Жасы толмағандардың қылмыстары және оларды қылмысқа, өзге де қоғамға жат іске тарту жайындағы істер жөніндегі сот тәжірибесі туралы

Қаулы Қазақ КСР Жоғарғы Соты Пленумы 1986 жылғы 19 желтоқсан N 19 Күші жойылды - ҚР Жоғарғы Сотының 2002.04.11. N 6 нормативтік қаулысымен. ~P02006s.

Жасы толмағандардың қылмыстары және оларды қылмысқа, өзге де қоғамға жат iске тарту жайындағы iстер жөніндегі сот тәжiрибесінің қорытындыларын, Алматы қалалық және Жезқазған облыстық соттары председательдерінің СССР Жоғарғы Соты Пленумының "Жасы толмағандардың қылмыстары және оларды қылмысқа, өзге де қоғамға жат iске тарту жайындағы iстер жөнiндегi заңдарды соттардың қолдану тәжiрибесi туралы" 1976-жылғы 3-декабрьдегi N 166 қаулысын орындау барысы туралы хабарларын талқылай келiп, Қазақ ССР Жоғарғы Сотының Пленумы соттардың осы категориядағы iстер жөнiндегi заңдарды дұрыс қолдануын негiзiнен қамтамасыз етiп келе жатқанын атап көрсетедi.

Сонымен қатар соттардың жұмысында жасы толмағандардың қылмыстарына қарсы күрестiң тиiмдiлігін төмендететiн елеулi кемшiлiктер бар. Ақтөбе, Алматы, Жамбыл, Жезқазған, Қостанай, Торғай, Целиноград облыстарының және Алматы қаласының бiрқатар соттарында көптеген iстер бойынша сотқа беру кезеңi формальды түрде жүргiзiледi, онда, әдеттегідей, анықтауға жататын мәселелер (айыпкердiң жеке басы туралы деректердiң толықтығы, қылмыстың себептерi және оның жасалуына ықпал еткен жағдайлар, қылмысқа қатысқан ересек адамдардың болғандығы, бұлтартпау шарасын қолданудың дұрыстығы және басқалар) толық көлемде қаралмайды, iстердi соттың қарауына әзiрлеуге байланысты, мәселен, сотталушының заңды өкiлдерiн, еңбек коллективтерінің және қоғамдық ұйымдардың өкiлдерiн шақыру туралы барлық мәселелер тегiс шешiлмейдi. Жасы толмаған айыпкердi судьяның жеке өзiнiң қаулысымен сотқа беру әлi де орын алуда.

Кейбiр соттар iстердi қараған кезде жасы толмағандардың заңды өкiлдерінің процессуалдық праволарының бұзылуына жол бередi.

Жасы толмағанды ересек адамдардың маскүнемдiкке, наркотиктi пайдалануға, қылмысқа және өзге де қоғамға жат iске тарту мән-жайлары әрдайым толығымен әрi жан-жақты анықталмайды, ересек адамдар көбінесе жазаланбай қалады.

Кейбiр соттар жекелей жаза тағайындау принципiн сақтамайды. Жасаған iс-әрекетінің қоғамға қауiптiк сипаты мен дәрежесiн, кiнәлi адамның жеке басы туралы деректердi ескергенде қоғамнан оқшауламай-ақ түзеуге және қайта тәрбиелеуге мүмкiн болатын жасөспiрiмдерге бас бостандығынан айыру жазасын тағайындау әлi жойылған жоқ. Бас бостандығынан айыруға байланысты емес жазаға сотталған жасөспiрiмдердi қайта тәрбиелеуге және түзеуге жұртшылықты қатыстыру мүмкiндiгiн соттар жете бағаламайды. Мұндай реттерде жасы толмағанға қоғамдық тәрбиешi тағайындау туралы мәселе сирек шешiледi. Қоғамға елеулi қауiптi болып табылмайтын қылмыстар туралы iстердi қарағанда, соттар жасы толмағандарға қылмыстық жазалардың орнына тәрбиелік сипатындағы ерiксiз шараларды өте сирек қолданады.

Үкiмнiң орындалуын кейiнге қалдыру туралы шешiм қабылдағанда соттар жасы толмаған сотталғандарға Қылмыстық кодекстiң 41-1-статьясында көрсетiлген міндеттердi әрдайым жүктеп отырмайды немесе заңда көрсетiлмеген мiндеттердi жүктейдi.

