Зиянды өндiрiп алу жөнiндегі дауларды қарау тәжiрибесi туралы

Қаулы Қазақcтан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумы 1994 жылғы 21 шілде N 5. Күші жойылды - ҚР Жоғарғы Сотының 2008 жылғы 22 желтоқсандағы N 28 Нормативтік қаулысымен.

Ескерту. Қаулының күші жойылды - ҚР Жоғарғы Сотының 2008 жылғы 22 желтоқсандағы N 28 Нормативтік қаулысымен.

Осы категориядағы сот-төрелiк тәжiрибесiн қорытындылау төрелiк соттар зиянды өндiрiп алуға байланысты дауларды негiзiнен дұрыс шешетiндiгiн көрсеттi.

Сонымен қатар, талапкерге келтiрген зиян көлемi туралы оның есебi тексерiлмей, күткен табыстың нақтылығы анықталмай және шыққан шығын дәлелдерiн талап етпей iстi қараған жағдайлар орын алған.

Көп ретте зиянды өндiрiп алу талапкерлердiң өзiнiң зиянның болуына немесе өсуiне қаншалықты кiнәлi екендiгі ескерiлмей жасалады.

Жауапкердiң мiндеттемелерiн орындамауы нәтижесiнде талапкерден шығын болмағандығы әрқашан ескерiле бермейдi.

Жекелеген iстер бойынша шешiм заңға сүйенбей шығарылады.

Осы категориядағы даулардың алдын алу жұмыстары айтарлықтай дәрежеде тиiмдi жүргiзiлмейдi.

Шарт немесе басқа негiздер бойынша мiндеттемелердiң бұзылуынан келген зиянды өндiрiп алуға байланысты дауларды шешу тәжiрибесiнiң бiркелкiлiгiн қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы Жоғары Төрелiк Сотының Пленумы

қаулы етедi:

1. Шарт бойынша мiндеттемелердiң бұзылуынан келген зиянды өндiрiп алу туралы дауларды шешу кезiнде төрелiк соттар 31.05.91 жылы бекiтiлген КСР Одағы мен республикалардың азаматтық заңдар негiздерiнің 70, 71, 72-баптарында белгiленгендей және Қазақ КСР азаматтық кодексiнiң 205-216-баптарына және тараптар арасында жасалған келiсiм шарттары мен қарыздардың мiндеттемелерiне сүйенуге тиiс.

Зиянды, шарт қатынастары болмаған жағдайда да, атап айтқанда, зиян келтiргендегi мiндеттемелер бойынша; заңды ұйымның құқығын бұзған немесе басқа органның жарлығын орындау нәтижесiнде зиян келтiрiлсе; жоғары орган кәсiпорынға қатысты өзiнiң мiндеттемелерiн орындамау салдарынан; жәбiрленушi мүлкiн негiзсiз иелiгiне алу салдарынан; түптеп келгенде жарамсыз деп табылған жалған және өтiрiк мәмiле жасалса және басқа негiздер бойынша өндiрiп алуға болады.

2. Зиян деп талапкерден шыққан шығындар, мүлiктiң жоғалуы, не бүлiнуi, алынбаған табыс (айрылып қалған пайда) танылады. Зиянды өндiрiп алу кезiнде, талапкер iсi қаралған күнге дейiнгі iс жүзiндегi шығын (дауды сотқа дейiн реттеу жөнiнде шағым жасау тәртiбiн немесе талапкер бiлдiрген және сот қабылдаған өтiнiштi қоса алғанда) ескерiледi.

3. Егер зиян бiрнеше контрагент кiнәсiнен келтiрiлсе, онда олардың әрқайсысы өз кiнәсiне орай, ал оның шегiн ажырату мүмкiн болмаған жағдайда - теңдей жауапкершiлiкте болады. Төрелiк соттар жауапкер кiнәсi мәселесiне айрықша назар аударуы тиiс.

4. Тараптар арасындағы шартта зиянның орнын толтыру мiндеттемесi бұзылғаны үшiн нақты қаржы белгiленген жағдайда, талапкерлер орны толтырылуға тиiс зиян мөлшерiн дәлелдеуге мiндеттi емес.

