Азаматтық істерді сотта қарауға әзірлеу тәжірибесі туралы

Қаулы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумы 1986 жылғы 10 қазан N 18, Пленумның 1987 жылғы 2 қазандағы N 11 қаулысымен енгізілген өзгерістерімен бірге. Күші жойылды - ҚР Жоғарғы Сотының 2001.12.13. N 21 қаулысымен. ~P01021s.

Азаматтық істерді қарау практикасын талдап қорытуда республика соттарының істі қарауға әзірлеу жұмысында едәуір кемшіліктер бар екенін дәлелдейді. Көптеген істерге мұндай әзірлік жүргізілмеуде. Дауды шешерден бұрын судьялар істі сот мәжілісінде қарауға тағайындағанда кей жағдайларда талаптың негізін немесе талаптың өзін, тараптардың талаптары мен қарсылықтарын анықтамай және істі шешуге қажет дәлелдемелерді сұратып алмайды. Істі сотта қарауға әзірлеу туралы ұйғарулар көбінесе шығарылмайды, ал кейбір соттар оларды немқұрайды (формально) шығарады, істің шынайы мән-жайын және тараптардың праволары мен міндеттерін жан-жақты толық әрі әділетті түрде айқындау үшін қажет нақтылы әрекеттер көрсетілмейді.

Істі тиісті тәртіп бойынша әзірлемеу бірқатар жағдайда дауды алғашқы-ақ сот мәжілісінде шешуге мүмкіндік бермейді, істерді қарау кейінге қалдырылып, оларды қарау мерзімі бұзылады, ал кейде заңсыз және дәлелсіз шешімдер қабылданады.

Сот жұмысындағы бұл көрсетілген кемшіліктерді жою мақсатында Қазақ ССР Жоғарғы Соты Пленумы қаулы етеді:

1. Азаматтық істерді сотта қарауға әзірлеу азаматтық процестің өзіндік дербес және міндетті сатысы, оның мақсаты істің уақытымен әрі дұрыс шешілуін қамтамасыз ететіндігіне соттардың назары аударылсын. Судья істі сотта қарауға әзірлеу әрекетін АІЖК-нің 142-бабына сәйкес арызды соттың өндірісіне қабылданғаннан кейін жүргізеді.

2. Істерді сотта қарауға әзірлік жүргізудің мақсаты мынада екендігі соттарға түсіндірілсін:

а) білдірілген талаптың сипатын, тараптардың талаптары мен қарсылықтарын негіздейтін фактілер, сондай-ақ істі дұрыс шешуде маңызы бар басқа да фактілерді анықтау;

б) тараптардың заңға байланысты қатынастарын және осы қатынастарды реттейтін заңды анықтау;

в) іске қатыстыруға мүмкін болатын адамдар құрамы мәселесін шешу;

г) істі шешуге қажетті дәлелдемелер көлемін және олардың уақытында ұсынылуын қамтамасыз етуді анықтау.

3. АІЖК-нің 142-бабына сәйкес судья сотта істі қарауға әзірлік туралы ұйғарым шығаруға міндетті. Ұйғарымда істі сот мәжілісінде қарауға дейін орындалуы қажетті, нақты әрекеттер көрсетілуі тиіс. Соттың шешімі немесе ұйғарымы бұзылып, істі бірінші инстанцияда қайтадан қарауға жібергенде, егер оған қосымша әзірлік жүргізу қажет болған жағдайда да осындай ұйғару шығарылуы керек.

Істі сотта қарауға әзірлеу барысында судья кемшіліктер байқайтын болса, ол оларды дереу толықтыру үшін қосымша әрекеттер жасап, тағы да ұйғарым шығаруы керек.

Сотта істі қарауға әзірлік жөніндегі ұйғарым, сондай-ақ әзірлеуге байланысты шығарылған басқа да ұйғарымдарға шағым арыз берілмейді, өйткені, бұлар істің әрі қарай жүру мүмкіндігіне кедергі болмайды (АІЖК-нің 316-бабы), ал заңда көрсетілген шағым арыз беруге болатын ұйғарымдарға, атап айтқанда, талаптың орындалуын қамтамасыз ету, дәлелдемелерді қамтамасыз ету, арызды алмау туралы ұйғарымдарға жеке шағым және наразылық берулеріне болады (АІЖК-нің 56, 140 статьялары).

Сотта істі қарауға әзірлік жүргізу мерзімі заңда көрсетілген (АІЖК-інің 106 ст.). Істі әзірлеу арызды қабылдаған күрделі істер бойынша судья әзірлеу мерзімін дәлелді ұйғарымымен жиырма күнге дейін ұзартуға праволы.

