Қорқытып алушылық туралы істер жөніндегі сот тәжірибесі туралы

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1995-жылғы 22-желтоқсан N 11 Қаулысы, Пленумның 1996-жылғы 25-шілдедегі N 10 және 1997-жылғы 5-мамырдағы N 3 қаулыларымен енгізілген өзгерістерімен бірге. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2006 жылғы 23 маусымдағы N 6 нормативтік қаулысымен.

Қорқытып алушылық туралы заңдарды қолдану тәжірибесінен туындайтын даулы мәселелерді түсіндіру мақсатында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Пленумы

Қаулы етеді:

1. Қорқытып алушылықтың барлық көріністері күштеп жасалған ұрлықтың түрі болып табылады. Бұл қылмыстың объектісі есебінде (шабуыл жасап және күш қолданып тонау секілді), тек меншік қана емес, жәбірленушінің жеке басы да кіреді. Қорқытып талап қойған сәттен бастап қылмыс аяқталған болып есептеледі.

Қорқытып алудың нәрсесі болып мүлік қана емес, мүлікке құқықтылық та кіреді. Мұндай жағдайда қорқытып алушы мүлікті бір жолы ғана алуды немесе әрдайым төлем ретінде алып тұруды мақсат етуі мүмкін: Сондықтан да айыпкердің жәбірленушілерден оған күштеп (қорқытып) отырып көрсеткен қисынсыз қызметі үшін әрдайым төлем алумен байланысты әрекеті (үй-жайды "күзеткенім", өнім өткізуге "көмектескенім" үшін деген және т.б.), қорқытып алу деп саралануға тиіс.

2. Айыпкердің әрекеттерін қорқытып алушылық деп саралағанда заңның диспозициясындағы қорқытудың нақты түрлерін анықтап алу керек. Бұл жерде жәбірленуші болып мүлік иесінің өзі, сондай-ақ мүлік күзетінде немесе қарамағында болған адам және олардың жақындары да болуы мүмкін екендігін ескерген жөн. Мұндай жағдайда қылмыс құрамының болуы үшін қорқытуды іске асырушы қорқытушының өзі ме, әлде оның сыбайласы ма, әлде байланысы жоқ басқа адам ба, бәрібір.

3. Жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіп келтірмей күш көрсету арқылы немесе сондай күш көрсетемін деп қорқыту арқылы жасалған айыпкердің әрекеттері ҚК-тің 76-7-бабы 1-бөлігімен қамтылады. Бұл жердегі кісі өмірі мен денсаулығына қауіпі жоқ күш көрсету деп - ұрып-соғу, денсаулықтың уақытша бұзылуына немесе еңбек қабілетінің қалпын аз да болса жоюға әкеліп соқтырмаған жеңіл дене жарақатын салу, сондай-ақ жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіп төндірмей қамауда ұстау және басқа да тән азабын шектіретін әрекеттерді түсінген жөн.

Айыпкердің кісі өмірі мен денсаулығына қауіпі бар күш көрсету арқылы бөтеннің мүлкін немесе мүлікке ие болуға құқық беруін талап етуі қорқытып алушылықтың сараптау түрі болып табылады. Бұл жерде жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіпі бар күш көрсету деп - денсаулықтың бұзылуына немесе еңбек қабілеті қалпының аз да болса жойылуына әкеп соқтыратын денеге түсірген орта немесе жеңіл дәрежедегі жарақаттар, сондай-ақ аталған зақымдарды түсірмегенімен сол сәтте жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына нақты қауіп төндіретін басқа да күш көрсетулер есептеледі.

Қорқытып алушылық қасақана ауыр дене жарақатын түсіру немесе қасақана кісі өлтірумен ұштасса, айыпкердің әрекеттері сол қылмыстардың жиынтығы бойынша сараланады.

4. Жәбірленушіден мүлік талап еткен кезде оның өзінің немесе жақын туыстарының ар-намысы, абыройына нұқсан келтіретін кез-келген мәліметті жария етемін деп қорқытуды, масқаралайтын мәліметтерді жариялаумен қорқытып мүлкін алу деп саралау керек. Мұндайда аталған мәліметтердің шындыққа сай болу-болмауы шарт емес. Солай болған күнде де, жәбірленушінің бұл мәліметтерді құпия ұстауға тырысқаны, ал айыпкердің оны жариялаймын деп қорқытуын оның мүлкін немесе мүлкіне құқығын беруге көндірудің тәсілі екенін ескерген жөн.

