, мемлекеттік мекемелер, шаруашылық жүргізу құқығындағы мемлекеттік коммуналдық кәсіпорындар және мемлекеттік қазыналық коммуналдық кәсіпорындар, Қазақстан Республикасының коммуналдық қазыналық кәсіпорындары, сондай-ақ жеке меншік нысанындағы медициналық ұйымдар пайдалана алады.

7) Жарғылық капиталдарға инвестицияларды жүзеге асыру, сондай – ақ мезониндік қаржыландыруды ұсыну (оператор – "Qazaqstan Investment Corporation" акционерлік қоғамы) кәсіпорынның жұмыс істеуіне байланысты қаржыландырудың екі схемасы арқылы жүзеге асырылатын болады:

жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар үшін үлестік және мезониндік қаржыландыру өңдеуші өнеркәсіп кәсіпорындарына қор/Тікелей Инвестициялар қорлары арқылы жеңілдікті шарттар шеңберінде:

қаржыландыру мерзімі 10 жылға дейін, "Qazaqstan Investment Corporation" акционерлік қоғамы қорының жарғылық/акционерлік капиталға 49% – ға дейін қатысуы, сыйақының түпкілікті мөлшерлемесі-8 %, бір жобаға салынған инвестициялардың мөлшері 1 млрд теңгеден 5 млрд теңгеге дейін;

құрылатын шағын және орта бизнес кәсіпорындарын (бұдан әрі - ШОБ) қаржы даму институтымен ("Qazaqstan Investment Corporation" акционерлік қоғамы) бірлесіп 20-20-60 % (өтініш берушінің 20% меншікті қаражаты, қаржы даму институтының 20% қаражаты, ЕДБ-ге 60% кредит беру) схемасы бойынша ұқсас бизнесті жүргізу тәжірибесінсіз үлестік қаржыландыру. Жобаларды ЕДБ-мен бірлесіп қаржыландыру құны 2-ден 7 млрд.теңгеге дейінгі орташа жобалар үшін түпкілікті алушы үшін 8% - бен жүзеге асырылатын болады. "Qazaqstan Investment Corporation" акционерлік қоғамының қоры жеңілдетілген шарттар шеңберінде үлестік қаржыландыруды қамтамасыз етеді: қаржыландыру мерзімі 10 жылға дейін, "Qazaqstan Investment Corporation" акционерлік қоғамы қорының жарғылық/ акционерлік капиталға қатысуы 49% дейін, сыйақының соңғы мөлшерлемесі-8 %, бір жобаға үлестік қаржыландыру мөлшері (қаржы даму институты қаражатының 20 % ) 0,4 млрд теңгеден 1,4 млрд теңгеге дейін.

ЕДБ-ге кредит беру Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі белгілеген базалық мөлшерлемеден аспайтын және 5 (бес) пайыздық тармаққа ұлғайтылған номиналды сыйақы мөлшерлемесі бар өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарына берілетін болады, оның ішінде айырмашылықты мемлекет субсидиялайды.

Өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарының капиталына инвестицияларды жүзеге асыру үшін тікелей инвестициялар қорларын қорландыру үшін "Qazaqstan Investment Corporation" АҚ жарғылық капиталын кейіннен толықтыра отырып, "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ жарғылық капиталын толықтыру үшін бюджет қаражаты бөлінеді.

8) соңғы қарыз алушылар үшін жылдық 3% - дан аспайтын құрылысты немесе реконструкцияны одан әрі қарыландыра отырып, 1% сыйақы мөлшерлемесі бойынша қаржыландыру жолымен ШОБ субъектілерін орналастыру үшін Республикалық маңызы бар барлық облыстар мен қалаларда шағын өнеркәсіп аймақтарын (өндрістік аумақтарды салу немесе реконструкциялау) құру. Бюджет қаражаты "Өнеркәсіпті дамыту қоры" акционерлік қоғамының жарғылық капиталын ұлғайту және/немесе бюджеттік кредиттеу жолымен бөлінеді.

Өнеркәсіптік-инновациялық қызмет субъектілерін кредиттеу кезінде екінші деңгейдегі банктерде "Даму" кәсіпкерлікті дамыту қоры" арқылы кредиттер бойынша сыйақы мөлшерлемесін субсидиялау құралы пайдаланылатын болады.

Сонымен қатар, коммерциялық қаражатты тарту үшін қаржы даму институттарының облигация шығару мүмкіндігі болады.

Ішкі нарықты дамыту

Өңдеу өнеркәсібін дамыту ішкі нарықтың жетілгендігі мен күрделілігіне байланысты болады. Сауданың ішкі экожүйесін дамытуға бағытталған көлденең сауда саясатын әзірлеу қажет, онда сату арналарына қол жеткізуді дамыту, сауда қызметін ілгерілету және жақсарту қағидаттары, тәсілдері мен шаралары тұжырымдалады. Бұл саясат отандық өндірушілердің бөлшек сауда арналарына қол жеткізуін жеңілдету, қазақстандық сынақ зертханалары мен сертификаттау орталықтарының нәтижелеріне деген сенімді арттыру жөніндегі міндеттерді шешуді қамтуға тиіс.

Кәсіпорындардың ішкі және сыртқы нарықтарға жүйелі қол жеткізуін қамтамасыз ету елішлк құндылықтарды дамыт және сауданы дамытуға бағытталған саясатқа сәйкес жүзеге асырылатын болады.

Ішкі нарықты дамытуды мемлекеттік ынталандырудың жүйелі шаралары шеңберінде елішілік құндылықты арттыру жөніндегі жұмыс күшейтіледі, оның ішінде:

1) реттелетін сатып алу шеңберінде жаңа жоғары технологиялық өндірістерді дамытуға, инвестициялар мен жаңа технологияларды тартуға, инновацияларды тиімді енгізуді қолдауға, сондай-ақ Қазақстан Республикасының ғылыми-зерттеу базасын дамытуға және оны өндірістік процеспен ықпалдастыруға бағытталған тетіктер пысықталады;

2) техникалық жетілген және жаңғыртылған мемлекеттік эталондар негізінде сенімді өлшем жүйелерін құру;

3) ішкі және сыртқы нарықтарда отандық кәсіпорындар мен өңдеу секторы салаларының бәсекеге қабілеттілігін арттыруға бағытталған жаңа кешенді шараларды енгізу жұмысы жалғасады.

Ғылыми-зерттеу және инженерлік-техникалық секторда көрсетілетін қызметтерді дамыту есебінен қалыптасқан жинақталған білім мен тәжірибені импортталатын өнімді жергіліктендіруде іске асыру қажет. Бұл үшін өнім берушілерді дамыту жөніндегі мықты бағдарламаларға ие және логистикаға арналған шығыстарды және басқа да операциялық шығындарды төмендету үшін жергілікті деңгейде сатып алуды жүзеге асыруға табиғи қызығушылығы бар жаһандық "зәкірлік" компанияларды құрылатын өндірістерге инвестициялау үшін тарту болжанады. Ішкі өндірісті дамытудың перспективалы бағыттары:

1) келісімшарттық өндірістер құру;

2) бірлескен өндірістер құру;

3) өнімді жергіліктендіру арқылы шетелдік капиталды тарту болуға тиіс.

Тоқтап тұрған кәсіпорындарды жүктеу және өңдеу өнеркәсібінің жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарын өндірістік қуатқа шығару мақсатында реттелетін сатып алуға халықаралық келісімдермен жол берілген және тапсырыс берушілерді өңдеу өнеркәсібі өнімдерін сатып алуға ынталандыруға арналған тетіктер (мысалы: техникалық ерекшелікте ұлттық стандартқа сілтеме жасаудың міндетті талабы және т.б.) енгізілетін болады.

Өңдеу өнеркәсібінің отандық кәсіпорындарын қосымша жүктеу мақсатында отандық шикізатпен қамтамасыз ету жөніндегі реттеуші тетіктер және Қазақстан Республикасының аумағында өндірілмейтін және өндіріс перспективалары жоқ импорттық шикізатқа қол жеткізуді жеңілдету жөніндегі ынталандыру шаралары, оның ішінде салықтық және кедендік ынталандыру шаралары әзірленеді.

Осылайша, өңдеу өнеркәсібінің ішкі нарығын дамыту үшін мынадай жүйелі шаралар пысықталады:

- Еуразиялық экономикалық одақ және Дүниежүзілік сауда ұйымы шеңберінде рұқсат етілген, экономиканың стратегиялық маңызды секторларының тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған шараларды енгізу (ұлттық режимнен алып тастау, тарифтік және тарифтік емес реттеу шаралары және т.с.с.);

-шетелдік инвесторлардың ірі жобаларды іске асыруы кезінде қазақстандық компанияларды әріптестер ретінде тарту жөніндегі шарттарды көздеу;

-ірі өндірістік кәсіпорындардың айналасында технологиялық байланысты және сервистік қызметтер көрсету, жиынтықтауыш материалдар шығару және өндіріс пен тұтыну қалдықтарын қайта өңдеу және (немесе) кәдеге жарату жөніндегі шағын және орта компаниялар құру арқылы өндірістерді жергіліктендіруді ынталандыру;

- ішкі нарықта қатты пайдалы қазбаларды жер қойнауын пайдаланушылар мен өндірушілер арасындағы өзара іс-қимылды дамыту және нығайту үшін тау-кен машиналарын жасауды дамыту орталығын құру;

-өнеркәсіптегі ірі жеке және мемлекеттік кәсіпорындармен бірлесіп, субконтрактация орталықтарын дамыту жөніндегі жұмысты жалғастыру;

ЕАЭО шеңберінде өнеркәсіптік ынтымақтастық пен кооперацияны дамыту мақсатында өнеркәсіптік кооперация мен субконтрактацияның халықаралық жүйелеріне қатысу;

отандық өңделген өнім өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға бағытталған өнеркәсіпті дамыту саласындағы ұлттық даму институты базасында өнім берушілерді дамыту қызметін құру, бұл олардың Қазақстан Республикасы экономикасының шикізат және өңдеу секторларының ірі тапсырыс берушілері үшін әлеуетті өнім берушілер болуына мүмкіндік береді;

реттелетін сатып алу бойынша келісімшарттарды (оның ішінде EPC) орындау шеңберінде өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындары мен өнеркәсіп салаларының кооперациясын дамыту жөніндегі ынталандыру шараларын әзірлеу.

сауда қызметін реттеу саласындағы уәкілетті органмен келісім бойынша өз құзыреті шегінде сыртқы сауда қызметіне қатысушылар арасында жекелеген тауарларды әкетуге және (немесе) әкелуге сандық шектеулерді бөлуді жүзеге асыру.

сауда қызметін реттеу саласындағы уәкілетті органның келісімі бойынша өз құзыреті шегінде квоталардың мөлшерін және квотаның қолданылу мерзімін айқындау.

сауда қызметін реттеу саласындағы уәкілетті органның келісімі бойынша өз құзыреті шегінде сандық шектеулер (квоталар) енгізілген кезде тауарлардың жекелеген түрлерінің экспортына және (немесе) импортына лицензиялар беру.

қайталама металлургиялық шикізат айналымы саласындағы кәсіпкерлік қызметті ретке келтіру мақсатында рұқсат беру тәртібін енгізу қажет.

қайталама металлургиялық шикізат айналымын есепке алу бойынша цифрлық платформа құру.

ЕАЭО шеңберінде өнеркәсіптік кооперация мен субконтрактацияның халықаралық жүйелеріне қатысу ЕАЭО-ға мүше барлық мемлекеттер іске асыратын "Еуразиялық өнеркәсіптік кооперация, субконтрактация және технологиялар трансфері желісі" жобасы шеңберінде жүзеге асырылатын болады. Жоба мүше мемлекеттердің шаруашылық жүргізуші субъектілеріне өнеркәсіптік кооперация және субконтрактация бойынша неғұрлым тиімді әріптестерді жедел іріктеу, шағын және орта кәсіпорындарды ірі өндірушілердің өндірістік тізбектеріне тарту, технологиялар трансфері арқылы инновациялық процестерді ынталандыру тетіктерін беретін цифрлық экожүйе құруды көздейді. "Еуразиялық өнеркәсіптік кооперация, субконтрактация және технологиялар трансфері желісі" бойынша ұлттық оператор өнеркәсіпті дамыту саласындағы ұлттық даму институты болады, ал жалпы үйлестіру Өнеркәсіптік қызметті мемлекеттік қолдау саласындағы уәкілетті органға жүктеледі.

Өнім берушілерді дамыту қызметі олардың құзыреттерін арттыру, ұсынылатын тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің сапасы мен сенімділігі мәселелерінде ірі сатып алушылардың талаптарына сәйкес келу үшін шағын және орта бизнеспен тығыз жұмыс істейтін болады, бұл ретте олардың тиісті ірі сатып алушылармен өндірістік-сауда байланыстарын дамытуға көмектеседі. Қызметтің жұмысы шағын және орта бизнестің экспорттық мүмкіндіктерін жақсартуға көмектеседі:

1) халықаралық сапа стандарттарына, сапаны басқару жүйелеріне өтуге қолдау көрсету және оларды пайдалануға жәрдемдесу;

2) экспорттаушы кәсіпорындардың нақты нарықтарда табысты жұмыс істеуі үшін қажетті арнайы білім мен дағдыларды қамтамасыз ету;

3) технологиялық жетілдіруге және қосылған құны бар өнімдерді жасауға жәрдемдесу, бұл экспорттың одан әрі дамуы мен өсуі үшін әлеует жасайды.

Өңдеу өнеркәсібі отандық кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігін арттыру және әлеуетін барынша іске асыру мақсатында Дүниежүзілік сауда ұйымы мен Еуразиялық экономикалық одақ шеңберінде ұлттық режимнен алып тастауға рұқсат етілген норманы қолдану үшін тауарларды анықтау жөніндегі тұрақты негізде талдамалық жұмыс жүргізу қажет. Талдау және алып тастау рәсімін жүргізу қорытындылары бойынша біз реттелетін сатып алу арқылы алып тастау тізбесіне енгізілген өңдеу өнеркәсібі тауарларын отандық өндірушілердің қуаттарын барынша жүктеу мүмкіндігіне ие боламыз.

Отандық металлургиялық кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін және әлеуетін барынша іске асыру, импортты алмастыру және неғұрлым жоғары қайта бөлу өнімін шығару жөніндегі жаңа жобаларды іске асыруды ынталандыру мақсатында, елден металлургиялық өндірістің жартылай өнімдерін (болат дайындамасы, чушка) әкетуді шектеу жөніндегі шараларды қолдану қажет.

Импорттық тауарларды реттелетін сатып алудың нарықта болуына жол бермеу мақсатында ұлттық режимнен, оның ішінде импорттан алып тастау тізбесінен тауарлардың қозғалысына (бейінді мемлекеттік органдардың, "Атамекен" ҰКП мен салалық қауымдастықтардың қатысуымен) тұрақты мониторинг пен талдау жүргізу қажет.

Қазақстанда өндірісті жергіліктендіру әлеуетін одан әрі дамыту үшін келесі қадам "мәжбүрлі жергіліктендіруге" жүгінбей-ақ, өнім берушілердің жеке базасын толықтыра отырып, трансұлттық компанияларды жергілікті өндірушілермен ынтымақтастыққа тарту, әлеуметтік жауапкершілікті көтермелеу және халықаралық стандарттарға икемделуге және сыртқы өткізу нарықтарына шығуға қабілетті бәсекеге қабілетті кәсіпорындарды дамыту процесі болады.

Машина жасау саласында, сервистік компаниялар саласында жұмыс істеп тұрған өндірістерді дамыту мен жаңаларын құруда бірлескен іс-қимылды үйлестіру, ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар базасын, кадрлық әлеуетті дамыту, операторлардың сатып алуы шеңберінде тендерлік рәсімдерді біріздендіру, сондай-ақ отандық тауар өндірушілердің бірыңғай дерекқорын құру жұмысы күшейтіледі.

Ірі тапсырыс берушілермен жұмыс ішкі нарықты дамыту бойынша қатысушылардың үйлестірілген іс-қимылы үшін негіз және отандық өндірушілер мен тапсырыс берушілер арасындағы келіссөздердің тиімді құралы болады.

Босатылатын жұмыс күшін қайта мамандандыру және қайта бағдарлау үшін өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарында жоғары және орта мамандықтар бойынша оқу ұйымдарының өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарымен ынтымақтастығына бастама жасалады.

Бұл шаралар ішкі нарықта жоғары технологиялық өнімнің болмауы, отандық өнім берушілер мен өндірушілерден тауарларды, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтерді сатып алу көлемінің төмендігі проблемаларын шешуге көмектеседі.

Бәсекеге қабілеттілікті арттыру жөніндегі кешенді шаралар басты өлшемшарты халықаралық стандарттар шеңберінде жоғары сапа стандарттарын енгізу қабілеті болып табылатын тауарларға қатысты жүзеге асырылатын болады.

Өз қызметін жекелеген тапсырыс берушілердің қажеттіліктері үшін жүзеге асыратын жұмыс істеп тұрған шағын және орта кәсіпорындардың жаңа өнімдерін құру және өнімдерін өткізу жөніндегі мақсаттарды қамтамасыз ету үшін ірі кәсіпорындардың, оның ішінде жер қойнауын пайдаланушылардың айналасында ШОБ белдеулерін құруға және дамытуға бағытталған шаралар әзірленетін болады.

Кейіннен отандық өндірушілердің өнімді игеру мүмкіндігін айқындау мақсатында сұранысқа ие өнімді анықтау бойынша талдау жүргізе отырып, тауарларға, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтерге әлеуетті сұранысты анықтау үшін жер қойнауын пайдаланушылардың, жүйе құраушы кәсіпорындар мен ұлттық компаниялардың нарығы мен сатып алу көлемдеріне тұрақты негізде талдау жүргізілетін болады, осы жұмыстың нәтижесі кәсіпорындардың кооперациялық байланысы және жасалған оффтейк-келісімшарттар болып табылады.

Ірі тапсырыс берушілер мен өндірушілер арасында оффтейк келісімшарттарға қол қою кезінде жәрдемдесу:

-нарық ішінде қосылған құнды дамыту және экспортқа шығу үшін өндірістің жаңа түрлерін дамытуға;

-салаларды технологиялық дамыту мен цифрландыруға мүмкіндік береді.

Өндірушілердің ішкі нарықтағы бәсекеге қабілеттілік деңгейін арттыру және өндірістерді кеңейтуге жәрдемдесу мақсатында өнеркәсіпті дамытуға бағытталған шарттар жасасу тетіктеріне өзгерістер енгізілетін болады.

Жұмыс істеп тұрған өндірістерге мемлекеттік көмектен басқа бәсекеге қабілетті және жоғары технологиялық өнімнің жаңа өндірістерін игеруде ұсынымдар мен бағыттар ұсынылады. Алға қойылған міндеттерге қол жеткізудегі осындай бағыттардың бірі барынша сұранысқа ие импортталатын өнімдердің тізбесін қалыптастыру болып табылады.

Инновацияларды дамыту / технологиялық даму

Өңдеу өнеркәсібінде инновациялық қызметті мемлекеттік қолдау ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін жаңа немесе едәуір жақсартылған өнімді (тауарды, жұмысты немесе көрсетілетін қызметті), технологияны немесе процесті, маркетингтің жаңа әдісін немесе іскерлік практикадағы, жұмыс орындарын немесе сыртқы байланыстарды ұйымдастырудағы жаңа ұйымдастырушылық әдісті пайдалануға енгізу үшін қолайлы жағдайлар жасауға бағытталады.

Өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарының инновациялық қызметін мемлекеттік қолдау инновациялық гранттар, бизнес-инкубациялау гранттарын, өнеркәсіптік гранттар беру жөніндегі құралдар және өндіріске жаңашылдықтарды, оның ішінде процестік инновацияларды енгізуге жәрдемдесуге бағытталған басқа да құралдар арқылы жоғары технологиялық өндірістерді дамытуға, өнімнің технологиялық күрделілігін, корпоративтік инновацияларды және технологиялар трансфертін арттыруға бағытталады.

Айталық, мемлекеттік ынталандыру шараларын ұсыну шарттарының бірі жаңа немесе жетілдірілген тауарлар, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер, сондай-ақ оларды одан әрі енгізу мен экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуді ескере отырып, өндірістер, процестер мен технологиялар құру арқылы қызметтің экономикалық тиімділігін арттыруға бағытталған инновациялық өлшемшарт болып табылады.

Тұтастай алғанда, өнеркәсіптің инновациялық дамуы технологиялық құзыреттердің салалық орталықтарының сарапшылық әлеуетін пайдалана отырып, өнеркәсіптің инновациялық дамуының технологиялық бағдарлары мен басым бағыттарын айқындауды қамтитын тетік пен құралдарды көздейтін елдің жалпы технологиялық саясатына сәйкес қамтамасыз етіледі. Бұл жұмыс құрылатын технологиялық платформалар алаңында бизнес-қоғамдастықтың, өнеркәсіптің, ғылымның және IT-сектордың тығыз коллаборациясы кезінде жүзеге асырылатын болады.

Өнеркәсіптік кәсіпорындардың IT-компаниялармен тиімді өзара іс-қимылы өндірістерді автоматтандыру, заттар интернеті технологияларын, жасанды интеллект пен үлкен деректерді қолдана отырып, процестерді цифрлық басқару есебінен олардың бәсекеге қабілеттілігі мен еңбек өнімділігін арттыру тұрғысында аса өзекті болып табылады.

Қазақстандық кәсіпорындарды автоматтандыру деңгейі төмен күйінде қалуда. Айталық, өңдеу кәсіпорындарының 80 %-дан астамы және өндіруші өнеркәсіп кәсіпорындарының 60 %-ы автоматтандырылған өндіріске көшу кезеңінде ғана тұр.

Өнеркәсіпті автоматтандыру мен цифрландырудың мұндай деңгейі кәсіпорындарда цифрландыруға ынталандыру мен ынталандырудың болмауымен қатар жеткілікті құзыреттердің, ресурстардың жетіспеушілігімен және 4.0 индустрия технологиялары мен олардың мүмкіндіктері туралы жеткіліксіз ақпаратпен де байланысты. Бұл ретте отандық IT-компаниялар үшін өнеркәсіптік кәсіпорындардың сапалы деректеріне қол жеткізу шектелген, бұл өз кезегінде жетілген IT-шешімдерді әзірлеуді қамтамасыз етуге мүмкіндік бермейді.

Осыған байланысты салалық көшбасшылардың – өнеркәсіптік кәсіпорындар (ERG, Kazakhmys, Kaz Minerals, Kazzinc, Алтыналмас, Alageum electric және т.б.), цифрлық шешімдердің халықаралық жеткізушілері (вендорлар) (Fraunhofer, Siemens, Kuka, SAP, Kaspersky және т.б.), беделді сарапшылық ұйымдар (World Bank, KPMG, Strategy Partners және т. б.) және отандық ҒЗИ (Назарбаев университеті, Сәтбаев университеті, Astana IT университеті, Astana IT университеті, Қонаевтың ТКИ және т.б.) тәжірибесі мен сараптамасы негізінде 4.0. индустрия саласында білім базасы қалыптастырылатын болады.

4.0. индустрияның білім базасы цифрлық технологияларды енгізу арқылы кәсіпорындар процестерінің тиімділігін арттыру бойынша отандық өнеркәсіптік кәсіпорындардың қажеттіліктеріне бейімделген сараптаманы және барлық мүдделі ұйымдар үшін ашық қолжетімділікте ұсынылатын іске асырылған жобалар туралы ақпаратты шоғырландырады.

4.0. индустрия саласындағы білім базасы цифрлық технологияларды өндіріске енгізудің артықшылықтары мен тәуекелдерін практикалық мысалдарда көрсетуге; 4.0. индустрияның әртүрлі салаларынан жинақталған және шашыраңқы сараптамаларды шоғырландыруға және біртұтас білім базасы түрінде ұсынуға; 4.0. индустрия саласындағы өнеркәсіптік кәсіпорындар мен мүдделі адамдардың құзыреттерін арттыруға; цифрлық технологияларды пайдаланатын өнеркәсіптік кәсіпорындардың үлесін ұлғайтуға; білім базасында ұсынылған кейстердің арқасында цифрлық технологияларды енгізу және цифрлық өндіріске көшу кезінде қателерді азайту есебінен өнеркәсіптік кәсіпорындардың тиімділігін арттыруға; жүйелі тәсілдерді көрсету және олардың негізінде табысты кейстерді арттыру арқасында 4.0. индустрияны танымал етуге мүмкіндік береді.

Бұдан басқа, Қазақстан Республикасы өнеркәсібінің ұлттық ақпараттық жүйесі (бұдан әрі– жүйе) қалыптастырылатын болады, ол өнеркәсіптің даму жағдайы туралы ақпаратты көздейтін ақпараттық жүйе болып табылады.

Жүйені жүргізудің мақсаты өнеркәсіптің жағдайы туралы ақпаратты қалыптастыру және алмасу тиімділігін арттыру, бизнес жүргізу процесін жеңілдету мақсатында өнеркәсіп саласындағы қызмет субъектілеріне өзекті ақпарат беру, сондай-ақ өнеркәсіптік саясат бойынша болжамдау және шешімдер қабылдау үшін мемлекеттік органдарды толық және дұрыс ақпаратпен қамтамасыз ету болып табылады.

Жүйеде мынадай ақпарат болады:

1) өнеркәсіптік саясатты іске асыру туралы;

2) өнеркәсіп салаларын дамыту туралы статистикалық деректер туралы;

3) өндірістік қызметпен байланысты бағыттарды дамыту нәтижелері туралы;

4) өнеркәсіпті мемлекеттік ынталандырудың іске асырылып жатқан шаралары туралы;

5) өнеркәсіптік-инновациялық жобаларды іске асыру туралы;

6) Қазақстан Республикасы өнеркәсібінің ұлттық ақпараттық жүйесіне кіретін функционалдық және ақпараттық сервистердің тізбесіне сәйкес өзге де ақпаратты қамтиды.

Бұдан басқа, 4.0 индустрия шеңберінде экономиканың барлық салаларында цифрландыру қарқынын арттыру мақсатында ұқсас салаларды цифрландыруда табысты халықаралық кейстері бар сапалы білім базасын өрістету мен шоғырландыру және осы процеске халықаралық сарапшылардың құзыреттерін тартуды жүзеге асыру қажет.

Өнеркәсіпті цифрландыру

Қалыптасқан трендтерді ескере отырып, Қазақстан өнеркәсібінің және өнеркәсіпті мемлекеттік ынталандыру саласындағы уәкілетті орган жетекшілік ететін экономиканың басқа салаларының тұрақты өсуі мен бәсекеге қабілеттілігі технологиялық тұрғыда прогрессивті өнеркәсіп құру, кейіннен жаһандық нарықтарға шыға отырып, жоғары технологиялық және/немесе бәсекеге қабілетті өнім жасауға бағдарланған жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың негізгі қорларын трансформациялау және цифрландыру арқылы мүмкін болады.

Бұл үшін өңдеу өнеркәсібі өндірушілерін ынталандыру шараларының кешенін көздеу қажет. Атап айтқанда, "цифрлық дәуір" өнеркәсібінің қалыптасу процесін ескере отырып, заманауи цифрлық технологияларды енгізу бойынша жоғары технологиялық өнім шығаратын кәсіпорындарды екпінді ынталандыру жүзеге асырылады.