4. Істің мән-жайын әбден толық және объективті зерттеуді қамтамасыз ету үшін судья АІЖК-нің 142-бабына сәйкес іске қатысушы тараптарға олардың АІЖК-нің 23-бабында белгіленгендей праволары мен міндеттерін түсіндіруі керек, өйткені, сотта істі қарауға әзірлеу кезінде олар осы праволарды және міндеттерін пайдаланады.

5. Сотта істі қарауға әзірлегенде, судья талапкердің осы немесе басқа жауапкерлерге өзара байланысты талаптары бары-жоғын анықтауға міндетті. Егер мұндай бірнеше талаптар болатын болса, судья оларды бөліп немесе бірге қарауға қосу мүмкіндігі мәселесін қарауға тиісті (АІЖК-нің 128-бабы).

Бірнеше талаптарды бірге қосып қарау талаптардың түріне, олардың өзара және жалпы дәлелдемелері болуына байланысты барлық дау мәселелерін тезірек және дұрыс шешуге мүмкіндік беретін жағдайда орын алуы мүмкін.

Талаптарды бөлек қарау орынды болады, егер процесті қиындатпаса және біріктірілген бір немесе бірнеше талапқа қатысы жоқ адамдарды шақырып алуды қажет етпейтін болса. Талаптарды біріктіру немесе бөлу судьяның жеке ұйғарымымен жасалуға тиісті.

6. Жауапкердің талапқа қарсы еске алатындай қарсылық мәліметтері болатын болса, сотта іс қарауға әзірлік барысында оны судья шақырып алуы қажет.

Жауапкермен әңгімелесуде, оның қарсылықтарының мәнін анықтау іске маңызы бар дәлелдемелерді дәлелдеуге және сұратып алуға мүмкіндік береді. Бұл арада жауапкерге алғашқы қойылған талаппен бірге, қаралатын қарсы талап қоюға оның праволы екенін түсіндіру қажет (АІЖК-нің 31-бабы).

АІЖК-нің 132-бабында көрсетілген жағдай жоқтығына сүйеніп, қарсы талапты қабылдамау ұйғарымына шағым арыз беруге жатпайды, өйткені, ол өз алдына жеке талап қоюға кедергі болмайды.

7. Даулы қарым-қатынастардың түрін дәлірек анықтауға, істі шешуге маңызды мәні болатын басқа да мәселелерді айқындау үшін судья қажет деп санаса, талапкерді және жауапкерді өзіне бір мезгілде шақырып алуына болады.

Судья талаптардан сұрағанда, талапкер мен жауапкердің арасында бітім-келісімге келу мүмкіндігі бар-жоғын анықтауға тиісті. Бітім-келісім жасауға келіскен жағдайда бұл мәселені АІЖК-нің 164 бабына сәйкес сот мәжілісінде шешу керек. Мұндай келісім мүмкіндігі болмайтын болса, тараптарда пайда болған даудың қандай маңызды мәселелерінен келіспеушілік жоқ екенін (мысалы, бөлуге жататын мүлікті бағалауда) анықтау қажет. Сұраған кезде анықталған айқындықтар тараптардың қосымша арыздарымен бекімделеді.

8. Үшінші жақтарды іске қатыстыру немесе іске кірістіру мәселесін шешуде (АІЖК-нің 142-бабының тармағы) соттардың ескеретін жайы АІЖК-нің 27 бабына сәйкес дербес талаптар қоятын үшінші жақтарды судья іске қатысуға тарта алмайды, қажет деп тапса, олар өз инициативасымен іске кірісуге праволы.

Дербес талаптар қоймайтын үшінші жақтар судьяның немесе тараптардың инициативасымен талапкер немесе жауапкер жағында іске қатысуға тартылуы мүмкін (АІЖК-нің 28-бабы). АІЖК-нің 29 бабына сәйкес бұрынғы жұмысына қайта алу істеріне үшінші жақтар қатыстырылуына ерекше көңіл бөлу қажет.

Сотта істі қарауға әзірлегенде, жұмыскерді көріне-көзге заңды бұза жұмыстан шығаруға немесе басқа жұмысқа ауыстыруға жарлық берген сол лауазымды адамды судья жауапкер жағына үшінші жақ ретінде іске қатыстырып, мәселені шешуге міндетті.

9. Егерде iстi қарауға әзiрлiк үстiнде судья, келтiрiлген шығынның жауапкер ретiнде тартылған қызметкерлердiң кiнәсiнен ғана емес, шаруашылық субъектiсiнiң басқа да лауазымды тұлғасының кiнәсiнен болғандығы туралы мәлiметке ие болса, судья осы лауазымды тұлғаны екiншi жауапкер ретiнде iске тартуы қажет.