Қылмыстардың жасалуына ықпал еткен себептер мен жағдайларды жан-жақты анықтау, жасөспірімдерді семьяда, мектепте, өндiрiс орнында тәрбиелеудегi кемшiлiктер мен олқылықтарға өткiр әрi принциптi көңiл бөлу, әкімшiлік органдары мен лауазымды адамдардың право бұзушы жасы толмағандардың тәртiбiн бақылауды жүзеге асыру, сондай-ақ осы мәселелер бойынша шығарылатын жеке ұйғарулардың сапасын арттырудың қажеттігі туралы заң талаптарын және СССР Жоғарғы Соты Пленумының түсіндiрмелерiн көптеген соттар әрбiр іс бойынша орындап отырмайды.

Кассациялық және бақылау инстанцияларындағы соттар және толмағандардың қылмыстары туралы iстердi қарағанда бiрiншi инстанциядағы соттар жол берген қателердi барлық жағдайларда дер кезiнде толығымен анықтап және жойып отырмайды.

Қазақ ССР Жоғарғы Сотының Пленумы қаулы етеді:

1. Республика соттарының назары СССР Жоғарғы Соты Пленумының "Жасы толмағандардың қылмыстары және оларды қылмысқа, өзге де қоғамға жат iске тарту жайындағы iстер жөнiндегi заңдарды соттардың қолдану тәжiрибесi туралы" 1976-жылғы 3-декабрьдегi N 16 қаулысында және оған кейiннен енгiзiлген өзгерiстер мен толықтыруларда көрсетiлген басшылыққа алынатын түсiндiрмелерінің тиiстi орындалмай келе жатқанына, мұның өзі осы категориядағы iстердi сот әдiлдiгiнiң дәрежесiн төмендететiндiгіне аударылсын.

Соттарға аталған кемшiлiктердi жою және жасы толмағандардың жасаған қылмысының алдын ала және оны түбiрiнен жою жөнiндегi мiндеттердiң ойдағыдай шешiлуiне барынша көмегiн тигiзе алатындай сот қызметiнiң дәрежесiн қамтамасыз ету мiндеттелсiн.

2. СССР Жоғарғы Соты Пленумының аталған қаулысының 2-тармағында көрсетiлгендей айыпкер 18 жасқа толғанға дейiн жасаған қылмысы үшiн оны сотқа беру мәселесi сотқа берген кезде оның жасы толғанына қарамастан тәртiптеу мәжілісінде ғана шешiлетiндігін соттар қатаң орындауы қажет. Бұл талапты сақтамау қылмыстық iстер жүргiзу заңын айтарлықтай бұзу болып табылады.

Соттар бұлтартпау шарасы ретiнде қамауға алудың негiзділігiне, мұндай шара жасы толмағандарға ерекше жағдайларда ғана қолданылуы мүмкiн екендігіне тәртiптеу мәжiлiсiнде аса көңiл бөлуге тиiстi. Осы талаптар сақталмаған және жасы толмағанды қамауға алу негiзделмеген кезде сот оны бұзуға немесе неғұрлым жеңiл жазамен ауыстыруға мiндеттi.

3. Жасы толмағанның жеке басы, оның тәрбиелену жағдайы, оқуы, жұмысы туралы деректердi неғұрлым толығырақ анықтау үшiн соттар жасы толмағанның заңды өкілдерiн, оның жұмыс iстейтiн, оқитын және тұрғылықты жерiндегі еңбек коллективтерінің, жұртшылықтың, жасы толмағандардың iстерi жөнiндегі комиссиялар мен инспекциялардың өкiлдерiн, ал қажет болған реттерде жасөспiрiмнiң ата-анасы жұмыс iстейтiн жердегi еңбек коллективтерінің, жұртшылықтың өкілдерiн сот мәжiлiстерiне қатыстырғаны жөн.

Аталған өкілдердi шақыру мәселесi, әдеттегідей, сотқа беру кезiнде шешiлуi тиiс.

4. Соттар жасы талмаған айыпкердiң қорғану правосына кепiлдік беретiн қылмыстық процесс нормаларының қатаң сақталуын қамтамасыз етсiн, Қылмыстық iстер жүргiзу кодексінің 24-статьясының 1-бөлiгiне сәйкес мұндай iстер бойынша қорғаушы айып тағылған кезден бастап қатынасатындығын ескерсiн. Мұндай ретте қорғаушы айып тағу және айыпкерден жауап алу кезiнде ғана емес, сонымен бiрге жасы толмаған айыпкердiң қатысуымен не өзiнiң немесе оның қорғаушысының өтiнiштерi бойынша жүргiзiлетiн басқа тергеу амалдарына да қатыса алады. Өтiнiш болған кезде, сондай-ақ соттың инициативасы бойынша, қорғаушының сотқа беру кезiнде iске қатысуы мүмкiн.