Шаралар мынадай бағыттарға шоғырландырылады:

1) өнеркәсіпті автоматтандыру процесін ынталандыру үшін құқықтық жағдайлар мен реттеуді жақсарту;

2) өнеркәсіпті автоматтандыру процесін ынталандыру үшін кәсіпорындарды Интернетке кең жолақты қолжетімділікпен қамтамасыз етуді қоса алғанда, өнеркәсіп үшін цифрлық инфрақұрылым құру;

3) өнеркәсіпте 4.0 индустрияның цифрлық шешімдері мен элементтерін енгізу үшін қолданыстағы мемлекеттік ынталандыру құралдарын өзектілендіру және жаңаларын әзірлеу;

4) кәсіпорындардың цифрландыруға хабардарлығын және мүдделілігін арттыру (оқыту, әдіснамалық және сараптамалық қолдау, кәсіпорындар мен ұйымдар мамандарының біліктілігін арттыру, еңбек өнімділігін арттыру, оның ішінде 4.0 индустриясы бойынша білім базасын қалыптастыру);

5) IT компаниялардың, ғылыми-зерттеу институттарының, өнеркәсіптік кәсіпорындардың, мемлекеттік органдардың және т.с.с. өзара іс-қимылы үшін алаң құру;

6) жүйе құраушы компаниялардың цифрландыру және автоматтандыру жобаларын одан әрі іске асыру және мониторингтеу;

7) өнеркәсіптік секторды роботтандыруды дамытуға жәрдемдесу.

Қолдау шараларының осы жүйесін қалыптастыру процесінде жаңа буынның техникасы мен жабдығын пайдалануға негізделетін цифрлық трансформация арқылы Қазақстан Республикасының өнеркәсіптік кәсіпорындары өндірісінің тиімділігін арттыру, өндірісті цифрлық және технологиялық жаңғырту үшін инновациялық гранттар беру, еңбек өнімділігін арттыру бойынша шығындардың бір бөлігін өтеу, лизингтік қаржыландыруды ұсыну және т.б. үшін даму институттарының цифрлық технологиялар саласына баса назар аударуына көңіл бөлінеді.

Модельдік цифрлық фабрикалар-жекелеген жеке кәсіпорындарда Индустрия 4.0 (интеллектуалды шешімдер, нақты уақыттағы мониторинг, операцияларды Автоматтандыру және т. б.) мақсатты технологияларын енгізу:

1. Цифрлық технологиялар мен цифрландырудың әсерлерін көрсету.

2. 4.0 индустриясын жеке бизнес арасында танымал ету.

3. Нақты кәсіпорындардың мысалында нақты кедергілерді анықтау және мемлекеттік қолдаудың тиісті қосымша шараларын әзірлеу.

4. Отандық мамандарға цифрландыру мәселелері бойынша білім беру трансфері.

Бірыңғай индустрияландыру картасы

Өнеркәсіптік-инновациялық жобалардың толыққанды мониторингін қамтамасыз ету, сондай-ақ оларды тиімді іске асыру мақсатында индустрияландырудың бірыңғай картасы қабылданды, ол қарсы міндеттемелерді қабылдай отырып, мемлекеттік ынталандыру шараларын алған немесе алуды жоспарлап отырған өнеркәсіп жобаларын қамтитын болады.

Тұрақты негізде индустрияландырудың бірыңғай картасының жобаларына мониторинг жүргізу, оны өзектендіру және сүйемелдеу, іске асырудың ағымдағы және жүйелі проблемаларын және олардың себептерін анықтау, оларды шешу бойынша тиісті ұсыныстарды одан әрі әзірлеу бойынша жұмыс жүргізілетін болады.

Индустрияландырудың бірыңғай картасының мониторингі жауапты салалық мемлекеттік органдар, ұлттық холдингтер және жергілікті атқарушы органдар ұсынатын деректер негізінде жобаларды іске асырудың тиімділігін, сондай-ақ өтініш берушінің жазбаша келісімі негізінде мемлекеттік статистика саласындағы уәкілетті органнан жобаның өтініш берушісі туралы бастапқы статистикалық деректерді айқындауды көздейді.

Мәселен, өнеркәсіптік саясатты іске асыру мониторингі индустрияландырудың бірыңғай картасы арқылы жүзеге асырылады, ол өнеркәсіптік-инновациялық қызмет субъектілері іске асыратын өнеркәсіптік-инновациялық жобалардың жиынтығы болып табылады.

Сондай ақ индустрияландырудың бірыңғай картасының жобалары жаңа кен орындарын пайдалану есебінен шикізатпен қамтамасыз етілетін болады.

5. Нысаналы индикаторлар және күтілетін нәтижелер (әлеуметтік-экономикалық тиімділік)

Тұжырымдама мақсатына қол жеткізу мынадай нысаналы индикаторлармен өлшенетін болады (3-кесте):

Өңдеу өнеркәсібіндегі еңбек өнімділігінің 2021 жылғы деңгейге қарағанда 1,8 есе өсуі;

Өңдеу өнеркәсібінің ЖҚҚ 2021 жылғы деңгейге қарағанда өсімі 2,8 есе;

Өңдеу өнеркәсібінің негізгі капиталына инвестициялардың өсуі 2021 жылғы деңгейге қарағанда 2,3 есе;

3-кесте. Өңдеу өнеркәсібіндегі нысаналы индикаторлар

№ р/с	Нысаналы индикаторлар	Өлш.бірл.	Ақпарат көзі	2021 жыл (нақты)	2022 жыл (нақты)	Болжам							Орындауға жауаптылар
						2023 жыл	2024 жыл	2025 жыл	2023 жыл	2027 жыл	2028 жыл	2029 жыл
1.	Өңдеу өнеркәсібіндегі еңбек өнімділігі	мың $ / адам	СЖРА ҰСБ	45,8	32,8 (9 мес.)	52,4	55,7	59,6	64,2	69,2	75,5	82,1	ИИДМ, АШМ, ЭМ, Қаржымині, ЦДИАӨМ, ДСМ, МСМ, ЭТРМ, облыстардың, Астана, Алматы және Шымкент қалаларының әкімдіктері, "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша), "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша)
2.	Өңдеу өнеркәсібінің жалпы қосылған құны	трлн теңге	СЖРА ҰСБ	11,4	13,4	15,7	17,8	19,9	22,5	25,1	28,2	31,5	ИИДМ, АШМ, ЦДИАӨМ, облыстардың, Астана, Алматы және Шымкент қалаларының әкімдіктері, "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша), "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша)
3.	Өңдеу өнеркәсібі өндірісінің НКИ	өткен жылға %	СЖРА ҰСБ	104,7	103,4	104,4	104,8	105,1	105,5	105,8	106,1	106,5	ИИДМ, АШМ, ЦДИАӨМ, облыстардың, Астана, Алматы және Шымкент қалаларының әкімдіктері, "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша), "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша)
4.	Өңдеу өнеркәсібінде негізгі капиталға салынған инвестициялар	трлн теңге	СЖРА ҰСБ	1,5	1,5	2,1	2,4	2,6	2,8	3,1	3,3	3,5	ИИДМ, облыстардың, Астана, Алматы және Шымкент қалаларының әкімдіктері, "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша), "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша)

Тұжырымдамаға енгізілген тәсілдер мен тетіктер өңдеу өнеркәсібі бәсекеге қабілеттілігінің өсуін арттырады және 2029 жылға қарай мынадай экономикалық әсерлерге қол жеткізуге мүмкіндік береді:

Өңделген өнім экспортының 36 млрд АҚШ долларына дейін өсуі;

Салықтарды және бюджетке түсетін басқа да міндетті түсімдерді 5,8 трлн теңгеге дейін ұлғайту.

Көрсетілген кезеңде Тұжырымдаманың көрсетілген міндеттеріне қол жеткізу осы Тұжырымдамаға қосымшаға сәйкес Тұжырымдаманы іске асыру жөніндегі іс-қимыл жоспарын іске асыру арқылы қамтамасыз етіледі.Қазақстан Республикасының өңдеу өнеркәсібінің дамуының 2023-2029 жылдарға арналған тұжырымдамасына қосымша

6. Қазақстан Республикасының өңдеу өнеркәсібінің дамуының 2023-2029 жылдарға арналған тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі іс-қимыл жоспары

Р/с №

Атауы

Аяқталу нысаны

Орындау мерзімдері

Жауапты орындаушылар

1	2	3	4	5
1-бағыт. Өңдеу өнеркәсібіндегі еңбек өнімділігі
1-нысаналы индикатор. өңдеу өнеркәсібіндегі еңбек өнімділігінің 2021 жылғы деңгейден 1,8 есе өсуі;
2-нысаналы индикатор. Өңдеу өнеркәсібінің жалпы қосылған құны 2029 жылға дейін 31,5 трлн теңгеге дейін Өңдеу өнеркәсібі өндірісінің НКИ 2021 жылғы деңгейден 1,5 есе
1.	Өнеркәсіптік-инновациялық қызмет субъектілерінің жабдықтарын жаңғыртуға бағытталған жобаларды (өнеркәсіптік грант) іске асыру	өнеркәсіптік гранттар беру туралы шарттар	2023–2029 жылдар	ИИДМ, "QazIndustry" ҚИЭО" АҚ (келісу бойынша)
2.	"Өнеркәсіпті дамыту қоры" АҚ қатысуымен өңдеу өнеркәсібіндегі жобаларды іске асыру ("Өнеркәсіпті дамыту қоры" АҚ жарғылық капиталын ұлғайту және/немесе бюджеттік кредиттеу жолымен)	МИЖ, ҚЭН, есеп	2023–2029 жылдар	ИИДМ, "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша), "ӨДҚ" АҚ (келісу бойынша)
3.	Бюджеттік инвестицияларды/бюджеттік кредиттеуді жүзеге асыру арқылы "Қазақстанның Даму Банкі" АҚ қатысуымен өңдеуші өнеркәсіпте жобаларды іске асыру	МИЖ, ҚЭН, есеп	2023 – 2029 жылдар	ИИДМ, "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша), "QIC" АҚ (келісу бойынша)
4.	Үлестік және мезониндік қаржыландыру құралдары арқылы өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарына инвестицияларды жүзеге асыру	МИЖ, ҚЭН, есеп	2023 – 2029 жылдар	ИИДМ, "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша), "QIC" АҚ (келісу бойынша)
5.	"Өнеркәсіпті дамыту қоры" АҚ қатысуымен құрылыс индустриясының жиһаз, қағаз, буып-түю, ағаш өңдеу және сұранысқа ие тауарларын (негізгі құрылыс материалдарын қоспағанда: цемент, тауарлық бетон, темірбетон бұйымдары, газоблок, силикат кірпіш, құрғақ құрылыс қоспалары) жобаларды іске асыру	МИЖ, ҚЭН, есеп	2023–2029 жыл	ИИДМ, "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісім бойынша), "ӨДҚ" АҚ (келісім бойынша)
6.	Отандық өндірістің медициналық техника паркін жаңарту	МИЖ, ҚЭН, ҚР ИИДМ есебі	2023–2029 жылдар	ДСМ, "СК-Фармация" ЖШС, "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ
7.	Өнеркәсіп саласындағы қызмет субъектілерінің өнеркәсіпті цифрлық трансформациялау және 4.0 Индустрияны енгізу, сондай-ақ ұсынымдарды іске асыру кезінде сүйемелдеу бойынша ұсынымдар әзірлеу	жыл сайын кемінде 20 ұсыным	2023–2029 жылдар	ИИДМ, ЦДИАӨМ, АШМ, ЭМ, "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша),
8.	Өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындары үшін шешімдер тізілімін құру және ілгерілету	АТ-шешімдердің тізілімі	2023–2029 жылдар	ИИДМ, ЦДИАӨМ, "QazIndustry" ҚИЭО" АҚ (келісу бойынша), "ИТП" ДКҚ (келісу бойынша), "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша), "АХҚО" АҚ (келісу бойынша)
9.	Арнайы материалдар негізінде Қазақстан Республикасында салааралық ғылыми-техникалық ақпараттың мемлекеттік жүйесін құру және іске асыру	орындалған жұмыстар актісі, ҚР ИИДМ есебі	2023 – 2025 жылдар	"ҰТБО" РМК (келісу бойынша)
10.	Өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарында босатылатын жұмыс күшін қайта мамандандыру және қайта бағдарлау жүйесін ұйымдастыру	облыстардың, Нұр-Сұлтан, Алматы және Шымкент қалаларының әкімдіктері мен жұмыс күшінің босатылуын күтетін жұмыс берушілер арасындағы меморандум	2023-2029 жылдар	облыстардың, Нұр-Сұлтан, Алматы және Шымкент қалаларының әкімдіктері, Еңбекмині, ҒЖБМ, ИИДМ, АШМ, ЭМ, "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша)
11.	Бірлесіп қаржыландыру тетігі шеңберінде шетелдік зауыттарда өңдеуші өнеркәсіп кәсіпорындарының отандық инженерлік-техникалық персоналының тағылымдамасы	Қазақстан Республикасының Үкіметіне ақпарат	2023 – 2029 жылдардағы желтоқсан	ИИДМ, Қаржымині, ҰЭМ, ҒЖБМ, облыстардың, Астана, Алматы және Шымкент қалаларының әкімдіктері, "Атамекен" ҰКП (келісім бойынша), "QazIndustry" ҚИЭО" АҚ (келісім бойынша), "Болашақ" ХБО АҚ (келісім бойынша)
2-бағыт. Өңдеу өнеркәсібіндегі негізгі капиталға инвестициялар
1-нысаналы индикатор. Өңдеу өнеркәсібіндегі негізгі капиталға инвестициялар 19,8 трлн теңгеге дейін. 2029 жылға дейін
12.	Өңдеуші өнеркәсіп тауарларын ұлттық режимнен алуды белгілеу	Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы	2024,2026, 2028 жыл	ИИДМ, Қаржымині, СИМ, ҰЭМ, "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша)
13.	АЭА (Павлодар, Оңтүстік және т. б.) және ИА (Өндіріс, Алматы, жұлдыз және т. б.) инфрақұрылымын салу	ИИДМ-ға ақпарат	2023 – 2029 жылдар	Облыстардың, Астана, Алматы және Шымкент қалаларының әкімдіктері, СИМ, Қаржымині, ЭМ
14.	Машина жасау өнімдерімен қамтамасыз ету жөніндегі жобаны іске асыру: ауыл шаруашылығы техникасы	МИЖ, ҚЭН, есеп	2023 – 2029 жылдар	ИИДМ, АШМ, "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша), "ӨДҚ" АҚ (келісу бойынша)
15.	Машина жасау өнімдерімен қамтамасыз ету жөніндегі жобаны іске асыру: автобустар	МИЖ, ҚЭН, , есеп	2023 – 2029 жылдар	ИИДМ, "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша), "ӨДҚ" АҚ (келісу бойынша)
16.	Машина жасау өнімдерімен қамтамасыз ету жөніндегі жобаны іске асыру: өрт сөндіру, құтқару, санитариялық, коммуналдық техника, шұғыл қызмет машиналары, патрульдік автомобильдер	МИЖ, ҚЭН, , есеп	2023 – 2029 жылдар	ИИДМ, "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша), "ӨДҚ" АҚ (келісу бойынша)
17.	Машина жасау өнімдерімен қамтамасыз ету жөніндегі жобаны іске асыру: жүк тасымалдарына қатысатын автокөлік құралдары	МИЖ, ҚЭН, , есеп	2023 – 2029 жылдар	ИИДМ, "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша), "ӨДҚ" АҚ (келісу бойынша)
18.	Машина жасау өнімдерімен қамтамасыз ету жөніндегі жобаны іске асыру: жеңіл автомобильдер	МИЖ, ҚЭН	2023 – 2029 жылдар	ИИДМ, "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша), "ӨДҚ" АҚ (келісу бойынша)
19.	Машина жасау өнімдерімен қамтамасыз ету жөніндегі жобаны іске асыру: Қазақстанда өндірілген ауыл шаруашылығы техникасын қоспағанда, автокөлік құралдары және арнайы мақсаттағы автотехника	Қазақстан Республикасының Үкіметіне ақпарат	2023 – 2029 жылдар	ИИДМ, "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша), "КДБ" АҚ (келісу бойынша)
20.	Аумақтық кластерлер шеңберінде жаңа жобаларды іске қосу	ИИДМ-ға ақпарат	2023 – 2029 жылдар	Қарағанды, Ақмола, Қостанай, Алматы, Түркістан облыстарының және Алматы, Шымкент қалаларының әкімдіктері, "QazIndustry" ҚИЭО" АҚ (келісу бойынша)
21.	Отандық өңделген тауарларды, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтерді ішкі нарыққа жылжытуға бағытталған өнеркәсіпті мемлекеттік ынталандыру шараларын ұсыну	шығындарды өтеу туралы келісімдер	2023 – 2029 жылдар	ИИДМ, "QazIndustry" ҚИЭО" АҚ (келісу бойынша)
22.	Сирек және жерде сирек кездесетін элементтер негізінде жоғары пайдалану қасиеттері бар жаңа композициялық материалдар жасау	композициялық материалдарға патенттер, ИИДМ-ге есеп	2023 – 2029 жылдар	"МШКҚҰО" РМК (келісу бойынша)
23.	Минералдық және техногендік шикізатты өндірудің және кешенді өңдеудің инновациялық ресурс үнемдеші технологияларын құру	Жаңа технологияларға патенттер, ИИДМ-ге есеп	2024 – 2029 жылдар	"МШКҚҰО" РМК (келісу бойынша)
24.	Отандық өндірушілерді 6 %-дан аспайтын мөлшерлеме бойынша экспорттық қаржыландыруды ынталандыру	қаржыландыруды ұсыну туралы шарттар	2023 – 2029 жылдар	СИМ, "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша), "ҚДБ" АҚ (келісу бойынша)
25.	Рений сульфидінің металлургиялық өндірісінің қалдықтары және рений мен басқа да сирек металдарды ала отырып, ыстыққа төзімді никель қорытпалары түріндегі импорттық шикізатты қайта өңдеуді дамыту ("Жезқазғанредмет" шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорынның жарғылық капиталын ұлғайту)	МИЖ, ҚЭН, есеп	2023 – 2025 жылдар	ИИДМ, "Жезқазғансирекмет" РМК (келісім бойынша))
26.	Павлодар облысында қуаты жылына 240 мың тонна жоғары маркалы ферросилиций шығару өндірісін құру	пайдалануға беру актісі	2023 жыл	ИИДМ, "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша), "ҚДБ" АҚ (келісу бойынша)
27.	Өнеркәсіптік кәсіпорындардың инфрақұрылымға тең қолжетімділігін қамтамасыз ету жөніндегі мәселені пысықтау	Қазақстан Республикасының Үкіметіне ұсыныстар	2023 жыл қараша	ИИДМ, ҰЭМ, Қаржымині, АЗРК (келісу бойынша), "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша)
28.	Ауыл шаруашылығы машиналарын жасауды тиімді техникалық қамтамасыз етуді арттыру мақсатында зерттеу зертханалары мен конструкторлық бюролардың материалдық-техникалық базасын жаңғырту	МИЖ, ҚЭН	2023 – 2029 жылдар	ИИДМ, "ҰАҒББО" КЕАҚ, "Агроинженерияның ғылыми-өндірістік орталығы" ЖШС
29.	Шығындарды өтеу тетігі шеңберінде өнеркәсіптік-инновациялық қызмет субъектілерінің еңбек өнімділігін арттыруға бағытталған өнеркәсіпті мемлекеттік ынталандыру шараларын ұсыну	шығындарды өтеу туралы келісімдер	2023 – 2029 жылдар	ИИДМ, "QazIndustry" ҚИЭО" АҚ (келісім бойынша)
30.	Өнеркәсіптік-инновациялық даму саласындағы ақпараттық-аналитикалық сүйемелдеу (консультациялық қызметтер)	орындалған жұмыстар актісі, ҚР ИИДМ-ге есебі	2023 – 2029 жылдар	ИИДМ, "QazIndustry" ҚИЭО" АҚ (келісу бойынша)
31.	Шойын құю өндірісін құру үшін технологиялық жабдықтарды сатып алу жөніндегі жобаны іске асыру (лизингтік қаржыландыру)	лизингқа келісім	2021 – 2025 жылдар	ИИДМ, СИМ, "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша), "ҚДБ" АҚ (келісу бойынша), "ӨДҚ" АҚ (келісу бойынша)
32.	Жүк техникасының жетекші көпірлерінің басты берілістерін өндіру жөніндегі жобаны іске асыру: лизингтік қаржыландыру және зауыт салу арқылы жабдықтарды сатып алу	лизингқа келісім	2021 – 2025 жылдар	ИИДМ, СИМ, "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ (келісу бойынша), "ҚДБ" АҚ (келісу бойынша), "ӨДҚ" АҚ (келісу бойынша), "Тобол" ӘӨК" АҚ (келісу бойынша)
33.	Шетелдік инвесторларды шикізаттық емес секторларға, тізбесіне сәйкес экономиканың тарту	ИИДМ-ге ақпарат	2023 – 2029 жылдар	СІМ, "Kazakh Invest" ҰК" АҚ
34.	Басым тауарлар тізбесінен инвестициялық паспорттарды әзірлеу бойынша ұсыныстар қалыптастыру	орындалған жұмыстар актісі, ҚР ИИДМ есеп	2023 – 2029 жылдар	"QazIndustry" ҚИЭО" АҚ (келісу бойынша)
35.	2022-2024 жылдарға арналған полиметалл шикізатын кешенді өңдеудің түбегейлі жаңа технологияларын әзірлеу	жана технологияларға патент	2023 – 2029 жылдар	ИИДМ, "МШКҚӨҰО" РМК (келісу бойынша)
36.	Индустрияландырудың бірыңғай картасының өнеркәсіптік-инновациялық жобаларын іске асыру мониторингі	ИИДМ-ге есеп	тоқсан сайын 2023-2025 жылдар	ЭМ, АШМ, "Бәйтерек" ҰБХ" АҚ, "Самұрық-Қазына" ҰӘҚ" АҚ, облыстардың, Астана, Алматы және Шымкент қалаларының әкімдіктері
37.	Өнеркәсіптік кооперацияның, субконтрактацияның және технологиялар трансферінің Еуразиялық желісінің жобасын іске асыруға, оның ішінде ЕАЭО-ға мүше мемлекеттердің уәкілетті органдарының құзыреті шегінде іс-шараларды орындауға қатысу	ҮА-на ақпарат	2024 – 2029 жылдар	ИИДМ, ЦДИАӨМ, "QazIndustry" ҚИЭО" АҚ (келісу бойынша)
38.	Жеңіл өнеркәсіп тауарларын ұлттық режимнен алуды белгілеу	Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы	2023 – 2029 жылдар	ИИДМ, ҚМ, СИМ, ҰЭМ, "Атамекен" ҰКП (келісім бойынша)
39.	Жеңіл өнеркәсіп салаларын басым инвестициялық жобаларды іске асыру үшін айқындалған қызметтің басым түрлерінің тізбесіне енгізу бөлігінде Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2016 жылғы 14 қаңтардағы № 13 қаулысына өзгерістер енгізу	Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы	2023 жыл	СІМ, ИИДМ ҚМ, ҰЭМ, "Атамекен" ҰҚП (келісім бойынша)
40.	Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 14 қазандағы № 759 қаулысымен бекітілген мемлекеттік қорғаныс тапсырысын қалыптастыру, орналастыру және орындау қағидаларына өзгерістер енгізу: - заттай мүлік бойынша жергілікті қамту үлесін белгілеу 70-тен кем емес%; – заттай мүліктің қорғаныс тапсырысын орындаушыларға қарсы міндеттемелерді белгілеу-нарыққа ұқсас өнім көлемін шығару	Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы	2023 жыл	ИИДМ, ОМ, ІІМ, ТЖМ, МК, ҰЭМ, ҚМ, "Атамекен" ҰҚП (келісім бойынша)
41.	СМ және СЖМ алу арқылы бастапқы жуу қышқылын кешенді өңдеу	орындалған жұмыстар актісі, ҚР ИИДМ есеп	2023 жыл	"Жезқазғансирекмет" РМК (келісім бойынша)
42.	Мұнай-химия өндірісінің рений-платинорений катализаторларынан рений алу технологиясын әзірлеу	орындалған жұмыстар актісі, ҚР ИИДМ есеп	2023 жыл	"Жезқазғансирекмет" РМК (келісім бойынша)

Ескертпе: аббревиатуралардың толық жазылуы:

АҚ	– акционерлік қоғам
"Атамекен" ҰКП	– "Атамекен" Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы
АШМ	– Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігі
АЭА	– арнайы экономикалық аймақ
"Бәйтерек" ҰБХ" АҚ	– "Бәйтерек" ұлттық басқарушы холдингі" акционерлік қоғамы
БҚДА	Қазақстан Республикасы Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі
БП	Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы
ҒЖБМ	Қазақстан Республикасының Ғылым және жоғары білім министрлігі
ДКҚ	– дербес кластерлік қор
ДСМ	– Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлігі
ЕАЭО	– Еуразиялық экономикалық одақ
Еңбекмині	– Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі
ЖҚҚ	– жалпы қосылған құн
"Жезқазғансирекмет" РМК	– "Жезқазғансирекмет" республикалық мемлекеттік кәсіпорны
МИЖ	– мемлекеттік инвестициялық жоба
ҚЭН	– қаржылық-экономикалық негіздеме
ИИДМ	– Қазақстан Республикасының Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі
ИА	– Өнеркәсіптік аймақ
ИТП	– инновациялық технологиялар паркі
КТС	– корпоративтік табыс салығы
ҚҚС	– қосылған құн салығы
НҚА	– нормативтік құқықтық акт
Қаржымині	– Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі
ҚМ	– Қазақстан Республикасының Қорғаныс министрлігі
"ҚДБ" АҚ	– "Қазақстанның Даму Банкі" акционерлік қоғамы
"МШКҚҰО" РМК	– "Минералды шикізатты кешенді қайта өңдеу жөніндегі ұлттық орталық" республикалық мемлекеттік кәсіпорны
РБ	– республикалық бюджет
"ӨДҚ" АҚ	– "Өнеркәсіпті дамыту қоры" акционерлік қоғамы
"Самұрық-Қазына" ҰӘҚ" АҚ	– "Самұрық-Қазына" ұлттық әл-ауқат қоры" акционерлік қоғамы
"QIC "АҚ	- "Qazaqstan Investment Corporation" акционерлік қоғамы
СЖРА ҰСБ	- Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігінің Ұлттық статистика бюросы
СИМ	– Қазақстан Республикасының Сауда және интеграция министрлігі
СІМ	– Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі
ТЖМ	– Қазақстан Республикасының Төтенше жағдайлар министрлігі
"Тобол" ӘӨК" АҚ	"Тобыл" әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы" акционерлік қоғамы
"ҰАҒБО" КеАҚ	"Ұлттық аграрлық ғылыми-білім беру орталығы" коммерциялық емес акционерлік қоғамы
"ҰИМТ" АЭА	– "Ұлттық Өнеркәсіптік мұнай-химия технопаркі" арнайы экономикалық аймағы
"ҰТБО" РМК	– "Ұлттық технологиялық болжау орталығы" республикалық мемлекеттік кәсіпорны
ҰЭМ	– Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика министрлігі
ЦДИАӨМ	– Қазақстан Республикасының Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі
ІІМ	– Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрлігі
ЭТРМ	– Қазақстан Республикасының Экология және табиғи ресурстар министрлігі
ЭМ	– Қазақстан Республикасының Энергетика министрлігі
"QazIndustry" ҚИЭО" АҚ	– "QazIndustry" қазақстандық индустрия және экспорт орталығы" акционерлік қоғамы
EFQM	Үзіліссіз жақсарту европалық методикасы

Об утверждении Концепции развития обрабатывающей промышленности Республики Казахстан на 2023 – 2029 годы

Постановление Правительства Республики Казахстан от 20 декабря 2018 года № 846.

Постановление Правительства Республики Казахстан от 20 декабря 2018 года № 846.

Сноска. Заголовок - в редакции постановления Правительства РК от 28.03.2023 № 259.

Правительство Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ:

Сноска. Преамбула – в редакции постановления Правительства РК от 30.12.2021 № 965.

1. Утвердить прилагаемую Концепцию развития обрабатывающей промышленности Республики Казахстан на 2023 – 2029 годы (далее – Концепция).

Сноска. Пункт 1 - в редакции постановления Правительства РК от 28.03.2023 № 259.