5. Талапкер шығармаған (мысалы, тасымалдау, сақтау, дайындау шығындары т.б.) жауапкер мiндеттемесiн орындамау себебiнен болмаған басқа шығындар алынып тасталуы тиiс.

6. Мiндеттеме орындалмау не талапкердiң заңмен қорғалатын азаматтық құқы бұзылу себебiнен болған зиянды өндiрiп алудың барлық жағдайларында төрелiк сот жауапкердiң зиян мен мiнез-құлқы (әрекетi не әрекетсiздiгi) арасындағы себеп-салдарларды анықтауы тиiс. Бұл ретте контрагенттер кiнәсi зиянды өндiрiп алудан бас тартуға себеп бола алмайды.

7. Егер сатып алушы (тапсырыс берушi) жасалған шартқа сай жеткiзушiге (жасаушыға, сатушыға) шарт бойынша алдын ала төлем аударса, онда соңғысы өз мiндеттемелерiн орындамаған жағдайда оны тапсырыс берушiге (сатып алушыға) шарт бойынша контрагент талабымен ғана емес, сондай-ақ өз еркiмен дереу қайтаруға мiндетті.

8. Талапты қанағаттандыру туралы төрелiк соттың ұйғарымы орындалмағандықтан талапкерге жауапкер кiнәсiнен келген зиянды өндiрiп алуды, наразылық бiлдiру және мемлекеттiк баж салығын төлемей шешiм шығарып отырған соттың өзi талапкер өтiнiшi бойынша жасайды.

Осындай ретпен жауапкер, талап қабылданған жағдайда, талапкер арызы негiзiнде талапты қанағаттандыру туралы шараларды қолданудан келген зиянды талапкерлерден өндiрiп алуға хұқылы.

9. Егер талапкер (несие берушi) әдейi немесе андамай зиянның көбеюiне себепшi болса және оны азайтуға шара қолданбаса, онда қарыздардың жауапкершiлiгі азаюға тиiс. Төрелiк сот зиянды өндiрiп алу туралы дауларды қарау кезiнде, талапкер зиянды болдырмауға немесе азайтуға қандай шара қолданғанын анықтауға мiндеттi.

10. Қазақ КСР Азаматтық кодексiнiң 206-бабы мен республикалардың және КСР Одағы азаматтық заңдар Негiзiнiң 70-бабында белгiленгендей, мiндеттеме орындалмау салдарынан келген зиянның айып пұлдан (айып, өсiм) қалған бөлiгi төленуге тиiс. Айыпты өндiрiп алу үшiн iс мерзiмiн өткiзiп алған тарап, оны зиян ретiнде өндiрiп алуға құқық жоқ.

11. Тауар, жұмыс, қызмет үшiн дер кезiнде төленбей немесе ақша мiндеттемелерiнiң орындалмауы салдарынан келген зиянды өндiрiп алу кезiнде талапкер, егер шартта басқаша көзделмесе, республика Мемстатком мәлiмет негізiнде ақша бiрлiгінiң сатып алушылық қабiлетi түсуi (өсiм, айыптың есептi сипатын ескере отырып) салдарынан келген зиянды өндiрiп алу туралы мәселенi де көтеруiне болады.

Тараптар шартта номализм принципiнен (ұқсас ақша бiрлігiмен төлем) бас тартуына және құнсызданудан сақтану ретiнде шартта индекстiк ескертпенi, ақша бiрлiгiнiң басқа тұрақты бiрлiкпен және басқаларымен де ара қатынасын алдын ала қарастыруларына болады. Бұл жағдайда есеп айырысу келiсiм шарттарына сай жасалады.

12. Азаматтық заң негiздерiнiң 66-бабы (3 т.) қарастырғандай, егер 5 процент жылдық төлем ретiнде ақшалай мiндеттеме дер кезiнде орындалмағаны үшiн жауапкершiлiк, тараптардың арасында шарт болғанда ғана қолданылады. Бұл жағдайда қарыздардың ақшалай мiндеттемесiнің орындалу мерзiмi КСР Одағы мен одақтас республикалар Азаматтық заң негiздерiнiң 63-бабы 3-тармағы, 75-баптың 2-тармағына сәйкес есептелуi тиiс.

