Қазақстан Республикасы аймақтық саясатының тұжырымдамасы туралы

Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қаулысы 1996 жылғы 9 қыркүйек N 1097. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001.12.07. N 1598 қаулысымен. ~P011598

Мемлекеттiк аймақтық саясатты ғылыми және әдiстемелiк негiздеу және оның барлық мемлекеттiк басқару деңгейiнде келiсiлген түрде жүзеге асырылуын қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасының Үкiметi қаулы етедi:
1. Қоса берiлiп отырған Қазақстан Республикасы аймақтық саясатының Тұжырымдамасы мақұлдансын.
2. Қазақстан Республикасының министрлiктерi, мемлекеттiк комитеттерi, өзге де орталық және жергiлiктi атқарушы органдары, ғылыми-зерттеу және жобалау институттары өз қызметiнде Тұжырымдаманың негiзгi ережелерiн басшылыққа алсын және оларды Қазақстан

Республикасы Президентi мен Үкiметiнiң тиiстi заңдық, нормативтiк
актiлерiн, шешiмдерiнiң жобаларын және басқа да аймақтық даму мен
өндiрiстiк күштердi орналастыру мәселелерiне қатысты құжаттарды
әзiрлеген кезде ескеретiн болсын.

     Қазақстан Республикасының
         Премьер-Министрi 
     
                                       Қазақстан Республикасы
                                           Үкiметiнiң
                                     1996 жылғы 9 қыркүйектегi
                                         N 1097 қаулысымен
                                            МАҚҰЛДАНҒАН

            Қазақстан Республикасы аймақтық саясатының
                          ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ 

1. Қазақстан аймақтарының әлеуметтiк-экономикалық даму деңгейлерiнiң айырмашылығы шынайы болып табылады, ол әлемнiң кез келген елiне тән. Алайда нарыққа көшу кезiнде аймақтық шаруашылықты ұйымдастыру тепе-теңдiгiнiң терең бұзылуына, сондай-ақ қалыптасқан шаруашылық байланыстарының үзiлуiне орай бұл айырмашылықтар бұрынғыдан да күшейе түстi. Бастапқы мүмкiндiктердi ескере отырып нарыққа көшу процесiн басқару тетiгiнiң жетiлмегендiгi мен жекелеген аймақтар тобының оған дайындығының дәрежесi бүтiндей алғанда республиканың экономикасын реформалауды айтарлықтай баяулатты. Қалыпсыздық пен нарықтық реформаларды мемлекеттiк және аймақтық басқару құрылымдарында тiгiнен және көлденеңiнен келiспеушiлiк реформалардың бiрыңғай мемлекеттiк саясатын мақсатты бағытта жүзеге асыруға мүмкiндiк бермейдi.
2. Қалыптасып отырған жағдайларда аймақтар дағдарыстан шығуда әдеттегiдей ұтымдылықтан алшақ өз жолын таңдайды. Бұл жағдайда стратегиялық мiндеттердi шешу көбiнесе аймақтық басқару органдарының қамту ауқымына iлiнбейдi, ал жалпы мемлекеттiк деңгейде шешiм қабылданар кезде аймақтық ерекшелiктер әрдайым тиiстi мәнiнде бағалана бермейдi.
3. Сонымен бiрге, экономиканы басқарудың аймақтық деңгейi нарықтық қайта құруларға ең бiр дайындықсыз болып шықты. Басқарудың билiктiк-әкiмшiлiк жүйесi жағдайларында кез-келген аумақтардың экономикасы одақтық, республикалық, салалық органдар басқаратын жекелеген аймақтарға бөлшектендi және аймақтың экономикасын тұтастай басқару болмады.
4. Трансформациялық процестер мен шаруашылық жүргiзудiң жаңа шарттарымен қоса нарықтық қатынастарды қалыптастырудың аймақтық ерекшелiктерiне байланысты қосымша проблемалар пайда болды. Бұның бәрi мемлекеттiң оны дамытудың жаңа кезеңiне негiзделген аймақтық саясатын жасаудың және оны жүзеге асырудың қажеттiгiн аңғартады.