2. Центральным государственным, местным исполнительным органам Республики Казахстан и организациям (по согласованию), ответственным за реализацию Концепции:

1) принять меры по реализации Концепции;

2) представлять информацию о ходе реализации Концепции в порядке и сроки, установленные постановлением Правительства Республики Казахстан от 29 ноября 2017 года № 790 "Об утверждении Системы государственного планирования в Республике Казахстан".

Сноска. Пункт 2 – в редакции постановления Правительства РК от 30.12.2021 № 965.

2-1. Контроль за исполнением настоящего постановления возложить на Министерство индустрии и инфраструктурного развития Республики Казахстан.

Сноска. Постановление дополнено пунктом 2-1 в соответствии с постановлением Правительства РК от 30.12.2021 № 965.

3. Настоящее постановление вводится в действие со дня его подписания.

Премьер-Министр Республики Казахстан

Б. Сагинтаев

УТВЕРЖДЕНА постановлением Правительства Республики Казахстан от 20 декабря 2018 года № 846

Концепция развития обрабатывающей промышленности Республики Казахстан на 2023–2029 годы

Сноска. Концепция - в редакции постановления Правительства РК от 28.03.2023 № 259.

Паспорт

1. Анализ текущей ситуации промышленно-инновационного развития в Республике Казахстан

2. Обзор международного опыта государственной политики в области промышленно-инновационного развития

3. Видение промышленно-инновационного развития

4. Основные принципы и подходы развития

5. Целевые индикаторы и ожидаемые результаты

6. План действий по реализации Концепции развития обрабатывающей промышленности Республики Казахстан на 2023–2029 годы

Концепция разработана в целях исполнения, поставленных задач Национального плана развития Республики Казахстан до 2025 года. Так, для решения задачи по созданию специализированных факторов и рыночных условий в секторах промышленности предусмотрено расширение инструментария мер государственного стимулирования производителей обрабатывающей промышленности, в том числе пакетные решения в рамках соглашения о повышении конкурентоспособности.

Практическая реализация задачи по расширению возможностей для роста и развития малого и среднего бизнеса (далее – МСБ) будет осуществляться посредством мер, направленных на повышение доступности к финансированию бизнеса через расширение и повышение адресности программ и мер государственного стимулирования.

Анализ текущей ситуации промышленно-инновационного развития в Республике Казахстан

В Казахстане поэтапно реализуется политика промышленно-инновационного развития, направленная на создание высокопроизводительной и экспортоориентированной обрабатывающей промышленности.

Согласно Закона Республики Казахстан под обрабатывающей промышленностью понимается совокупность отраслей промышленности, которые связаны с обработкой сырья, материалов, веществ, компонентов для нового продукта (товара, в том числе продовольственных товаров).

В сравнении с 2020 годом количество субъектов промышленно-инновационной деятельности увеличилось на 18,6% и по состоянию на 1 января 2023 года в обрабатывающем секторе задействованы 19,9 тыс. предприятий, из которых 19,2 тыс. малых, 501 средних и 250 крупных.

Доход производителей от реализации продукции и оказания услуг демонстрирует положительную динамику. За 9 месяцев 2022 года доход вырос на 27,5% к аналогичному периоду 2021 года и составил 16,3 трлн тенге. В 2021 году доход увеличился на 4 трлн тенге и составил 16,1 трлн тенге.

Объем произведенной продукции обрабатывающего сектора по сравнению с 2020 годом вырос на 7,5 трлн тенге и за 12 месяцев 2022 года составил 20,7 трлн тенге. Совокупный объем произведенной продукции обрабатывающего сектора за три года составил 51 трлн тенге.

ИФО производства за 12 месяцев 2022 года к аналогичному периоду 2021 года составил 103,4%. В 2021 году ИФО зафиксирован на отметке 104,7% к 2020 году.

В январе-сентябре 2022 года валовая добавленная стоимость (далее – ВДС) обрабатывающей промышленности увеличилась в сравнении с аналогичным периодом 2020 года на 3 трлн тенге и составила 8,9 трлн тенге. В 2021 году объем ВДС составил 11,4 трлн тенге, в 2020–9,2 трлн тенге.

ИФО ВДС за 9 месяцев 2022 года к аналогичному периоду 2021 года составил 104,6%. За 9 месяцев 2021 года к аналогичному периоду 2020 года ИФО составил 105,7%.

Освоено производство новых видов продукции, ранее не производимых в Казахстане: грузовые и пассажирские вагоны, электровозы, грузовые, легковые автомобили и автобусы, трансформаторы, рентген аппаратура, светодиодные светильники, титановые слитки и слябы, лекарственные средства и другие.

Увеличилось количество товаров, производимых в Казахстане и конкурентоспособных на внешних рынках, в том числе: паровые турбины, изделия из меди, радиаторы, аккумуляторы, напитки, кондитерские изделия и т.д.

По итогам 2021 года высокая степень износа по видам экономической деятельности приходится на такие отрасли, как:

- металлургическую промышленность – 49,2%;

- производство напитков – 48,8%;

-производство готовых металлических изделий, кроме машин и оборудования – 45,2%;

- производство резиновых и пластмассовых изделий – 39,9%;

- производство продуктов питания – 38,7%.

В обрабатывающей промышленности данный показатель составил 40,6%.

Таким образом, основные производственные фонды, задействованные в экономике обрабатывающего сектора, нуждаются в модернизации. Для решения данной задачи необходимо стимулировать предприятия к инвестиционной и инновационной активности, а также к модернизации основных производственных фондов.

Потенциал обрабатывающей промышленности определяется ее инвестиционной привлекательностью. В результате ежегодной положительной динамики вложения инвестиций в основной капитал обрабатывающей промышленности с 2020 по 2022 годы объем инвестиций в основной капитал составил 4,2 трлн тенге, увеличившись в 1,4 раза с 1077,8 млрд тенге в 2020 году до 1 533,6¹ млрд тенге в 2022 году, при этом реальный рост инвестиций в основной капитал в 2,3 раза (231,3 %) (рисунок 1).

За 12 месяцев 2022 года объем инвестиций в основной капитал обрабатывающей промышленности составил 1 533,7 млрд тенге, увеличившись по сравнению с 2020 годом в номинальном выражении на 455,9 млрд тенге.

Основной поток инвестиций в 2022 году направлялся на развитие предприятий: металлургической промышленности (606,3 млрд тенге или 40% от общего объема инвестиций в сектор), химической промышленности (230 млрд тенге или 15% от общего объема инвестиций в сектор), прочей не металлической минеральной продукции (162 млрд тенге или 11 %), продукты питания (140,6 млрд тенге или 9%), резиновых и пластмассовых изделий (91 млрд тенге или 6%).

__________________________________________

¹Даннные за 12 месяцев 2022 года

Рисунок 1. Динамика инвестиций в основной капитал за 2020–2022 годы, млрд тенге

Источник: БНС АСПИР РК

Всего за 3 года (2020–2022 годы) валовой приток прямых иностранных инвестиций в обрабатывающий сектор составил более 13,4 млрд долларов США, увеличившись в 1,5 раза с 3,2 млрд долларов США в 2020 году до 4,9 млрд долларов США в 2022 году (рисунок 2).

Больше всего иностранные инвесторы вкладывают в металлургическую промышленность и производство готовых металлических изделий, кроме машин и оборудования (3,7 млрд долларов или 76,8 % от общей суммы вложенных иностранных инвестиций), в производство продуктов химической промышленности (274,8 млн. долларов или 5,6%), резиновых и пластмассовых изделий, а также прочей неметаллической минеральной продукции (204,6 млн долларов или 4,2%), компьютеров, электронной и оптической продукции (177,4 млн долларов или 3,6%) и пищевых продуктов, напитков и табачных изделий (161 млн долларов или 3,3 % от общей суммы вложенных иностранных инвестиций).

В 2022 году приток прямых иностранных инвестиций по сравнению с 2020 годом увеличился в вроизводстве продуктов химической промышленности в 5 раз, компьютеров, электронной и оптической продукции в 4 раза, кокса и продуктов нефтепереработки в 2 раза и деревянных и бумажных изделий, и печать в 1,7 раз.

Рисунок 2. Валовой приток прямых инвестиций в Казахстан от иностранных прямых инвесторов, млрд долларов США

Источник: НБ РКВ январе-декабре 2022 года объем экспорта обрабатывающей промышленности увеличился по сравнению с 2020 годом на 71,5% и составил 26,5 млрд долларов США (рисунок 3). При этом в структуре экспорта обрабатывающей промышленности 90% занимают пять отраслей: металлургическое производство (57%), производство кокса и продуктов нефтепереработки (9,3%), продуктов питания (8,7%), продуктов химической промышленности (6,2%), компьютеров, электронного и оптического оборудования (по 6,2%).

Общий объем экспорта товаров и услуг из Казахстана по итогам 12 месяцев 2022 года составил 84,4 млрд долларов США, что на 36,9 млрд долларов США больше показателя 2020 года.

рисунок 3. Динамика экспорта товаров Республики Казахстан, млрд долларов США

Источник: БНС АСПИР РК, КГД МФ РК

C 2020 года наблюдается положительная динамика по объемам производства обрабатывающей промышленности – с 13,2 трлн тенге в 2020 году до 20,7 трлн тенге 2022¹ году (рисунок 4).

________________________

¹ Данные за 12 месяцев 2022 года.

Рисунок 4. Динамика объема производства обрабатывающей промышленности Республики Казахстан, трлн тенге

Источник: БНС АСПИР РК

Наибольший вклад в 2022 году в развитие обрабатывающей промышленности внесли следующие отрасли: металлургическое производство (9 трлн тенге или 43,6% от общего объема производства обрабатывающей промышленности), производство продуктов питания (2,9 трлн тенге или 14,1% от общего объема производства ОП), производство автомобилей, прицепов и полуприцепов (1,2 трлн тенге или 5,8%), ремонт и установка машин и оборудования (848,2 млрд тенге или 4,1%) и производство напитков (764,1 млрд тенге или 3,7%).

Реальный уровень развития обрабатывающей промышленности Республики Казахстан определяется через параметры технологичности, географического распределения и экспорта.

Обрабатывающая промышленность является наиболее разнородной из всех секторов экономики. Она состоит из 24 различных отраслей, отличающихся уровнем капиталоемкости, использования труда, технологичности, выбором месторасположения и потребительской природой. В Отчете о промышленном развитии 2020, подготовленном UNIDO, Казахстан отнесен к странам с развивающейся промышленной экономикой. Большая часть добавленной стоимости в обрабатывающей промышленности относится к низко- (14,7 %) и среднетехнологичным (23,7 %) секторам (рисунок 5).

Рисунок 5. Структура обрабатывающей промышленности по технологической сложности (% к ВВП)

Источник: United Nations Industrial Development Organization, 2020. Competitive Industrial Performance Report 2020. Vienna, Austria

Казахстан в Индексе экономической сложности в сравнении с 2018 годом улучшил свою позицию в 2020 году на 14 пунктов, поднявшись с 95-го (Индекс экономической сложности составляет -0,63 балла) на 81-ое место (Индекс экономической сложности -0,33 балла) в рейтинге из 133 стран (рисунок 6). Рисунок 6. Место Казахстана в рейтинге Индекса экономической сложности в 2000 – 2019 годы

рисунок 6. Место Казахстана в рейтинге Индекса экономической сложности в 2000–2020 годы

Источник: https://atlas.cid.harvard.edu/rankings. Дата обращения 16.02.2023 г.

Казахстан опережает Таджикистан на 13 позиций (94 место, – 0,61), в то время как отстает от Узбекистана на 3 позиции (78 место, со сложностью – 0,26) от Армении на 4 позиции (77 место, со сложностью – 0,24), Кыргызстана на 27 позиций (54 место, со сложностью 0,16), России на 30 позиций (51 место, со сложностью 0,20), Беларуси на 50 позиций (31 место, со сложностью 0,83).

В 2020 году объем экспорта товаров Казахстана составил 38,7 млрд долларов США, снизившись по сравнению с 2018 годом на 19,5%. Основные страны-импортеры казахстанской продукции не изменились, доля которых в общем объеме экспорта выросла с двумя странами: Китай – 23,42 % (16,69 % в 2018 году), Россия – 13,25 % (11,01 % в 2018 году), доля экспорта в Германию снизилась и составила – 5,92% (7,65 % в 2018 году)1.

За последние годы темпы роста обрабатывающей промышленности Казахстана были обеспечены преимущественно за счет расширения участия страны в мировых сырьевых рынках (базовые металлы и материалы). Международное сообщество в виде международных институтов, представителей бизнес-сообществ и экспертов разделяет мнение о том, что сырьевой супер-цикл закончен и возможности экономического роста за счет продажи товаров низких переделов исчерпаны.

В этой связи назрел вопрос интенсивного развития обрабатывающей промышленности за счет организации производства продуктов наиболее высокотехнологичной сложности, ориентированных на мировую торговлю, не подверженных внезапным изменениям закупочных цен на сырье.

Горно-металлургический комплекс является вторым крупнейшим сектором после нефтегазовой промышленности. На долю ГМК приходится 8,7% ВВП, из которых 5,8% приходится на металлургическую промышленность.

Несмотря на значительный вклад отрасли в отечественную экономику, остро стоит вопрос низкого уровня переработки сырья внутри страны – основной объем производимого металла уходит на экспорт.

Ежегодное производство алюминия составляет 262 тыс. тонн при внутреннем потреблении 34 тыс. тонн, 87% уходит на экспорт (количество переработчиков более 20 предприятий).

Производство меди 459 тыс. тонн, внутреннее потребление 5,3 тыс. тонн, остальные 98,8% экспортируются (количество переработчиков более 20 предприятий).

Производство свинца 108 тыс. тонн, внутреннее потребление 24 тыс. тонн, 77% уходит на экспорт (только один переработчик).

В настоящее время государственная поддержка целых отраслей уже не может привнести того значительного эффекта, который требовался в первые годы индустриализации. Поддержка базового фундамента обрабатывающей промышленности являлась ответной реакцией на всемирный экономический кризис и стала своего рода антикризисной мерой для экономики Казахстана.

Экономический кризис, вызванный распространением коронавирусной инфекции COVID-19, в том числе закрытие границ между странами из-за пандемии нанесли серьезный удар по мировой логистике и привели к сбою цепочек поставок сырья и готовой продукции. По причине сохраняющихся ограничений во избежание распространения коронавируса и, как следствие, произошедшего спада потребительского спроса и роста протекционистской риторики наблюдается сокращение объемов торговли и прямых иностранных инвестиций.

В результате наблюдаются тенденции снижения конкурентоспособности сырьевой модели, ускорение цифровизации всех сфер жизни общества и отраслей экономики, смена технологической парадигмы и структуры потребления.

Вследствие вышеописанного на этапе восстановления экономики в постковидное время Казахстану необходимо как можно скорее диверсифицировать свою экспортную и потребительскую корзину, отходить от практики поддержки целых отраслей, формировать критическую массу промышленных предприятий, производящих товары, имеющих жизненно важное значение.

На текущий момент Казахстан не сформировал критическую массу предприятий в обрабатывающей промышленности. Так, в 2021 году количество действующих предприятий в обрабатывающей промышленности составило 18 163 единицы, в то время как экономически активное население составило 9 256,7 тыс. человек. В большинстве отраслей обрабатывающей промышленности наблюдается высокая экономическая концентрация. Процесс географической концентрации предприятий находится на начальном этапе. Отсутствие критической массы и географической концентрации предприятий может привести к проблемам формирования полноценных отраслей, создания цепочек добавленной стоимости, слабых межотраслевых связей, отсутствия агломерационных эффектов и сопровождающих их положительных внешних эффектов, слабой мотивации к технологической модернизации, улучшению качества продуктов, повышению его технологической сложности ввиду недостаточной конкуренции.

С учетом нынешних реалий для последующего углубления индустриализации перед Казахстаном стоят задачи качественного роста обрабатывающей промышленности, ориентированные на удовлетворение первоочередных нужд населения, как в продовольственных, так и непродовольственных товарах, обеспечения бесперебойной работы и развития отечественного производственного комплекса, и тем самым повышения самодостаточности экономики страны.

Эти задачи диктуются как большими вызовами глобального характера, так и внутренними процессами и проблемами.

Так, одной из основных проблем является низкий уровень загрузки производственных мощностей предприятий обрабатывающей промышленности. Так, во втором квартале 2021 года загрузка производственных мощностей 69,6 % отечественных предприятий обрабатывающей промышленности составила менее 70 %, в то время как 30,5 % предприятий были загружены на уровне более 70 %.

Основными причинами недостаточной загруженности отечественных предприятий обрабатывающей промышленности являются проблемы с обеспечением сырьем, нехватка финансовых средств на оборотные средства и модернизацию мощностей, отсутствие или недостаточный спрос на продукцию предприятий на внутреннем и внешнем рынках, недостаточность либо отсутствие подготовленных кадров для работы на специальном оборудовании.

В настоящее время в обрабатывающей промышленности используются импортное сырье и комплектующие, которые не производятся на территории Казахстана и не имеют дальнейших перспектив к локализации. Доля импорта таких промежуточных товаров в перерабатывающих производствах может занимать до 50 % и более.

К примеру, доля импорта в структуре производства в фармацевтической промышленности составляет 63 %, мебельной промышленности – 55 %, электронной продукции – 40 %, продуктах питания – 21 %, в производстве стройматериалов – 18 %.

Отсутствие либо недостаток сырья и комплектующих обусловлены следующими причинами:

технологическая неразвитость сырьевого производства (отсутствие производства высококачественного сырья и материалов);

экономическая нецелесообразность производства определенных видов сырья (небольшая внутренняя потребность);

отсутствие базового сырья для организации последующей переработки.

Так, отмечается острая потребность облегчения доступа к сырью и комплектующим, не производимым на территории Казахстана, с целью повышения конкурентоспособности отечественной продукции, как на внутреннем, так и на внешних рынках.

Инновационные показатели в обрабатывающей промышленности характеризуются сложностью прогнозирования. С 2019 года объем затрат на внедрение инноваций в обрабатывающую промышленность демонстрирует рост с 247,1 до 421,2 млрд тенге по итогам 2021 года. Объем затрат составил 1 197,7 млрд тенге. В 2020 году зафиксирован рост объема произведенной инновационной продукции до 1 489,9 млрд тенге в 1,8 раза по сравнению с 2019 годом, однако на следующий 2021 год сократившись до 1 209,3 млрд тенге или на 18,8%. В результате доля инновационной продукции в валовом внутреннем продукте в данный период также колеблется с 1,6% в 2019 году, 2,4% в 2020 году и вновь сократившись до 1,7% в 2022 году (рисунок 7).

Рисунок 7. Динамика показателей инновационной активности в обрабатывающей промышленности

Источник: БНС АСПИР РК

Существуют системообразующие национальные и частные компании, которые обладают определенным потенциалом для развития корпоративных инноваций, инвестировать средства в научно-исследовательские и опытно-конструкторские работы (далее – НИОКР), способные стать драйвером инновационного и научно-технического развития.

В Казахстане функционируют такие институты развития поддержки инноваций, как международный технопарк IT-стартапов "Astana Hub", автономный кластерный фонд "Парк инновационных технологий", акционерное общество "QazTechVentures", акционерное общество "Qazinnovations". Реализуется проект Всемирного Банка "Стимулирование продуктивных инноваций". Функционируют инновационный кластер Назарбаев университета NURIS, Fintechhub "Международного финансового центра "Астана" (далее – МФЦА) и Международный центр зеленых технологий и инвестиционных проектов.

В 2020 году по опыту Всемирного Банка были усовершенствованы Правила предоставления инновационных грантов на коммерциализацию технологий, технологическое развитие действующих предприятий и технологическое развитие отраслей.

В целом, показатели по инновациям в сравнении с 2010 годом показывают рост. При этом по состоянию на 2021 год инновационное и технологическое развитие страны характеризуется:

низкой долей экспорта высокотехнологичной продукции в общем объеме экспорта обрабатывающей промышленности – 6,9%;

уровень затрат на технологические инновации составил – 0,51%;

сравнительно низкой инновационной активностью предприятий в обрабатывающей промышленности – 12,9 %;

долей инновационной продукции в ВВП – 1,7 %.

В стране отсутствуют достаточные собственные компетенции для разработки либо трансфера современных технологий, необходимых для выпуска товаров средних и высоких переделов, поэтому в экспорте все еще преобладают сырьевые товары, полезные ископаемые, а в структуре импорта большую часть занимают машины, оборудование, станки, высокоточные приборы, спецтехника, электроника и другие ключевые факторы производства, одним словом, технологии.

Для формирования эффективной инновационной экосистемы, выхода на высокотехнологичную экономическую структуру, способную создавать наукоемкие продукты и тем самым повысить уровень жизни граждан необходимо развитие инноваций на системной основе.

В июле 2021 года между Правительством Республики Казахстан и Всемирным Экономическим Форумом подписано Соглашение касательно присоединения и сотрудничества между Центром Четвертой промышленной революции (далее – Центр 4ПР) в Казахстане и Всемирным Экономическим Форумом (далее – Соглашение), одобренное постановлением Правительства Республики Казахстан от 25 декабря 2020 года № 894. Аффилированный Центр 4ПР создан на базе МФЦА. На основании Соглашения был открыт Аффилированный Центр 4ПР.

Основной целью МФЦА является формирование новой площадки для сотрудничества, направленной на разработку принципов управления, политики и протоколов, ускоряющих применение научных и технологических достижений в соответствии с глобальными общественными целями, а также для масштабирования и локализации достижений трансформационной эпохи, так называемой Четвертой промышленной революции.

МФЦА имеет региональное значение и позволит формировать и совершенствовать в Центральной Азии механизмы, политики, процедуры и принципы регулирования инноваций и цифровой трансформации в таких областях, как интернет вещей, умные города, искусственный интеллект и машинное обучение, управление большими данными, блокчейн, беспилотный транспорт и аэрокосмические технологии.

Для наращивания инновационного потенциала и повышения конкурентоспособности эксперты Глобального индекса инноваций и Всемирного экономического форума дают следующие рекомендации для развивающихся стран (в том числе с учетом новой реальности, связанной с пандемией):

фокусировка руководства страны на инновационной политике и межведомственной координации;

обеспечение взаимодействия со всеми субъектами инновационной деятельности;

согласованность политик в области интеллектуальной собственности и инноваций;

проведение долгосрочной стратегии развития науки, технологии и инноваций, с определением приоритетов и консолидацией на них большинства ресурсов;

увеличение государственного финансирования и стимулирование частных инвестиций;

постановка конкретных KPI и регулярная оценка принимаемых мер.

При этом, согласно исследованию экспертов Всемирного Банка для развивающихся стран, в первую очередь должна появиться способность производить, а затем следует этап адаптации (трансферта) существующих технологий, и только третьим этапом появляется способность создавать инновации самим.

Таким образом, на сегодня реальная ситуация в Казахстане (инфраструктура, компетенции) предполагает создание только инкрементальных инноваций.

Внедрение прорывных технологий требует больших инвестиций. Вместе с тем, у отечественных крупных и средних предприятий отмечается высокий уровень закредитованности, что приводит к сдерживанию процесса инновационного развития. В условиях недостаточности финансовых ресурсов, привлечение прямых иностранных инвестиций могло бы стать триггером наращивания инновационного потенциала отечественных предприятий.

Способность к инновациям становится центральным фактором устойчивости. Нарастающая конкуренция между Китаем и США усиливает конкуренцию за инновации между ними. Все чаще появляются отдельные сферы технологического влияния, в которых применяются либо китайские, либо американские стандарты, а технологические разработки одной из этих стран доминируют. В складывающихся мировых условиях все большее значение приобретает цифровой суверенитет стран, отраслей, предприятий.

Инвестиции в цифровые технологии будут иметь решающее значение для сохранения конкурентоспособности. Согласно опросам, проведенным китайским институтом Tencent, большинство компаний планируют увеличить свои цифровые инвестиции на 10–30 % и будут сосредоточены, в частности, на Big Data, интернете вещей, облачных вычислениях и 5G. В итоге к 2025 году Китай планирует полностью построить материальную базу для Индустрии 4.0 по определению Всемирного Экономического Форума.

Также важное значение имеет развитие инфраструктуры, поддерживающей цифровизацию, такой как сети 5G и высокопроизводительные вычислительные мощности.

В этом контексте стремительно возрастает важность цифровой трансформации промышленных производственных цепочек – Индустрии 4.0. Значимость связанных технологий во время кризиса стала очевидна, когда, например, для производства козырьков и деталей для аппаратов искусственной вентиляции легких (ИВЛ) повсеместно использовалась 3D-печать.

Степень автоматизации и использования цифровых технологий для дистанционного управления оборудованием оказала огромное влияние на промышленные компании в период карантина. Компании с достаточным уровнем цифровизации продолжили производство, в то время как многие другие полностью остановились, когда оперативный персонал не смог выходить на работу. Компании, внедрившие элементы Индустрии 4.0, оказались намного лучше подготовлены к кризису. По оценке Института машиностроения и автоматизации Общества Фраунхофера, 70 % компаний, чьи бизнес-модели оцифрованы, являются более устойчивыми к кризисным ситуациям. При этом, глобализации цифровых технологии значительно ускорила цифровизацию и автоматизацию промышленного производства. За счет автоматизации предприятия обеспечили снижение затрат от 15 до 40 %.

Данные международной консалтинговой компании McKinsey & Company показывают, что за 2020 год внедрение новых цифровых технологий приносит свои плоды. К примеру, цифровизация бизнес-процессов в промышленности в США в среднем приносит прибыль от 12 % до 14 % по сравнению с 7 %–9 % для европейских предприятий и от 5 % до 7 % для азиатских аналогов.

При этом в Казахстане предприятия также приступили к внедрению цифровых технологий в производственные процессы, однако в большинстве случаев весь процесс модернизации характеризуется "лоскутной цифровизацией". Другими словами, происходит частичная цифровизация производства, не покрывающая всю цепочку создания стоимости продукции, к тому же не позволяющая в полной мере достичь полноценного эффекта от цифровых технологий, не имеющих возможности интеграции с существующим и новым оборудованием.

Вместе с тем, по результатам проведенного совместно с привлеченными зарубежными партнерами (институт имени Фраунхофера, Бизнес-Швеция) в 2017 году анализа более 605 предприятий в секторах обрабатывающей промышленности и горно-металлургического комплекса (далее – ГМК) на предмет готовности к переходу к цифровой трансформации выявлено, что большинство предприятий характеризуются отсутствием цифровой системы управления производством (84 % предприятий обрабатывающей промышленности, 56 % в горнорудном секторе). С другой стороны, около 3 % компаний обрабатывающей промышленности и порядка 21 % предприятий ГМК имеют достаточную технологическую, организационную и кадровую базу для цифровой трансформации.

Выявлены сдерживающие факторы для цифровой трансформации. Во-первых, бизнес недостаточно понимает экономические выгоды от цифровизации, во-вторых, слабо развиты отечественные разработки и компетенции по автоматизации и цифровизации, в-третьих, нехватка квалифицированных кадров, ограниченность финансовых ресурсов, а также инфраструктурные ограничения.

По итогам проведенной работы в рамках Государственной программы "Цифровой Казахстан" внедрен ряд системных мер, таких как создание модельных цифровых фабрик, реализация проектов цифровизации крупными компаниями горно-металлургического комплекса, создание благоприятных правовых условий для развития промышленного интернета вещей, создание финансовых, фискальных и иных стимулов для предприятий к внедрению технологий Индустрии 4.0, нормативно-правовое регулирование применения цифровых технологий с целью повышения безопасности на производстве, реализация проекта инновационного взаимодействия в добывающем секторе "Добыча 4.0".

В рамках проекта "Создание модельных цифровых фабрик" проводился технологический аудит с целью определения текущего состояния производства АО "АК Алтыналмас", АО "Химфарм", АО "Евразиан Фудс", АО "Кентауский трансформаторный завод", ТОО "Бал Текстиль", ТОО "Карлскрона", ТОО "Алматинский вентиляторный завод", по результатам которого утверждены дорожные карты цифровизации компаний.