5. СССР Жоғарғы Соты Пленумының аталған қаулысының 7-тармағына сәйкес соттар жасы толмаған сотталушының ақыл-есінің кемдiгі туралы деректер болған кезде психиатрия, балалар мен жасөспiрiмдер психологиясы саласындағы мамандарды қатыстыра отырып экспертиза жүргiзуi және жасөспірiмнiң ақыл-есінің кемдiк дәрежесiне, қылмыстық және басқа да мән-жайлардың сипатына қарай Қылмыстық кодекстiң 10-статьясына сәйкес қылмыстық жаза орнына тәрбиелiк сипаты бар ерiксiз шара қолдану мәселесiн шешу керек.

6. Соттар осы категориядағы iстер бойынша алдын ала тергеудiң сапасына талапты арттыруы тиiс. Егер қылмыс атүстi тергелсе, iстiң дұрыс шешiлiнуiне елеулi маңызы бар мән-жайлар (жасы талмағанның нақты жасы, өмiр жағдайы мен тәрбиеленуi, ересек азғырушылар мен өзге де қатысушылардың болуы, қылмыстың жасалуына ықпал еткен себептер мен жағдайлар) анықталмаса және сот тергеуінде оларды жою мүмкiн болмаса мұндай iстер қосымша тергеуге қайтарылуға жатады. Басқа жағдайларда жасы толмағандардың қылмыстары туралы iстерде тергеу кезiнде жiберiлген тергеу кемшiлiктерiне соттар жеке ұйғару арқылы көңiл бөлуге тиiс.

7. Жасы толмағандарды қылмысқа, маскүнемдікке, наркоманияға және басқа да қоғамға жат iске тарту жайында iстердi қарағанда соттар ересек адамның қылмыстық жауаптылығы оның қылмысқа тартқан адамының жасы толмағандығын жетік бiлгенiнде ғана емес, сонымен бiрге iстiң мән-жайлары бойынша бiлуi мүмкiн және бiлуге тиiс екендігінде де туатынын ескерулері керек.

8. Жасы толмағандар қылмыстардың едәуiрiн мас күйiнде және ересек адамдардың қатысуымен жасайтынын ескере отырып, соттар осындай әрбiр іс бойынша жасөспiрiмнiң алкогольдiк немесе наркотиктік мас күйге дейiн жетуiне немесе оған спирт iшiмдiктерiн, наркотик заттарды заңсыз өткiзуге ересек адамдардың қатысуы мүмкiндiгiн тексеруге және оларды жауапқа тарту мәселесiн шешуге мiндеттi.

Жасы толмағанның спирт iшiмдiктерiн, наркотиктердi пайдаланғандығы туралы деректерi бар әрбiр іс бойынша соттар жасы толмаған алкоголизмнен немесе наркоманиядан ерiксiз емдеуге мұқтаж ба, сол жағдайды зерттеп және соған негiздер болған кезде емдеу тағайындауға тиiс.

9. Соттарға жасы толмағанды қылмыс жасауға тартқан және оған қатысқан ересек адамның іс-әрекеттері қылмыстық кодекстің жасөспiрiммен бiрлесiп жасаған қылмыс және жасы толмағанды қылмысты iске тарту жауаптылығы көрсетiлген статьяларының жиынтығы бойынша жасы толмағанның Қылмыстық кодекстiң 10-статьясында көрсетiлген жасқа толғанына қарамастан, дәрежелеуге жатқызылады деп түсiндiрiлсiн.

Мұндай жағдайда қылмыстық кодекстiң 10-статьясында көрсетiлген жасқа толмаған жасөспіріммен бiрлесiп жасалған қылмыс бiр топ адам жасаған қылмыс ретiнде дәрежеленбейді, өйткенi жасөспiрiм қылмыстың субъектiсi емес.

Сондықтан ересек адам, қылмысқа қатысу түрiне қарамастан, осы қылмысты тiкелей жасаушы ретiнде қаралуға және оның іс-әрекеттері сонымен бiрге жасы толмағанды қылмыстық iске тартқаны үшiн жауаптылық көрсетiлген Қылмыстық кодекстің 201-статьясының 1-бөлігі бойынша дәрежеленуге тиiс.

10. Ересек адамның iс-әрекеттерінің салдарынан жасы толмаған қылмыс жасауға әзірлене бастаған сәттен бастап жасы толмағанның қылмысты iске тартылуы аяқталды деп саналады. Егер жасы толмаған қылмыс жасаудан бас тартса, ересек адамның iс-әрекетi жасы толмағанды қылмыстық iске тартуға оқталуы ретiнде бағалануға тиiс.

11. Ересек адамның жасы толмағанның қылмысы немесе өзге де қоғамға жат iсi есебiнен еңбексiз табыс табуға бағытталған iс-әрекеттерiн жасы толмағанды арамтамақтықпен күн көру (Қылмыстық кодекстiң 201-статьясының 11-бөлігі) мақсаты үшiн пайдалану деп түсiну керек.