Егер жәбірленуші немесе оның жақындары туралы немесе қорлау сипатындағы мәліметтер жарияланған жағдайда, оған негіз бар болса, айыпкердің әрекеттері ҚК-тің 76-7-бабында және тиісінше 18 немесе 119-баптарының жиынтықтары бойынша саралануға жатады.

5. Айыпкердің мүлікті жойып жібермек болып қорқытумен жасалған қорқытып алушылық әрекетін саралау үшін, қандай мүлік жайында (жәбірленушіге күзету үшін сеніп тапсырылған немесе оның жеке меншігіндегі қозғалатын, қозғалмайтын) сөз болып отырғанымен қорқытудың қандай жолмен жүзеге асырылатынының мәні жоқ. Бұл жерде қорқытудың шынайы және оның жәбірленушіге үрей туғызарлықтай ықпалы болуын ескерген жөн.

Жәбірленушінің мүлкін жою немесе бүлдіру арқылы немесе мүлікке құқығын беруін талап ету - қорқытып алушылықтың сараптау түрі болып табылады және ол қосымша саралауды қажет етпейді. Егер қорқытып алушылық жасалғанда ҚК-тің 82-бабының диспозициясында көрсетілгендей жағдайларда мүлік жойылып жіберілсе немесе бүлдірілсе, онда айыпкердің әрекеттері көрсетілген қылмыстардың жиынтығын құрайды.

6. Жәбірленушінің мүлкін немесе мүлікке құқығын беруге мәжбүр етерлік жағдай жасай отырып қорқытып алушылық деп азаматтың жеке өміріне ия болмаса шаруашылық иесіне немесе басқа да қызмет объектісінен бөліп тастау арқылы шаруашылығының қалыпты тірлігін бұзған, қызметте өсуіне кедергі келтірген, тұрғын үй құқығына нұқсан жасаған, сондай-ақ жәбірленушінің немесе оның жақындарының басқа да жеке өмірі саласына араласқан әрекет деп түсіну керек.

7. Айыпкердің кез-келген қаруды қолданып қорқытып алу әрекеті ҚК-тің 76-7-бабы 2-бөлігінің "а" тармағынан саралануға тиіс. Бұл жерде қаруға Қазақстан Республикасының 1993-жылғы 27-қазандағы "Қарудың кейбір түрінің айналымына мемлекеттік бақылау қою туралы" Заңына сәйкес, тірі немесе басқа да нысананы құртуға арнап құрастырылған (атыс, суық, газ, электр, пневматикалық) құрылғылар мен заттар жатады.

Егер айыпты адам қорқытып алушылық жасаған кезде өзінде заңсыз болған атылатын және суық қаруды қолданса, оның әрекеттері осы қылмыстар жиынтығы бойынша сараланады.

8. Қылмысқа екі одан да көп адам қатысса, қорқытып алушылықты бір топ адам жасаған деп есептеу керек.

Қорқытып алушылықты ұйымдастырған әлде оның жасалуына басшылық еткен немесе қылмыс жасауға итермелеген немесе оның жасалуына ықпал жасаған адамдар, осы қылмысқа қатысқаны үшін жауап береді.

Қорқытып алушылықты жүзеге асырған айыпты адамдар ұйымдасқан топта немесе қылмысты қоғамдастықта тұрса, онда олардың әрекетін бір топ адам болып қорқытып алушылық деп саралау керек.

(Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1996-жылғы 25-шілдедегі N 10 қаулысының редакциясында).

9. Адам бұрын ҚК-тің 76-бабына келтірген ескертуінің "а" тармағында көрсетілген қылмыстардың бірін жасаса, бұл үшін сотталмаған жағдайда, қорқытып алушылық қайталап жасалған болып есептелуі тиіс. Егер осы қылмысты жасаған сәтке дейін бұрын жасаған қылмысы үшін қылмысты жауапқа тартудың мерзімі өтіп кетсе, сондай-ақ белгіленген тәртіп бойынша сол үшін сотталғандығынан арылса немесе сотталғандығы жойылса, қорқытып алушылық қайталап жасалған деп есептелмейді.

Егер бұл талаптар бір пиғылға және сол мүліктің өзін иеленуге біріктірілсе, бір немесе бірнеше адамнан мүліктің берілуін немесе сол мүлік құқығына ие болуын әлденеше рет талап ету, қылмыс қайталап жасалған деуге негіз бола алмайды.