ЕСКЕРТУ. 9-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Жоғарғы Соты Пленумының

1998.05.15. N 5 қаулысымен. P98005s_

10. Прокурордың іске қатысуы туралы мәселені шешуде (АІЖК-нің 142-бабы) еске алынатын жай, прокурор азаматтар мен ұйымдардың маңызды праволарына тиетін дауларды, сондай-ақ қоғамдық үлкен мәні бар күрделі істерді қарағанда қатысқаны орынды. Бұнымен қатар, заңда көрсетілген жағдайда прокурор іске міндетті түрде қатыстырылады.

11. Судья істі сотта қарағанда, қоғамдық ұйым мен еңбек коллективтері өкілі қатысуы мәселесін (АЖК-нің 142-бабының 6 тармағы), даудың түрі мен қоғамдық маңызына байланысты шешеді. Егер қоғамдық өкілді қатыстыру орынды деп танылса судья тиісті қоғамдық ұйым мен еңбек коллективтеріне пайда болған дау туралы хабарлауға, мұндай хабардың мақсатын және іске қатысуға өкіл тағайындалатын болса оның өкілдігін қандай тәртіппен дайындау керек екенін түсіндіруге тиісті.

12. АІЖК-інің 142-статьясының 7-тармағына сәйкес судья бар іс туралы және оны қарау уақыты туралы іске қатыстырылмайтын мүдделі мемлекеттік кәсіпорындарына, мекемелерге, ұйымдарға, колхозға, басқа кооперативтік ұйымдарға, немесе азаматқа хабарлауға тиісті.

Мұндай заңды правосы мен міндеттеріне сот шешімі әсер етуі (мысалы, завод қарамағына жататын тұрғын үйді) тұрғын үйдi пайдалану правосы жөнiндегi азаматтар арасындағы дау туралы/ мүмкiн болатын азаматтар да, сондай-ақ мекемелерде жатады.

13. Сотта iстi қайрауға әзiрлiк ретiнде дәлелдемелердi жинауда судья сот құрамымен iс қарағанда АIЖК нормаларын, атап айтқанда бұлар дәлелдемелердiң iске керектігi мен iске жататындығы туралы АIЖК-iнiң 51, 52 статьялары, жазба дәлелдемелердi сұратып алу және қарап көру туралы АIЖК-інің 62 және 65 статьялары, айғақты дәлелдердi, оның iшiнде тез бұзылатындарын да сұратып алу және қарау көру туралы АIЖК-iнiң 68 және 71 статьяларын басшылыққа алуға тиiсті.

Жазба дәлелдемелердi сақтаған жерiнде қарап көру, оның iшiнде тез бұзылатындарын да қарап көруде протокол жазылады.

Куәлардың жауабы, тараптар табыс ететiн және олардың өтiнiшi бойынша азаматтардан немесе ұйымдардан /АIЖК-iнiң 142 ст. 8, 9 т./ сұратып алған жазба және айғақты дәлелдердiң iске деген маңызы болуын ескере отырып, судья барлық жағдайда тараптарға бұл дәлелдемелерден нақ қандай мән-жай дәлелденетiн көрсетудi ұсынып отыруға тиiстi.

14. Iстiң дәлелдемелерiн судья мәлiмделiнген талаптардың түрiн және қатынастарды реттейтiн заңды ескере отырып анықтайды. Азаматтық-праволық даулардың әрбiр категориясына дәлелдемелер бар, бұларсыз сотта iс қарауға тағайындалмайды.

Мұндай дәлелдемелер, мысалы, мыналар:

а) әкiмшiлiктiң инициативасымен жұмыстан шығарылған адамды бұрынғы жұмысына қайта алу iстерiне мына документтер алдырылуы керек: жұмысқа алу, ауыстыру және жұмыстан шығару туралы бұйрық көшiрмелерi, кәсiподақ комитетi мәжiлiсiнiң протоколы және жұмыстан шығаруға келiсiм бергенi туралы қаулысы (комитеттiң сайланған құрамын және мәжiлiске қатысқан комитет мүшелерiн көрсетсе), талапкердiң орташа табысы туралы және егер лауазымды адам АIЖК-iнiң 29 статьясымен материалдық жауаптылыққа тартылатын болса оның жалақысы туралы анықтамалар, жұмыскерге оның жұмыстан босатылуы туралы бұйрық қолына берiлгенi жөнiнде дәлелдеме.