12. Жасы толмағанды қылмысқа немесе өзге де қоғамға жат iске, маскүнемдiкке, наркоманияға тартудың қоғамдық ерекше қауiптi екенiн ескере отырып, соттар айыпкерлерге қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза шарасын тағайындау туралы мәселенi шешкен кезде жасы толмағандардың қылмысты немесе өзге де қоғамға жат iске тартылуының түрлерi мен тәсiлдерiн, ересек адамның және жасы толмағанның жасын, келтiрген зиянды зардаптарды ескеруi керек және жеңілірек жазаны ауырырақ жазамен сiңiру принципiн қолданып қана емес, сондай-ақ, қажет болған ретте, заңның ауырырақ белгiлеген статьясындағы шектен асырмай қосу принципiн қолдануға тиiс.

13. Соттар осы категориядағы iстер бойынша жасы толмаған сотталушының жеке басы туралы деректердiң жазаның түрi мен мөлшерiн тағайындауға ерекше маңызы барын ескерiп, бұл деректерді толық және объективтi түрде зерттеуге тиiс.

Жасы толмаған сотталушыны терiс сипаттайтын деректер оның жеке басына қатысты сипаттама ретiнде жаза тағайындағанда ескерiлуге тиiс, бiрақ олар жауаптылықты ауырлататын мән-жайлар ретiнде бағалана алмайды.

14. Соттар iстiң нақты мән-жайларын, жасаған iс-әрекеттiң қоғамдық қаупінің сипаты мен дәрежесiн, ауырлататын және жеңiлдететiн мән-жайларды сана дамуын, тәрбие жағдайын және сотталушының жеке басын сипаттайтын басқа да деректердi ескере отырып, әрбiр іс бойынша жасы толмағанға белгiленетiн жазаның түрi мен мөлшерiн айқындауға жекеше көзқарас жасауға мiндеттi жасы толмағандарға негізсiз бас бостандығынан айыру жазасын тағайындау фактiлерi түбiрiнен жойылуға тиiс.

Қоғамға үлкен қауiптi болып саналмайтын қылмыстар жасаған жасы толмағандар жөніндегi бас бостандығынан айыруға байланысты емес жаза шараларын, шартты жазаға соттауды, үкiмнiң орындалуын кейiнге қалдыруды, ал қажет болған жағдайда, қылмыстық жаза шараларының орнына Қылмыстық кодекстiң 10-статьясының 4-бөлігінде көрсетілген ерiксiз тәрбие беру сипатындағы шараларын кеңiнен қолдану қажет.

3 жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға бiрiншi рет сотталған жасы толмағанға үкiм қабылдағанда сот әрбiр жағдайда оған Қылмыстық кодекстiң 41-1-статьясында көрсетiлген мiндеттердi жүктей отырып, үкiмнiң орындалуын кейiнге қалдыруды қолдану мүмкiндiгi туралы мәселенi талқылауға, үкiмде сол мiндеттердiң орындалу мерзiмiн және жағдайларын көрсетуге міндеттi.

Шартты түрде соттауды және үкiмнiң орындалуын кейiнге қалдыруды қолданғанда (Қылмыстық кодекстiң 40, 41-1-статьялары) соттар сынау мерзiмiнiң орындалуының кейiнге қалдырылуының маңызын, сотталғандарға, оның ата-аналарына және өзге де заңды өкiлдерiне сотталған адамның өзiне жүктелген мiндеттердi орындамауының, қоғамдық тәртiптi, еңбек тәртiбiн бұзуының, жаңа қылмыс жасауының салдарынан болатын зардаптарын түсiндiруге мiндеттi.

Сот мәжiлiсiнiң протоколында бұл жөнiнде тиiстi жазу болуы керек.

15. Жасы толмағанға тәрбие беру сипатындағы ерiксiз шаралар, шартты жазаға соттау, үкiмнiң орындалуын кейiнге қалдыру, бас бостандығынан айыруға байланысты емес басқа да жаза шараларын қолданған жағдайда сондай-ақ жазадан шартты түрде мерзiмiнен бұрын босатқанда соттар оған қоғамдық тәрбиешi тағайындау туралы мәселенi талқылауы тиiс. Бұл кезде үкiмнiң қаулы ететiн бөлiгiнде жасы толмағандардың iстерi жөнiндегi комиссияға осындай тәрбиешi тағайындау мiндеттелген нұсқау келтiрiлуге тиiс.

16. Осы категориядағы әрбiр іс бойынша соттар жасы толмағандардың қылмыстар жасауына ықпал еткен себептер мен жағдайларды мұқият анықтауы және оларды жоюға шаралар қолдануы тиiс.