I. Бастапқы алғышарттар

5. Елдiң экономикасын реформалау мен дамытудың жаңа кезеңiнде қолайлы аймақтық факторларды жан-жақты пайдалану мен жағымсыздарының iс-әрекетiн шектеу, реформа барысында облыстар мен аудандардың әлеуметтiк-экономикалық жай-күйiнiң ерекшелiктерiн ескерудiң маңызды мәнi бар.
6. Аймақтық экономиканы реформалау процестерi мен оның шаруашылық жүргiзудiң нарықтық жүйесiне бейiмделуi бiрыңғай өрiстемеуде. Аймақтардың әлеуметтiк-экономикалық даму деңгейi бойынша саралануы тереңдей түсуде. Халықтың тұрмысының деңгейi мен сапасы бойынша аймақтардың арасындағы айырмашылық өсiп келедi. Кiрiстiң бiр жанға шаққанда ең жоғарғы және ең төменгi деңгейiнiң арасындағы алшақтықтың құлашы қала тұрғындары бойынша 1:3,3, село бойынша - 1:4 құрайды. Облыстық қиықта бұл көрсеткiштiң ауытқуы 1:3,6 құрайды. Республика бойынша қала халқының жан басына шаққандағы орташа ақшалай кiрiсi село тұрғындарына қарағанда 2,3 құрайды. Жұмыссыздық деңгейi мен экономикалық белсендi халықты еңбекке орналастырудың объективтi мүмкiндiктерi бойынша аймақтық айырмашылықтар айтарлықтай елеулi.
7. Республиканың шағын және орташа қалалары мен жекелеген ауыл шаруашылығы аудандарының проблемалары шиеленiсiп келедi. Республикадағы 57 шағын және орташа қалалардан макроэкономикалық тұрақтандыру шарасы бойынша тек жекелеген қалалар ғана экономикалық дағдарыстан өз бетiмен шығуға қабiлеттi. Көптеген қалалардың экономикасы терең тоқырауда тұр және белсендi мемлекеттiк қолдауды қажет етедi.
8. Республиканың артта қалған жекелеген аудандарының тұрғындары қиын жағдайда қалды. Егер реформаларға дейiн Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қаулысымен 71 шалғай аудандардың жалпы санынан 30 аудан артта қалған ауыл шаруашылығы аудандарының қатарына жатқызылса, ендi проблемалы аудандардың қатарына iс жүзiнде барлық шалғайдағы аудандарды жатқызуға болады.
9. Соңғы жылдары пайда болған проблемалар оған дейiнгi аймақтарда бұрын шешiлмей келген әртүрлi теңелiмсiздiктердiң үстiне келiп қосылды. Аймақтық проблемалардың өсiп келе жатқан жиынтықтарына, тұрғын халықтың тұрмыс деңгейi бойынша аймақтардың саралымдануының күшеюiне көбiнекей жүргiзiлiп отырған аймақтық саясаттың кемшiлiктерi, орталық және жергiлiктi басқару органдарының әлеуметтiк-экономикалық дамуды реттеу жөнiндегi функцияларының нақты ара жiгiнiң болмауы себепшi болуда.