Параллельно с этим в регионах ведется работа по цифровизации промышленных предприятий. В целом на текущий момент в регионах до
2022 года запланировано внедрение цифровых решений на 121 предприятии (порядка 276 проектов цифровизации, учитывая новые предприятия и проекты модернизации). По итогам 2020 года отечественными промышленными предприятиями реализовано более 171 проекта, из которых 57 проектов приходится на 2020 год.

Вместе с тем, для повышения компетенций сотрудников в 2020 году совместно с Институтом промышленной инженерии и автоматизации имени Фраунхофера проведено обучение специалистов промышленных предприятий по тематике Индустрии 4.0. Обучение направлено на трансфер компетенций и знаний по ключевым технологиям и тематикам Индустрии 4.0 промышленным предприятиям страны.

С целью привлечения инвестиций, передовых технологий производства товаров и услуг, создания новых рабочих мест, а также развития конкурентоспособного производства в Казахстане созданы специальные экономические зоны (далее – СЭЗ) и индустриальные зоны (далее – ИЗ), составляющие инфраструктуру промышленно-инновационной системы страны.

На сегодняшний день в стране функционируют 13 СЭЗ и 33 ИЗ.

На территориях СЭЗ за все время их функционирования (с 2002 по
2022 годы) запущено 321 (91 экстерриториальные) проектов. В результате реализации этих проектов создано более 22 тысячи рабочих мест, налоговые поступления в бюджет составили 341,4 млрд тенге.

Бюджетные затраты на строительство инфраструктуры всех СЭЗ составили 399 млрд тенге, при этом объем привлеченных инвестиций составил порядка 2 610,9 млрд тенге. То есть 1 бюджетный тенге, вложенный в инфраструктуру СЭЗ, позволил привлечь 6,6 тенге частных инвестиций (доля иностранного участия составила 25,9%).

На ИЗ запущено 183 производства, с объемом инвестиций около 559,1 млрд тенге. Создано около 8,6 тысяч рабочих мест. На инфраструктуру индустриальных зон вложено 80 млрд тенге. Таким образом, на 1 вложенный бюджетный тенге привлечено 7 тенге инвестиций. По объему привлеченных инвестиций лидирует индустриальная зона города Алматы.

Разница в привлеченном на 1 тенге инвестициях объясняется тем, что на СЭЗ проекты являются капиталоемкими с повышенными требованиями к инфраструктуре.

В целом, благодаря режиму СЭЗ в Казахстане образовались целые группы предприятий по определенным видам экономической деятельности.

К примеру, на базе СЭЗ "Хоргос – Восточные ворота" создан логистический центр последнего поколения. На СЭЗ "Астана – новый город" получило свое развитие железнодорожное машиностроение, ранее отсутствовавшее в Казахстане. СЭЗ "Оңтүстік" возрождает текстильную промышленность. Заложена основа нефтехимического производства на СЭЗ "Национальный индустриальный нефтехимический технопарк" (далее – "НИНТ") и СЭЗ "Павлодар". На СЭЗ "Химический парк Тараз" создаются новые производства химической промышленности, такие как производство глифосата (гербицида), цианида натрия, пиросульфита натрия, серной кислоты и т.д. По такому же принципу во всех СЭЗ вокруг "якорных" производств планируется увеличить локализацию малых и средних производств. Несмотря на принимаемые меры и достигнутые результаты, потенциал развития СЭЗ и ИЗ полностью не раскрыт, что открывает перспективы для их дальнейшего развития.

Для дальнейшего развития, продвижения и управления СЭЗ в Республике Казахстан необходимо устранение (совершенствование) следующих барьеров, характеризующих низкие темпы развития и слабую эффективность деятельности отечественных СЭЗ:

фактически не завершена инфраструктура ряда СЭЗ и ИЗ;

недостаточное финансирование и несвоевременное завершение строительства объектов инфраструктуры. К примеру, критической потребностью в СЭЗ "Павлодар" на сегодня является завершение строительства очистных сооружений, увеличение мощностей электроэнергии путем строительства подстанции, в СЭЗ "Оңтүстік" высокая степень изношенности объектов инфраструктуры СЭЗ, в СЭЗ "Астана – новый город" необходимо достроить комплекс теплового снабжения, для потенциальных инвесторов в СЭЗ "Химический парк Тараз" не завершено и необходимо строительство объектов инфраструктуры (2-я очередь), а именно не реализованы объекты коммунального снабжения (магистральный водовод, очистные сооружения, газопровод), подведение железнодорожных путей, увеличение мощностей путем строительства комплексных трансформаторных подстанций;

практически не используется механизм государственно-частного партнерства, а также потенциал частного капитала при строительстве базовой инфраструктуры СЭЗ и ИЗ;

ограниченный перечень разрешенных видов деятельности на территории СЭЗ, и сложные процедуры включения новых видов деятельности;

отсутствует возможность размещения небольших производств (отсутствуют готовые производственные помещения, как для малых производств, так и для видов деятельности, не требующих строительства собственных заводов, например, IT);

короткие сроки функционирования СЭЗ и неравные периоды действия льгот (СЭЗ действует максимум 25 лет, из которых не весь период предоставляются льготы – в зависимости от периода получения статуса участника СЭЗ);

отсутствие обслуживающих компаний для обеспечения сохранности и обслуживания, ликвидации аварий или иных сбоев объектов инженерно-коммуникационной инфраструктуры;

отсутствие регламентации порядка и критериев изменения статуса индустриальной зоны регионального и республиканского значения.

Для решения данных задач внедряются новые подходы к функционированию и развитию СЭЗ и ИЗ на территории Республики Казахстан с учетом мирового опыта развитых стран.

Вместе с тем, новой эффективной формой кооперации производственных и сервисных предприятий, образовательных и научных организаций, органов власти и институтов развития являются кластера. Кластерный подход как инструмент повышения конкурентоспособности компаний в регионах станет важным направлением в развитии обрабатывающей промышленности и сектора продуктивных услуг.

С 2017 года разработана методологическая основа для реализации кластерной политики, включающая в себя методику развития территориальных кластеров, организации и проведения конкурсных процедур по отбору территориальных кластеров, методологию экспертной оценки конкурсных заявок от кластерных инициатив.

В результате диагностики кластерной инфраструктуры в регионах Казахстана на конкурсной основе были отобраны шесть пилотных территориальных кластеров: в Карагандинской области (строительный), городе Шымкенте (по производству фармацевтической продукции), городе Алматы (по производству мебельной продукции), Костанайской области (мукомольный), Акмолинской области (по переработке молока), Алматинской области и городе Алматы (по развитию туризма).

На современном этапе развития указанных территориальных кластеров участники фармацевтического, туристического кластеров, кластера по переработке молока объединились в кластерные организации и формализовали свою деятельность по решению общих проблем по повышению конкурентоспособности продукции и выходу на внешние рынки.

Подобная коллаборация прямо влияет на эффективность производственной деятельности участников кластеров и сказывается на состоянии отрасли в целом.

На базе предприятий-участников кластеров созданы центры компетенций (АО "Химфарм", ТОО "Гормолзавод"), каждый кластер разработал свою стратегию развития, начаты работы по реализации проектов кластеров. Участниками мебельного кластера разработаны сертификаты, предусматривающие скидки до 20 % для застройщиков, с целью обеспечения покупателей квартир комплексными мебельными решениями. Участниками строительного кластера заключен меморандум с исследовательскими центрами города Караганды на проведение обзорных исследований по перспективам производства экологичных строительных материалов из отечественного сырья и промышленных отходов.

Основной спецификой кластера является получение предприятиями, входящими в него, синергетического эффекта, выражающегося в повышении конкурентоспособности всех участников кластера по сравнению с отдельными хозяйствующими субъектами. Совместные проекты участников кластеров позволяют расширить линейку производимых товарных групп в соответствии с современными мировыми трендами развития отраслей, переход к производству экологичных строительных материалов и другой продукции.

Развитие обрабатывающей промышленности также зависит от развитости и сложности внутреннего рынка. Для обеспечения потребностей внутреннего рынка необходимо в приоритетном порядке развитие производств, продукция которых должна соответствовать уровню качества импортируемой крупными предприятиями продукции, то есть соответствовать международным стандартам качества и менеджмента управления. Отечественные производители не могут конкурировать с зарубежными заводами, не готовы занять нишу по поставкам собственной продукции на сервисный рынок. Наблюдается значительное технологическое отставание отечественных предприятий, выпускающих продукцию в части обновления, модернизации, расширения производства.

В современной экономике регулируемые закупки играют фундаментальную стратегическую роль. Период, когда закупки рассматривались в качестве правил снабжения заказчиков, остался в прошлом. Сейчас на первый план вышел системообразующий потенциал закупок, экономическая суть которого заключается в трансформации спроса в факторы экономического развития.

Анализ регулируемых закупок товаров, работ и услуг (государственные закупки, закупки национальных компаний и холдингов, закупки недропользователей) показал, что по республике с 2020 по 2022 годы при общем росте объемов закупок в 1,3 раз с 17 632,7 до 22 965,7 млрд тенге, произошло повышение доли внутристрановой ценности с 52,1 % до 53,5 %, промежуточно, показывая индикатор в 56,1 % в 2021 году. (рисунок 8).

Рисунок 8. Динамика показателей регулируемых закупок и местного содержания в них за 2020 – 2022 годы

Источник: Данные Министерства индустрии и инфраструктурного развития Республики Казахстан

В рамках вступления и участия Казахстана во Всемирной торговой организации и Евразийском экономическом союзе, в соответствии с принятыми обязательствами на законодательном уровне были исключены нормы, предоставляющие преференции для отечественных поставщиков в государственных закупках, и частично сохранены требования по внутристрановой ценности в закупках недропользователей. При этом предусмотрена возможность установления изъятий из национального режима в целях оказания поддержки для отечественных поставщиков и ограничения доступа к определенным закупкам товаров, услуг, работ и их поставщиков, происходящих с территории иностранных государств. При этом после принятия определенных мер показатели по внутристрановой ценности показывают положительную динамику за период с 2020 по 2021 годы с уменьшением в 2022 году. Это обусловнено, тем что, годовой показатель до конца не сформирован для абсолютного значения (рисунок 9).

Рисунок 9. Динамика показателей объемов закупок и местного содержания в государственных закупках за 2020–2022 годы

Источник: Министерство финансов Республики Казахстан

В настоящее время требования по местному содержанию частично предусмотрены только в закупках недропользователей.

Крупными операторами проектов – товариществом с ограниченной ответственностью "Тенгизшевройл" (далее – ТШО), товариществом с ограниченной ответственностью "Карачаганак Петролеум Оперейтинг Б.В." (далее – КПО), Северо-Каспийской операционной компанией (далее – НКОК) проводятся работы с отечественными товаропроизводителями и поставщиками работ, услуг в рамках меморандумов с Правительством Республики Казахстан о сотрудничестве. Операторы стремятся к сотрудничеству с поставщиками, имеющими устойчивую ориентированность на заказчика, поставщикам выставляются высокие требования. Но сложностью конкурирования данных производителей является отсутствие ввозных таможенных пошлин на иностранную продукцию при поставке заказчикам.

Крупные компании в Казахстане часто сталкиваются с проблемами поиска малого и среднего предпринимательства (далее – МСП), предлагающего соответствующую продукцию и услуги, а также оценки их квалификации, получения информации, которая необходима для снижения риска при проведении операций с ними.

Доля сектора МСП в экспорте по-прежнему находится на недостаточном уровне. Одной из причин низкого уровня экспорта товаров казахстанских МСП является высокая стоимость сертификации на соответствие международным стандартам и нормам, гарантиям качества (API, ASMI, ISO, HACCP, CEN и т.д.), применяемым в зарубежных странах.

Необходимо усиливать меры содействия предприятиям в разработке технической документации, необходимой для сертификации продукции и услуг, что позволит МСП преодолевать технические барьеры и повышать уровень конкурентоспособности отечественных предприятий и товаров.

Дальнейшее проведение промышленно-инновационной политики будет рассматриваться в свете нескольких инициативных групп. Первая, реализация существующих возможностей с использованием существующих сильных сторон. Вторая, инвестиции в слабые стороны для использования существующих возможностей. Третья, проведение превентивных мероприятий с использованием сильных сторон для компенсации рисков и угроз.

1) Возможности для промышленно-инновационного развития Республики Казахстан

Расположение Казахстана между второй (Китайская Народная Республика) и двенадцатой (Российская Федерация) экономиками мира и участие в интеграционных проектах с ними создают возможности для обрабатывающей промышленности.

Анализ международной торговли и глобальных потоков иностранных инвестиций показывает преобладающую роль трансграничной торговли и инвестиций.

По результатам анализа были выявлены 3 категории стран по уровню приоритетности в качестве рынков сбыта для потенциального экспорта обрабатывающей промышленности. Наиболее приоритетными странами стали Китай и Россия. Следующими по приоритетности стали Узбекистан и Иран. Третьими по приоритетности стали более удаленные Япония, Южная Корея, Индия, Пакистан, Турция, Саудовская Аравия и Объединенные Арабские Эмираты.

Парк улучшить позиции отечественных компаний для достижения необходимого эффекта масштаба и снизить неблагоприятное влияние транспортных расходов.

Казахстан совместно со странами Евразийского экономического союза (далее – ЕАЭС) будет активно использовать возможности в рамках Соглашения о торгово-экономическом сотрудничестве между ЕАЭС и Китаем в целях создания условий для улучшения взаимной торговли, в частности акцентировать внимание на упрощении торговых процедур и реализации совместных инвестиционных проектов.

Казахстан потенциально остается привлекательной инвестиционной площадкой для компаний из Китая и России для создания производств в целях проникновения на рынки друг друга. Кроме того, "санкционная борьба" между Россией и западными странами может создать условия для привлечения европейских компаний для обслуживания ее рынка.

В силу периферийного расположения Республики Казахстан по отношению к странам "мирового центр процесс диффузии инноваций идет медленно. Однако формирование в Китае нового технологического центра может значительно ускорить процесс трансферта технологий, проникновения и абсорбции технологических инноваций.

Ускоряющаяся урбанизация в Казахстане создает концентрацию капиталов, труда, знаний и потребителей в пространственных точках роста.

Глобальный тренд переселения людей в урбанизированные территории, меняющий ландшафт страновой конкуренции, находит отражение и в Казахстане. Появление на территории Республики Казахстан второго и третьего городов-миллионников начинает создавать локальные пространственные "центры тяжести", привлекательные для производства товаров конечного потребления, развития сложившихся и формирования новых инновационных систем, специализированных факторов производства, необходимых для привлечения инвестиций в средне-и высокотехнологичные сектора.

Развитие крупных городских агломераций генерирует постоянный спрос на продукцию локальных кластеров пищевой промышленности, производства одежды и обуви, товаров для дома, строительных материалов, металлических изделий и химической продукции.

Рынок регулируемых закупок по мере роста экономики и реализации крупных инфраструктурных проектов генерирует постоянный и концентрированный спрос на товары производственного назначения.

По-прежнему существует значительный потенциал регулируемых закупок для локализации производств товаров и услуг в Казахстане.

Развитие новых производственных технологий и цифровизация обрабатывающей промышленности (Индустрия 4.0) создает возможности для рывка в производительности и снижения дистанции и барьеров в торговле.

Индустрия 4.0 трансформирует производственные и бизнес-модели, открывая возможности для формирования высокотехнологичных отраслей промышленности в развивающихся странах. Относительная доступность ключевых технологий Индустрии 4.0 позволяет сократить технологическое отставание от развитых стран.

2) Основные угрозы и риски для промышленно-инновационного развития являются обратной стороной возможностей и дополняются проблемами, присущими обрабатывающей промышленности.

Недостаточные меры по привлечению инвестиций в обрабатывающую промышленность создают угрозу "ранней деиндустриализации".

Инвестиции в традиционные сектора металлургии и нефтепереработки составляют большую часть, в то время как инвестиции в прочие отрасли обрабатывающей промышленности достаточно стабильны и не демонстрируют тенденцию к быстрому росту. Без учета базовых секторов показатель близок к простому воспроизводству.

В результате Казахстан не сформировал критическую массу предприятий в обрабатывающей промышленности. В большинстве отраслей обрабатывающей промышленности наблюдается высокая экономическая концентрация. Показатель приведенного количества предприятий в обрабатывающей промышленности ниже, чем в России и Беларуси. Процесс географической концентрации предприятий находится на начальном этапе.

Недостаток инвестиций в основной капитал на ранних этапах ставит под угрозу достижение всех показателей промышленного развития. Отсутствие критической массы и географической концентрации предприятий ведет к проблемам формирования полноценных отраслей, создания цепочек добавленной стоимости, слабых межотраслевых связей, отсутствия агломерационных эффектов и сопровождающих их положительных внешних эффектов, слабой мотивации к технологической модернизации, улучшению качества продуктов, повышению его технологической сложности ввиду недостаточной конкуренции.

Высокая конкуренция на внешних рынках, недостаточная емкость внутреннего рынка и высокая конкуренция на нем со стороны производителей Китая, России и других стран создают давление на отечественных производителей.

Исторически емкость казахстанского рынка недостаточна для достижения эффекта масштаба, необходимого для производства значительной части номенклатуры обрабатывающей промышленности. Доступность внешних рынков критична для достижения эффекта масштаба при текущих производственных моделях.

Внешние рынки двух крупнейших соседей имеют более развитые и сложные производственные системы по сравнению с Казахстаном. Кроме того, данные страны создают ограничения при ввозе казахстанских товаров во внешние страны. Несмотря на нахождение в едином экономическом союзе с Россией, отечественные производители по-прежнему сталкиваются с условиями недобросовестной конкуренции, основанной на административных барьерах. Рынок Китая исторически имеет высокие входные барьеры, связанные со специальными мерами по допуску на внутренний рынок.

Рост спроса на продукцию обрабатывающей промышленности удовлетворяется в основном за счет импорта и отечественные предприятия встречаются с сильной конкуренцией со стороны производителей России и Китая.

Казахстан имеет ограниченную экспортную корзину и недостаточную "сложность", что создает риск перманентного технологического отставания.

Экспорт Республики Казахстан характеризуется ограниченной номенклатурой товаров со сравнительным преимуществом. Большая часть экспорта приходится на продукцию металлургии и нефтепереработки, которые относятся к низко- и среднетехнологичным секторам. Уровень технологической сложности Казахстана значительно ниже, чем у Китая, России и Беларуси.

Казахстан имеет средний уровень развития основной цифровой инфраструктуры, низкую готовность предприятий к "цифровой эпохе" и слабую мотивацию на уровне средних предприятий к внедрению "цифровых решений", что создает препятствие для цифровой трансформации промышленности.

Для использования всех преимуществ технологий "цифровой эпохи" требуется высокий уровень развития цифровой инфраструктуры. В настоящий момент Казахстан относится к группе стран со средним уровнем развития в этом аспекте.

Предприятия характеризуются низким уровнем использования текущих информационно-коммуникационных технологий, слабо информированы и не имеют кадрового потенциала для внедрения цифровых технологических решений. Отсутствие понимания необходимости и кадров снижает стимулы предприятий к инвестициям в цифровизацию.

Влияние распространения пандемии коронавирусной инфекции COVID-19 на мировую экономику

В связи с объявлением Всемирной организацией здравоохранения пандемии COVID-19 в мире в 2020 – 2021 годах на экономику Казахстана негативное влияние оказывает распространение коронавирусной инфекции COVID-19. Неблагоприятная эпидемиологическая ситуация, начавшаяся в четвертом квартале 2019 года и повлекшая за собой закрытие государственных границ и снижение экономической активности во всем мире, отрицательно сказалась на осуществлении внешнего товарооборота. Закрытие границ между странами из-за пандемии нанесло серьезный удар по мировой логистике и обеспечению цепочки поставок сырья и готовой продукции. Цепочки становятся более короткими и диверсифицированными, ускоряется возврат производств и аутсорсинг бизнес-процессов в близлежащих территориях с укреплением внутренних каналов поставок.

Как следствие наблюдается низкий потребительский спрос, связанный с тем, что все больше стран придерживаются политики экспортного протекционизма. Это способствует снижению глобального спроса, а следовательно – росту цен.

3) Сильные стороны промышленно-инновационного развития.

Обрабатывающая промышленность находится в постоянном приоритете политического руководства страны.

Правительство последовательно осуществляет индустриальную политику, а также выделяет финансовые ресурсы на поддержку промышленной политики.

Сформированная система институтов развития позволяет охватить все аспекты регулирования промышленной политики.

Создана и функционирует система субъектов поддержки промышленно-инновационной деятельности, которая позволяет охватить все аспекты регулирования промышленной политики.

Государство прямо или косвенно контролирует и регулирует добычу сырья, выпуск продукции первых переделов и факторов производства, связанных с инфраструктурой.

Казахстан имеет высокий уровень обеспеченности базовыми минеральными ресурсами. Государство напрямую или через акционерное общество "Фонд национального благосостояния "Самрук-Қазына" имеет доли участия в ряде добывающих и выпускающих продукцию первых переделов компаний. Это создает возможность преференциального обеспечения новых проектов обрабатывающей промышленности сырьем и базовыми полуфабрикатами.

4) Резервы повышения эффективности использования ресурсов и слабые стороны в проведении промышленно-инновационной политики, которые требуют концентрации внимания и дополнительных ресурсов.

Недостаточно эффективная система мониторинга и механизмов обратной связи при реализации промышленно-инновационной политики.

Существуют значительные затруднения, связанные с объективной оценкой реализации политики промышленно-инновационного развития, в том числе достигнутых прямых и конечных результатов и эффективности инструментов поддержки. Одним из механизмов повышения эффективности промышленно-инновационной политики является обеспечение качественного мониторинга и на его основе анализа на предмет результативности применяемых инструментов поддержки, в том числе посредством количественной и качественной оценки.

На основании рассмотрения возможных комбинаций факторов можно выделить следующие основные направления для продолжения промышленно-инновационной политики.

Проведение проактивной торговой политики.

Ресурсы и усилия должны быть направлены по двум векторам. Первое, нахождение решений и компромиссов для снятия барьеров во внешней торговле в рамках ЕАЭС, доступе на рынок Китая и продвижении на рынках Центральной и Южной Азии. Необходимо наладить постоянный диалог с существующими экспортерами обрабатывающей промышленности для понимания их реальных потребностей и барьеров во внешней торговле.

Опережающее создание специализированных факторов производства в пространственных "точках роста".

Повышение привлекательности обрабатывающей промышленности требует снижения издержек и увеличения отдачи от инвестированных ресурсов. Это возможно достичь исключительно через системную работу с основным фокусом на сопряжение промышленного и пространственного развития для создания, расширения и предложения специализированных факторов производства. Усилия будут направлены на развитие качественной промышленной и цифровой инфраструктуры, человеческого капитала, центров компетенций, испытательной и сертификационной инфраструктуры.

Создание новых крупных капиталоемких и наукоемких производств.

Используя возможности государства по распределению сырьевых ресурсов и его готовность к предоставлению особых условий для частных инвесторов, обеспечить реализацию отдельных крупных капиталоемких и наукоемких проектов в обрабатывающей промышленности.

2. Обзор международного опыта государственной политики в области промышленно-инновационного развития

Тенденции к изменениям и необходимость преодоления внутренних барьеров развития Казахстана трактует конъюнктура мирового рынка. К основным внешним факторам, определяющим дальнейшее развитие обрабатывающей промышленности, следует отнести глобальную экономическую конкуренцию, торгово-экономическую интеграцию Евразийского экономического союза, появление новых сильных азиатских игроков, ужесточение стандартов на промышленную продукцию.

Мировой технологический прогресс в промышленном секторе усилил цифровой разрыв между странами. Тотальное недофинансирование научных разработок в промышленности, отсутствие стимулирующих факторов со стороны государства привели к замедлению развития в Казахстане передовых технологий.

В Казахстане наблюдается сокращение уровня затрат на технологические инновации в обрабатывающей промышленности. Так в 2019 году уровень затрат сократился до 0,36%, при том, что в 2017 году он составлял 1,13%, а в 2018 году – 0,99%. С 2020 года данный показатель постепенно выравнивается, демонстрируя незначительный рост: в 2020 году – 0,43%, 0,51% в 2021 году.

Уровень внутренних затрат на НИОКР в Казахстане так же характеризуется стабильно низкими значениями, колеблясь в пределах 0,12-0,13%, в то время как в развитых странах, включая Европейский союз он превышает 2,2%. Следует отметить, что наибольшая интенсивность НИОКР фиксируется в Японии, Швеции, Австрии и Германии, где соответствующие показатели превысили 3% ВВП. При этом, в Румынии, Словакии, Болгарии, Латвии, Литве, Ирландии, Мальте и Кипре – интенсивность НИОКР существенно ниже и составляет порядка 1% ВВП.

В 2022 году Казахстан в Глобальном инновационном индексе (далее – ГИИ) опустился на 4 позиции, расположившись на 83 месте (77 место в 2020 году, 79 место в 2021 году). В сравнении со странами-членами ЕАЭС по уровню развития инноваций Казахстан опередил на 10 и 11 позиций соответственно Азербайджан (93 место) и Кыргызстан (94 место), но оказался ниже России (47 место), Беларуси (77 место) и Армении (80 место).

При этом Казахстан покинул тройку региональных лидеров по инновациям среди 10 стран Центральной и Южной Азии, в которую сейчас входят Индии, Исламская Республика Иран и Узбекистан (82 место в глобальном рейтинге).

Глобальный инновационный индекс (Global Innovation Index), рассчитываемый на основе 80 показателей, показал улучшение ряда позиций по Казахстану. К примеру, по фактору "Развитие бизнеса" Казахстан поднялся на 10 пунктов с 78 на 68 место. По фактору "Развитие технологий и экономики знаний" Казахстан поднялся на 5 пунктов с 86 на 81 место (таблица 2).

Таблица 2. Данные рейтинга Глобального индекса инноваций

Год	Место в индексе	Показатель "Развитие бизнеса"	Показатель "Развитие технологий и экономики знаний"
2022	83	68	81
2021	79	78	86
2020	77	71	80

Источник: https://www.globalinnovationindex.org/analysis-economy

Согласно Индексу готовности к передовым технологиям (UNCTAD) Казахстан занимает 62 место (индекс 0,50) из 158 стран. Для расчета Индекса готовности к передовым технологиям UNCTAD сформировал индикаторы на основе данных международных организаций:

по уровню развития инфраструктуры ИКТ с учетом интернета вещей, больших данных и блокчейн интернет-технологий – 62 место (источники ITU; M-LAB);

по наличию навыков по использованию, внедрению и адаптации передовых технологий – 42 место (источники UNDP; ILO);

по исследованиям и разработкам (НИОКР), в том числе для производства и внедрения передовых технологий, требующих настройки или модификации для локального использования, а также научно-исследовательской деятельности, измеряемой с учетом количества публикаций и патентов, – 56 место (источники SCOPUS; PatSeer);

по использованию, внедрению и адаптации передовых технологий на производстве, включая взаимодействие с цифровизацией в области финансов и ИКТ, – 75 место (источник UNCTAD);

по оценке доступности финансирования для частного сектора, включающего ресурсы, предоставляемые финансовыми корпорациями, такими как финансы и лизинговые компании, страховые компании, пенсионные фонды и иностранная валюта компании, различные финансовые инструменты, в том числе ссуды, покупку неакционерного капитала, ценные бумаги, торговые кредиты и прочую дебиторскую задолженность, – 114 место (источники WB; IMF, OECD).

В реализации государственной политики в области промышленно-инновационного развития мировое сообщество в целом применяет практически общие принципы и подходы.

Индустриальные страны имеют в целом схожую организационную структуру государственного управления развитием промышленности, основными элементами которой можно выделить следующие:

1) четкое законодательное регулирование промышленной политики, которое позволяет проводить централизованную и сбалансированную промышленную политику на всей территории страны, систематизирует и фокусирует процесс и условия оказания государственной поддержки промышленности;

2) центральные государственные органы, отвечающие за политику по развитию промышленности, сопутствующих услуг, а также их продвижение на внешних рынках;

3) скоординированная система институтов промышленно-инновационного развития;

4) крупные государственные или национальные компании, специально определенные государством, с полномочиями для привлечения инвестиций и реализации крупных промышленных проектов и создания производств в новых отраслях;

5) научная, технологическая, инновационная политика, на реализацию которой направлены планы, программы, концепции отраслевых министерств и ведомств.