Бұл дәлелдемелерден басқа - жұмыстан шығару негізiне байланысты сұратып алуға тиiстi қосымша дәлелдемелер:

еңбек шартымен немесе iшкi еңбек тәртiбi ережелерiмен өзiне жүктелген мiндеттердi дәлелсiз себептермен ұдайы орындамайтындығы үшiн жұмыстан шығарылған адамды бұрынғы жұмысына қайта алу талаптары бойынша - тәртiптiк немесе қоғамдық жазаға тартылғаны туралы документ /бұйрықтар, жолдастық соттың шешiмi т.б. көшiрмелерi/, сондай-ақ бұл жазаларды беруге негiз болған материалдар /баяндау хаттар, түсiнiктемелер және т.б./;

жұмыскердiң саны немесе штаттың қысқартылуы себебiнен жұмыстан босатылған адамды бұрынғы жұмысына қайта алу туралы талаптар бойынша - жұмыскердiң штатын немесе санын қысқарту жөнiндегi документтер, штаттық кестеден үзiндi көшiрмелер /шығаруға дейiн және кейiн/, талапкерге өндiрiстiк мiнездеме, ЕТЗК-iнiң 34-статьясына сәйкес оған оны жұмыста қалдыруға право беруi мүмкiн деректер бар материалдар, сондай-ақ талапкердiң басқа жұмысқа ауыстыруды қабыл алмағанын растайтын немесе әкiмшiлiктiң жұмыскердi оның келiсiмiмен басқа жұмысқа ауыстыру мүмкiндiгi жоқ екенiн дәлелдейтiн дәлелдемелер;

б/ жұмысшылар мен қызметкерлердiң еңбек мiндеттерiн орындау кезiнде кәсiпорындарға, мекемеге, ұйымға тигiзген зияны өтеу туралы талаптарға - жауапкердiң мiндеттi еңбек қызметiн айқындайтын лауазымдық нұсқау, зиян келтiргенi туралы фактыны растайтын дәлелдемелер, оның нақты мөлшерi /бағалау ведомстволары, акттер, счет-фактура және т.б./, жауапкердiң орташа айлық табысы, семья және материалдық жағдайы туралы анықтамалар. Зиянды толық мөлшерде өтеу талаптарға - жауапкердiң өзiне толық материалдық жауаптылық алуы туралы жазба шарты, зиян келтiруде жұмыскердiң iс-әрекетiнде қылмыстық белгi бар екендiгiн дәлелдейтiн үкiмiнiң немесе тергеу органдарының қаулысының көшiрмесi. Коллективтiк /бригадалық/ материалдық жауаптылық жағдайында да бұл туралы шартты және бригада мүшелерiнiң зиянды өтеу жөнiнде жазба есебiн сұратып алу қажет;

в/ балаларды тәрбиелеуге ата-ананың бiреуiне алып беру немесе баланы қайтарып беру iсiне - балалардың тууы туралы куәлiк көшiрмесi, балаларды тәрбиелеуге талаптанған ата-аналардың тұрғын үй талабының мәнi туралы қорытындысы, ата-аналардың балаларға деген қарым-қатынасын сипаттайтын басқа да жазба деректер /халық сотының, жолдастық соттың, ата-аналық комитетiнiң, жасы толмағандардың iстерi жөнiндегi комиссияның және т.б. шешiмдерiнiң көшiрмелерi/, сондай-ақ ата-аналардың жұмыс орындағы және тұрған жерiндегi тәртiбi;

г/

ЕСКЕРТУ. 14-тармағы өзгерді - ҚР Жоғарғы Соты Пленумының 1998.05.15.

N 5 қаулысымен. P98005s_

15. Сотта iстi қарауға әзiрлегенде судья iске қатысатын адамдардың пiкiрiн ескере отырып экспертиза /сарап/ тағайындау мәселесiн шешуге праволы. Экспертиза тағайындағанда АIЖК-iнiң 73-76 статьяларының талабы ескерiлiп, iске қатысатын адамдарға экспертінің алдына қорытынды берiлуге тиiс сұрақтарды қою правосын түсiндiруi қажет.

АIЖК-iнiң 73 ст. сәйкес экспертизаның шешуiне ғылым, көркем-өнер, техника және қолөнер кәсiбi салаларынан тек арнайы мағлұматтар қажет ететiн сұрақтарды қою керек. Экспертизаның шешуiне сот қызметi бабымен шешiлуге жататын сұрақтарды қоюға болмайды, мысалы АIЖК-iнiң 29 тарауына сәйкес азаматтың әрекет қабiлеттiлiгi туралы сұрақты сот шешедi, сот-психиатрия экспертизасы оның тек ауруының түр-сипатына ғана қорытынды бередi.

16. Судья даудың түр-сипатына қарай сотта iстi қарауға әрекет жасағанда тараптардан және iске қатысатын басқа адамдардан /АIЖК-iнiң 19 ст./ егер бұл адамдар ауруға, басқа елдi мекенде тұруына байланысты немесе қандай-да болса басқа себептермен өзi сотқа келе алмайтын болса олардан iске маңызы бар фактiлер туралы жазба түсiнiктемелер сұратып алуға праволы.

Бiрақ, жазба түсiнiктеме беруден бас тарту немесе олардың белгiленген уақытта сотқа келiп түспеуi iстi сотта қарауға тағайындауға кедергі болмайды.