10. (10-тармақ Пленумның 1997-жылғы 5-мамырдағы N 3 қаулысымен алынып тасталған).

11. Кез-келген тәсілмен (құпия, ашық, алдау немесе күш қолдану жолымен), бір немесе бірнеше адамның бас бостандығын шектеу, ал оларды босатудың басты шарты қорқытып аманатқа алушының талабын орындау болса, бұны зорлықпен аманатқа алу деп түсіну керек.

Аманатқа алушының өлтіремін немесе дене жарақатын саламын деп қорқытуы қосымша саралауды қажет етпейді. Кепілге алынған адам қасақана өлтірілген жағдайда, бұл әрекеттер қылмыстар жиынтығы бойынша кепілге алушыны қолға түсіре отырып, қорқытып алушылық және парақорлық ниетпен қасақана кісі өлтіру ретінде сараланады.

Аманатқа алушыларды қолға түсіру қорқытып алушылықтың тәсілі болғандықтан, бұл әрекеттердің ауыр зардапқа әкеп соққан жағдайлардан басқасы, ҚК-тің 115-1-бабымен қосымша саралауды қажет етпейді.

12. Қорқытып алушылықты озбырлықтан айыруда, өзінің барлық түрлері бойынша қорқытып алушылық ұрлықтың күштеу үлгісінде болатынын, яғни оған пайдақорлық мақсат тән екенін ескеру керек. Әрекеттерді озбырлық ретінде саралағанда айыпты өзінің нақты немесе жорамал құқығын өз бетімен, белгіленген тәртіпті бұза отырып, жүзеге асыратынын ескеру тиіс. Қылмыс ретінде жазаланатын озбырлықтың объективті, дәлелді жағының міндетті белгісі - азаматтардың құқығын елеулі бұзу болып табылады.

13. Тонау мен шабуыл жасап тонауды қорқытып алушылықтан айыруды шешкен кезде, тонау мен шабуыл жасап тонауда күш жұмсау мүлікті иелену құралы болып табылса, қорқытып алушылықта күш жұмсау мүлікті иелену құралы болып табылса, қорқытып алушылықта күш жұмсау тек адамның жүйкесіне қысым ету түрінде болады және қорқытып алушының талаптарын орындамаған жағдайда одан қатал қысым жасау қорқынышын тудыру үшін жасалатынын ескеру керек.

Тонау мен шабуыл жасап тонауда мүлікті иелену қысым жасау әрекеттерімен бір мезгілде жүрсе немесе бірден олар жасалынған соң жүрсе, қорқытып алушылықта айыпкердің пиғылы талап еткен мүлігін алдағы уақытта алуға бағытталады.

Егер қорқытып алушылық жәбірленушінің қолындағы мүлікті алып қоюмен ұласса және қылмыс жиынтығы айқын көрінсе, онда, бұл әрекеттер қолданылған қысымның сипатына сәйкес тонау немесе шабуыл жасап тонау ретінде қосымша саралануы тиіс.

14. ҚК-тің 76-7-бабында көрсетілген қылмыстың саралау белгілерін қорқытып алушылық жәбірленушіге, сондай-ақ оның жақын-туыстарына жасалғанда да ескеру керектігі түсіндірілсін.

Жәбірленушінің жақын туыстары ретінде заңда белгіленген туысқандарын, сондай-ақ қалыптасқан өмір жағдайларына байланысты жәбірленушіге өмірі, денсаулығы мен жайлы тіршілігі қымбат басқа да адамдарды түсіну керек.

О судебной практике по делам о вымогательстве (с изменениями, внесенными постановлениями Пленума от 25 июля 1996 г. № 10 и от 5 мая 1997 г. № 3)

Постановление Пленума Верховного Суда Республики Казахстан от 22 декабря 1995 г. N 11. Утратило силу - нормативное постановление Верховного Суда РК от 23 июня 2006 года N 6 (вводится в действие со дня официального опубликования)

Сноска. Постановление Пленума Верховного Суда Республики Казахстан от 22 декабря 1995 г. N 11 утратило силу - нормативное постановление Верховного Суда РК от 23 июня 2006 года N 6 (вводится в действие со дня официального опубликования).