К основным различиям можно отнести условия, критерии поддержки предприятий, а также возможности государства обеспечить и определенным путем облегчить уровень фискальной, таможенной нагрузки предприятий, стремящихся к внедрению новых технологий и обновлению основных фондов.

К примеру, Турецкая Республика осуществляет развитие частного предпринимательства через организацию по развитию малых и средних предприятий (далее – KOSGEB) путем реализации программы модернизации предприятий МСБ. Поддерживаются инвестиционные проекты по увеличению производства продукции с высокой добавленной стоимостью в средне- и высокотехнологичных секторах Турции, а также продуктов, которые имеют решающее значение для развития этих секторов, в рамках технологически ориентированного промышленного движения.

Если машины, оборудование и программное обеспечение являются отечественными товарами, к ставке невозмещаемой поддержки добавляется 15 %, а ставка возмещаемой поддержки уменьшается по той же ставке.

Программа поддержки инвестиций в технологические продукты малого и среднего бизнеса имеет 2 направления:

производство и коммерциализации продуктов, являющихся результатом НИОКР / инновационной деятельности. Для предпринимателя, производящего товары низкой технологической сложности, поддержка составит не более одного миллиона турецких лир. Для предпринимателя, производящего продукцию средней и высокой технологической сложности, сумма в 6 раз превышает сумму поддержки предпринимателя, производящего продукцию низких переделов, и составляет шесть миллионов турецких лир. Обязательным условием является погашение 70 % от суммы поддержки;

производство и коммерциализация продуктов в области средних, высоких технологий, которые будут вносить существенный вклад в экономику страны. Доля погашения составит 30 % от указанной выше суммы поддержки.

В рамках программы по привлечению инвестиций Турция предоставляет иностранным инвесторам в полном объеме те же права, что и национальному капиталу. Основные положения заложены в Законе Турецкой Республики "Об иностранных инвестициях". Основными критериями в оценке проектов иностранных инвестиций являются их технологический уровень, конкурентоспособность, экспортный потенциал, возможности вовлечения местных ресурсов для их реализации. Немаловажное значение, как уже говорилось, имеет географический аспект.

Территориальное расположение проектируемого объекта и объем инвестируемого капитала являются основными показателями для получения инвестором так называемого "Поощрительного сертификата", то есть особого одобрения Главного управления по вопросам иностранных инвестиций, что дает право на пользование льготами при осуществлении проекта, а именно: частичным или полным освобождением от уплаты таможенных пошлин и иных налогов, доступом к льготным кредитам, правительственным дотациям и другие.

При выдаче "Поощрительного сертификата" учитывается в какой степени при осуществлении проекта предполагается воспользоваться привлеченными источниками финансирования. Соотношение между собственным и привлеченным капиталом составляет норму самофинансирования; она может быть не более 40 % для инвестиционных проектов в "приоритетных районах", 50 % в "нормальных районах" и 60 % в "развитых". Исключением, не принимающим во внимание региональный аспект, являются инвестиции в организацию авиационного (Air-Kargo) и морского (Ro-Ro) транспортного обслуживания – 25 %, а также строительство и ремонт яхт и судов, где норма самофинансирования установлена на уровне 15 %. Допускается льготная норма самофинансирования (15 %) также для тех проектов, осуществление которых предполагается полностью финансировать из иностранных источников.

Система льгот для иностранных инвестиций, отмеченных "Поощрительным сертификатом", включает в себя таможенные льготы на ввоз машин и оборудования не старше 5 лет, сырье и полуфабрикаты, запасные части.

Освобождаются от таможенных пошлин в полном объеме ввозимые машины и оборудование, импортируемые с целью осуществления инвестиционных проектов, согласно утвержденному перечню приоритетных секторов экономики.

Проводимая государственная политика предусматривает поддержку предприятий, налаживающих новое производство, посредством освобождения от таможенных пошлин импорт сырья и полуфабрикатов в ограниченном объеме и на лимитированный срок.

Так, для реализации новых производств при условии внесения депозита (10 % капитала) допускается беспошлинный импорт сырья и полуфабрикатов на сумму, не превышающую 20 % от общей стоимости импортированных или приобретенных на месте машин и оборудования, на срок до 3 месяцев.

Для реализации инвестиционных проектов в приоритетных районах при условии внесения депозита (10 % капитала) допускается беспошлинный импорт сырья и полуфабрикатов на сумму, не превышающую 30 % от общей стоимости импортированных или приобретенных на месте машин и оборудования, на срок до 4 месяцев.

Для осуществления крупных проектов возможен беспошлинный импорт сырья и полуфабрикатов на сумму, не превышающую 40 % от общей стоимости импортированных или приобретенных на месте машин и оборудования, на срок до 6 месяцев.

Дополнительно предусмотрено освобождение от таможенных пошлин машин и капитального оборудования, импортируемых в целях реализации инвестиционных проектов в электронной промышленности, сельском хозяйстве и агропромышленном комплексе, туризме, транспортировке природного газа, судоремонте, образовании, строительстве и оборудовании госпиталей и другое.

В программах поддержки кластеров согласно Закону Турецкой Республики "О научно-исследовательских центрах" льготы предоставляются кластерам или группе предприятий конкурентоориентированных секторов. На основе этого проекта Министерством экономики запущен механизм поддержки кластеров по оказанию помощи промышленным и/или коммерческим предприятиям, классифицируемым согласно потребностям, масштабу, наличию оборудования.

В Турции функционируют 36 зон развития технологий, объединяющих 3000 компаний по развитию технологий, экспортирующих услуги и продукцию на сумму около 900 млн долларов США. Законом Турецкой Республики "О зонах по развитию технологий" определены зоны развития технологий для компаний, использующих передовые технологии, производящие и разрабатывающие технологии или программное обеспечение. Преимуществами зон по развитию технологий являются предоставление офисов для аренды с инфраструктурой; освобождение от корпоративного подоходного налога, полученного от разработки программного обеспечения и деятельности НИОКР, освобождение от налога на добавленную стоимость (далее – НДС) осуществляется при поставках прикладного программного обеспечения, произведенного исключительно в зонах по развитию технологий.

Промышленная политика Российской Федерации регулируется Федеральным Законом Российской Федерации "О промышленной политике в Российской Федерации", принятым в 2014 году. Одними из целей промышленной политики являются:

1) формирование высокотехнологичной, конкурентоспособной промышленности, обеспечивающей переход экономики государства от экспортно-сырьевого типа развития к инновационному типу развития;

2) обеспечение занятости населения и повышение уровня жизни граждан Российской Федерации.

В сфере промышленности для субъектов предпринимательства Законом предусмотрены меры финансовой, информационно-консультационной поддержки. Оказывается, поддержка субъектам, осуществляющим научно-техническую, инновационную, внешнеэкономическую деятельность в сфере промышленности, а также в рамках развития кадрового потенциала.

Стимулирование спроса на инновационную продукцию осуществляется в том числе посредством нормирования в сфере закупок товаров, работ, услуг для государственных и муниципальных нужд.

Финансовая поддержка оказывается организациям, осуществляющим инновационную деятельность при оказании инжиниринговых услуг.

Поддержку получают производители промышленной продукции, внедряющие в производство результаты интеллектуальной деятельности, относящиеся к приоритетным направлениям развития науки, техники и технологий или критическим технологиям.

Предоставление поддержки субъектам предпринимательства в области развития кадрового потенциала осуществляется в виде:

поддержки организаций, осуществляющих образовательную деятельность по дополнительным профессиональным программам для работников, посредством предоставления финансовой, информационной и консультационной поддержки;

предоставления учебно-методического и научно-педагогического обеспечения субъектам предпринимательства;

финансовой поддержки субъектов предпринимательства, участвующих в создании организаций, осуществляющих образовательную деятельность по дополнительным профессиональным программам для работников указанных субъектов и обеспечивающих согласование теоретических знаний с практическими навыками и умениями;

других мероприятий, связанных с предоставлением поддержки субъектам предпринимательства, при осуществлении ими образовательной деятельности по дополнительным профессиональным программам.

Меры общесистемного характера предусматривают финансовый пакет: формирование финансового резерва в размере до 300 млрд рублей; создание гарантийного фонда для реструктуризации кредитов компаний, пострадавших от ухудшения ситуации в связи с распространением новой коронавирусной инфекции. Созданная специальная комиссия оказывает оперативную поддержку в части реструктуризации кредитов, задолженности, либо даже с прямым субсидированием; предоставление Правительству Российской Федерации полномочий устанавливать процедуры получения отсрочки (рассрочки) по уплате налогов, сборов и взносов, а также определять основания и порядок предоставления таких отсрочек (рассрочек), пролонгировать сроки представления налоговых деклараций и налоговой отчетности; расширять перечень мер поддержки бюджетов субъектов Российской Федерации, столкнувшихся с падением налоговых доходов.

Фондом развития предпринимательства Российской Федерации реализуются программы финансовой поддержки предприятий:

направленные на внедрение современных технологий, включенных в утвержденный Правительством Российской Федерации перечень по производству промышленной продукции, конкурентоспособной на мировом рынке (Специальный инвестиционный контракт). Также предусмотрены встречные обязательства по достижению определенного объема производства и реализации продукции, уплате налогов в определенном объеме, созданию определенного количества рабочих мест.

Для предприятий, осуществляющих НИОКР, внедрение новых технологий или освоение высокотехнологичной продукции, а также имеющих необходимость в модернизации производства для выпуска конкурентоспособной продукции предоставляются субсидии на компенсацию части затрат на проведение НИОКР по современным технологиям в рамках реализации инновационных проектов. Основные встречные обязательства относятся к достижению предельного значения целевого показателя (индикатора), установленного межведомственной комиссией для соответствующей современной технологии.

- в целях создания условий для повышения производительности труда предприятий обрабатывающей промышленности предоставляется целевой займ с процентной ставкой в 1% годовых. В рамках займа покрываются расходы предприятий на разработку или трансфер технологии, включая опытно-конструкторские и опытно-технологические работы, контрольно-сертификационные мероприятия, необходимые для реализации проекта; приобретение расходных материалов, в том числе, сырья и ресурсов для испытания оборудования и технологии; на инжиниринг, в т.ч. обеспечение необходимой адаптации технологического оборудования, компьютерного, серверного, сетевого оборудования и инженерных коммуникаций, программно-аппаратных комплексов, адаптация и (или) переработка (модификация) программного обеспечения; приобретение в собственность для целей технологического перевооружения и модернизации производства российского и (или) импортного промышленного оборудования как нового, так и бывшего в употреблении (включая принадлежности, технологическую оснастку, ремонтные комплекты), а также его монтаж, наладка; на общехозяйственные расходы по проекту, включая затраты на выполнение функций управления и обслуживания.

Опыт создания и функционирования свободных (специальных) экономических зон различного типа в мировой экономике огромен. Сегодня в мире действует около 5400 свободных (специальных) экономических зон различного вида. При этом более чем 1000 создано за последние 5 лет и еще более 500 в планах на ближайшие годы. При общем числе занятых не менее
4 млн и объеме экспорта свыше 30 млрд долларов через такие зоны можно говорить об их 15-20 % доле мирового товарооборота. Трудно назвать страну, которая на том или ином этапе своего развития не обращалась бы к этому инструменту для решения экономических задач.

Число СЭЗ по всему миру продолжает расти, что усиливает конкуренцию за инвесторов между ними.

Из общего количества экономических зон в мире 30 % из них остались нереализованными, а из 70 % реализовавшихся лишь 1 % добились значительных успехов, это известные СЭЗ: Джебель Али в Дубаи, СЭЗ Шенжень и Шанхай в Китае, СЭЗ Катовице в Польше, Джуронг в Сингапуре, Шэнон в Ирландии и др., при этом опыт развития передовых СЭЗ показывает, что критическая масса проектов на зоне заполняется спустя 6-8 лет после завершения строительства необходимой инфраструктуры.

Почти половина всех СЭЗ мира сосредоточена в странах Азии, где рекордсменами являются Китай, Вьетнам, Филиппины, Индия и Индонезия. К примеру, число СЭЗ в Китае достигает 187, а во Вьетнаме и Индонезии – 185 и 115 соответственно. В то же самое время в Ирландии создано всего 2 СЭЗ.

Распределение СЭЗ по регионам мира происходит следующим образом: на Азию приходится 43 %, на Америку – 23 %, Европу – 19 %, Ближний Восток – 9 % и Африку – 5 %.

В международной практике наиболее ярко выделяются пять основных мотивов создания СЭЗ: 1) "оазис"; 2) "занятость" 3) экспорт; 4) привлечение инвестиций; и 5) развитие депрессивных территорий.

Общемировые тренды в развитии СЭЗ

Все общемировые тренды в развитии СЭЗ объединяет стремление к усилению конкурентоспособности зон. Можно выделить следующие тренды в развитии СЭЗ.

Рост числа частных управляющих компаний

За последние годы доля частных управляющих компаний все время растет. Более 70 % создаваемых СЭЗ управляются частными компаниями.

Разработка новых типов СЭЗ

Число возможных типов СЭЗ все время растет. Страны экспериментируют с зонами, пытаясь найти наиболее оптимальные.

Рост числа и диверсификация услуг в СЭЗ

Растущая конкуренция между СЭЗ в разных странах и глобализация вынуждают все время увеличивать число оказываемых услуг, их качество и разрабатывать новые виды услуг, которые могут быть интересны инвесторам, замещая традиционную концепцию упора на налоговые и таможенные преференции.

Использование СЭЗ для тестирования реформ

Все больше стран следует успешному примеру иностранных государств (например, Китая) и использует СЭЗ для тестирования новых моделей управления и регулирования, распространяя затем режим СЭЗ на всю территорию.

Модели развития свободных экономических зон в странах Азии и, в частности, в КНР отличаются заметным многообразием.

Институциональную структуру можно рассмотреть на примере СЭЗ "Тяньцзинь". Управляющая компания отвечает за формирование бюджета на строительство объектов инфраструктуры, за привлечение инвестиций в СЭЗ, а также отбирает и регистрирует новых участников. Дочерние предприятия и департаменты управляющей компании состоят из органов, которые отвечают за строительные работы, маркетинговую деятельность, предоставление коммунальных услуг и т.д. Другие вспомогательные органы предоставляют дополнительные услуги, например, архитектурное проектирование и предоставление технической поддержки.

Выбор модели административно-хозяйственного управления специальной экономической зоной зависит от ее типа и размера территории, особенностей государственного устройства страны, развитости частного сектора. Обобщение опыта функционирования свободных экономических зон в мире показывает, что установление особых режимов и механизмов таможенного обложения, налогообложения, субсидирования, ценообразования, особого валютного режима привлекает значительные финансовые, материальные, технологические и трудовые ресурсы. В результате происходит быстрое развитие экономического потенциала, увеличиваются валютные поступления, внутренний рынок насыщается конкурентно-способными товарами и услугами, значительно увеличивается экспорт.

Ежегодные отчеты ОАЭ по экономическому развитию отмечают активное развитие особых экономических зон. Первая из них появилась в Джебель Али (Jebel Ali Free Zone) в 1985 году. Сейчас их более 20 и ещҰ несколько находятся в процессе создания. Экономические зоны есть в каждом из семи арабских эмиратов. Более половины зон расположены в эмирате Дубай. Крупнейшей и наиболее известной продолжает оставаться зона Джебель Али, находящаяся в Дубае, – в ней работает порядка 5500-6000 компаний из более 120 стран мира. Это самая крупная и самая быстрорастущая экономическая зона в мире.

Существующие в ОАЭ экономические зоны можно разделить на четыре типа: свободные торговые зоны, производственные зоны, технико-внедренческие зоны, зоны услуг. Данная классификация достаточно условная. Для ОАЭ характерно наличие комплексных зон, которые охватывают разные стороны экспортно-импортной, производственной и инновационной деятельности, отчего их внутренняя структура наиболее сложна.

Каждый из арабских эмиратов является абсолютной монархией, и государство в лице правительства и эмиров является главным инициатором создания особой экономической зоны (далее – ОЭЗ) на территории страны. Управление зонами, как правило, осуществляется государственными компаниями (например, Dubai Holding). Условия для привлечения резидентов и успешного функционирования бизнеса в экономических зонах практически одинаковы для всех зон ОАЭ. В большей степени они различаются по своему географическому положению и возможностям, предоставляемым компаниям в каждой конкретной зоне.

Для резидентов экономических зон правительством ОАЭ законодательно закреплены различные налоговые и таможенные льготы.

Помимо льгот резидентам экономических зон в ОАЭ предоставляется целый ряд различных услуг, например, субсидирование водо- и энергоснабжения. Развитая транспортная инфраструктура является одной из основных причин привлекательности экономических зон арабских эмиратов для резидентов: близость портов, международных аэропортов самого современного уровня, развитая сеть дорог и т.д. Правительство ОАЭ вкладывает огромные средства в развитие инфраструктуры ОЭЗ, используя при проектировании самые современные технологии. Кроме того, в ОАЭ высокая обеспеченность самыми современными коммуникациями – беспроводная связь, оптоволоконные сети и т.д.

Наиболее распространенными видами деятельности компаний-резидентов производственных зон являются: нефтехимия, текстильная и легкая промышленность, ювелирное производство, фармацевтическая промышленность.

В Польше СЭЗ представляют один из классических примеров успешного взаимодействия государства и бизнеса.

Государство полностью обеспечивает формирование всей необходимой инфраструктуры. При этом земельные участки реализуются участникам СЭЗ с учетом вложенных государством средств.

Вместе с тем, в Польше по СЭЗ несколько иной подход к стимулированию бизнеса. Если мировая практика предполагает освобождение от уплаты каких-либо налогов, то в Польше участникам СЭЗ представляют некий счет, который формируется в размере 25-55 % от капитальных затрат, понесенных участником СЭЗ.

Исчисление сумм налогов, сборов и плат в бюджет происходит в обычном режиме, однако оплата производится путем "списывания" с такого счета.

Управляющая компания-администратор СЭЗ обладает широким функционалом.

В Российской Федерации ОЭЗ понимают также, как и в Казахстане – часть территории РФ, которая определяется Правительством РФ и на которой действует особый режим осуществления предпринимательской деятельности, а также может применяться таможенная процедура свободной таможенной зоны.

Вместе с тем существует ряд отличий от казахстанских СЭЗ. Так в российских ОЭЗ не устанавливают перечень приоритетных (разрешенных) видов деятельности, а делят их на типы:

1) промышленно-производственные особые экономические зоны;

2) технико-внедренческие особые экономические зоны;

3) туристско-рекреационные особые экономические зоны;

4) портовые особые экономические зоны.

Резидентам ОЭЗ предоставляются налоговые преференции по НДС, акцизам, налогам на прибыль и на имущество организаций (от 5 до 10 лет), а также по земельному (на 5 лет) и транспортному налогам (от 5 до10 лет).

При этом льготные ставки не снижены до 0 и действуют по нарастающей.

В 2016 году в РФ по ряду причин приняли решение об упразднении 10 ОЭЗ, 8 из которых туристические (часть ОЭЗ так и остались на бумаге, в некоторых резиденты не осуществляют деятельность, в некоторых вообще отсутствуют резиденты). Подобный опыт жизнедеятельности туристических СЭЗ вполне ожидаем и в Казахстане (ранее функционировала СЭЗ "Бурабай", а также периодически возникают предложения по созданию СЭЗ туристской направленности).

Таким образом, опыт создания и развития свободных экономических зон в мире свидетельствует о том, что для успешного развития СЭЗ необходимы льготы, сроки действия зависят от каждой страны, стратегии развития имеющегося экономического потенциала, материальных ресурсов, рабочей силы. Выбор управления в СЭЗ также определяет эффективность функционирования и развития СЭЗ.

Так, например, во многих странах в целях стимулирования развития СЭЗ предоставляются налоговые и таможенные преференции, выраженные в льготах по налогу на прибыль, налогу на имущество, таможенным платежам, налогу на добавленную стоимость, налогам на землю.

Вопрос создания свободных (специальных) экономических зон не был обойден своим вниманием и в бывшем СССР, где с конца 80-х годов под влиянием бурного развития СЭЗ в Китае, Тайване и Южной Корее изучению указанного вопроса стали уделять пристальное внимание. Однако этот процесс совпал с трудным кризисным переходом экономики страны к рыночным отношениям, в силу чего его развитие претерпевало на разных этапах существенные коррективы.

В условиях пандемии и на фоне нестабильных и низких цен на нефть на мировой арене разворачивается борьба не только за новые инвестиции, но и за спасение собственной промышленной промышленности.

Правительства разных стран ведут большую работу по совершенствованию и созданию новых условий для развития своей промышленности.

Казахстану, имеющему огромный потенциал, необходимо использовать все возможности для создания крепкой и конкурентной экономики.

В целях развития экономики будет необходимо провести работу по совершенствованию механизмов развития промышленного сектора.

Одним из инструментов являются специальные экономические зоны.

Во всем мире СЭЗ используются как действенный инфраструктурный инструмент индустриализации и являются важным звеном в реализации принципов открытой экономики. Их функционирование связывается с активизацией внешнеэкономической деятельности страны.

В настоящее время разные подходы в управлении и финансировании отразились на равномерности развития каждой СЭЗ.

Так, в мировой практике средний срок строительства полной инфраструктуры СЭЗ занимает 2-3 года (ОАЭ, Польша, Китай). В Казахстане же базовая инфраструктура строится минимум 5 лет.

Опыт развития передовых СЭЗ показывает, что критическая масса проектов на зоне заполняется спустя 6-8 лет после завершения строительства необходимой инфраструктуры.

Несмотря на принимаемые меры и достигнутые результаты, потенциал развития СЭЗ и ИЗ полностью не раскрыт, что открывает перспективы для их дальнейшего развития.

2.1. Глобальные тренды промышленного развития

Существуют определенные векторы развития глобальной экономики, по которым следуют все развитые и развивающиеся страны. На сегодняшний день выявлено 7 глобальных мегатрендов, которые будут оказывать наибольшее воздействие на обрабатывающую промышленность Казахстана. Данные тренды необходимо учитывать при реализации промышленной политики.

2.1.1 Технологическое развитие на базе цифровизации

Цифровые технологии активно внедряются во все сферы жизни человека и производственные процессы. Помимо таких базовых цифровых технологий, как промышленный интернет вещей, облачные сервисы, 3D-печать, Big Data, 5G, дополненная и виртуальная реальность, уже ставших реальностью сегодняшнего дня, важными трендами становятся квантовые сервисы, умные пространства, биочипы, нейронные процессоры, граничные вычисления (Edge), дополненная аналитика, сервисы визуального и голосового поиска товаров, смешанная реальность.

Согласно данным Accenture в 2030 году получат распространение технологии виртуальной фабрики: самоорганизующиеся и самоподдерживающиеся фабрики, умные услуги. Тогда как Gartner прогнозирует, что через десять лет технологии искусственного интеллекта (AI) получат повсеместное распространение.

Цифровые технологии влияют не только на промышленность, но и меняют характеристики "типичного" города. Так, новые технологии расширят возможности пространств, где бывает человек, и позволят "умнее" жить и работать. К подобным технологиям относятся 4D-печать, самовосстанавливающиеся системы, умная пыль, батарейки с кремниевым анодом (емкость которых намного больше обычных), стереодисплеи, летающие автономные средства передвижения.

Активное внедрение цифровых технологий позволяет предприятиям усиливать конкурентоспособность через предложение кастомизированного (индивидуализированного) продукта, значительное сокращение вывода новых продуктов на рынок, создание самооптимизирующихся, адаптивных и автономных производств, предложение сопутствующих передовых "умных" услуг.

2.1.2. Смещение экономической мощи в сторону азиатских стран

Тенденции развития мировой экономики изменяют направленность спроса со стороны развивающихся азиатских рынков. Рост уровня жизни в азиатских странах способствует формированию среднего класса, спрос, со стороны которого направлен на потребление недорогих, но качественных товаров конечного потребления. Такая тенденция способствует развитию экономики простых вещей.

2.1.3. Регионализация против глобализации

Поддержка глобализации постепенно перемещается в азиатский регион, тогда как западные страны все больше прибегают к ограничительным мерам и протекционистской политике. Мир переходит от глобальной конкуренции между странами к конкуренции между региональными блоками. В условиях возникновения и продолжения "торговых войн" в отношении стран-партнеров по экономическим сообществам (Евразийский экономический союз, Шанхайская организация сотрудничества и др.) для Казахстана появляется возможность создания и развития "офшорного производства".

2.1.4. Зеленая экономика

Все большее значение приобретают вопросы перехода к "зеленой экономике", так как нарастание экологических проблем – загрязнение воздуха, земли, воды – уже оказывает отрицательное воздействие на климат и здоровье людей. Повсеместно принимаются решения об отказе от производств, наносящих большой вред окружающей среде, растут штрафные санкции за неиспользование очистительных сооружений и оборудования.

На мировой повестке находится вводимый ЕС трансграничный углеродный налог. Это затронет отечественных производителей черных и цветных металлов, цемента, удобрения и других товаров.

2.1.5. Замкнутые циклы производства (loop economy)

Экономика замкнутого цикла производства становится все более актуальной в условиях истощения природных ресурсов и опасного для человечества загрязнения окружающей среды. Такая экономика подразумевает постоянный круговорот материалов при производстве и потреблении, исключающий образование отходов, накапливающихся в окружающей среде. Такая модель бизнеса предусматривает необходимость предварительного планирования мер по утилизации произведенного товара и возвращение материалов в производственный цикл. Кроме того, замкнутый цикл производства дает возможность снижения затрат на производство.

2.1.6. Усиление роли кооперации (coop economy)

Кооперативная экономика признает право на личную выгоду в структуре, которая поддерживает каждого из ее членов. В кооперативной экономике большая часть промышленности, торговли и коммерции управляется через кооперативные организации.

В кооперативной экономике деятельность государственных предприятий будет направлена на поставку материалов и услуг производителям по сниженной цене. Кооперативный бизнес будет производить все виды товаров и услуг, от товаров первой необходимости до предметов роскоши, включая здравоохранение, юридические услуги и сельское хозяйство. Все эти предприятия будут работать как коммерческие предприятия, но прибыль будет делиться между членами, а не руководителями.

2.1.7. Усиление роли государства в промышленно-инновационном развитии

В сложившихся условиях усиливается роль государства в реализации промышленно-инновационной политики путем дальнейшего совершенствования институциональной, инфраструктурной, финансовой, фискальной и иных видов поддержки, а также инициирования целевых векторов научно-технологического развития в целях стимулирования инновационного и технологического развития обрабатывающей промышленности.

3. Видение промышленно-инновационного развития

Главными направлениями государственной политики индустриализации, как катализатора и основы диверсификации всей экономики, являются создание технологически прогрессивной промышленности, модернизация основных фондов, цифровая трансформация предприятий, ориентированных на создание продукции средних и верхних переделов, с ориентиром на включение в глобальные цепочки поставок.

В соответствии с основными направлениями Национального плана развития Республики Казахстан до 2025 года акцент в государственной промышленной политике будет сделан на создание экспортоориентированной экономики с высокой добавленной стоимостью.

Ориентация на экспорт продиктована необходимостью расширения рынков сбыта растущего объема товаров, услуг и встраивания в глобальные цепочки создания стоимости. Экспортоориентированная индустриализация позволит вывести на внешние рынки новые казахстанские товары, в том числе товары высоких переделов.

Исходя из указанных тенденций в среднесрочной перспективе можно выделить ряд стратегических производств.

В металлургии

Принимая во внимание вопросы национальной безопасности в свете нестабильной геополитической обстановки, в металлургии одним из стратегических материалов является металлопрокат, который относится к наиболее важным конструкционным материалам. Его используют практически во всех отраслях современной промышленности, в том числе в машиностроении и производстве строительной индустрии.