Жасы толмағанның мiндеттерiн орындамауының немесе қоғамдық тәртiптi, еңбек тәртiбiн бұзуының, не жаңа қылмыс жасауының себептерi бойынша шартты жазаға соттаудың немесе үкiмнiң орындалуын кейінге қалдырудың күшiн жоюға байланысты материалдарды қараған кезде соттар жасөспiрiмнiң қоғамға жат мiнез-құлқының себептерiн, сынау мерзiмiнiң немесе үкiмнiң орындалуын кейiнге қалдыру мерзiмiнiң iшiнде оның тәртiбiн бақылауды жүзеге асыру процесінде жол берiлген кемшіліктерге байланысты себептердi анықтауы, жеке ұйғарулар шығаруы, бұл ұйғаруларда қажет болса, осындай бақылауды тиiсiнше жүзеге асырған лауазымды адамдардың жауаптылығы туралы мәселе қоюға тиiс.

Жасы толмағандарды тәрбиелеудегi кемшiлiктер мен олқылықтарға, олардың тұрмыстық айналасындағы және басқа жайларға байланысты жеке ұйғаруларын соттар жасы толмағандардың iстерi жөнiндегi комиссияларға, ал қажет болған реттерде жасы толмағанның ата-анасы немесе өзге де заңды өкiлдерi жұмыс iстейтiн еңбек коллективтерiне де жiберуге тиiс.

17. Қазақ ССР Жоғарғы Сотының қылмыстық iстер жөнiндегi сот коллегиясы, облыстық және Алматы қалалық соттары iстердi кассациялық және сот бақылауы тәртiбiмен қарағанда үкiмнiң заңдылығын және дұрыстығын мұқият тексерiп, қателер мен заңның бұзылуын толық жоюға, оның дұрыс әрi бiрыңғай қолданылуын қамтамасыз етуге шаралар қолдануы керек.

18. Қазақ ССР Жоғарғы Соты Пленумының мына қаулыларының күшi жойылды деп танылсын: "Республика соттарының CCP Одағы Жоғарғы Соты Пленумының "Жасы толмағандардың қылмыстары және оларды қылмысты және өзге де қоғамға жат iске тарту жайындағы iстерi жөнiндегi заңдарды соттардың қолдану тәжiрибесi туралы" 1976-жылғы 3-декабрьдегi N 16 қаулысын орындауының барысы туралы" 1978-жылғы 22-июньдегi N 9 қаулысы; "Республика соттарының ССР Одағы Жоғарғы Соты Пленумының "Жасы толмағандардың қылмыстары жайындағы және оларды қылмысты және өзге де қоғамға жат iске тарту жайындағы iстер жөнiндегi заңдарды соттардың қолдану тәжiрибесi туралы" 1976-жылғы 3-декабрьдегі N 16 қаулысын орындауының барысы туралы" 1980-жылғы 27-июньдегi N 3

қаулысы; "Республика соттарының ССР Одағы Жоғарғы Соты Пленумының

"Жасы толмағандардың қылмыстары жайындағы және оларды қылмысты және

өзге де қоғамға жат iске тарту жайындағы iстер жөніндегi заңдарды

соттардың қолдану тәжiрибесi туралы" 1976-жылғы 3-декабрьдегi N 166

қаулысын орындауының барысы туралы" 1982-жылғы 3-сентябрьдегi N 4

қаулысы.

Оқығандар:

(Қасымбеков Б.А.)

(Икебаева Ә.Ж.)

О судебной практике по делам о преступлениях несовершеннолетних и о вовлечении их в преступную деятельность и иную антиобщественную деятельность

Постановление Пленума Верховного Суда Казахской ССР от 19 декабря 1986 г. № 19 Утратило силу Нормативным постановлением Верховного Суда РК от 11 апреля 2002 г. N 6 ~P020006