17. АIЖК-iнiң 133 ст. сәйкес талаптың орындалуын қамтамасыз ету iстiң барлық жағдайында рұқсат етiледi, демек бұл процессуалдық әрекет сотта iстi қарауға әзiрлеу барысында да орын алуы мүмкiн.

Талаптың орындалуын қамтамасыз ету туралы шешiм iске қатысты адамдардың өтiнiшi мен немесе судьяның инициативасымен қабылданады. Бұл мәселе жауапкерге және iске қатысатын басқа адамдарға хабарланбай шешiледi. Қабылданған шешiм туралы судья ұйғарым шығарады.

Талаптың орындалуын қамтамасыз етуде мемлекеттік немесе қоғамдық мүлiкті ысырап қылумен, ұрлаумен және кем шығуымен келтiрiлген зиянның өтелуiне шара қолданылуына ерекше көңiл аудару қажет. Бұл жағдайда жауапкердiң мүлкiне, ақшалай сомасына арест салуға шұғыл шаралар қолдану қажет, сондай-ақ АIЖК-нің 134 ст. көрсетiлгендей талаптың орындалуын қамтамасыз ететiн басқа да шараларды қолдану керек.

18. Өздерiне қажет дәлелдемелердi келтiру кейiннен мүмкiн болмауы немесе қиынға соғатындығы негiзбен қауіптенген адамдардың арызы бойынша судья дәлелдемелердi қамтамасыз етуге шаралар қолдануы керек. Бұл жағдайда ескерiлетiн жай дәлелдемелердi қамтамасыз ету шаралары тек сот арыз қабылданған соң ғана емес, тiптi iс басқа сотта болған жағдайда да дәлелдемелердi қамтамасыз ететiн шараларды қолдануға болады, өйткенi АIЖК-iнiң 56 және 57 ст. сәйкес дәлелдемелердi қамтамасыз ету туралы арыз процессуалдық әрекет жасалуға тиiстi сотқа берiледi. Бұл жағдайда протоколдар және басқа жинап алынған дәлелдемелер iстi қарайтын сотқа жiберiледi.

19. Iстi сотта қарау оның барлық қажетті әзiрлеу әрекеттерi орындалып

болғаннан кейiн ғана тағайындалады. Бұнымен қатар судья iстi соттың

көшпелi мәжiлiсiнде қарау орындылығы мәселесінде шешедi. Судья iстi сотта

қарауға тағайындағандығы туралы ұйғарым шығаруға тиiстi /АIЖК-iнiң 143

ст./.

20. Қазақ ССР Жоғарғы Сотының азаматтық iстер жөнiндегі сот

коллегиясы, облыстық және Алматы қалалық соттары iстердi кассациялық

ретiнде және қадағалау ретiнде қарағанда олардың сотта iстi қарауға

әзiрлеуiне көңiл аударсын, АIЖК-iнiң 142 ст. талабын соттардың сөзсiз

орындауы қамтамасыз етiлсiн.

Оқығандар:

Багарова Ж.

Қасымбеков Б.

О практике подготовки гражданских дел к судебному разбирательству (с изменениями, внесенными постановлением Пленума от 2 октября 1987 года № 11)

Постановление Пленума Верховного суда Казахской ССР от 10 октября 1986 года № 18. Утратило силу - Нормативным постановлением Верховного Суда Республики Казахстан от 13 декабря 2001 года № 21 ~P01021S