Черный и цветной прокат играет важную роль в современной жизни, способствуя развитию производства и ускорению строительных процессов.

Учитывая поставленную задачу по увеличению объемов строительства, дефицит отечественного металлопроката может привести к удорожанию жилья и вследствие к социальному напряжению среди населения.

Особый рывок по переходу на глубокие переделы удалось осуществить в алюминиевой отрасли. Производимый первичный алюминий стал фундаментом дальнейшего развития алюминиевых переделов:

- алюминиевые профили;

- алюминиевые радиаторы;

- алюминиевые сплавы, порошки, проволока и другое.

К примеру, проект 5-го передела по производству автомобильных алюминиевых колес, мощностью до 1 млн колес в год из отечественного легированного алюминия.

Данный проект успешно интегрирован в цепочку производства отечественного автопрома.

Ближайшее 6 лет приоритетами развития в черной металлургии будут являться производства новых видов композитных сплавов с применением магний-хромовых стальных сплавов для тяжелого машиностроения, в цветной металлургии – сплавы из алюминия с добавлением титана и кремния для применения в автомобилестроении и авиационной промышленности.

Вместе с тем постоянный технологический прогресс повышает мировой спрос на продукцию из редкоземельных металлов. При этом стоит отметить, что производством с высокой добавленной стоимостью и соответствующей технологической сложностью также является продукция верхних переделов.

Казахстан обладает значительными запасами и перспективами расширения минерально-сырьевой базы редких и редкоземельных металлов.

Учитывая, что именно производство редких и редкоземельных металлов в дальнейшем будут играть важную роль в развитии глобальной экономики, необходимо разрабатывать совместные проекты с привлечением глобальных игроков на такие приоритетные направления, как добыча, селекция, получение чистых редких и редкоземельных металлов и их соединений, с дальнейшим развитием полупроводниковой, электронной, приборостроительной и других передовых отраслей науки и техники.

Исходя из мировой практики дальнейшее развитие отрасли редкоземельных металлов должно предусматривать увеличение государственной поддержки в стимулировании производства продукции высоких переделов.

В Казахстане реализуется новая индустриальная политика, направленная на создание высокопроизводительной и экспортоориентированной обрабатывающей промышленности.

Новейшие разработки в высокотехнологичных секторах экономики (авиастроение, атомная энергетика, ракетостроение, автомобильная отрасль, микроэлектроника, машиностроение) требуют гарантированного обеспечения и создания новых специальных материалов, которые способны удовлетворить растущие требования производителей наукоемкой продукции. Базовыми элементами для успешного развития указанных направлений являются редкие металлы, в том числе редкоземельные металлы. Использование редких и редкоземельных металлов и их соединения связано с их уникальными свойствами, такими как тугоплавкость, поливалентность, твердость, пластичность, ползучесть и др.

В настоящее время четыре ключевых направления: аддитивные технологии, полимерные и композиционные материалы, редкие и редкоземельные металлы, новые конструкционные и функциональные материалы и вещества, являются мировыми трендами.

Современные композиционные материалы обладают достаточно высокой прочностью, низкой теплопроводностью, высокими электроизоляционными свойствами. Последующее развитие связано с повышением качества и расширения функционала.

Развитие обрабатывающей отрасли наряду с другими направлениями требует выполнения научно-исследовательских и опытно-конструкторских работ, направленных на создание технологий получения и синтеза новых композиционных материалов, с использованием отечественного редкометального сырья, способствующих развитию высокотехнологического производства обрабатывающей индустрии в Республике Казахстан и позволяющих обеспечить конкурентоспособность казахстанских производителей, а также снизить импортозависимость предприятий.

На сегодняшний день в республике производство редкоземельных металлов осуществляется на специализированных предприятиях, производственные фонды которых не соответствуют современному уровню технологии, а также полностью работают на давальческом сырье (толлинг).

Для ухода от сырьевой зависимости, увеличения объема производства редких и редкоземельных металлов, а также увеличения номенклатуры выпускаемой продукции необходимо развитие переработки импортного сырья в виде отходов металлургического производства сульфида рения и жаропрочных никелевых сплавов с получением рения и других редких металлов путем технического перевооружения и модернизации производства РГП "Жезказганредмет".

Важной мерой по стимулированию и загрузке внутренних перерабатывающих предприятий является обеспечение металлическим сырьем металлургических и смежных с ним предприятий по выпуску продукций высокого передела, которое занимает более 39% обрабатывающей промышленности.

В качестве системной меры, в 2022 году в Закон Республики Казахстан "О промышленной политике" была включена компетенция уполномоченного органа в области государственного стимулирования промышленности по разработке и утверждению правил обеспечения сырьем. Также в целях реализации норм Закона Республики Казахстан "О промышленной политике" был принят Приказ МИИР РК № 305 от 30 мая 2022 года "О правилах предоставления сырья для отечественного переработчика".

Согласно данным Правилам, формула низкой цены будет применяться по пяти видам сырья: медь LME минус 5%; алюминий LME минус 5%; свинец LME минус 2%; алюминиевая катанка LME минус 4%; медная катанка LME минус 5% плюс сумма переработки.

Машиностроение

В машиностроительной отрасли стратегическим направлением в целом является локализация, так как способствует достижению экономической и технологической безопасности, независимости страны от геополитических и макроэкономических изменений.

Высокая зависимость от импортных сырья и комплектующих все еще остается значительной проблемой в отрасли. Более 81% потребности внутреннего рынка в машиностроительной продукции обеспечивается за счет зарубежных поставок (до 60% импорта из России, Китая и Кореи). На территории Республики Казахстан организуются в основном сборочные производства с минимальным уровнем локализации.

В секторе автомобилестроения стратегическими являются производство автокомпонентов (автостекло, штамповка, кузова, редукторы, мосты, коробки передач, диски, пластиковые изделия интерьера и экстерьера), производство электромобилей и в особенности производство батарей для электромобилей.

В секторе железнодорожного машиностроения необходимо освоить литейное производство, поковку и штамповку для предприятий.

В секторе сельскохозяйственного машиностроения необходимо наладить производство комплектующих (кабины, стекло, колеса, пластиковые изделия интерьера и экстерьера и прочее).

В секторе горнорудного машиностроения необходимо создание литейных предприятий (цехов) для производства заготовок для машиностроительной отрасли.

В секторе нефтегазового машиностроения необходимо повышение качества выпускаемой продукции для соответствия требованиям по сертификации по международным стандартам к закупаемой продукции (API, ASME). Основная продукция представляет из себя кастомизированные машины и оборудование под нужды каждого заказчика и месторождения нефти и газа. В основном это запорная арматура, насосы, теплообменники, нефтепромысловое оборудование.

В секторе электротехнического машиностроения стратегически важным направлением является наладка производства трансформаторной стали. Также, крайне важным направлением является производство электрораспределительной аппаратуры и продукции, направленной на взаимодействие с электроэнергией. Вопросы развития электрической инфраструктуры и функционального использования электроэнергии в дальнейшем будут усиливаться в результате роста населения и промышленного потенциала страны.

В секторе электронной промышленности стратегически важными направлениями являются сектора, связанные с локализацией производства коммуникационного и вычислительного оборудования, приборов и датчиков для автоматизации и цифровизации технологических процессов и производств во всех секторах реальной экономики, включая проекты Смарт сити, а также электронных устройств и приборов для аэрокосмической и оборонной промышленности.

Учитывая кадровый и научный потенциал, а также стоимость рабочей силы и основных коммунальных услуг, необходимо максимально благоприятные условия для привлечения мировых компаний в сфере электроники для организации сборочных производств с одновременным созданием соответствующих научных лабораторий и институтов. Эти условия должны включать в себя экономические стимулы, упрощение всех процессов для импорта комплектующих и экспорта готовой продукции, а также для подготовки кадров и реализации НИОКР.

Химическая промышленность

Сектор агрохимии имеет важное значение в мире. Самым конкурентным рынком в мире считается рынок азотных удобрений, на его долю приходится 60% всего рынка, 25% приходится на фосфорные и 15% - на калийные удобрения. Для Казахстана сектор агрохимии является наиболее перспективным, т.к. имеет постоянно растущий внутренний рынок и экспортный потенциал.

Одной из наиболее востребованной химической продукции являются полимеры. На данном этапе производство полимеров – наиболее динамично развивающийся сектор в мировой экономике. Полимеры широко применяются во многих отраслях промышленности, потеснив традиционные рынки бумаги, хлопка, шерсти, кожи, дерева и др. Объем их потребления ежегодно растет на 5-6%. Существует широкий спектр полимеров, к базовым можно отнести полиэтилен (ПЭ), полипропилен (ПП), поливинилхлорид (ПВХ), полиэтилентерефталат (ПЭТФ), полистирол (ПС), полиуретан (ПУ), синтетические каучуки (СК) и многие другие полимеры, и сополимеры.

Производство стройматериалов

Для отрасли производства строительных материалов стратегически важным является развитие товаров с более высокой добавленной стоимостью. К таким товарам относятся материалы финишной отделки: санфаянс, керамическая плитка, обои, линолеум, листовое стекло и др. Данный сегмент отрасли остается импортозависимым. На данный момент одним из возможных направлений развития является производство керамической плитки. Так, на основе имеющихся запасов месторождений глины каолина (более 50 месторождений) возможно развитие производства данного товара. Однако сдерживающим фактором является отсутствие горно-обогатительных комбинатов по выпуску необходимого сырья для керамических плиток. Перспективным также является возможность организации производства сантехнических изделий (санфаянс). Данный товар характеризуется большим спросом как на внутреннем рынке страны, так и внешних рынках макрорегиона. На территории страны имеются обширные разведанные запасов сырья для производства санфаянса, но их добыча и обогащение также не организованы. Консолидация производств товаров грубой керамики на базе имеющихся предприятий керамической плитки может снизить затраты по организации инфраструктуры, выкуп земельного участка, строительство объектов бытового и административного назначения.

Наращивание мощностей теплоизоляционных материалов также будет способствовать снижению зависимости внутреннего рынка от импортных поставок. Развитие газохимического комплекса с производством полипропилена и применение в теплоизоляции полимерного сырья положительно отразиться на обеспечении производителей сырьевым материалом.

Вместе тем следует отметить, что сохранение производств базовых товаров таких так цемент, товарный бетон, стеновые материалы (керамические, силикатные кирпичи) имеет важное значение ввиду первоочередного применения в сфере строительства.

Также важно продвижение производимых в Казахстане товаров с уникальными характеристиками, имеющих спрос на мировом рынке (например, производство хризотила и хризотилцементных изделий), защита интересов таких производств на международных торговых площадках.

Легкая промышленность

Несмотря на ежегодный рост объемов производств продукции легкой промышленности, обеспеченность внутреннего рынка составляет всего 9%. При имеющемся сырье легкая промышленность Казахстана слабо развита в производстве полуфабрикатов и фурнитуры, что сдерживает конкурентоспособность сегмента готовых изделий.

В целом, в объемах производства отрасль представлена, в основном, крупными и средними предприятиями, которые в большинстве случаев ориентированы на госзаказ (спецодежда, форменное обмундирование и прочее).

При этом перспектива развития отечественной индустрии лежит в основе развития коммерческого сегмента.

В данной отрасли основным стратегическим ориентиром должно стать развитие высокомаржинальных сфер через становление собственных коммерческих брендов.

В данном аспекте необходимо сфокусироваться на развитии маркетинга, дизайна, дистрибуции, а также производстве готовой продукции, национальных брендов в области одежды и обуви, что позволит увеличить добавленную стоимость продукции, расширить географию экспорта, а также кратно нарастить долю отрасли в обрабатывающей промышленности.

Производство мебели

В Казахстане имеются резервы роста для производства мебельной продукции. Так, в 2022 г. Рынок потребления мебельной продукции в стране составил 237,4 млрд тенге, где на долю отечественного производства пришлось 25,2%.

Вместе с тем мебельные компании страны практически полностью зависят от поставки импортных сырьевых товаров (ДСП, ДВП, МДФ), которые в основном поступают из России и Беларуси. Так, в 2022 году в Республику Казахстан было импортировано плитной продукции на сумму 287 млн долл. США.

В целях снижения зависимости отечественных мебельных предприятий от импортных сырьевых товаров к стратегическим производствам следует отнести производства ДСП и ДВП.

Для реализации стратегических производств товаров средних и верхних переделов, ориентированных на внутренний и внешние рынки, предусмотрен комплекс стимулирующих мер.

Новшествами в промышленном развитии являются переформатирование поддержки отраслей промышленности и переход на стимулирование развития производства конкретных видов обработанной продукции высоких и средних переделов. Так, на основе международного опыта сформирован перечень приоритетных товаров, имеющих высокую добавленную стоимость и продуктовую сложность. Данный перечень состоит из приоритетных товаров, формирующих сферы и отрасли обрабатывающей промышленности, определяющие долгосрочную конкурентоспособность национальной экономики и концентрацию мер поддержки, за исключением товарных позиций, относящихся к сегменту "commodities" (сырьевых, околосырьевых позиций, на объемы производства и торговли которых большое влияние оказывает внешняя конъюнктура, а именно цены на сырье на мировых биржах).

Меры государственного стимулирования предоставляются предприятиям обрабатывающей промышленности осуществляющим деятельность по производству продукции, входящей в Перечень приоритетных товаров, утвержденный приказом исполняющего обязанности Министра индустрии и инфраструктурного развития Республики Казахстан от 30 мая 2022 года № 306 (зарегистрированный в Реестре государственной регистрации нормативных правовых актов за № 28264). Это позволит обеспечить переход предприятий к модели экспортоориентированного развития путем повышения уровня производительности труда и качества продукции.

Базовыми критериями включения конкретных товаров в перечень является технологическая сложность производимой продукции, экспортный потенциал и потенциал потребления на внутреннем рынке.

Перечень состоит из 3808 наименований товаров на 6 знаках ТН ВЭД и охватывать отрасли обрабатывающей промышленности.

Также в целях обеспечения конкурентоспособности промышленности согласно перечню приоритетных товаров будет проводиться работа по привлечению инвестиций.

Средством повышения эффективности функционирования предприятий, создающим условия для развития и диверсификации, станет механизм по обеспечению перерабатывающих производств сырьҰм. Механизм направлен на формирование благоприятного ценообразования на сырье, в том числе не производимое и не имеющее перспектив производства внутри страны, но использующиеся в создании экспортоориентированной продукции.

Индустриальная политика ориентирована на создание условий стимулирования конкурентоспособности предприятий обрабатывающего сектора, способных адаптироваться к изменениям геополитических и экономических процессов.

В целях обеспечения устойчивого развития обрабатывающей промышленности путем увеличения производства конкурентоспособной, высокотехнологичной, экспортоориентированной продукции и отхода от сырьевой модели развития разработан Закон Республики Казахстан "О промышленной политике".

Основными задачами Закона являются:

повышение благосостояния населения страны;

создание и развитие современной промышленной инфраструктуры;

развитие новых высокотехнологичных производств;

повышение конкурентоспособности производства путем роста производительности труда;

повышение самодостаточности национальной экономики.

4. Основные принципы и подходы развития

Принципы и подходы промышленно-инновационного развития будут реализованы в рамках Закона Республики Казахстан "О промышленной политике Республики Казахстан", а также с учетом обязательств Республики Казахстан в рамках членства в международных экономических организациях.

4.1. Принципы для проведения промышленно-инновационной политики

Концепция обрабатывающей промышленности будет сохранять преемственность и базироваться на следующих принципах:

1) фокус на производстве обработанной продукции с высокой добавленной стоимостью;

Будут учитываться все горизонтальные политики по улучшению промышленного и бизнес-климата, твердой, "мягкой", инновационной инфраструктуры и цифровой трансформации.

В целях стимулирования производства товаров, имеющих высокую добавленную стоимость и продуктовую сложность, будут определены приоритетные товары средних и верхних переделов (далее – приоритетные товары).

2) сопряжение промышленно-инновационного и территориального развития;

Усилия будут сосредоточены на развитии специализированных факторов преимущественно в точках пространственного роста для достижения агломерационных эффектов, стимулирующих конкуренцию, увеличении сложности локальных рынков, снижении транзакционных издержек, стимулировании развития конкурентоспособных территориальных кластеров.

В целях решения системных проблем в обрабатывающей промышленности будут учтены промышленная специализация регионов, а также потенциал для сбалансированного (пространственного) развития и предоставления соответствующих мер государственного стимулирования.

Кроме того, в целях ускоренного развития приграничного сотрудничества, а также общего рынка товаров работ и услуг будет уделено внимание раскрытию промышленного потенциала сопредельных регионов.

3) ориентация на внешние рынки с учетом внутренних возможностей;

Создание отечественной добавленной стоимости является одним из наиболее важных факторов развития экспортного потенциала и повышения конкурентоспособности на внешних рынках.

Сохранится последовательность политики экспортоориентированной индустриализации, основанной на создании, поддержании и развитии производств, ориентированных на мировой рынок и жизнеспособных в условиях глобальной конкуренции, которая должна сочетаться с разумной защитой и развитием внутреннего рынка.

4) баланс стратегических интересов государства, общества и бизнеса;

Будут использованы инструменты планирования, реализации и мониторинга промышленно-инновационного развития, предусмотренные системой государственного планирования, Законом Республики Казахстан "О промышленной политике Республики Казахстан", Предпринимательским кодексом Республики Казахстан и сложившейся экосистемой институтов развития.

Гибкость в реализации политики будет осуществляться через постоянную обратную связь с общественностью и бизнесом, обеспечивать высокую восприимчивость к изменяющимся условиям.

5) эффективность и адресность мер стимулирования.

Реализация политики будет ориентирована на достижение конкретных результатов, согласующихся с долгосрочными стратегическими целями развития страны.

В рамках нового подхода к реализации мер стимулирования предусмотрено смещение акцента на эффективные предприятия обрабатывающей промышленности, которые направлены на технологическую модернизацию и цифровизацию производства, с ориентиром на экспорт своей продукции, а также насыщение внутреннего рынка.

При оказании мер государственного стимулирования предприятий обрабатывающей промышленности операторы будут ориентироваться на приоритетные товары.

4.2. Подходы развития

Политика промышленно-инновационного развития будет сбалансирована между прямой и системной поддержкой с учетом обязательств Республики Казахстан в рамках членства в международных экономических организациях.

1) Прямые меры стимулирования предприятий

Продолжится практика применения прямых мер государственного стимулирования, предусмотренных законодательством Республики Казахстан, которые будут предоставляться на всех этапах развития предприятия, что приведет к усилению конкуренции через формирование критической массы действующих предприятий.

В целях стимулирования предприятий к переходу на модель экспортоориентированного развития на регулярной основе будут совершенствоваться действующие и внедряться новые меры стимулирования с исключением невостребованных и неэффективных мер.

Для оценки эффективности реализации мер государственного стимулирования промышленности уполномоченным органом в области государственного стимулирования промышленности разрабатываются и утверждаются формы, предназначенные для сбора административных данных в области промышленности, по согласованию с уполномоченным органом в области государственной статистики.

В рамках повышения конкурентоспособности отечественных предприятий путем эффективного государственного стимулирования будет усовершенствован и пересмотрен механизм их предоставления. Суть нового подхода должна заключаться в проведении предварительного анализа субъектов предпринимательства, который включает в себя анализ финансовой устойчивости, технического оснащения субъекта, бизнес-процессов, стратегии, его возможностей, результатов и т.д.

При предоставлении мер государственного стимулирования будет учитываться готовность предприятий к производству наиболее перспективных товаров с точки зрения международной конкурентоспособности.

В целях повышения эффективности оказания мер государственного стимулирования промышленности будут введены встречные обязательства предприятий, которые предусматривает набор обязательств предприятия по исполнению экономических показателей производства, в том числе социально значимых.

Уполномоченным органом в области развития государственного стимулирования промышленности утверждены правила по определению и применению встречных обязательств предприятий, которые регламентируют порядок по определению и применению встречных обязательств при оказании мер государственного стимулирования промышленности. Набор встречных обязательств будет взаимоувязан со стратегическими целями государственной политики индустриализации и повышения благосостояния государства.

При этом учитывая разную целенаправленность мер государственного стимулирования, операторы при предоставлении мер будут определять дополнительные обязательства, соответствующие целям предоставляемых мер.

Также предусмотрено внедрение ответственности за некачественное и/или несвоевременное исполнение обязательства со стороны предприятий (возврат средств, компенсация, штрафы, пени). Это позволит избежать недобросовестного использования государственных ресурсов, увеличить эффективность государственного стимулирования и последующего мониторинга.

Кроме того, в целях обеспечения прозрачности при получении мер государственного стимулирования необходимо открыть доступ органов государственного аудита к сведениям, составляющим банковскую тайну, путем включения в правила, типовые договора соответствующих норм, предусматривающих наличие согласия получателя мер государственного стимулирования на раскрытие банковской тайны органам государственного аудита. При этом, данное условие должно быть обеспечено на всех уровнях государственного и квазигосударственного сектора.

Операторами мер государственного стимулирования должны быть приняты исчерпывающие меры по повышению прозрачности финансовых операций мер государственного стимулирования по предоставлению средств в части разработки и утверждения типовых условий о раскрытии информации о получателях мер государственного стимулирования.

Национальными институтами развития, национальным управляющим холдингом будет предоставляться информация по включенным встречным обязательствам в рамках выдаваемых мер государственного стимулирования предприятиям обрабатывающей промышленности, в том числе в рамках Соглашения о повышении конкурентоспособности (далее – Соглашение) национальному институту развития в области развития промышленности.

Соглашение является пакетным решением получения комплекса мер государственного стимулирования, заключаемого между государством и субъектом промышленно-инновационной деятельности на условиях встречных обязательств. Заключение Соглашения предоставит субъекту промышленно-инновационной деятельности право на получение:

комплекса мер государственного стимулирования, включающий предоставление индивидуального проектного менеджера на оказание комплексной консультационной поддержки по всем мерам государственного стимулирования промышленности, а также содействие повышению конкурентоспособности путем оценки субъекта промышленно-инновационной деятельности с применением модели EFQM.

Оператором по Соглашению будет выступать национальный институт развития в области развития промышленности, который будет осуществлять отбор, сопровождение и последующий мониторинг реализации Соглашения.

Соглашения будут заключаться в рамках комплексного сопровождения на условиях взаимодействия сторон реализации взаимных обязательств и гарантий.

В Соглашении будут закреплены:

консультационная поддержка по всем мерам государственного стимулирования промышленности;

оценка субъекта промышленно-инновационного деятельности по модели Европейского фонда управления качеством с получением рекомендации по улучшению деятельности.

Для предприятий, готовых получать меры государственного стимулирования в рамках Соглашения, будет применен конкурсный принцип отбора.

Система прямого государственного стимулирования будет способствовать появлению новых предприятий, производящих и экспортирующих средне- и высокотехнологичную продукцию, и тем самым будет содействовать качественному развитию и конкуренции отечественных предприятий на внутреннем и внешнем рынках.

Внедрение новых технологий на производстве требует от работников фундаментально новых навыков, предполагающих знания как в отраслевых, так и информационных технологиях. Для повышения компетенции отечественного инженерно-технического персонала предприятий обрабатывающей промышленности будет создана возможность прохождения стажировки на передовых зарубежных заводах через механиз софинансирования.

Меры государственного стимулирования предприятий по производству средне и высокотехнологичной продукции, повышению производительности труда, промышленному гранту и развитию внутреннего рынка будет оказывать национальный институт в области развития промышленности.

Меры государственного стимулирования субъектов промышленно-инновационной деятельности по повышению производительности труда будут предоставляться путем возмещения исторических затрат.

Промышленный грант будет направлен на модернизацию производственных мощностей предприятий обрабатывающей отрасли. Данная мера предполагает предоставление финансовых средств на безвозмездной основе на условиях софинансирования для приобретения оборудования и его внедрения на производстве и/или для расширения номенклатуры и выпуска продукции с высокой добавленной стоимостью, что в дальнейшем позволит эффективно продвигать ее как на внутреннем, так и на внешних рынках.

Мерами государственного стимулирования могут воспользоваться субъекты промышленно-инновационной деятельности, исключительно ориентированные на производство продукции, включенной в перечень приоритетных товаров, кроме субъектов, пятьдесят и более процентов акций (долей участия в уставном капитале) которых прямо или косвенно принадлежат государству, национальному управляющему холдингу, национальному холдингу, национальной компании (за исключением социально-предпринимательской корпорации, а также предпринимателей, учрежденных в рамках договора о государственно-частном партнерстве).

2) Системная поддержка

Системная поддержка будет сконцентрирована на создании специализированных факторов и условий спроса для развития обрабатывающей промышленности в дополнение к прочим горизонтальным концепциям по улучшению промышленного и бизнес-климата, поддержки экспорта, привлечению иностранных инвестиций, решению проблем с высвобождающейся рабочей силой.

Развитие специализированных факторов

В рамках развития специализированных факторов будут приняты меры по стимулированию развития производств:

промышленной и цифровой инфраструктуре, включая кластерное развитие;

сырью и комплектующим;

обновлению основных фондов предприятий, в т.ч. с внедрением элементов индустрии 4.0 и научно-технических разработок в разрезе отраслей;

- фискальными мерами;

- развитию внутреннего рынка;

- качественному человеческому капиталу;

- центрам инноваций и компетенций;

- испытательной и сертификационной инфраструктуре;

- совместным системам продаж, промышленному консалтингу и инжинирингу.

Современный региональный срез развития обрабатывающей промышленности демонстрирует разноуровневую концентрацию производства, межрегиональная и внутри региональная дифференциация качества производственной инфраструктуры оказывает негативное влияние в целом на формирование валового регионального продукта.

В целях решения системных проблем в обрабатывающей промышленности конкурентоспособность регионов должна основываться на специализации в отраслях, в которых эти регионы имеют наиболее сильные конкурентные преимущества, а также на потенциале сбалансированного (пространственного) развития и предоставления стимулирующих мер государственной поддержки.

Раскрытие промышленного потенциала и специализации регионов будет осуществлено с учетом центров высокотехнологичных и наукоемких производств в северо-восточных регионах страны, "новых переделов" в западных регионах, передовых технологий в развитии АПК в северных регионах, а также за счет развития новых источников энергии и сопутствующих производств на юге.

Кроме того, в целях ускоренного развития приграничного сотрудничества, а также общего рынка товаров работ и услуг с российской стороной будет уделено внимание раскрытию промышленного потенциала сопредельных регионов; а также развитию "точек роста" (агломераций), которые позволят обеспечить "перелив" экономической активности и благосостояния на другие территории за счет интеграции.

Для достижения целей указанных программ и исключения противоречащих друг другу действий необходима межрегиональная и межотраслевая координация развития отраслей обрабатывающей промышленности.

Промышленная политика, имеющая инвестиционную и инновационную составляющие, является неотъемлемым элементом общей региональной политики, и роль местных исполнительных органов значительна. Местные исполнительные органы участвуют в формировании и реализации промышленной политики региона.

Региональное развитие в части обрабатывающей промышленности до 2025 года будет определяться в основном уже сформированными зонами опережающего экономического роста (инструментами реализации), к которым относятся: свободные экономические зоны, реализация проектов Единой карты индустриализации, а также территориальные кластеры.

При этом определение промышленной и региональной политики будет основываться на результатах исследования конкурентных преимуществ отраслей экономики Казахстана по методологии Economic complexity index, исследовании Всемирного банка и других международных институтов развития.

В рамках Концепции развития обрабатывающей промышленности усилия будут сосредоточены на продолжении кластерного подхода для развития региональных производственных систем с учетом сопряженного промышленно-инновационного и пространственного развития.

Ключевая роль в развитии территориальных кластеров отводится региональным бизнес-ассоциациям и местным исполнительным органам.