13. Егер арнайы нормативтiк актiде нақты санкция мөлшерi мен мiндеттемелердi орындамау салдарынан болған зиянды осы санкциядан артық өндiрiп алуды және тараптар өз қарым-қатынастарында осы нормативтiк актiнi басшылыққа алуды қарастырса, онда төрелiк зиянды да, айыпты да өндiрiп алдыруы тиiс. Егер шартта немесе тараптар сiлтеме жасап отырған ондағы Ерекше шарттарда нормативтiк актiге сай келмейтiн айыптың жоғары мөлшерi белгiленген болса, онда Негiздердiң 70-бабы, Республика азаматтық кодексiнiң 206-бабы белгіленген айып сипатын есепке жатқызбау туралы арнайы ескертпе болғаннан басқа жағдайда айыптың жалпы, есептiк принципiн қолдану керек.

14. Зиянды өндiрiп алу кезiнде төрелiк сот мiндеттеменiң Негiздер мен Азаматтық кодекс нормаларына сай орындалуын қамтамасыз ету жолында талапкер қандай шаралар (кепiл, кепілдік, кепілге алу кепілдеме) қолданғанын анықтап, зиян орнын толтыру туралы мәселенi қамтамасыз ету шараларын ескере отырып шешуге тиiс.

15. Егер несие алушы ақша қаражатын жеткiзушiге аудару үшiн банкiден процентпен несие алғаны туралы дәлелдi көрсетсе, соңғысы ақшаны алғаннан кейiн өз мiндеттерiн орындамаса, онда одан банкi шығыны ретiнде төленген, шарт бойынша мiндеттi орындау мерзiмi бiткен күннен (немесе шартта уағдаласқан авансты қайтару мерзiмiнен) есептелетiн проценттi өндiрiп алуға жатады. Несие алушы жеткiзушi (жасаушы, сатушы) кiнәсiнен банкiге несиенi қайтару уақытын өткiзiп алғаны үшiн жоғары процент төлесе, оларды да қарызданушыдан (несие алушы зиянның алдын алуға немесе азайтуға шаралар қолданғаны туралы дәлелдердi көрсеткен жағдайда) шығын ретiнде өндiрiп алуға жатады. Өндiрiп алудың басқа тәртiбi шартпен қарастырылуы мүмкiн.

Қарызданушы мiндеттерiн орындамау себебiнен банкир төленген несие процентiн өндiрiп алу кезiнде өндiрiп алуға жататын несие берушi толық алмаған табыс сомасы тиiсiнше азайтылады.

16. Қарызданушыға берiлген несие қаржысы бойынша банкi процентi мен несие мерзiмiн өткiзiп алғаны үшiн өсiмдi төлеуден келген зиянды өндiрiп алу кезiнде төрелiк сот, бұл жағдайда, ақша қаражаты өндiрiп алушыда болмағанын және инфляциядан ол зиян шекпегенiн ескеруi керек.

Талапкер несие қарыздарын өтеген уақыттан бастап ақша қаражаты өндiрiп алушының иелiгiнде болады және инфляциядан келген зиянды өндiріп алу туралы мәселенiң қаралуы мүмкiн.

17. Банкiге өсiм мен жоғары банк процентiн төлегендiгi дәлелi ретiнде, соттар несиелiк келiсiмдi ғана емес, сондай-ақ төлемнiң банкiге аударылғаны туралы талапкерлердiң төлем құжатын (соның iшiнде N 2 картотекасында), банкiнiң талап ету құқын қайта жасағанын және т.б. талап етуi керек.

18. Өкiмет пен басқару органдарының заңсыз шешiмдерiн орындағаннан келген зиянды өндiрiп алу кезiнде төрелiк соттар өндiрiп алушыдан заңсыз актiге шағым беру немесе наразылық бiлдiру дәлелдерiн талап етуге міндетті.

19. Жұмыстарды орындау шартынан зиянды өндiрiп алу кезiнде төрелiк шоттар азаматтық заң Негiздерiнiң 70-бабын басшылыққа алулары керек және қарызданушы белгiлi бiр жұмысты жасау мiндеттерiн орындамаған жағдайда, несие алушы ол жұмысты өзi орындауға немесе оны орындауды үшiншi тұлғаға тапсыруға құқылы, өйткенi заңда немесе шартта басының жоқтығы ескерiледi, зиян орнын толтыруды талап ете алады. Талапкер осы баптағы талаптарды орындағаны туралы дәлелдердi көрсетуі тиiс.