Обсудив результаты обобщения судебной практики по делам о преступлениях несовершеннолетних и о вовлечении их в преступную и иную антиобщественную деятельность, сообщения председателей Алма-Атинского городского и Джезказганского областного суда о ходе выполнения постановления Пленума Верховного Суда СССР от 3 декабря 1976 г. № 16 "О практике применения судами законодательства по делам о преступлениях несовершеннолетних и о вовлечении их в преступную и иную антиобщественную деятельность", Пленум Верховного Суда Казахской ССР отмечает, что суды в основном обеспечивают правильное применение законодательства по делам этой категории.
Наряду с этим в работе судов имеются существенные недостатки, снижающие эффективность борьбы с преступлениями несовершеннолетних. В ряде судов Актюбинской, Алма-Атинской, Джамбулской, Джезказганской, Кустанайской, Тургайской, Целиноградской областей и города Алма-Аты стадия придания суду по многим делам проводится формально, в ней, как правило, не рассматриваются в полном объеме вопросы, подлежащие выяснению (полнота исследования данных о личности обвиняемого, причины преступления и условия, способствовавшие его совершению, наличие взрослых соучастников, правильность избрания меры пресечения и другие), не разрешаются все вопросы, связанные с подготовкой дел к судебному разбирательству, в частности, о вызове законных представителей подсудимого, представителей трудовых коллективов и общественных организаций. Все еще имеются случаи предания несовершеннолетнего обвиняемого суду единоличным постановлением судьи.
Отдельными судами при рассмотрении дел допускаются нарушения процессуальных прав законных представителей несовершеннолетнего.
Не всегда полно и всесторонне выясняются обстоятельства вовлечения несовершеннолетнего в пьянство, употребление наркотиков, преступную и иную антиобщественную деятельность взрослыми лицами, которые нередко остаются безнаказанными.
Некоторыми судами не соблюдается принцип индивидуализации наказания. Не изжиты случаи назначения наказания в виде лишения свободы подросткам, исправление и перевоспитание которых с учетом характера и степени общественной опасности содеянного, данных о личности виновного возможно без изоляции от общества. Судами не дооценивается возможность привлечение общественности к перевоспитанию и исправлению подростков, осужденных к мерам наказания, не связанным с лишением свободы. Редко в этих случаях решается вопрос о назначении несовершеннолетнему общественного воспитателя. По делам о преступлениях, не представляющих большой общественной опасности, суды очень редко применяют к несовершеннолетним принудительные меры воспитательного характера вместо мер уголовного наказания.
При принятии решения об отсрочке исполнения приговора суды не всегда возлагают на осужденных несовершеннолетних обязанности, предусмотренные ст. 41-1 УК, или возлагают обязанности, не предусмотренные законом.
Многие суды не выполняют требований закона и разъяснений Пленума Верховного Суда СССР о необходимости всестороннего выявления по каждому делу причин и условий,способствовавших совершению преступлений,острого и принципиального реагирования на недостатки и упущения в воспитании подростков в семье, школе, на производстве, осуществление административными органами и должностными лицами контроля за поведением несовершеннолетних правонарушителей, а также повышения качества выносимых по этим вопросам частных определений.
Суды кассационной и надзорной инстанций при рассмотрении дел о преступлениях несовершеннолетних не во всех случаях своевременно и полностью выявляют и устраняют ошибки, допускаемые судами первой инстанции.
Пленум Верховного Суда Казахской ССР
ПОСТАНОВЛЯЕТ:
1. Обратить внимание судов республики на ненадлежащее выполнений руководящих разъяснений Пленума Верховного Суда СССР, содержащихся в постановлении от 3 декабря 1976 г. № 16 "О практике применения судами законодательства по делам о преступлениях несовершеннолетних и о вовлечении их в преступную и иную антиобщественную деятельность" с последующими изменениями и дополнениями, что существенно снижает уровень отправления правосудия по этой категории дел.
Обязать суды устранить отмеченные недостатки и обеспечить такой уровень судебной деятельности, который максимально способствовал бы успешному решению задач предупреждения и искоренения преступности несовершеннолетних.
2. Судам необходимо строго выполнять требования, содержащиеся в п.2 названного постановления Пленума Верховного Суда СССР о том, что вопрос о предании обвиняемого суду за преступление, совершенное им в возрасте до 18 лет, решается только в распорядительном заседании, независимо от достижения им к моменту предания суду совершеннолетия. Несоблюдение этого требования является существенным нарушением уголовно-процессуального закона.
В распорядительном заседании судам необходимо обращать особое внимание на обоснованность избрания в качестве меры пресечения заключение под стражу, имея в виду, что такая мера пресечения к несовершеннолетним может применяться лишь в исключительных случаях. При несоблюдении этих требований и необоснованности заключения несовершеннолетнего под стражу суд обязан отменить ее либо заменить на более мягкую.