Для обеспечения анализа современного состояния кластерных групп, демонстрирующих устойчивую тенденцию к локализации, будет сформирован реестр кластерных инициатив в разрезе регионов (выявление или идентификация кластеров в регионах и последующее ранжирование). Формирование реестра будет осуществляться по итогам конкурсного отбора территориальных кластеров, 6 (шесть) пилотных территориальных кластеров, определенные уполномоченным органом в области государственного стимулирования промышленности в процессе реализации проекта Всемирного Банка "Повышение конкурентоспособности МСП в Казахстане", включаются в реестр территориальных кластеров.

Планы работ по развитию территориальных кластеров с концентрацией усилий на четких приоритетах, основанных на просчитанных поступательных действиях, должны демонстрировать экономическую эффективность с учетом конкуренции и государственно-частного партнерства с постепенным переходом к самофинансированию программы самими участниками кластера с фокусом на оптимизацию и углубление технологических цепочек, их локализации, развития коллаборационных процессов.

Планы работ по развитию территориальных кластеров будут содержать мероприятия, направленные на:

1) поддержку и развитие кооперации и сотрудничества участников кластера;

2) развитие человеческих ресурсов кластера (тренинги, повышение квалификации и т.д.);

3) продвижение кластера и продукции кластера на внутреннем и зарубежном рынках (организация миссий на целевые рынки, совместное участие в выставках и т.д.);

4) инновационно-технологическое развитие кластера (проведение совместных промышленных, маркетинговых исследований либо иных исследований, необходимых кластеру и т.д.);

5) создание бизнес-климата и инфраструктуры коллективного пользования (лаборатории, центры компетенций, сервис центры, шоу-румы и т.д.) участниками кластера;

6) организацию мероприятий по повышению качества выпускаемой продукции либо предоставляемых услуг предприятиями кластера (разработка и внедрение стандартов, проведения оценки качества и т.д.).

Государство является главным инвестором на первоначальной стадии развития кластера. В дальнейшем будет рассмотрена возможность смешанного (частное и государственное) финансирования. Таким образом, в регионах на базе территориальных кластеров сформируются концентрированные группы промышленных предприятий, сфокусированных на производстве конкурентной продукции либо услуг.

Для стимулирования деятельности СЭЗ и его участников по поручению Главы Государства законодательно утверждены новые подходы функционирования СЭЗ.

Во-первых, предусмотрена возможность вхождения на СЭЗ потенциальных участников вне приоритетов без применения налоговых и таможенных льгот. Для этого вводиться отдельный субъектный состав непрофильных видов деятельности, куда входят исключительно отрасли перерабатывающей промышленности. Применение подхода позволит заполнить пустующие территории СЭЗ и обеспечит максимальную загрузку объектов инфраструктуры.

Во-вторых, в целях расширения финансовых возможности инвесторов для дальнейшей модернизации и расширения производства предусмотрено досрочное право выкупа земельного участка для участников, добросовестно выполнивших инвестиционные обязательства.

В-третьих, оптимизированы процедуры внесения новых видов деятельности в перечень приоритетных видов деятельности, что заметно сократит сроки внесения изменений.

В целях дальнейшего развития СЭЗ и ИЗ будут внедрены новые подходы к функционированию и развитию СЭЗ и ИЗ на территории Республики Казахстан с учетом мирового опыта развитых стран:

1) внедрение дифференцированного подхода предоставления льгот СЭЗ по принципу "чем больше инвестиций, тем больше льгот". Внедрение подхода направлено на стимулирование привлечения крупных, капиталоемких производств с высокой добавленной стоимостью;

2) строительство готовых производственных помещений для реализации проектов малого и среднего бизнеса. Будет разработана программа по финансированию малых промышленных зон основной целью которой будет строительство новых (или реконструкция существующих) производственных помещений (по типу Ready built factory). Механизм реализации программы включает в себя льготное кредитование на строительство производственных помещений, а также льготные условия аренды малым и средним бизнесом. Данная программа не будет ограничиваться территориями СЭЗ и ИЗ;

3) выделение бюджетных средств на строительство критический важных объектов инфраструктуры на 3–5 лет. К примеру, критической потребностью в СЭЗ "Павлодар" на сегодня является завершение строительства очистных сооружений, увеличение мощностей электроэнергии путем строительства подстанции в СЭЗ "Оңтүстік" высокая степень изношенности объектов инфраструктуры СЭЗ в СЭЗ "Астана – новый город" необходимо достроить комплекс теплового снабжения;

4) законодательное определение порядка и критериев изменения статуса индустриальных зон регионального и республиканского значения. Предоставление возможности изменения статуса индустриальных зон с регионального на республиканский позволит повысит финансовые возможности регионов для повышения потенциала инженерно-коммуникационной инфраструктуры индустриальных зон.

Оценка промышленного развития

Одним из инструментов формирования и реализации промышленной политики является оценка промышленного развития, которая предусматривает анализ правовых, экономических, финансовых и иных факторов, влияющих на развитие промышленности. В ходе анализа будет проведена работа по определению ключевых факторов производства, улучшению условий деятельности индустриальных (промышленных) предприятий, снижению административных барьеров и решению системных проблем, сдерживающих реализацию промышленной политики. Оценка промышленного развития позволит систематизировать и решить проблемные вопросы, которые касаются промышленного развития с учетом текущих государственных приоритетов.

Финансирование проектов и лизинговое финансирование

Акционерное общество "Национальный управляющий холдинг "Байтерек" и его дочерние структуры как финансовые операторы предоставят следующие меры поддержки для предприятий в рамках Концепции при условии получения необходимого объема средств с учетом международных обязательств Республики Казахстан.

Кредитование через финансовые институты продолжится через межбанковское кредитование по линии акционерного общества "Банк развития Казахстана" и обусловленное размещение средств в БВУ, лизинговых компаниях, микрофинансовых организациях по линии акционерного общества "Фонд развития предпринимательства "Даму".

Стимулирование проектов по обеспечению продукцией машиностроения: легковые автомобили (льготное автокредитование). Финансирование будет осуществляться через акционерное общество "Национальный управляющий холдинг "Байтерек" по ставке вознаграждения 0,1 % годовых с последующим предоставлением кредита акционерного общества "Банк Развития Казахстана" по ставке 0,15 % годовых с последующим предоставлением кредита БВУ по ставке 1 % годовых. Основные условия кредитования физических лиц: сумма займа – не более 10 млн. тенге, срок займа – не более 7 лет, годовая номинальная ставка вознаграждения – не выше 4 %, при этом годовая эффективная ставка вознаграждения для заемщика не должна превышать 7,5 % годовых с учетом затрат заемщика по страхованию и оформлению в залог автотранспорта.

2) Долгосрочное финансирование по линии акционерного общества "Банк развития Казахстана" проектов в обрабатывающей промышленности осуществляет:

по ставке не более 9% для конечного заемщика при микшировании бюджетных средств с привлеченными в пропорции 70/30, с собственным участием предприятия не менее 20 % от суммы проекта. Бюджетные средства выделяются путем бюджетного кредитования акционерного общества "Банк Развития Казахстана" через акционерное общество "Национальный управляющий холдинг "Байтерек" сроком на 20 лет;

по ставке не более 11% для конечного заемщика при микшировании бюджетных средств с привлеченными в пропорции 60/40 для финансирования проектов обрабатывающей промышленности, в т.ч. создание и модернизация объектов обеспечивающей инфраструктуры. Финансирование крупных инвестиционных проектов стоимостью свыше 7 млрд. тенге (свыше 3 млрд. тенге в сфере производства продуктов питания и легкой промышленности) осуществляется сроком до 20 лет, а финансирование проектов в рамках Программы развития внутристрановой ценности и экспортоориентированных производств осуществляется сроком 7-10 лет. Бюджетные средства выделяются путем бюджетного кредитования акционерного общества "Банк Развития Казахстана" через акционерное общество "Национальный управляющий холдинг "Байтерек" сроком на 20 лет.

3) Экспортное финансирование отечественных производителей будет производиться АО "Банк Развития Казахстана" по ставке не более 6% для конечных заемщиков путем микширования бюджетных средств с коммерческими в пропорции 70/30 сроком на 20 лет.

4) Финансирование оборотного капитала предприятий обрабатывающей промышленности по ставке не более 7% для конечного заемщика путем микширования бюджетных средств с привлеченными в пропорции 80/20 для обеспечения конкурентоспособности и устойчивости национальной экономики. Бюджетные средства выделяются путем увеличения уставного капитала акционерного общества "Банк Развития Казахстана" через акционерное общество "Национальный управляющий холдинг "Байтерек".

5) Финансирование проектов обрабатывающей промышленности предоставляется акционерным обществом "Фонд развития промышленности" субъектам промышленно-инновационной деятельности, лизинговое финансирование проектов, в том числе включенных в программу совместных действий в области международной производственной кооперации, проекты по созданию новых производств и модернизации действующих производств.

Финансированию проектов обрабатывающей промышленности не подлежат субъекты промышленно-инновационной деятельности, пятьдесят и более процентов акций (долей участия в уставном капитале) которых прямо или косвенно принадлежат государству, национальному управляющему холдингу, национальному холдингу, национальной компании (за исключением социально-предпринимательской корпорации, а также предпринимателей, учрежденных в рамках договора о государственно-частном партнерстве).

Бюджетные средства выделяются путем увеличения уставного капитала и/или бюджетного кредитования акционерного общества "Фонд развития промышленности" для финансирования проектов в легкой промышленности по ставке вознаграждения не более 3 % годовых для конечных заемщиков.

В случае необходимости увеличения объемов финансирования проектов обрабатывающей промышленности допускается финансирование по ставке не более 9% для конечного заемщика при микшировании бюджетных средств с привлеченными в пропорции при которой доля бюджетных средств составляет не менее 70%, в зависимости от ставки привлечения иных средств.

Субъект промышленно-инновационной деятельности обеспечивает участие денежными средствами в реализации проекта в размере не менее 15% от общей суммы финансирования (по проектам, направленным на увеличение локализации производства допускается участие денежными средствами в реализации проекта в размере менее 15 %). Сумма финансирования должна быть не менее 80 млн тенге (для предприятий легкой промышленности не менее 50 млн. тенге). Финансирование предоставляется сроком не более 20 лет.

Для получения финансирования субъект промышленно-инновационной деятельности подает в акционерное общество "Фонд развития промышленности" пакет документов, перечень которых утверждается внутренними документами акционерное общество "Фонд развития промышленности". Порядок и сроки предоставления финансирования определяются внутренними актами акционерного общества "Фонд развития промышленности".

6) В рамках лизингового финансирования поддержка будет предоставляться по следующим направлениям:

обновление/модернизация автомобилей и специальной техники; обновление парка сельскохозяйственной техники и автобусов через механизм лизингового финансирования акционерного общества "Фонд развития промышленности". Лизинговое финансирование предоставляется в тенге на автомобили и специальную технику сроком не более 7 лет, ставка вознаграждения для заявителей должна составлять 7 % годовых, при этом соотношение бюджетных средств и иных средств фондирования акционерное общество "Фонд развития промышленности" должно составлять 80/20. Авансовый платеж составляет не менее 15 % за счет средств местного бюджета или собственных средств лизингополучателя (в случае погашения лизинговых платежей за счет средств республиканского или местного бюджетов допускается финансирование без авансового платежа). При этом на модели автобусов, произведенных методом, включающим операции по сварке и окраске, авансовый платеж составляет не менее 5 %;

обновление парка автотранспортных средств, участвующих в грузовых перевозках. Лизинговое финансирование автотранспортных средств, участвующих в грузовых перевозках, предоставляется в тенге через акционерное общество "Фонд развития промышленности" со сроком не более 7 лет, ставка вознаграждения для заявителей должна составлять 7 % годовых, при этом соотношение бюджетных средств и иных средств фондирования акционерного общества "Фонд развития промышленности" должно составлять 80/20. Авансовый платеж составляет не менее 30 % за счет средств местного бюджета или собственных средств лизингополучателя (в случае погашения лизинговых платежей за счет средств республиканского или местного бюджетов допускается финансирование без авансового платежа);

лизинговое финансирование заявителей, приобретающих в лизинг автотранспортные средства, автотехнику специального назначения, за исключением сельскохозяйственной техники (далее – автотранспортные средства), предоставляется в тенге через акционерное общество "Фонд развития промышленности" сроком от 3 до 5 лет со ставкой вознаграждения для заявителей 3 % годовых. Авансовый платеж должен составлять не менее 30 % (в случае погашения лизинговых платежей за счет средств Национального оператора по управлению дорогами, со стопроцентным участием государства в уставном капитале, осуществляющий полномочия, установленные Законом РК "Об автомобильных дорогах" допускается финансирование без авансового платежа). Допускается лизинговое финансирование на основе механизма государственно-частного партнерства. Источниками лизингового финансирования будут являться средства республиканского бюджета;

Лизинговым финансированием могут воспользоваться субъекты промышленно-инновационной деятельности, государственные учреждения, местные, центральные и государственные исполнительные органы, учреждения, государственные коммунальные предприятия на праве хозяйственного ведения и государственные казенные коммунальные предприятия Республики Казахстан, Национальный оператор по управлению автомобильными дорогами, со стопроцентным участием государства в уставном капитале, осуществляющий полномочия, установленные Законом Республики Казахстан "Об автомобильных дорогах".

Обновление парка медицинской техники отечественного производства в тенге через акционерное общество "Фонд развития промышленности" со сроком не более 7 лет со ставкой вознаграждения для заявителей 3% годовых. Бюджетные средства выделяются путем увеличения уставного капитала и/или бюджетного кредитования акционерного общества "Фонд развития промышленности". Авансовый платеж составляет не менее 30%. В случае погашения лизинговых платежей за счет средств республиканского или местного бюджетов допускается финансирование без авансового платежа. Лизинговым финансированием медицинской техники могут воспользоваться субъекты здравоохранения: местные исполнительные органы, государственные учреждения, государственные коммунальные предприятия на праве хозяйственного ведения и государственные казенные коммунальные предприятия, коммунальные казенные предприятия Республики Казахстан, а также медицинские организации с частной формой собственности.

7) Осуществление инвестиций в уставные капиталы, а также предоставление мезонинного финансирования (оператор – акционерное общество "Qazaqstan Investment Corporation") будет осуществлено путем двух схем финансирования в зависимости от функционирования предприятия:

долевое и мезонинное финансирование для действующих предприятий будет предоставлено предприятиям обрабатывающей промышленности через фонд/фонды прямых инвестиций в рамках льготных условий: срок финансирования до 10 лет, участие Фонда акционерного общества "Qazaqstan Investment Corporation" до 49 % в уставном/акционерном капитале, конечная ставка вознаграждения – 8 %, размер инвестиций в один проект от 1 млрд тенге до 5 млрд тенге;

долевое финансирование создаваемых предприятий малого и среднего бизнеса (далее – МСБ) без опыта ведения аналогичного бизнеса совместно с финансовым институтом развития (акционерное общество "Qazaqstan Investment Corporation") по схеме 20-20-60 % (20 % собственные средства заявителя, 20 % средства финансового института развития, 60 % кредитование БВУ). Финансирование проектов совместно с БВУ будет осуществляться под 8% для конечного получателя для средних проектов стоимостью от 2 до 7 млрд. тенге. Фонд акционерного общества "Qazaqstan Investment Corporation" обеспечит долевым финансированием в рамках льготных условий: срок финансирования до 10 лет, участие Фонда акционерного общества "Qazaqstan Investment Corporation" до 49 % в уставном/акционерном капитале, конечная ставка вознаграждения – 8 %, размер долевого финансирования в один проект (20 % средства финансового института развития) от 0,4 млрд тенге до 1,4 млрд тенге. Кредитование БВУ будет предоставлено предприятиям обрабатывающей промышленности с номинальной ставкой вознаграждения, не превышающей базовую ставку, установленную Национальным Банком Республики Казахстан и увеличенную на 5 (пять) процентных пунктов, из которых разницу субсидирует государство.

Для осуществления инвестиций в капитал предприятий обрабатывающей промышленности будут выделены бюджетные средства для пополнения уставного капитала АО "НУХ "Байтерек" с последующим пополнением уставного капитала АО "Qazaqstan Investment Corporation" для фондирования фондов прямых инвестиций.

8) создание малых промышленных зон (строительство или реконструкция производственной площадки) во всех областях и городах республиканского значения для размещения субъектов МСБ обрабатывающей промышленности путем финансирования социально-предпринимательских корпораций по ставке вознаграждения 1 % с дальнейшим финансированием строительсва или реконструкции не более 3 % годовых для конечных заемщиков. Бюджетные средства выделяются путем увеличения уставного капитала и/или бюджетного кредитования акционерного общества "Фонд развития промышленности".

Дополнительно будет возможность выпуска облигации финансовыми институтами развития для привлечения коммерческих средств.

Развитие внутреннего рынка

Развитие обрабатывающей промышленности будет зависеть от развитости и сложности внутреннего рынка. Необходима разработка горизонтальной торговой политики, направленной на развитие внутренней экосистемы торговли, в которой будут сформулированы принципы, подходы и меры для развития доступа к каналам продаж, продвижения и улучшения торговой деятельности. Данная политика должна включать в себя решение задач по облегчению доступа отечественных производителей к розничным каналам продаж, повышению доверия к результатам казахстанских испытательных лабораторий и сертификационных центров.

Обеспечение системного доступа предприятий к внутренним и внешним рынкам будет осуществляться в соответствии с проводимой политикой в сфере торговой деятельности и развития внутристрановой ценности.

В рамках системных мер государственного стимулирования развития внутреннего рынка будет усилена работа по повышению внутристрановой ценности, в том числе:

1) в рамках регулируемых закупок будут проработаны механизмы, направленные на развитие новых высокотехнологичных производств, привлечение инвестиций и новых технологий, поддержку эффективного внедрения инноваций, а также развитие научно-исследовательской базы Республики Казахстан и ее интеграцию с производственным процессом;

2) создание надежной системы измерений на основе технически совершенных и модернизированных государственных эталонов;

3) продолжится работа по внедрению новых комплексных мер, направленных на повышение конкурентоспособности отечественных предприятий и отраслей обрабатывающего сектора на внутреннем и внешних рынках.

Накопленные знания и опыт, сформировавшиеся за счет развития услуг в научно-исследовательском и инженерно-техническом секторе, необходимо реализовывать в локализации импортируемой продукции. Для этого предполагается привлечение для инвестирования в создаваемые производства глобальных "якорных" компаний, располагающих сильными программами по развитию поставщиков и имеющих естественный интерес к осуществлению закупок на местном уровне ради снижения расходов на логистику и других операционных затрат. Перспективным направлением развития внутреннего производства должно стать привлечение иностранного капитала через:

1) создание контрактных производств;

2) создание совместных производств;

3) локализацию продукции.

В целях загрузки простаивающих предприятий и выхода на производственную мощность действующих предприятий обрабатывающей промышленности в регулируемые закупки будут внедрены механизмы, допущенные международными соглашениями и призванные стимулировать заказчиков на приобретение продукции обрабатывающей промышленности (к примеру: обязательное требование ссылки на национальный стандарт в технической спецификации и т.д.).

В целях дозагрузки отечественных предприятий обрабатывающей промышленности будут разработаны регуляторные механизмы по обеспечению отечественным сырьем и меры стимулирования, в том числе налоговое и таможенное стимулирование, по облегчению доступа к импортному сырью, не производящемуся и не имеющих перспектив производства на территории Республики Казахстан.

Таким образом, для развития внутреннего рынка обрабатывающей промышленности будут проработаны следующие системные меры:

- внедрение мер, разрешенных в рамках Евразийского экономического союза и Всемирной торговой организации, направленных на обеспечение стабильности стратегически важных секторов экономики (изъятие из национального режима, меры тарифного и нетарифного регулирования и т.д.);

- при реализации крупных проектов иностранными инвесторами предусмотреть условия по привлечению в качестве партнеров казахстанские компании;

- стимулирование локализации производств путем создания вокруг крупных производственных предприятий малых и средних компаний по оказанию технологически связанных и сервисных услуг, выпуску комплектующих материалов и переработке и (или) утилизации отходов производства и потребления;

- создание центра развития горнорудного машиностроения для развития и укрепления взаимодействия между недропользователями твердых полезных ископаемых и производителями на внутреннем рынке;

- продолжение работы по развитию центров субконтрактации совместно с крупными частными и государственными предприятиями в промышленности;

- участие в международных системах промышленной кооперации и субконтрактации в целях развития промышленного сотрудничества и кооперации в рамках ЕАЭС;

- создание службы развития поставщиков на базе национального института развития в области развития промышленности, направленной на повышение конкурентоспособности отечественных производителей обработанной продукции, что позволит им стать потенциальными поставщиками для крупных заказчиков сырьевого и обрабатывающего секторов экономики Республики Казахстан;

- выработка мер стимулирования по развитию кооперации предприятий обрабатывающей промышленности и отраслей промышленности в рамках исполнения контрактов (в т.ч. EPC) по регулируемым закупкам;

- осуществление распределения количественных ограничений вывоза и (или) ввоза отдельных товаров между участниками внешнеторговой деятельности в пределах своей компетенции по согласованию с уполномоченным органом в области регулирования торговой деятельности;

- определение размера квот и срока действия квоты в пределах своей компетенции по согласованию с уполномоченным органом в области регулирования торговой деятельности;

- выдача лицензий на экспорт и (или) импорт отдельных видов товаров при введении количественных ограничений (квот) в пределах своей компетенции по согласованию с уполномоченным органом в области регулирования торговой деятельности.

- в целях упорядочения предпринимательской деятельности в сфере оборота вторичного металлургического сырья необходимо введение разрешительного порядка.

- создание цифровой платформы по учету оборота вторичного металлургического сырья;

Участие в международных системах промышленной кооперации и субконтрактации в рамках ЕАЭС будет осуществляться в рамках проекта "Евразийской сети промышленной кооперации, субконтрактации и трансфера технологий", реализуемого всеми государствами-членами ЕАЭС. Проект предполагает создание цифровой экосистемы, предоставляющей хозяйствующим субъектам государств-членов механизмы оперативного подбора наиболее эффективных партнеров по промышленной кооперации и субконтрактации, вовлечения малых и средних предприятий в производственные цепочки крупных производителей, стимулирования инновационных процессов путем трансфера технологий. Национальным оператором по "Евразийской сети промышленной кооперации, субконтрактации и трансфера технологий" будет выступать национальный институт развития в области развития промышленности, а общая координация будет за уполномоченным органом в области государственной поддержки промышленной деятельности.

Служба развития поставщиков будет тесно работать с малым и средним бизнесом над повышением их компетенции, соответствием требованиям крупных покупателей в вопросах качества и надежности предлагаемых товаров и услуг, при этом помогая развивать их производственно-торговые связи с соответствующими крупными покупателями. Деятельность службы поможет в улучшении экспортных возможностей малого-среднего бизнеса:

1) поддержка в переходе к международным стандартам качества, системам управления качеством и содействие их использованию;

2) обеспечение специальных знаний и навыков, необходимых для успешной работы предприятий-экспортеров на конкретных рынках;

3) содействие в технологическом совершенствовании и создании продуктов с добавленной стоимостью, что создаст потенциал для дальнейшего развития и роста экспорта.

В целях повышения конкурентоспособности и максимальной реализации потенциала отечественных предприятий обрабатывающей промышленности необходимо на регулярной основе проводить аналитическую работу по выявлению товаров для применения разрешенной нормы в рамках Всемирной торговой организации и Евразийского экономического союза по изъятию из национального режима. По итогам анализа и проведения процедуры изъятия мы получим возможность максимальной загрузки мощностей отечественных производителей товаров обрабатывающей промышленности, включенных в перечень изъятий через регулируемые закупки.

В целях повышения конкурентоспособности и максимальной реализации потенциала отечественных металлургических предприятий, импортозамещения и стимулирования реализации новых проектов по выпуску продукции более высокого передела, необходимо применения мер по ограничению вывоза из страны полупродуктов (стальная заготовка, чушка) металлургического производства.

В целях недопущения на рынок регулируемых закупок импортных товаров необходимо проводить регулярный мониторинг и анализ (с участием профильных государственных органов, НПП "Атамекен" и отраслевых ассоциации) передвижения товаров из перечня изъятия из национального режима, в том числе и импорта.

Следующим же шагом для дальнейшего развития потенциала локализации производства в Казахстане станет процесс привлечения транснациональных компаний к сотрудничеству с местными производителями, пополняя собственную базу поставщиков, не прибегая к "принудительной локализации", поощрять социальную ответственность и развивать конкурентоспособные предприятия, что способны подстраиваться под международные стандарты и выходить на внешние рынки сбыта.

Усилится работа по координации совместных действий в развитии действующих и создании новых производств в отрасли машиностроения, в сфере сервисных компаний, по развитию базы научно-исследовательских и опытно-конструкторских работ, кадрового потенциала, по унификации тендерных процедур в рамках закупок операторов, а также созданию единой базы данных отечественных товаропроизводителей.

Работа с крупными заказчиками станет основой для скоординированных действий участников по развитию внутреннего рынка и эффективным инструментом переговоров между отечественными производителями и заказчиками.

Для переквалификации и переориентации высвобождаемой рабочей силы на предприятиях обрабатывающей промышленности будет инициировано сотрудничество учебных организаций по высшим и средним специальностям с предприятиями обрабатывающей промышленности.

Эти меры помогут решить проблемы отсутствия высокотехнологичной продукции на внутреннем рынке, низкого объема закупа товаров, работ и услуг у отечественных поставщиков и производителей.

Комплексные меры по повышению конкурентоспособности будут осуществляться в отношении товаров, где главным критерием является способность внедрения высоких стандартов качества в рамках международных стандартов.

Для обеспечения целей по созданию новых и сбыта продукции действующих малых и средних предприятий, осуществляющих свою деятельность для нужд отдельных заказчиков, будут выработаны меры, направленные на создание и развитие поясов МСБ вокруг крупных предприятий, в том числе и недропользователей.

На регулярной основе будет производиться анализ рынка и объемов закупок недропользователей, системообразующих предприятий и национальных компаний для выявления потенциального спроса на товары, работы и услуги с последующим проведением анализа по выявлению востребованной продукции с целью определения возможности ее освоения отечественными производителями, где результатом данной работы являются кооперационная связь предприятий и заключенные офтейк-контракты.

Оказание содействия при подписании офтейк контрактов между крупными заказчиками и производителями дает возможность:

- развитию новых видов производств для развития добавленной стоимости внутри рынка и выхода на экспорт;

- технологическому развитию и цифровизации отраслей.

С целью повышения уровня конкурентоспособности производителей на внутреннем рынке и содействия в расширении производств будут внесены изменения в механизмы заключения договоров, направленных на развития промышленности.

Помимо государственной помощи действующим производствам будут представлены рекомендации и направления в освоении новых производств конкурентоспособной и высокотехнологичной продукции. Одним из таких направлений в достижении поставленных задач является формирование перечня наиболее востребованной импортируемой продукции.

Развитие инноваций / технологическое развитие

В обрабатывающей промышленности государственная поддержка инновационной деятельности будет нацелена на создание благоприятных условий для введения в употребление нового или значительно улучшенного продукта (товара, работы или услуги), технологии или процесса, нового метода маркетинга или нового организационного метода в деловой практике, организации рабочих мест или внешних связей, для повышения конкурентоспособности национальной экономики.

Государственная поддержка инновационной деятельности предприятий обрабатывающей промышленности будет направлена на развитие высокотехнологичных производств, повышение технологической сложности продукции, корпоративных инноваций и трансферт технологий через инструменты по предоставлению инновационных грантов, грантов бизнес-инкубирования, промышленных грантов и других инструментов, направленных на содействие внедрению новшеств в производстве, в том числе процессных инноваций.

Так, одним из условий предоставления мер государственного стимулирования будет являться критерий инновационности, направленный на повышение экономической эффективности деятельности путем создания новых или усовершенствованных товаров, работ и услуг, а также производств, процессов и технологий с учетом их дальнейшего внедрения и обеспечения экологической безопасности.