20. Айрылып қалған пайда, алынбаған табыстар түрiндегi зиянды өндiрiп алу кезiнде төрелiк соттар, егер несие алушы зиянды азайту үшiн қажеттi шаралар қолданса, оның зиянға отырмауы да мүмкiндiгiн, несие берушiнiң оның орнын толтыруды талап етуге құқы жоқтығын ескеруi тиiс. Несие алушы зиянды өндiрiп алуға талап етiп отырған мөлшердi және қарызданушының жөнсiз мiнез-құлқымен оның себебiнiң байланысын, шарт бойынша күткен пайдасын дәлелдеуге мiндеттi.

21. Соттар, шартты бұзушылық сипатына қарамастан, заңда немесе шартта зияннан артық айып көзделгеннен басқа жағдайларда, егер шарт лайықты орындалған болса, жәбiрленушi тарапты сол жағдаймен салыстырғанда тиiмдiрек жағдайда болатындай қатарға қоймауы керек.

22. Азаматтық заң негiздерiнiң 131-бабына сәйкес зиян келтiрушiнiң заңсыз әрекеттерiнен келген моральдық зиян орнын толтыру туралы талапты сотқа жеке тұлға беруi мүмкiн.

Заңды ұйым тартқан моральдық зиянның орнын толтыру туралы талапты сотқа жеке тұлға беруi мүмкiн.

Несие берушiнiң iскерлiк атағына заңсыз iс-әрекеттерден келген зиянның орнын толтыру жөнiндегі талап, оның мөлшерi мен себепті байланысы кiнәлiнiң мiнез-құлқына қатыстылығы дәлелденсе жалпы негiздер бойынша өндiрiлiп алынуы мүмкiн.

23. Осы категориядағы дауларды шешу кезiнде төрелiк соттар жеке ұйғарымдар шығару арқылы заңды бұзудың алдын алу, келтiрiлген зиянға кiнәлi лауазымды адамдарды жауапкершiлiкке тарту туралы мәселенi шешу үшiн заңды өрескел бұзу фактiлерi туралы прокуратура органдарына хабарлама жiберу шараларын қолдануы тиiс.

О практике рассмотрения споров о взыскании убытков

Постановление Пленума Высшего арбитражного суда Республики Казахстан от 21 июля 1994 года № 5. Утратило силу нормативным постановлением Верховного Суда Республики Казахстан от 22 декабря 2008 года № 28.

Сноска. Утратило силу нормативным постановлением Верховного Суда РК от 22.12.2008 № 28 (порядок введения в действие см. п. 2 ).

(Неофициальный текст)