2. Мемлекеттiң аймақтық саясаты: мәнi, мақсаты,
мiндеттерi, принциптерi

10. Аймақтық саясат - мемлекеттiң елдi тұрақты әлеуметтiк-экономикалық дамытудың стратегиялық мақсаттары мен мiндеттерiне жету үшiн тiршiлiк әрекетi мен шаруашылық жүргiзудiң аймақтық факторларын тиiмдi пайдалануға бағытталған жалпы саясатының құрамдас бөлiгi болып табылады.
11. Қазақстан Республикасы аймақтық саясатының мақсаты халықтың тiршiлiк әрекетi үшiн салыстырмалы бiрдей мүмкiндiктер құру мен еңбектi аймақтық ұтымды бөлудiң және аймақтық өзiн-өзi басқаруды дамыту принциптерiн қалыптастырудың негiзiнде әрбiр аймақтың ресурстық-өндiрiстiк мүмкiндiгiн тиiмдi пайдаланудан тұрады.
12. Аймақтық саясаттың мақсаттарына жету бiрқатар мiндеттердi кезең-кезеңмен шешудi қажет етедi.
Бiрiншi кезеңде (1996-1997 жылдар) аймақтық саясатты жасау және оны жүзеге асыру үшiн алғышарт құру болжамдалады. Оларға:
аймақтардың салыстырмалы шаруашылықтық дербестiгiн қамтамасыз етушi саяси, экономикалық, экологиялық және құқықтық сипаттағы шаралар кешенiн әзiрлеу;
мемлекеттiң макроэкономикалық саясатының жалпы стратегиялық ережелерiне сәйкес аймақтық басымдықтарды айқындау;
Қазақстан Республикасының барлық аумақтарында экономикалық белсендiлiктi мемлекеттiк ынталандыру арқылы жекелеген аудандарды сұрыпталған мемлекеттiк қолдауды үйлестiру жатады.
Екiншi кезеңде (1998-2000 жылдар) елдi экономикалық дамытудың жалпы стратегиясы шеңберiнде аймақтық дамытудың бiрiншi кезектi мiндеттерiн жүзеге асыру:
институциалдық және нарықтық инфрақұрылымдардың, аймақтық және жалпыреспубликалық тауарлар, еңбек және капитал нарықтарының қалыптасуы мен оның дамуы;
оларды экономикалық дағдарыстан шығару мен әлеуметтiк-экономикалық дамытуды жеделдету мақсатында шағын және орташа қалалардың шаруашылығын қолдау және қайта құрылымдау;
артта қалған ауылдар мен селоларды қайта өрлету үшiн материалдық негiздер құру болжамдалады.
Үшiншi кезеңде (2001-2010 жылдар) республика экономикасының жандануы мен өсуi жағдайларында мiндеттердiң неғұрлым кең спекторын шешу үшiн мүмкiндiк пайда болады. Оларға:
экономиканың ұтымды кеңiстiктi құрылымдарын қалыптастыру, өндiрiстiң аймақтық ұйымдарын жетiлдiру және аймақаралық инфрақұрылымдарды қалыптастыру;
өндiрiстiк кешендi ресурстық-мақсаттық теңгерудi қамтамасыз ету, экологиялық-экономикалық тепе-теңдiктi сақтау (қалпына келтiру), аумақтардың әлеуметтiк-экономикалық, ғылыми-техникалық және табиғи ресурстарын неғұрлым тиiмдi пайдалану;
аймақтар бойынша халықтың тұрмысының деңгейi мен сапасындағы айырмашылықтарды теңестiру, аймақтардағы, әсiресе әлсiз дамыған, экономиканың және әлеуметтiк салалардың тоқыраулық жай-күйiн жеңiп шығу жатады.
Аймақтық саясатты iс жүзiнде жүзеге асыру мынадай принциптерге:
бүтiндей алғандағы мемлекеттiң және оның нақты аумақтардағы шаруашылық кешендерiнiң барлық элементтерiнiң тиiмдi дамуын қамтамасыз етушi жекелеген аймақтары мүдделерiнiң ұтымды үйлесуiне;
аймақаралық және мемлекетаралық байланыстар жүйесiн қалыптастыру және аймақтардың iс-әрекетiнiң мемлекеттiң сыртқы саясаты мен сыртқы экономикалық қызметiнiң негiзгi принциптерiмен тиiстi экономикалық келiсiмдерi мен келiсiмге келулерiн жүзеге асыру кезiнде жалпымемлекеттiк мүдделердiң басымдығын қамтамасыз етуге;
шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң еңбектi аймақ аралық тиiмдi бөлу мен өндiрiстi интеграциялаудың негiзiндегi тиiмдi өзара iс-қимылына;
аймақтардағы өндiрiс процестерiн оларды әлеуметтiк-экономикалық дамытудың бастапқы деңгейiне және нарықтық қатынастар жағдайларында функцияландырудың объективтi мүмкiндiктерiне сәйкес реттеудiң сараламалы қадамына;
аймақтардың аумақтарды әлеуметтiк-экономикалық дамыту міндеттерiн шешудегi, экономиканы реформалаудың әлеуметтiк зардаптарын жұмсартудағы, сондай-ақ мақсат үшiн қажеттi қаржылық және өндiрiстiк ресурстарды қалыптастыру мен жұмылдырудағы экономикалық дербестiгiне;
аймақтардың экономикалық дербестiгiнiң басымдықты, артта қалған және қолайсыз аудандар мен аумақтарды мемлекеттiк қолдау жүйесiмен ұтымды үйлесуiне, халықты тұратын жерiне қарамастан әлеуметтiк нормативтермен және кепiлдiктермен қамтамасыз етуге;
аймақтық органдардың халықтың тұрмысының деңгейi мен сапасы, минералдық-шикiзаттық, жер, су және басқа да ресурстарын ұтымды пайдалану, өсiмдiктер мен хайуанаттар әлемiн қалпына келтiру үшiн жауапкершiлiгiне негiзделедi.