Обобщение практики рассмотрения гражданских дел свидетельствует о том, что в работе судов республики по подготовке дел к судебному разбирательству имеются серьезные недостатки. По многим делам такая подготовка не проводится. Нередко судьи назначают дела к рассмотрению в судебном заседании без предварительного уточнения предмета и оснований иска, требований и возражений сторон, установления и истребования доказательств, необходимых для разрешения спора. Определения о подготовке дел к судебному разбирательству зачастую не выносятся, а некоторые суды выносят их формально, не указывая конкретных действий, проведение которых необходимо для обеспечения всестороннего, полного и объективного выяснения действительных обстоятельств дела, прав и обязанностей сторон.
Отсутствие надлежащей подготовки дел в ряде случаев не дает возможности разрешить спор в первом же судебном заседании, разбирательство дел откладывается, нарушаются сроки их рассмотрения, а иногда принимаются незаконные и необоснованные решения.
В целях устранения указанных недостатков в работе судов Пленум Верховного суда Казахской ССР постановляет:
1. Обратить внимание судов на то, что подготовка гражданских дел к судебному разбирательству - самостоятельная и обязательная стадия гражданского процесса, целью которой является обеспечение своевременного и правильного разрешения дела. В соответствии со ст.142 ГПК K632000_ действия по подготовке дела проводятся судьей после принятия заявления к производству суда.
2. Разъяснить судам, что задачами подготовки дел к судебному разбирательству являются:
а) уточнение характера заявленных требований, фактов, обосновывающих требования и возражения сторон, а также и других фактов, имеющих значение для правильного разрешения дела;
б) определение юридических отношений сторон и закона, которым эти отношения регулируются;
в) разрешение вопроса о возможном составе лиц, участвующих в деле;
г) определение круга доказательств, необходимых для разрешения дела и обеспечение их своевременного представления.
3. Согласно ст. 142 ГПК судья обязан вынести определение о подготовке дела к судебному разбирательству. В определении должны быть указаны конкретные действия, осуществление которых до рассмотрения дела в судебном заседании является необходимым.
Такое определение должно быть вынесено и в том случае, если возникает необходимость в дополнительной подготовке дела к судебному разбирательству после отмены решения либо определения суда и направлении дела на новое рассмотрение в суд первой инстанции.
Судья вправе производить подготовительные действия и дополнительно, если в ходе подготовки дела выявится их необходимость.
Определение о подготовке дела к судебному разбирательству, а также другие определения, вынесенные в связи с подготовкой, обжалованию не подлежат, поскольку они не преграждают возможность дальнейшего движения дела (ст.316 ГПК) за исключением определений, право обжалования которых предусмотрено законом, в частности, по вопросам обеспечения иска, об отказе в принятии заявления об обеспечении доказательств, на которые может быть подана частная жалоба и принесен протест (статьи 56,140 ГПК).
Законом (ст. 106 ГПК) установлен срок для подготовки дела к судебному разбирательству. Подготовка должна быть проведена в семидневный срок со дня принятия заявления. В исключительных случаях по делам особой сложности, кроме дел, указанных в части второй ст. 106 ГПК, судья вправе мотивированным определением продлить срок подготовки до двадцати дней.
4. Для обеспечения наиболее полного и объективного исследования обстоятельств дела судья должен в соответствии со ст. 142 ГПК разъяснить участвующим в деле лицам их права и обязанности, предусмотренные ст.23 ГПК, поскольку в процессе подготовки дела к судебному разбирательству они пользуются этими правами и несут соответствующие обязанности.
5. При подготовке дела к судебному разбирательству судья должен выяснить у истца наличие других, связанных между собой требований к тому же или к другим ответчикам. Если имеется несколько таких требований судья должен рассмотреть вопрос о возможности их разъединения или соединения для совместного рассмотрения (ст. 128 ГПК).
Соединение нескольких требований в одно производство может иметь место в тех случаях, когда по характеру требований, их взаимосвязи, наличию общих доказательств имеется возможность для более быстрого и правильного разрешения всех спорных вопросов.
Разъединение требований возможно тогда, когда их раздельное рассмотрение будет более целесообразным, упростит процесс и исключит необходимость вызова лиц, не имеющих отношения к одному или нескольким из соединенных требований.
Соединение или разъединение исковых требований должно быть оформлено судьей отдельным определением.
6. При наличии сведений об имеющихся у ответчика заслуживающих внимания возражений против иска вызов его к судье в ходе подготовки дела к судебному разбирательству является необходимым.
Выяснение в беседе с ответчиком существа возражений дает возможность уточнить и истребовать имеющие значение для дела доказательства. При этом ответчику должно быть разъяснено его право на предъявление к истцу встречного требования для совместного рассмотрения с первоначальным иском (ст. 131 ГПК.)
Определение об отказе в принятии встречного иска по мотиву отсутствия условий, предусмотренных ст. 132 ГПК, обжалованию не подлежит, поскольку не препятствует предъявлению самостоятельного иска.
7. Для более точного определения характера спорных отношений, уточнения других вопросов, имеющих важное значение для разрешения дела, истец и ответчик могут быть вызваны к судье одновременно, если судья признает это необходимым.