Обобщение судебно-арбитражной практики данной категории дел свидетельствует о том, что арбитражные суды в основном правильно разрешают споры, связанные со взысканием убытков.
Вместе с тем, имеются случаи рассмотрения дел без проверки расчетов истца о размере причиненных ему убытков, уточнения реальности ожидаемого дохода и истребования доказательств понесенных расходов.
Нередко взыскание убытков производится без учета степени вины самого истца в их возникновении либо увеличении.
Не всегда учитываются не понесенные истцом расходы в результате неисполнения обязательства ответчиком.
Решения по отдельным делам излагаются без ссылки на закон.
Профилактическая работа по данной категории споров проводится недостаточно эффективно.
В целях обеспечения единства практики разрешения споров, связанных с возмещением убытков, причиненных нарушением обязательств по договору либо по иным основаниям, Пленум Высшего арбитражного суда Республики Казахстан постановляет:
1. При разрешении споров о возмещении убытков, причиненных нарушением обязательств по договору, арбитражные суды должны исходить из обязанностей должника, установленных статьями 70, 71, 72 Основ гражданского законодательства Союза ССР и республик, утвержденных 31 мая 1991 г., и статьями 205-216 Гражданского кодекса Казахской ССР, и из условий заключенного между сторонами договора.
Возмещение убытков возможно и при отсутствии договорных отношений, в частности, по обязательствам из причинения вреда; нанесения ущерба в результате выполнения распоряжений вышестоящего либо иного органа, нарушившего права юридического лица; вследствие неисполнения вышестоящим органом своих обязанностей по отношению к предприятию; вследствие неосновательного завладения имуществом потерпевшего; заключения мнимых и притворных сделок, признанных впоследствии недействительными, и по другим основаниям.
2. Под убытками понимаются понесенные истцом расходы, утрата или повреждение имущества, неполученные доходы (упущенная выгода). При взыскании убытков учитываются фактические расходы истца, понесенные им ко дню рассмотрения дела (с учетом претензионного порядка досудебного урегулирования спора или заявленного истцом и принятого судом ходатайства).
3. Если убытки причинены по вине нескольких контрагентов, то каждый из них несет ответственность пропорционально своей вине, а при невозможности разграничения - поровну. Арбитражным судам следует особое внимание уделять вопросу виновности ответчика.
4. В том случае, когда договором между сторонами определена твердая сумма возмещения убытков за нарушение обязательства, истец не обязан доказывать размер подлежащих возмещению убытков.
5. Из убытков должны исключаться не понесенные истцом расходы (например, расходы по перевозке, хранению, подработке и т.д.), другие затраты, не произведенные в результате неисполнения обязательства ответчиком.
6. Во всех случаях взыскания убытков, причиненных неисполнением обязательства либо нарушением охраняемых законом гражданских прав истца, арбитражным судом должна быть установлена причинная связь между убытками и проведением (действием либо бездействием) ответчика, при этом вина контрагентов последнего не является причиной отказа в возмещении убытков.
7. Если покупатель (заказчик) в соответствии с заключенным договором перечислил поставщику (изготовителю, продавцу) предоплату по договору, то последний при неисполнении своих обязательств обязан их немедленно вернуть заказчику (покупателю) не только по требованию контрагента по договору, но и по собственной инициативе.
8. Взыскание убытков, причиненных по вине ответчика истцу в результате неисполнения определения арбитражного суда об обеспечении иска, производится по ходатайству истца тем же судом, которым вынесено решение без предъявления претензии и уплаты госпошлины.
В таком же порядке ответчик, при отказе в иске, вправе требовать с истца возмещения ему убытков, причиненных принятием мер по обеспечению иска на основании заявления истца.
9. Размер ответственности должника подлежит уменьшению, если истец (кредитор) умышленно или по неосторожности содействовал увеличению убытков, либо не принял мер к их уменьшению. При рассмотрении споров о взыскании убытков арбитражный суд обязан выяснить, какие меры принимались истцом для предотвращения либо снижения ущерба.
10. Статьей 206 Гражданского кодекса Казахской ССР и статьей 70 Основ гражданского законодательства Союза ССР и республик установлено, что убытки, причиненные неисполнением обязательств, подлежат возмещению в части, не покрытой неустойкой (штрафом, пеней). Сторона, пропустившая срок исковой давности для взыскания неустойки, не вправе ее взыскивать под видом убытков.
11. При взыскании убытков, причиненных несвоевременной оплатой товара, работ, услуг либо неисполнением денежных обязательств, истец может поставить вопрос и о возмещении ущерба, причиненного падением покупательной способности денежной единицы на основании данных Госкомстата республики (с учетом зачетного характера пени, неустойки), если иное не предусмотрено договором.
Стороны в договоре могут отказаться от принципа номинализма (платы теми же денежными единицами) и в качестве защиты от девальвации в договоре предусмотреть индексные оговорки, соотношение денежной единицы расчетов с иной стабильной единицей и др. В этом случае расчеты производятся в соответствии с условиями договора.