В целом инновационное развитие промышленности будет обеспечиваться в соответствии с общей технологической политикой страны, предусматривающей механизм и инструменты, включающие определение технологических ориентиров и приоритетных направлений инновационного развития промышленности с использованием экспертного потенциала отраслевых центров технологических компетенций. Данная работа будет осуществляться при тесной коллаборации бизнес-сообщества, промышленности, науки и IT-сектора на площадке создаваемых технологических платформ.

Эффективное взаимодействие промышленных предприятий с IT-компаниями является весьма актуальным в контексте повышения их конкурентоспособности и производительности труда за счет автоматизации производств, цифрового управления процессами с применением технологий интернета вещей, искусственного интеллекта и больших данных.

Уровень автоматизации казахстанских предприятий остается низким. Так более 80% предприятий обрабатывающей и 60 % предприятий добывающей промышленности находится только на этапе перехода к автоматизированному производству.

Такой уровень автоматизации и цифровизации промышленности наряду с отсутствием стимулов и мотивации у предприятий к цифровизации также связан с нехваткой достаточных компетенций, ресурсов и недостаточной информацией о технологиях Индустрии 4.0 и их возможностях. При этом для отечественных IT-компаний ограничен доступ к качественным данным промышленных предприятий, что, в свою очередь, не позволяет обеспечить разработку зрелых IT-решений.

В этой связи будет сформирована база знаний в области Индустрии 4.0. на основе опыта и экспертизы отраслевых лидеров – промышленных предприятий (ERG, Kazakhmys, Kaz Minerals, Kazzinc, Алтыналмас, Alageum electric и др), международных поставщиков (вендоров) цифровых решений (Fraunhofer, Siemens, Kuka, SAP, Kaspersky и др.), авторитетных экспертных организаций (World Bank, KPMG, Strategy Partners и др.) и отечественных НИИ (Назарбаев Университет, Сатпаев Университет, Astana IT университет, ИГД Кунаева и др.).

База знаний Индустрии 4.0. сконсолидирует адаптированную под потребности отечественных промышленных предприятий экспертизу по повышению эффективности процессов предприятий посредством внедрения цифровых технологий и информацию о реализованных проектах, которые будут представлены в открытом доступе для всех заинтересованных организаций.

База знаний в области Индустрии 4.0. позволит показать преимущества и риски внедрения цифровых технологий в производство на практических примерах; консолидировать накопленную и разрозненную экспертизу из разных областей Индустрии 4.0 и представить в виде целостной базы знаний; повысить компетенцию промышленных предприятий и заинтересованных лиц в области Индустрии 4.0; увеличить долю промышленных предприятий, использующих цифровые технологии; повысить эффективность промышленных предприятий за счет внедрения цифровых технологий и уменьшения ошибок при переходе к цифровому производству благодаря кейсам, представленным в базе знаний; популяризовать Индустрию 4.0 благодаря демонстрации системных подходов и повышению успешных кейсов на их основе.

В современном мире феномен роботизации проникает в различные сферы жизни, не стал исключением и промышленных сектор. Промышленными предприятиями роботы используются в различных производственных операциях для управления, перемещения и осуществления непосредственно технологических процессов. Роботизация имеет ряд преимуществ, таких как бесперебойное обеспечение заданного качества, возможность работы 24/7 и в опасных средах, к тому же отсутствует необходимость кондиционирования, освещения, отопления и др.,

Согласно данным в Республике Казахстане применяются более 120 промышленных роботов на более 24 предприятиях, из которых основная доля приходится на обрабатывающую промышленность. Основными сферами применения выступают: манипуляторы, перемещение, сварка и покраска, контроль качества и пр.

В целях развития роботизации в Казахстане в текущем году будут начаты работы по разработке Концепции роботизации промышленного сектора Казахстана.

Целями ведения системы являются повышение эффективности формирования и обмена информацией о состоянии промышленности, предоставление субъектам деятельности в сфере промышленности актуальной информации в целях упрощения процесса ведения бизнеса, а также обеспечение полной и достоверной информацией государственных органов для прогнозирования и принятия решений по промышленной политике.

Система будет содержать информацию:

1) о реализации промышленной политики;

2) о статистических данных о развитии отраслей промышленности;

3) о результатах развития направлений, связанных с производственной деятельностью;

4) о реализуемых мерах государственного стимулирования промышленности;

5) о реализации промышленно-инновационных проектов;

6) иную информацию в соответствии с перечнем функциональных и информационных сервисов, входящих в национальную информационную систему промышленности Республики Казахстан.

В целях наращивания темпов цифровизации во всех отраслях экономики в рамках Индустрии 4.0 необходимо нарастить и консолидировать качественную базу знаний с успешными международными кейсами в цифровизации аналогичных отраслей и осуществить вовлечение в данный процесс компетенций международных экспертов.

Цифровизация промышленности

С учетом складывающихся трендов стабильный рост и конкурентоспособность промышленности Казахстана и других отраслей экономики, курируемых уполномоченным органом в области государственного стимулирования промышленности, возможны путем создания технологически прогрессивной промышленности, трансформации и цифровизации основных фондов действующих предприятий, ориентированных на создание высокотехнологичной и/или конкурентоспособной продукции с последующим выходом на глобальные рынки.

Для этого необходимо предусмотреть комплекс стимулирующих мер для производителей обрабатывающей промышленности. В частности, учитывая процесс становления промышленности "цифровой эпохи" будет осуществляться акцентированное стимулирование предприятий, выпускающих высокотехнологичную продукцию по внедрению современных цифровых технологий.

Меры будут сконцентрированы на следующих направлениях:

1) улучшение правовых условий и регулирование для стимулирования процесса автоматизации промышленности;

2) создание цифровой инфраструктуры для промышленности, включая обеспечение предприятий широкополосным доступом в Интернет для стимулирования процесса автоматизации промышленности;

3) актуализация действующих и разработка новых инструментов государственного стимулирования для внедрения цифровых решений и элементов Индустрии 4.0 в промышленности;

4) повышение осведомленности и заинтересованности предприятий в цифровизации (обучение, методологическая и экспертная поддержка, повышение квалификации специалистов предприятий и организаций, формирование базы знаний по повышению производительности труда, в том числе Индустрии 4.0);

5) создание площадки для взаимодействия IT компаний, научно-исследовательских институтов, промышленных предприятий, государственных органов и т.д.

6) дальнейшая реализация и мониторинг проектов цифровизации и автоматизации системообразующими компаниями;

7) содействие в развитии роботизации промышленного сектора.

В процессе формирования данной системы мер поддержки большое внимание будет уделяться фокусировке институтов развития на сфере цифровых технологий для повышения эффективности производства промышленных предприятий Республики Казахстан посредством цифровой трансформации, базирующихся на использовании техники и оборудования нового поколения, выдачи инновационных грантов для цифровой и технологической модернизации производства, возмещения части затрат по повышению производительности труда, предоставления лизингового финансирования и др.

Модельные цифровые фабрики – внедрение целесообразных технологий Индустрии 4.0 (интеллектуальные решения, мониторинг в реальном времени, автоматизация операций и др.) на отдельных частных предприятиях с целью:

1. Демонстрации цифровых технологий и эффектов от цифровизации.

2. Популяризация Индустрии 4.0 среди частного бизнеса.

3. Определение реальных барьеров на примере конкретных предприятий и выработка соответствующих дополнительных мер господдержки.

4. Трансфер знаний по вопросам цифровизации отечественным специалистам.

Единая карта индустриализации

С целью обеспечения полноценного мониторинга промышленно-инновационных проектов, а также их эффективной реализации принята единая карта индустриализации, которая будет включать проекты промышленности, получившие или планирующие получение мер государственного стимулирования, с принятием встречных обязательств.

На регулярной основе будет проводиться работа по мониторингу проектов единой карты индустриализации, ее актуализации и сопровождению, выявлению текущих и системных проблем реализации и их причин, с дальнейшей выработкой соответствующих предложений по их разрешению.

Мониторинг единой карты индустриализации предусматривает определение эффективности реализации проектов на основе данных, предоставляемых ответственными отраслевыми государственными органами, национальными холдингами и местными исполнительными органами, а также первичных статистических данных о заявителе проекта от уполномоченного органа в области государственной статистики на основании письменного согласия заявителя.

Так, мониторинг реализации промышленной политики осуществляется посредством единой карты индустриализации, которая представляет собой совокупность промышленно-инновационных проектов, реализуемых субъектами промышленно-инновационной деятельности.

Также проекты единой карты индустриализации будут обеспечены сырьем за счет эксплуатации новых месторождений.

5. Целевые индикаторы и ожидаемые результаты
(социально-экономический эффект)

Достижение цели Концепции будет измеряться следующими целевыми индикаторами (таблица 3):

рост производительности труда в обрабатывающей промышленности в 1,8 раза к уровню 2021 года;

ВДС обрабатывающей промышленности в 2,8 раза к уровню 2021 года;

ИФО производства обрабатывающей промышленности в 2029 году до 106,5% к предыдущему году;

рост инвестиций в основной капитал в обрабатывающую промышленность в 2,3 раза к уровню 2021 года.

Таблица 3. Целевые индикаторы обрабатывающей промышленности

№ п/п	Целевые индикаторы	Ед. Изм.	Источник информации	2021 год (факт)	2022 год (факт)	Прогноз							Ответственные за исполнение
						2023 год	2024 год	2025 год	2026 год	2027 год	2028 год	2029 год
1.	Производительность труда в обрабатывающей промышленности	тыс. $/ чел	БНС АСПиР	45,8	32,8 (9 мес.)	52,4	55,7	59,6	64,2	69,2	75,5	82,1	МИИР, МСХ, МЭ, МФ, МЦРИАП, МЗ, МКС, МЭПР, акиматы областей, городов Астана, Алматы и Шымкента, НПП "Атамекен" (по согласованию), АО "НУХ "Байтерек" (по согласованию)
2.	Валовая добавленная стоимость обрабатывающей промышленности	трлн тенге	БНС АСПиР	11,4	13,4	15,7	17,8	19,9	22,5	25,1	28,2	31,5	МИИР, МСХ, МЦРИАП, акиматы областей, городов Астана, Алматы и Шымкента, НПП "Атамекен" (по согласованию), АО "НУХ "Байтерек" (по согласованию)
3.	ИФО производства обрабатывающей промышленности	% к предыдущему году	БНС АСПиР	104,7	103,4	104,4	104,8	105,1	105,5	105,8	106,1	106,5	МИИР, МСХ, МЦРИАП, акиматы областей, городов Астана, Алматы и Шымкента, НПП "Атамекен" (по согласованию), АО "НУХ "Байтерек" (по согласованию)
4.	Инвестиций в основной капитал в обрабатывающую промышленность	трлн тенге	БНС АСПиР	1,5	1,5	2,1	2,4	2,6	2,8	3,1	3,3	3,5	МИИР, акиматы областей, городов Астана, Алматы и Шымкента, НПП "Атамекен" (по согласованию), АО "НУХ "Байтерек" (по согласованию)

Заложенные в Концепции подходы и механизмы повысят рост конкурентоспособности обрабатывающей промышленности и позволят достичь следующие экономические эффекты к 2029 году:

рост экспорта обработанной продукции до 36 млрд долларов США;

увеличение налогов и других обязательных поступлений в бюджет до 5,8 трлн тенге.

Достижение указанных задач Концепции в указанный период будет обеспечено посредством реализации Плана действий по реализации Концепции согласно приложению к настоящей Концепции.

Приложение к Концепции развития обрабатывающей промышленности Республики Казахстан на 2023–2029 годы

План
действий по реализации Концепции развития обрабатывающей промышленности
Республики Казахстан на 2023–2029 годы

№ п/п	Наименование	Форма завершения	Сроки исполнения	Ответственные исполнители
1	2	3	4	5
Направление 1. Производительность труда в обрабатывающей промышленности
Целевой индикатор 1. Рост производительности труда в обрабатывающей промышленности 1,8 раза от уровня 2021 года
Целевой индикатор 2. Валовая добавленная стоимость обрабатывающей промышленности до 31,5 трлн тенге до 2029 года ИФО производства обрабатывающей промышленности в 2029 году до 106,5% к предыдущему году
1.	Реализация проектов, направленных на модернизацию оборудования субъектов промышленно-инновационной деятельности (промышленный грант)	договоры о предоставлении промышленных грантов	2023–2029 годы	МИИР, АО "КЦИЭ "QazIndustry" (по согласованию)
2.	Реализация проектов в обрабатывающей промышленности с участием АО "Фонд развития промышленности" (путем увеличения уставного капитала АО "Фонд развития промышленности" и/или бюджетного кредитования).	ГИП, ФЭО, отчет	2023–2029 годы	МИИР, АО "НУХ "Байтерек" (по согласованию), АО "ФРП" (по согласованию)
3.	Реализация проектов в обрабатывающей промышленности с участием АО "Банк Развития Казахстана" посредством осуществления бюджетных инвестиций/бюджетного кредитования	ГИП, ФЭО, отчет	2023–2029 годы	МИИР, АО "НУХ "Байтерек" (по согласованию), АО "БРК" (по согласованию)
4.	Осуществление инвестиций в предприятия обрабатывающей промышленности через инструменты долевого и мезонинного финансирования	ГИП, ФЭО, отчет	2023–2029 годы	МИИР, АО "НУХ "Байтерек" (по согласованию), АО "QIC" (по согласованию)
5.	Реализация проектов в мебельной, бумажной, упаковочной, деревообрабатывающей промышленности и востребованных товаров строительной индустрии (за исключением базовых строительных материалов: цемент, товарный бетон, железобетонные изделия, газоблок, силикатный кирпич, сухие строительные смеси) с участием АО "Фонд развития промышленности"	ГИП, ФЭО, отчет	2023–2029 годы	МИИР, АО "НУХ "Байтерек" (по согласованию), АО "ФРП" (по согласованию)
6.	Обновление парка медицинской техники отечественного производства	ГИП, ФЭО, отчет в МИИР	2023–2029 годы	МЗ, ТОО "СК-Фармация", АО "НУХ "Байтерек"
7.	Разработка рекомендаций по цифровой трансформации промышленности и внедрению Индустрии 4.0 субъектами деятельности в сфере промышленности, а также сопровождению при реализации рекомендаций	ежегодно не менее 20 рекомендаций	2023–2029 годы	МИИР, МЦРИАП, МСХ, МЭ, НПП "Атамекен" (по согласованию), АО "КЦИЭ "QazIndustry" (по согласованию)
8.	Создание и продвижение реестра решений для предприятий обрабатывающей промышленности	реестр ИТ-решений	2023–2029 годы	МИИР, МЦРИАП, АО "КЦИЭ "QazIndustry" (по согласованию), АКФ "ПИТ" (по согласованию), НПП "Атамекен" (по согласованию), АО "МФЦА" (по согласованию)
9.	Создание и реализация государственной системы межотраслевой научно-технической информации в Республике Казахстан на основе специальных материалов	акт выполненных работ, отчет в МИИР РК	2023–2025 годы	РГП "НЦТП" (по согласованию)
10.	Организация системы переквалификации и переориентации высвобождаемой рабочей силы на предприятиях обрабатывающей промышленности	меморандум между акиматами областей, городов Астана, Алматы и Шымкента и работодателями, ожидающими высвобождения рабочей силы	2023–2029 годы	акиматы областей, городов Астана, Алматы и Шымкента, МТСЗН, МНВО, МИИР, МСХ, МЭ, НПП "Атамекен" (по согласованию)
11.	Стажировка отечественного инженерно-технического персонала предприятий обрабатывающей промышленности на зарубежных заводах в рамках механизма софинансирования	информация в Правительство	декабрь 2023– 2029 годы	МИИР, МФ, МНЭ, МНВО, акиматы областей, городов Астаны, Алматы и Шымкента, НПП "Атамекен" (по согласованию), АО "КЦИЭ "QazIndustry" (по согласованию), АО ЦМП "Болашак" (по согласованию)
Направление 2. Инвестиции в основной капитал в обрабатывающую промышленность
Целевой индикатор 1. Инвестиции в основной капитал в обрабатывающей промышленности до 19,8 трлн тг. До 2029 года
12.	Установление изъятия из национального режима товаров обрабатывающей промышленности	постановление Правительства Республики Казахстан	2024 год, 2026 год, 2028 год	МИИР, МФ, МТИ, МНЭ, НПП "Атамекен" (по согласованию)
13.	Строительство инфраструктуры СЭЗ (Павлодар, Оңтүстік и др.) и ИЗ (Өндіріс, Алматы, Жулдыз и др.)	информация в МИИР	2023–2029 годы	акиматы областей, городов Астана, Алматы и Шымкента, МТИ, МНЭ, МФ, МЭ,
14.	Реализация проекта по обеспечению продукцией машиностроения: сельскохозяйственная техника	ГИП, ФЭО, отчет	2023–2029 годы	МИИР, МСХ, АО "НУХ "Байтерек" (по согласованию), АО "ФРП" (по согласованию)
15.	Реализация проекта по обеспечению продукцией машиностроения: автобусы	ГИП, ФЭО, отчет	2023–2029 годы	МИИР, АО "НУХ "Байтерек" (по согласованию), АО "ФРП" (по согласованию)
16.	Реализация проекта по обеспечению продукцией машиностроения: пожарная, спасательная, санитарная, коммунальная техника, машины экстренных служб, патрульные автомобили	ГИП, ФЭО, отчет	2023–2029 годы	МИИР, АО "НУХ "Байтерек" (по согласованию), АО "ФРП" (по согласованию)
17.	Реализация проекта по обеспечению продукцией машиностроения: автотранспортные средства, участвующие в грузовых перевозках	ГИП, ФЭО, отчет	2023–2029 годы	МИИР, АО "НУХ "Байтерек" (по согласованию), АО "ФРП" (по согласованию)
18.	Реализация проекта по обеспечению продукцией машиностроения: легковые автомобили	ГИП, ФЭО, отчет	2023–2029 годы	МИИР, АО "НУХ "Байтерек" (по согласованию), АО "БРК" (по согласованию)
19.	Реализация проекта по обеспечению продукцией машиностроения: автотранспортные средства и автотехника специального назначения, за исключением сельскохозяйственной техники казахстанского производства	информация в Правительство	2023–2029 годы	МИИР, АО "НУХ "Байтерек" (по согласованию), АО "ФРП" (по согласованию)
20.	Запуск новых проектов в рамках территориальных кластеров	информация в МИИР	2023–2029 годы	акиматы Карагандинской, Акмолинской, Костанайской, Алматинской, Туркестанской областей и городов Алматы, Шымкента, АО "КЦИЭ "QazIndustry" (по согласованию)
21.	Предоставление мер государственного стимулирования промышленности, направленных на продвижение отечественных обработанных товаров, работ и услуг на внутренний рынок	соглашения о возмещении затрат	2023–2029 годы	МИИР, АО "КЦИЭ "QazIndustry" (по согласованию)
22.	Создание новых композиционных материалов с высокими эксплуатационными свойствами на основе редких и редкоземельных элементов	патенты на композиционные материалы, отчет в МИИР	2023–2029 годы	РГП "НЦКПМС" (по согласованию)
23.	Создание инновационных ресурсосберегающих технологии добычи и комплексной переработки минерального и техногенного сырья	патенты на новые технологий, отчет в МИИР	2024-2029 годы	РГП "НЦКПМС" (по согласованию)
24.	Стимулирование экспортного финансирования отечественных производителей по ставке не более 6 %	договоры о предоставлении финансирования	2023–2029 годы	МТИ, АО "НУХ "Байтерек" (по согласованию), АО "БРК" (по согласованию)
25.	Развитие переработки импортного сырья в виде отходов металлургического производства сульфида рения и жаропрочных никелевых сплавов с получением рения и других редких металлов (увеличение уставного капитала республиканского государственного предприятия на праве хозяйственного ведения "Жезказганредмет")	ГИП, ФЭО, отчет	2023–2025 годы	МИИР, РГП "Жезказганредмет" (по согласованию)
26.	Создание производства по выпуску высокомарочного ферросилиция мощностью 240 тысяч тонн в год в Павлодарской области	акт ввода в эксплуатацию	2023 год	МИИР, АО "НУХ "Байтерек" (по согласованию), АО "БРК" (по согласованию)
27.	Проработка вопроса по обеспечению равного доступа промышленных предприятий к инфраструктуре	предложения в Правительство	ноябрь 2023 года	МИИР, МНЭ, МФ, АЗРК (по согласованию), НПП "Атамекен" (по согласованию)
28.	Модернизация материально-технической базы исследовательских лабораторий и конструкторских бюро с целью повышения эффективного технического обеспечения сельскохозяйственного машиностроения	ГИП, ФЭО, отчет	2023–2029 годы	МИИР, НАО "НАНОЦ", ТОО "Научно-производственный центр агроинженерии"
29.	Предоставление мер государственного стимулирования промышленности, направленных на повышение производительности труда субъектов промышленно-инновационной деятельности в рамках механизма возмещения затрат	соглашения о возмещении затрат	2023 – 2029 годы	МИИР, АО "КЦИЭ "QazIndustry" (по согласованию)
30.	Информационно-аналитическое сопровождение (консультационные услуги) в области промышленно-инновационного развития	акт выполненных работ, отчет в МИИР РК	2023 – 2029 годы	АО "КЦИЭ "QazIndustry" (по согласованию)
31.	Реализация проекта по приобретению технологического оборудования для создания производства чугунного литья (лизинговое финансирование)	договор на лизинг	2021 – 2025 годы	МИИР, МТИ, АО "НУХ "Байтерек" (по согласованию), АО "БРК" (по согласованию), АО "ФРП" (по согласованию)
32.	Реализация проекта по производству главных передач ведущих мостов грузовой техники: приобретение оборудования путем лизингового финансирования и строительства завода	договор на лизинг	2021 – 2025 годы	МИИР, МТИ, АО "НУХ "Байтерек" (по согласованию), АО "БРК" (по согласованию), АО "ФРП" (по согласованию), АО "СПК "Тобол" (по согласованию)
33.	Привлечение иностранных инвесторов в несырьевые сектора экономики в соответствии с перечнем приоритетных товаров	информация в МИИР	2023–2029 годы	МИД, АО "НК "Kazakh Invest"
34.	Формирование предложений по разработке инвестиционных паспортов из перечня приоритетных товаров	акт выполненных работ, отчет в МИИР РК	2023–2029 годы	АО "КЦИЭ "QazIndustry" (по согласованию)
35.	Разработка принципиально новых технологий комплексной переработки полиметаллического сырья	патенты на новые технологии	2023 – 2029 годы	МИИР, РГП "НЦКПМС" (по согласованию)
36.	Мониторинг реализации промышленно-инновационных проектов Единой карты индустриализации	отчет в МИИР РК	ежеквартально 2023–2025 годы	МЭ, МСХ, АО "НУХ "Байтерек", АО ФНБ "Самрұқ-Қазына", акиматы областей, городов Астана, Алматы и Шымкент
37.	Участие в реализации проекта Евразийской сети промышленной кооперации, субконтрактации и трансфера технологий, в том числе в исполнении мероприятий в пределах компетенции уполномоченных органов государств-членов ЕАЭС	информация в Правительство	2024–2029 годы	МИИР, МЦРИАП, АО "КЦИЭ "QazIndustry" (по согласованию), РГП на ПХВ "Центр поддержки цифрового правительства"
38.	Реализация проекта по строительству и реконструкции малых промышленных зон для развития малого и среднего бизнеса	информация в Правительство	2023–2029 годы	МИИР, МНЭ, МФ, акиматы областей, городов Астана, Алматы и Шымкента, АО "ФРП"
39.	Внесение изменений в постановление Правительства Республики Казахстан от 14 января 2016 года № 13 в части включения отраслей легкой промышленности в Перечень приоритетных видов деятельности, определенных для реализации приоритетных инвестиционных проектов	постановление Правительства Республики Казахстан	2023 год	МИД, МИИР МФ, МНЭ, НПП "Атамекен" (по согласованию)
40.	Внесение изменений в Правила формирования, размещения и выполнения государственного оборонного заказа, утвержденные Постановлением Правительства Республики Казахстан от 14 октября 2019 года № 759 в части: - установления доли местного содержания по вещевому имуществу не менее 70%; - установления встречных обязательств исполнителям оборонного заказа вещевого имущества – аналогичный объем продукции выпускать на рынок	постановление Правительства Республики Казахстан	2023 год	МИИР, МО, МВД, МЧС, ГП, МНЭ, МФ, НПП "Атамекен" (по согласованию)
41.	Комплексная переработка исходной промывной кислоты с извлечением РМ и РЗМ	акт выполненных работ, отчет в МИИР РК	2023 год	РГП "Жезказганредмет" (по согласованию)
42.	Разработка технологии извлечения рения из рениево-платинорениевых катализаторов нефтехимического производства	акт выполненных работ, отчет в МИИР РК	2023 год	РГП "Жезказганредмет" (по согласованию)

Примечание: расшифровка аббревиатур:

АО	– акционерное общество
НПП "Атамекен"	– Национальная палата предпринимателей Республики Казахстан "Атамекен"
МСХ	– Министерство сельского хозяйства Республики Казахстан
СЭЗ	– специальная экономическая зона
АО "НУХ "Байтерек"	– акционерное общество "Национальный управляющий холдинг "Байтерек"
АЗРК	– Агентство по защите и развитию онуренции Республики Казахстан
ГП	– Генеральная прокуратура Республики Казахстан
МНВО	– Министерство науки и высшего образования Республики Казахстан
АКФ	– автономный кластерный фонд
МЗ	– Министерство здравоохранения Республики Казахстан
ЕАЭС	– Евразийский экономический союз
МТСЗН	– Министерство труда и социальной защиты населения Республики Казахстан
ВДС	– валовая добавленная стоимость
РГП "Жезказганредмет"	– республиканское государственное предприятие "Жезказганредмет"
ГИП	– государственный инвестиционный проект
ФЭО	– финансово-экономическое обоснование
МИИР	– Министерство индустрии и инфраструктурного развития Республики Казахстан
ИЗ	– индустриальная зона
ПИТ	– парк инновационных технологий
КПН	– корпоративный подоходный налог
НДС	– налог на добавленную стоимость
НПА	– нормативный правовой акт
МФ	– Министерство финансов Республики Казахстан
МО	– Министерство обороны Республики Казахстан
АО "БРК"	– акционерное общество "Банк развития Казахстана"
РГП "НЦКПМС"	– республиканское государственное предприятие "Национальный центр по комплексной переработке минерального сырья"
НАО "НАНОЦ"	– некоммерческое акционерное общество "Национальный аграрный научно-образовательный центр"
РГП на ПХВ "Центр поддержки цифрового правительства"	– республиканское государственное предприятие на праве хозяйственного ведения "Центр поддержки цифрового правительства"
РБ	– республиканский бюджет
АО "ФРП"	– акционерное общество "Фонд развития промышленности"
АО "ФНБ "Самрук-Қазына"	– акционерное общество "Фонд национального благосостояния "Самрук-Қазына"
АО "QIC"	– акционерное общество "Qazaqstan Investment Corporation"
БНС АСПиР	– Бюро национальной статистики Агентства по стратегическому планированию и реформам Республики Казахстан
МТИ	– Министерство торговли и интеграции Республики Казахстан
МИД	– Министерство иностранных дел Республики Казахстан
МЧС	– Министерство по черезвычайным ситуациям Республики Казахстан
АО "СПК "Тобол"	– акционерного общество "Социально-предпринимательская корпорация "Тобол"
СЭЗ "НИНТ"	– специальная экономическая зона "Национальный индустриальный нефтехимический технопарк"
РГП "НЦТП"	– республиканское государственное предприятие "Национальный центр технологического прогнозирования"
МНЭ	– Министерство национальной экономики Республики Казахстан
МЦРИАП	– Министерство цифрового развития, инноваций и аэрокосмической промышленности Республики Казахстан
МВД	– Министерство внутренних дел Республики Казахстан
МЭПР	– Министерство экологии, геологии и природных ресурсов Республики Казахстан
МЭ	– Министерство энергетики Республики Казахстан
АО "КЦИЭ "QazIndustry"	– акционерное общество "Казахстанский центр индустрии и экспорта "QazIndustry"
EFQM	– Европейская методика непрерывного улучшения