При опросе сторон судья должен выяснить, не имеется ли возможности заключения между истцом и ответчиком мирового соглашения. В случае согласия на заключение мирового соглашения разрешить этот вопрос в судебном заседании в соответствии со ст. 164 ГПК. При невозможности такого соглашения необходимо установить, по каким существенным вопросам возникшего спора у сторон нет разногласий (например, об оценке имущества, подлежащего разделу). Выясненные при опросе уточнения могут быть оформлены дополнительными заявлениями сторон.
8. Разрешая вопрос о привлечении или вступлении в дело третьих лиц (п. 3 ст.142 ГПК) судам следует иметь в виду, что в соответствии со ст.27 ГПК третьи лица, заявляющие самостоятельные требования, не могут быть привлечены судьей к участию в деле, они вправе вступить в дело по своей инициативе, если сочтут это необходимым.
Третьи лица, не заявляющие самостоятельных требований, могут быть привлечены к участию в деле на стороне истца или ответчика по инициативе судьи или сторон (ст.28 ГПК).
Особое внимание должно быть обращено на привлечение третьих лиц по делам о восстановлении на работе в соответствии со ст.29 ГПК. Уже в стадии подготовки дела к судебному разбирательству судья должен рассмотреть и решить вопрос о привлечении в качестве третьего лица на стороне ответчика того должностного лица, по распоряжению которого было произведено увольнение или перевод работника с явным нарушением закона.
9. Если в ходе подготовки дела к судебному разбирательству судья будет располагать данными о том, что ущерб причинен не только по вине работника, к кторому заявлен иск, но и по вине другого должностного лица хозяйствующего субъекта, судья долджен решить вопрос о привлечении этого должностного лица к участию в деле в качестве второго ответчика. <*>
Сноска. В пункт 9 внесены изменения - постановлением Пленума Верховного Суда РК от 15 мая 1998 г. N 5 P98005s_ .
10. При разрешении вопроса об участии в деле прокурора (п.5 ст. 142 ГПК) необходимо иметь в виду, что участие прокурора целесообразно при рассмотрении споров, затрагивающих существенные права граждан и организаций, а также сложных дел, имеющих большое общественное значение. Кроме того, участие в деле прокурора обязательно в тех случаях, когда это предусмотрено законом.
11. Вопрос об участии в судебном разбирательстве представителей общественных организаций и трудовых коллективов (п.6 ст. 142 ГПК) разрешается судьей в зависимости от характера и общественной значимости спора. Если участие представителей общественности признано целесообразным, судья должен информировать соответствующие общественные организации и трудовые коллективы о возникшем споре, разъяснить цель такого извещения и порядок оформления полномочий представителя, если он будет выделен для участия в деле.
12. В соответствии с п.7 ст. 142 ГПК судья должен известить об имеющемся деле и времени его рассмотрения заинтересованное государственное предприятие, учреждение, организацию, колхоз, иную кооперативную организацию, их объединение, другую общественную организацию либо гражданина, не привлекаемых к участию в деле.
Такими лицами могут быть как граждане, так и юридические лица, на права и обязанности которых может повлиять решение суда (например, завод, по спору между гражданами о праве пользования жилым помещением, в доме, принадлежащем заводу).
13. Собирая доказательства в порядке подготовки дела к судебному разбирательству, судья должен руководствоваться нормами ГПК, которые применяются судом при рассмотрении дел в коллегиальном составе, в частности, статьями 51,52 ГПК об относимости и допустимости доказательств, статьями 62 и 65 ГПК об истребовании и осмотре письменных доказательств, статьями 68 и 71 ГПК об истребовании и осмотре вещественных доказательств, в том числе подвергающихся быстрой порче.
Осмотр письменных доказательств в месте их хранения и осмотр вещественных доказательств, подвергающихся быстрой порче, оформляется протоколом.
Учитывая, что показания свидетелей, письменные и вещественные доказательства, представляемые сторонами и истребуемые по их просьбе судьей от граждан и организаций (пункты 8, 9 ст. 142 ГПК), должны иметь значение для дела, судье следует во всех случаях предлагать сторонам указать, какие именно обстоятельства могут быть подтверждены этими доказательствами.
14. Доказательства по делу судья определяет с учетом характера заявленных требований и закона, регулирующего данные отношения. Для каждой категории гражданско-правовых споров имеются доказательства, без которых дело не может быть назначено к судебному разбирательству.
Такими доказательствами, например, являются:
а) по делам о восстановлении на работе лица, уволенного по инициативе администрации необходимо представление: копий приказов о принятии на работу, переводах и об увольнении с работы, протокола заседания и постановления профсоюзного комитета (с указанием избранного состава комитета и присутствовавших на заседании членов комитета) о согласии на увольнение, справок о среднем заработке истца и об окладе должностного лица, если оно привлекается к материальной ответственности в порядке ст.29 ГПК, доказательства о вручении работнику приказа об увольнении.
Кроме этих доказательств в зависимости от оснований увольнения подлежат истребованию дополнительные доказательства:
по искам о восстановлении на работе лица, уволенного за систематическое неисполнение без уважительных причин обязанностей, возложенных на него трудовым договором или правилами внутреннего трудового распорядка - документа о применении мер дисциплинарного и общественного взыскания (копии приказов, решений товарищеских судов и т.п.), а также материалы, послужившие основанием для наложения этих взысканий (докладные записки, объяснения и т.п.);