12. Предусмотренная ст. 66 (п.3) Основ гражданского законодательства ответственность за несвоевременное исполнение денежных обязательств в виде уплаты 5% годовых применяется при наличии договора между сторонами. Исчисление срока исполнения денежного обязательства должником в этом случае следует производить применительно к ч. 3 ст. 63, ч. 2 ст. 75 Основ гражданского законодательства Союза ССР и союзных республик.
13. Если специальным нормативным актом установлен конкретный размер санкций и взыскание сверх этих санкций убытков, причиненных неисполнением обязательств, и стороны в договоре предусмотрели, что они руководствуются в своих взаимоотношениях данным нормативным актом, арбитражным судам следует взыскивать и неустойку, и убытки. Если же в договоре или Особых условиях к нему установлен повышенный размер неустойки против нормативного акта, на который стороны ссылаются, то следует применять общий, зачетный принцип неустойки, установленный ст. 70 Основ, ст. 206 Гражданского кодекса республики, за исключением случаев специальной оговорки об отсутствии зачетного характера неустойки.
14. При взыскании убытков арбитражному суду следует выяснять, принимались ли истцом меры по обеспечению исполнения обязательства (залог, задаток, поручительство, гарантии), и применительно к нормам Основ и Гражданского кодекса решать вопрос о возмещении убытков с учетом мер обеспечения.
15. Если кредитор представляет доказательства о получении от банка под проценты кредита для перечисления денежных средств поставщику, а последний, получив деньги, не выполнил свои обязательства, то с него подлежат взысканию в виде убытков уплаченные банку проценты, исчисляемые со дня истечения срока исполнения обязательства по договору (или со дня обусловленного договором срока возврата аванса). При уплате кредиторам банку по вине поставщика (изготовителя, продавца) повышенных процентов за просрочку возврата кредита, они также подлежат взысканию с должника в виде убытков (при представлении кредитором доказательств принятия мер к предотвращению или уменьшению убытков). Иной порядок возмещения может быть предусмотрен договором.
При взыскании кредитного процента, уплаченного банку в результате неисполнения обязательства должником соответственно уменьшается сумма подлежащих взысканию неполученных доходов кредитора.
16. При взыскании убытков, причиненных выплатой банковского процента по кредитным средствам, переданным должнику, и пени за просрочку кредита арбитражному суду следует учесть, что денежные средства в этом случае не принадлежали взыскателю, и убытков от инфляции он не понес.
С момента погашения истцом кредитной задолженности денежные средства принадлежат взыскателю, и возможно обсуждение вопроса о взыскании убытков, причиненных инфляцией.
17. В качестве доказательств уплаты банку пени и повышенного банковского процента судам следует истребовать не только кредитный договор, но и платежные документы истца о перечислении платежей банку (в том числе в картотеке № 2), переуступке банком права требования и т.п.
18. При взыскании убытков, причиненных исполнением незаконных решений органов власти и управления, арбитражные суды обязаны истребовать у взыскателя доказательства обжалования либо опротестования незаконного акта.
19. При взыскании убытков из договора на выполнение работ арбитражным судам следует руководствоваться ст. 70 Основ гражданского законодательства и учитывать, что в случае неисполнения должником обязательства выполнить определенную работу, кредитор вправе выполнить эту работу сам или поручить ее выполнение третьим лицам, поскольку иное не вытекает из законодательства или договора, и потребовать возмещения убытков. Истец обязан представить доказательства того, что требования данной статьи им выполнены.
20. При взыскании убытков в виде упущенной выгоды, неполученных доходов арбитражные суды должны учитывать, что кредитор не вправе требовать возмещения убытков, которых он бы избежал, если бы предпринял необходимые меры для их уменьшения; кредитор обязан доказать размер требуемых к возмещению убытков и их причинную связь с виновным поведением должника и ожидаемым интересом по договору.
21. Судам следует иметь в виду, что несмотря на характер нарушения, потерпевшая сторона не должна ставиться в более выгодное положение по сравнению с тем, в котором она находилась бы, если бы договор был надлежаще исполнен, за исключением случаев, когда законодательством либо договором предусмотрено взыскание неустойки сверх убытков.
22. Иски о возмещении морального вреда, нанесенного неправомерными действиями причинителя, в соответствии со ст. 131 Основ гражданского законодательства могут предъявляться в суд физическими лицами.
Возмещение морального вреда юридическому лицу законодательством не предусмотрено.
Иски о возмещении вреда, причиненного неправомерными действиями деловой репутации кредитора, могут быть заявлены на общих основаниях при доказанности их размера и причинной связи с поведением виновного.
23. При разрешении споров данной категории арбитражным судам следует принимать меры предупреждения нарушений закона путем вынесения частных определений, направления сообщений в органы прокуратуры о фактах грубых нарушений закона для решения вопроса о привлечении к ответственности должностных лиц, виновных в причинении убытков.