3. Аймақтық саясаттың бағыттары мен басымдылықтары

13. Аймақтық саясаттың мақсаттары мен мiндеттерiне сәйкес оның мынадай негiзгi бағыттары:
аймақтар үшiн басымдықты кәсiпорындар мен өндiрiстерге қажеттi селективтi көмек көрсетудi, құрылымдық өнеркәсiптiк және инвестициялық саясатқа сәйкес кәсiпорындарды санациялау жөнiндегi жұмыстарды ұйымдастыру;
өндiрiске қолдау көрсете және сыртқы және iшкi нарықтарда сұранысқа ие өнiмдердi шығаруды арттыру, аймақтардың экспорттық әлеуетiн дамыту;
экономикалық болашағы жоқ өндiрiстi экологиялық бақылауды күшейту арқылы бiрте-бiрте тұйықтау;
өнеркәсiптiң базалық салаларындағы iрi кәсiпорындарда капиталды шоғырландыру және өндiрiстiк қызметтi жандандыру мақсатында технологиялық өзара байланысты өндiрiстiң жаңа (аймақаралық) ұйымдастыру құрылымдарын қалыптастыру;
халықтың жұмыспен қамтылуын сақтау және жаңа жұмыс орындарын құру, жергiлiктi нарықта тауарлар мен қызмет көрсетулердi ұсынуды арттыру мақсатында жеке кәсiпкерлiктi, әсiресе шағын және орташа бизнестi дамытуға қолдау көрсету;
инвестрлердi, оның iшiнде тiкелей шетелдiк инвестицияларды ең алдымен материалдық өндiрiс саласы мен аймақтық инфрақұрылымға тарту үшiн қолайлы жағдайлар жасау;
аймақтың қаржылық ресурстарын, институттық инвестрлер жүйесiн, жинақтауды жандандыруға қабiлеттi бюджеттен тыс көздердi қалыптастыру және оларды инвестицияларға тиiмдi айналдыру;
генетикалық қорды, жабайы табиғаттың ландшафтық және көрiнiстiк әрқырлылығын сақтау бөлiнiп шығады.
14. Мемлекеттiң аймақтық саясаты аймақтардың әртүрлi үлгiлерiнiң ерекшелiктерi ескерiлiп олардың әлеуетiн неғұрлым толық ашу мақсатында сараламалы түрде жүзеге асырылады.
15. Республикалық аймақтық басымдықтарды айқындау үшiн оған сәйкес жаңа салық және бюджет саясатын қалыптастыру позициясы арқылы аймақтардың үш тобы бөлiнiп шығатын жалпы қабылданған үлгi нұсқа қолданылады:
I топ - жан басына шаққанда орташа республикалық кiрiс деңгейiнен асатын аймақтар (Ақмола, Ақтөбе, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Маңғыстау, Павлодар облыстар мен Алматы қаласы). Бұл аймақтарда салықтардың неғұрлым жоғары ставкасы белгiленуi тиiс.
II топ - орташа республикалық көрсеткiшке жақын кiрiс деңгейi бар аймақтар (Атырау, Жезқазған, Қостанай, Солтүстiк Қазақстан, Торғай облыстары), бұлар үшiн салықтық ставкалардың орташа деңгейi ұсынылады.
III топ - жан басына шаққандағы орташа кiрiстiң ең төменгi деңгейiне тән аймақтар (Алматы, Жамбыл, Батыс Қазақстан, Қызылорда, Көкшетау, Семей, Талдықорған және Оңтүстiк Қазақстан облыстары). Бұлар преференциалдық жүйенiң потенциалдық субъектiлерiнiң тобын бiлдiретiн айрықша облыстар.
Келтiрiлген үлгi нұсқаға сәйкес республиканың аумақтық дамуындағы басымдықтардың қатарына I және III топтардағы аймақтар кiредi. Аймақтарында негiзгi экономикалық және өнеркәсiптiк әлеует шоғырландырылған, жетекшiлер деп аталатын даму деңгейi жоғары аймақтарға республиканы экономикалық дағдарыстан шығару және оны одан әрi дамыту жөнiнде зор үмiттер жүктеледi.
Аутсайдерлер деп аталатын, әлеуметтiк-экономикалық дамудың төменгi деңгейiндегi артта қалған облыстар - III топтағы аймақтар оларды мемлекеттiк қолдаудың қажеттiгiне қарай басты назарда болуға тиiс.
Бұл үлгiлеу қаржылық қаражаттарды аймақаралық қайта бөлу қажеттiлiгi сақталып қалатын аумақтық саясатты жүзеге асырудың бiрiншi және екiншi кезеңiнде өзектi болады.
Аймақтар топтарының құрамы аймақтық саясаттың жүзеге асырылуына қарай үнемi өзгерiп отыратын болады.