В целях разъяснения возникших спорных вопросов в практике применения действующего законодательства о вымогательстве, Пленум Верховного Суда ПОСТАНОВЛЯЕТ:
1. Разъяснить, что вымогательство во всех его видах представляет собой насильственную форму хищения. Объектом данного преступления (так же, как и разбоя и насильственного грабежа) является не только собственность, но и личность потерпевшего. Оно считается оконченным преступлением с момента предъявления требования с применением угрозы.
Предметом вымогательства может быть не только имущество, но и право на имущество. При этом вымогатель может преследовать цель либо однократного получения имущества либо получения периодических выплат, поэтому действия виновного, связанные с получением от потерпевших периодической платы за принудительно (под угрозой) навязываемые им услуги неэквивалентного содержания (якобы за "охрану" помещения, за "содействие" в реализации продукции и т.п.) должны квалифицироваться как вымогательство.
2. При квалификации действий виновного лица как вымогательство следует устанавливать конкретный вид угрозы, предусмотренный в диспозиции закона, имея в виду, что потерпевшим от угрозы вымогателя может быть как собственник, так и лицо, в введении или под охраной которого находится имущество, так и их близкие. При этом не имеет значения для наличия состава преступления, кем может быть реализована эта угроза: самим предъявителем имущественного требования, его соучастниками или третьими лицами.
3. Действия виновного, совершившего вымогательство с применением насилия, не опасного для жизни или здоровья потерпевшего, либо под угрозой применения такого насилия, охватываются ч. 1 ст. 76-7 УК. При этом под насилием, не опасным для жизни и здоровья, следует понимать побои, причинение легкого телесного повреждения, не повлекшего за собой кратковременного расстройства здоровья или незначительной стойкой утраты трудоспособности, а также иные насильственные действия, связанные с причинением потерпевшему физической боли либо с ограничением его свободы, если это не создавало опасности для жизни и здоровья.
Требование передачи чужого имущества или права на имущество с применением насилия, опасного для жизни или здоровья, является квалифицированным видом вымогательства. При этом под насилием, опасным для жизни и здоровья потерпевшего, необходимо понимать причинение потерпевшему телесного повреждения средней тяжести либо легкого телесного повреждения, повлекшего за собой кратковременное расстройство здоровья или незначительную стойкую утрату трудоспособности, а также иное насилие, которое хотя и не причинило указанного вреда, но в момент применения создавало реальную опасность для жизни и здоровья потерпевшего.
Действия виновного лица, совершившего вымогательство, сопряженное с умышленным причинением тяжких телесных повреждений или с умышленным убийством, должны квалифицироваться по совокупности этих преступлений.
4. Как вымогательство под угрозой оглашения позорящих сведений следует квалифицировать требование передачи чужого имущества, сопровождающееся угрозой разглашения любых сведений, которые могут нанести вред чести и достоинству потерпевшего или его близких. При этом не имеет значения, соответствуют ли действительности сведения,под угрозой разглашения которых совершается вымогательство. В тоже время необходимо иметь в виду, что потерпевший стремится сохранить эти сведения в тайне, а угроза их оглашения используется виновным,чтобы принудить его к передаче имущества или права на имущество.
В случае, если о потерпевшем или его близких оглашены сведения клеветнического либо оскорбительного характера, содеянное, при наличии к тому оснований, следует квалифицировать по совокупности преступлений, предусмотренных ст. 76-7, и соответственно статьями 118 или 119 УК.
5. Когда вымогательство совершается с угрозой уничтожения имущества,для квалификации действий виновного не имеет значения, о каком имуществе идет речь (вверенном потерпевшему для охраны или его собственном, движимом или недвижимом) и каким способом эта угроза будет реализована. В этих случаях следует иметь в виду, что угроза должна быть реальной и способной оказать устрашающее воздействие на потерпевшего.
Требование передачи чужого имущества или права на имущество, сопряженное с уничтожением или повреждением имущества потерпевшего является квалифицирующим видом вымогательства и дополнительной квалификации не требует. Если при совершении вымогательства имущество потерпевшего было уничтожено или повреждено при обстоятельствах, указанных в диспозиции ст. 82 УК, то действия виновного образуют совокупность указанных преступлений.
6. Под вымогательством, совершенным путем создания обстановки, вынуждающей потерпевшего передать имущество или право на имущество, следует понимать действия, связанные с вмешательством в личную жизнь гражданина или нормальную деятельность хозяйствующего субъекта, блокированием объектов хозяйственной или иной деятельности, препятствованием продвижению по службе, ущемлением прав на жилище, а также вмешательством в другие сферы личной жизни потерпевшего или его близких.