по искам о восстановлении на работе лица, уволенного по сокращению численности или штата работников - документы о сокращении штата или численности работников, выписки из штатных расписаний (до и после увольнения), производственная характеристика на истца, материалы, содержащие данные, которые в соответствии со ст. 34 КЗоТ могут создать для него преимущественное право на оставление на работе, а также доказательства, подтверждающие отказ истца от перевода на другую работу либо отсутствие у администрации возможности перевести работника с его согласия на другую работу;
б) по делам о возмещении ущерба, причиненного предприятию, учреждению, организации рабочими или служащими при исполнении ими трудовых обязанностей - должностная инструкция, определяющая трудовые функции ответчика, доказательства, подтверждающие факт причинения ущерба, его действительный размер (оценочные ведомости, акты, счета-фактуры и т.п.), справки о среднем месячном заработке, семейном и материальном положении ответчика. По искам о возмещении ущерба в полном размере, кроме этого, письменный договор о принятии на себя ответчиком полной материальной ответственности, копии приговора или постановления следственного органа, подтверждающих, что ущерб причинен действиями работника, содержащими признаки деяний, преследуемых в уголовном порядке. При коллективной (бригадной) материальной ответственности необходимо также истребовать договор об этом и письменный расчет сумм, подлежащих взысканию в возмещение ущерба членами бригады;
в) по делам о передаче детей на воспитание другому родителю или о возврате детей - копия свидетельства о рождении детей, акт об обследовании жилищных и бытовых условий жизни обоих родителей, претендующих на воспитание детей, заключение отдела народного образования по существу исковых требований, другие письменные данные, характеризующие отношение родителей к детям (копии решений народного суда, товарищеского суда, родительского комитета, комиссий по делам несовершеннолетних и т.п.), а также поведение родителей по месту их работы и жительства;
г) (исключен) <*>
Сноска. В пункт 14 внесены изменения - постановлением Пленума Верховного Суда РК от 15 мая 1998 г. N 5 P98005s_ .
15. В порядке подготовки дела к судебному разбирательству судья вправе с учетом мнения участвующих в деле лиц разрешить вопрос о назначении экспертизы. При назначении экспертизы должны учитываться требования статей 73-76 ГПК, лицам, участвующим в деле, следует разъяснить их право поставить перед экспертом вопросы, по которым должно быть дано заключение.
В соответствии со ст. 73 ГПК на разрешение экспертизы могут быть поставлены только те вопросы, которые требуют специальных познаний в области науки, искусства, техники и ремесла. Недопустима постановка на разрешение экспертизы вопросов, разрешение которых относится к компетенции суда (например, в соответствии с гл. 29 ГПК, вопрос о дееспособности гражданина решает суд, судебно-психиатрическая экспертиза может дать заключение лишь о характере его заболевания).
16. Учитывая характер спора, судья вправе в порядке подготовки дела к судебному разбирательству запросить у сторон и других лиц, участвующих в деле (ст. 19 ГПК), письменные объяснения по поводу фактов, имеющих значение для дела, если эти лица в связи с болезнью, проживанием в другом населенном пункте или по каким-либо иным причинам не могут явиться в суд лично.
Однако отказ дать письменные объяснения или непоступление их в указанный срок не препятствует назначению дела к судебному разбирательству.
17. В соответствии со ст. 133 ГПК обеспечение иска допускается во всяком положении дела, следовательно, это процессуальное действие может иметь место и в ходе подготовки дела к судебному разбирательству. Решение об обеспечении иска принимается по просьбе участвующих в деле лиц или по инициативе судьи. Вопрос этот решается без извещения ответчика и других участвующих в деле лиц. О принятом решении судьей выносится определение.
Особое внимание следует обращать на принятие мер по обеспечению исков о возмещении ущерба, причиненного растратами, хищениями и недостачами государственного и общественного имущества. В этих случаях необходимо принимать неотложные меры к наложению ареста на имущество, денежные суммы, принадлежащие ответчику, а также принимать другие меры по обеспечению иска, предусмотренные ст. 134 ГПК.
18. По заявлению лиц, имеющих основания опасаться, что представление необходимых для них доказательств сделается впоследствии невозможным или затруднительным, судья должен принять меры по обеспечению доказательств. При этом судам следует иметь в виду, что меры по обеспечению доказательств могут приниматься не только после принятия заявления судом, но и в том случае, когда дело находится в производстве другого суда, поскольку в соответствии со статьями 56 и 57 ГПК заявления об обеспечении доказательств подаются в суд, в районе деятельности которого должны быть совершены процессуальные действия. В этом случае протоколы и другие собранные доказательства пересылаются в суд, рассматривающий дело.
19. Дело может быть назначено к судебному разбирательству лишь после того, как будут произведены все необходимые действия по его подготовке. Одновременно судья должен разрешить вопросе целесообразности разбирательства дела в выездном заседании. О назначении дела к судебному разбирательству судья должен вынести определение (ст. 143 ГПК).
20. Судебной коллегии по гражданским делам Верховного суда Казахской ССР, областным и Алма-Атинскому городскому судам при рассмотрении дел в кассационном порядке и в порядке надзора обращать внимание на подготовку их к судебному разбирательству, обеспечить безусловное выполнение судами требований ст. 142 ГПК.