3. Для наиболее полного выяснения данных о личности несовершеннолетнего, условий его воспитания, обучения, работы судам следует привлекать к участию в судебных заседаниях законных представителей несовершеннолетнего, представителей трудовых коллективов, общественности по месту его работы, учебы и жительства, комиссий и инспекций по делам несовершеннолетних, а в необходимых случаях представителей трудовых коллективов, общественности по месту работы родителей подростков.
Вопросы о вызове указанных представителей надлежит разрешать, как правило, в стадии предания суду.
4. Судам обеспечить строгое соблюдение норм уголовного процесса, гарантирующих несовершеннолетнему обвиняемому право на защиту, имея при этом в виду, что в соответствии с частью 1 ст.24 УПК защитник по таким делам допускается к участию с момента предъявления обвинения. В этом случае защитник может участвовать не только при предъявлении обвинения и допросе обвиняемого, но и при совершении других следственных действий, проводимых с участием несовершеннолетнего обвиняемого либо по ходатайствам последнего или его защитника. При наличии ходатайств, а также по инициативе суда защитник может быть допущен к участию в деле в стадии предания суду.
5. В соответствии с п.7 названного постановления Пленума Верховного Суда СССР судам необходимо при наличии данных об умственной отсталости несовершеннолетнего подсудимого проводить экспертизу с привлечением специалистов в области психиатрии, детской и юношеской психологии и в зависимости от степени умственной отсталости подростка, характера преступления и других обстоятельств в соответствии со ст.10 УК решать вопрос о применении принудительных мер воспитательного характера вместо мер уголовного наказания.
6. Судам следует повысить требовательность к качеству предварительного следствия по делам этой категории. Если преступление расследовано поверхностно, не установлены обстоятельства, имеющие существенное значение для правильного разрешения дела (точный возраст несовершеннолетнего, условия жизни и воспитания, наличие взрослых подстрекателей и иных соучастников, причины, условия, способствовавшие совершению преступления), и эти пробелы невозможно устранить в ходе судебного разбирательства, такие дела подлежат возвращению на дополнительное расследование. В остальных случаях на недостатки следствия, допущенные при расследовании дел о преступлениях несовершеннолетних, суды должны реагировать частными определениями.
7. При рассмотрении дел о вовлечении несовершеннолетних в преступление, пьянство, наркоманию и другую антиобщественную деятельность судам надлежит исходить из того, что уголовная ответственность взрослого наступает не только при его достоверной осведомленности о несовершеннолетнем возрасте вовлекаемого лица, но и в тех случаях, когда по обстоятельствам дела он мог и должен был предвидеть это.
8. Учитывая, что значительное число преступлений совершается несовершеннолетними в состоянии опьянения и с участием взрослых, суды обязаны по каждому такому делу проверять возможную причастность взрослых лиц к доведению подростка до состояния алкогольного или наркотического опьянения или к незаконному сбыту ему спиртных напитков, наркотических веществ и решать вопрос о привлечении их к ответственности.
По каждому делу, в котором имеются данные об употреблении несовершеннолетним спиртных напитков, наркотиков, судам необходимо исследовать вопрос, не нуждается ли несовершеннолетний в применении к нему принудительного лечения от алкоголизма или наркомании и при наличии к тому оснований назначать такое лечение.
9. Разъяснить судам, что действия взрослого, вовлекшего несовершеннолетнего в совершение преступления и принимавшего в нем участие, подлежат квалификации по совокупности статей Уголовного кодекса, предусматривающих ответственность как за преступление, совершенное совместно с подростком, так и за вовлечение несовершеннолетнего в преступную деятельность, независимо от достижения несовершеннолетним возраста, указанного в ст.10 УК.
При этом преступление, совершенное совместно с подростком, не достигшим возраста, указанного в ст.10 УК, не может квалифицироваться как совершенное группой лиц, поскольку подросток в таком случае не является субъектом преступления.
В этих случаях взрослый, независимо от форм его участия в преступлении, должен рассматриваться как непосредственный исполнитель этого преступления, и его действия, кроме того, следует квалифицировать по части 1 статьи 201 УК, предусматривающей ответственность за вовлечение несовершеннолетнего в преступную деятельность.
10. Вовлечение несовершеннолетнего в преступную деятельность считается оконченным с момента, когда несовершеннолетний в результате действий взрослого начал приготовление к совершению преступления, действия взрослого должны расцениваться как покушение на вовлечение несовершеннолетнего в преступную деятельность.
11. Под использованием несовершеннолетнего для целей паразитического существования (часть 2 ст.201 УК) следует понимать такие действия взрослого, которые направлены на получение нетрудовых доходов за счет преступной или иной антиобщественной деятельности несовершеннолетнего.
12. Учитывая повышенную общественную опасность вовлечения несовершеннолетних в преступную или иную антиобщественную деятельность, пьянство, наркоманию, судам при решении вопроса о назначении виновным меры наказания по совокупности преступлений надлежит учитывать формы и способы вовлечения несовершеннолетних в преступную и иную антиобщественную деятельность, возраст взрослого и несовершеннолетнего, наступившие вредные последствия и применять не только принцип поглащения менее строгого наказания более строгим, но, при необходимости, и принцип сложения наказания в пределах, установленных статьей закона,предусматривающей более строгое наказание.