7. Действия виновного, совершившего вымогательство с применением любого оружия, должны квалифицироваться по п "а" ст. 76-7 УК, имея в виду, что в соответствии с Законом Республики Казахстан "О государственном контроле за оборотом отдельных видов оружия" от 27 октября 1993 года, под оружием понимаются устройства и предметы,конструктивно предназначенные для поражения живой или иной цели (огнестрельное, холодное, газовое, электрическое, пневматическое).
Если виновное лицо совершило вымогательство с применением огнестрельного или холодного оружия,которым оно владело незаконно, то его действия должны квалифицироваться по совокупности этих преступлений.
8. Вымогательство следует считать совершенным группой лиц, когда в преступлении участвовало два и более лиц. Лица, организовавшие совершение вымогательства или руководившие его совершением, а равно лица, склонившие кого-либо к совершению вымогательства или содействовавшие его совершению, несут ответственность за соучастие в этом преступлении.
В случаях, когда виновные лица,совершившие вымогательство, состоят в организованной группе либо в преступном сообществе, их действия надлежит квалифицировать как вымогательство, совершенное группой лиц.
(В редакции постановления Пленума от 25 июля 1996 г. N 10).
9. Вымогательство следует считать повторным во всех случаях, когда лицо ранее совершило одно из преступлений, указанных в пункте "а" примечания к ст. 76 УК, вне зависимости от того, было ли оно за них осуждено. Вымогательство не может квалифицироваться как повторное, если к моменту совершения этого преступления истек срок давности привлечения к уголовной ответственности за ранее совершенное преступление, а также если судимость за него погашена либо снята в установленном порядке.
Не образует повторности неоднократное требование передачи имущества или права на имущество,обращенные к одному или нескольким лицам, если эти требования объединены единым умыслом и направлены на завладение одним и тем же имуществом.
(П.10 исключен постановлением Пленума от 5 мая 1997 г. № 3). 11.
11. Под захватом заложника понимается ограничение свободы одного или нескольких лиц, совершенное любым способом (тайно, открыто, путем обмана или с применением насилия), когда необходимым условием их освобождения является выполнение требований вымогателя.
Угроза убийством или причинением телесных повреждений заложнику не требует дополнительной квалификации. В случае же умышленного причинения смерти заложнику содеянное квалифицируется по совокупности как вымогательство с захватом заложника и умышленное убийство из корыстных побуждений.
Поскольку захват заложников является способом совершения вымогательства дополнительная квалификация содеянного по ст. 115-1 УК не требуется, за исключением случаев, когда эти действия повлекли тяжкие последствия.
12. При отграничении вымогательства от самоуправства необходимо иметь в виду, что вымогательство во всех его видах представляет собой насильственную форму хищения, т.е. ему свойственна корыстная цель. При квалификации же действий как самоуправство следует исходить из того, что виновный самовольно, в нарушение установленного порядка, осуществляет свое действительное или предполагаемое право. Обязательным признаком объективной стороны уголовно наказуемого самоуправства является существенное нарушение прав граждан.
13. Решая вопрос об отграничении грабежа и разбоя от вымогательства, соединенного с насилием, следует учитывать, что если при грабеже или разбое насилие является средством завладения имуществом, то при вымогательстве физическое насилие является лишь формой выражения психического насилия и служит для подкрепления угрозы применить более серьезное насилие в случае невыполнения требований вымогателя.
Завладение имуществом при грабеже и разбое происходит одновременно с совершением насильственных действий либо сразу после их совершения, тогда как при вымогательстве умысел виновного направлен на получение требуемого имущества в будущем.
Если вымогательство сопряжено с непосредственным изъятием имевшегося у потерпевшего имущества,то эти действия, при наличии реальной совокупности преступлений, должны дополнительно квалифицироваться в зависимости от характера примененного насилия, как грабеж или разбой.
14. Разъяснить, что указанные в ст. 76-7 УК квалифицирующие

признаки преступления следует учитывать при совершении

вымогательства как в отношении потерпевшего, так и его близких.

Под близкими потерпевшего следует понимать его близких родственников,

определенных законом, а также иных лиц, жизнь, здоровье и

благополучие которых, в силу сложившихся жизненных

обстоятельств,дороги потерпевшему.