13. По делам данной категории судам следует полно и объективно исследовать данные о личности несовершеннолетнего подсудимого, имея в виду их существенное значение для определения вида и размера наказания.
Данные, отрицательно характеризующие несовершеннолетнего подсудимого, подлежат учету при назначении наказания как относящиеся к личности его, но они не могут расцениваться как отягчающие ответственность обстоятельства.
14. Суды обязаны обеспечить по каждому делу строго индивидуальный подход к определению вида и размера наказания несовершеннолетнему, исходя из учета конкретных обстоятельств дела, характера и степени общественной опасности содеянного, отягчающих и смягчающих обстоятельств, уровня развития, условий воспитания и других данных, характеризующих личность подсудимого. Следует искоренить факты необоснованного назначения несовершеннолетним наказания в виде лишения свободы.
В отношении несовершеннолетних, совершивших преступления, не представляющие большой общественной опасности, следует шире применять меры наказания, не связанные с лишением свободы, условное осуждение, отсрочку исполнения приговора, а в необходимых случаях вместо мер уголовного наказания принудительные меры воспитательного характера, предусмотренные частью 4 статьи 10 УК.
При постановлении приговора в отношении несовершеннолетнего, впервые осуждаемого к лишению свободы на срок до 3 лет, суд обязан в каждом случае обсудить вопрос о возможности применения отсрочки исполнения приговора с возложением на него обязанностей, предусмотренных ст.41-1 УК, с указанием в приговоре срока и условий их выполнения.
При применении условного осуждения и отсрочки исполнения приговора (ст. 40, 41-1 УК) суды должны разъяснять осужденным, его родителям и иным законным представителям значение испытательного срока и срока отсрочки исполнения приговора, последствия невыполнения осужденным возложенных на него обязанностей, нарушения общественного порядка, трудовой дисциплины, совершения нового преступления.
Соответствующая запись об этом должна быть сделана в протоколе судебного заседания.
15. В случаях применения к несовершеннолетнему принудительных мер воспитательного характера, условного осуждения, отсрочки исполнения приговора, другого наказания, не связанного с лишением свободы, а также условно-досрочного освобождения от наказания судам надлежит обсуждать вопрос о назначении ему общественного воспитателя, при этом в резолютивной части приговора должно содержаться указание, обязывающее комиссию по делам несовершеннолетних назначить такого воспитателя.
16. По каждому делу этой категории судам необходимо тщательно выявлять причины и условия, способствовавшие совершению несовершеннолетними преступлений, и принимать меры к их устранению.
При рассмотрении материалов, связанных с отменой условного осуждения или отсрочки исполнения приговора по мотивам невыполнения несовершеннолетним обязанностей или нарушения общественного порядка, трудовой дисциплины либо совершения нового преступления, судам следует выявлять причины антиобщественного поведения подростка, и по поводу недостатков, допущенных в процессе осуществления контроля за его поведением в течение испытательного срока или срока отсрочки исполнения приговора, выносить частные определения, в которых, при необходимости, ставить вопрос об ответственности должностных лиц, ненадлежаще осуществлявших такой контроль.
Частные определения по поводу недостатков и упущений в воспитании несовершеннолетних, их бытовом окружении и т.д. суды должны направлять в комиссии по делам несовершеннолетних, а в необходимых случаях и в трудовые коллективы, где работают родители или иные законные представители несовершеннолетнего.
17. Судебной коллегии по уголовным делам Верховного Суда Казахской ССР, областным и Алма-Атинскому городскому судам следует тщательно проверять законность и обоснованность приговоров при рассмотрении дел в кассационном порядке и в порядке надзора, принимать меры к полному устранению ошибок и нарушений закона, к обеспечению правильного и единообразного его применения.
18. Признать утратившими силу постановления Пленума Верховного Суда Казахской ССР: от 22 июня 1978 г. № 9 "О ходе выполнения судами республики постановления Пленума Верховного Суда Союза ССР" от 3 декабря 1976 г. № 16 "О практике применения судами законодательства по делам о преступлениях несовершеннолетних и о вовлечении их в преступную и иную антиобщественную деятельность"; от 27 июня 1980 г. № 3 "О ходе выполнения судами республики постановления Пленума Верховного Суда Союза ССР" от 3 декабря 1976 г. № 16 "О практике применения судами законодательства по делам о преступлениях несовершеннолетних и о вовлечении их в преступную и иную антиобщественную

деятельность"; от 3 сентября 1982 г. № 4 "О ходе выполнения судами 
республики постановления Пленума Верховного Суда Союза ССР" от 3 декабря 
1976 г. № 16 "О практике применения судами законодательства по делам о 
преступлениях несовершеннолетних и о вовлечении их в преступную и иную 
антиобщественную деятельность".
     
     
  
(специалист Р.Жантасова
      01.12.98 г.)