16. Аймақiшiлiк басымдықтарды бөлiп көрсету және нарықтық процестердi жүзеге асыру тетiктерiн нақтылау мақсатында, соған сәйкес аймақтардың төрт тобы ерекшеленiп көрiнетiн, аймақтардың мамандандырылу принципi бойынша үлгiлеу пайдаланылады.
Бiрiншi топ - стратегиялық сипаттағы минералдық ресурстардың бiрегей қоры және ғылыми-өндiрiстiк әлеуетiн үдемелi дамытуда жеткiлiктi дәрежеде жоғары серпiнi бар, республика экономикасын дүниежүзiлiк шаруашылыққа шапшаң қарқынмен шоғырландыруға мүмкiндiгi жететiн, бiрақ экономикалық және әлеуметтiк жағынан артта қалған ауылдары мен селолары бар, әрi олардың көпшiлігiнде елеулi экологиялық ахуал орын алған аймақтар.
Бұл топтағы облыстарға мынадай проблемалар:
көмiртектi және минералдық шикiзаттарды өндiру мен кешендi өңдеудiң жаңа технологияларын енгiзу базасында шикiзаттың стратегиялық түрлерiнiң (көмiртектерi, хромиттер, калий тұздары, алтын, күмiс, мыс, қорғасын, мырыш, фосфаттар, бораттар, никель, кобальт және басқалар) бай кен орындарын қарқынды игеру;
әлемдiк қалыптарға жауап беретiн әрi отандық және шетелдiк инвесторлар үшiн инвестициялық қолайлы ахуалды айқындайтын (сыртқы халықаралық рынокқа шығуды қамтамасыз ететiн қонақ үйлердiң, офис ғимараттарының, халықаралық порттар мен айлақтардың, әуежайлардың, байланыс тораптарының, автомобиль жолдары мен темiр жол көлiктерi тораптарының құрылысы) жоғары дамыған өндiрiстiк, әлеуметтiк және нарықтық инфрақұрылымды жасау басымдыққа ие болып табылады.
Екiншi топ - жоғары ғылыми-өндiрiстiк әлеуетi бар, ауыр индустрия салаларында мамандандырылуы айқын көрiнiс берген, жоғары технологиялық ғылымды көп қажет ететiн өндiрiстер құру үшiн жеткiлiктi дәрежеде экономикалық қолайлы шарттары бар, негiзiнен қаржылық ресурстармен өзiн-өзi қамтамасыз ете алатын аймақтар.
Бұл аймақтардың экономикасын реформалаудың басым бағыттары:
техника-технологиялық iлгерiлеу және экспорттық әлеуеттi, соның iшiнде шетел инвестицияларын тарту жолымен қалыптастырудың базасы ретiнде қолда бар iрi өндiрiстiк әлеуеттi одан әрi құрылымдық қайта жаңарту;
жаңа, соның iшiнде қаржыландырудың сыртқы көздерiн және шетелдiк озық технологияларды пайдалану жолымен, технологиялар (электроника, ақпараттандыру, автомобиль жасау жабдықтары, жаңа композиттiк, өте таза, өткiзгiштiгi жоғары материалдар, лазерлiк технологияны дамыту, автоматтандырылған басқарудың құралдары мен жүйелерiн шығару) базасында жаңа ғылымды көп қажет ететiн өнiмдер, машиналар мен құрал-жабдықтар шығаруды ұйымдастыру;
экономикалық қайта құрулардың қарқынын айқындайтын нарықтық инфрақұрылымдарды дамытуды тездету;
олардың өндiрiсiнiң жандануы мен өсуiн қамтамасыз ететiн өнеркәсiптiң жетекшi салаларының iрi кәсiпорындарын басқарудың, соның iшiнде кәсiпорындарды шетелдiк және отандық фирмаларға "трастылық" басқаруға беру, шетелдiк консалтингтiк фирмалар мен мамандарды тарту жолымен, жаңа ұйымдық нысандарын құру; өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымдардың аумақтық ұйымдарының тиiмдi деңгейiн қалыптастыру, тұтыну рыногын теңдестiру жөнiндегi материалдық базаны жасау болуы керек.
Үшiншi топ - елдiң азық-түлiктiк қорын қалыптастыруда жетекшi болып табылатын агроөнеркәсiптiк кешендер, аймақтар.
Олардың әлеуметтiк-экономикалық дамуының басым бағыттары мыналар:
ауыл шаруашылығы өндiрiсiн реформалау, меншiктiң әртүрлi нысандарын дамыту жөнiндегi бағытты жалғастыру;
ауыл шаруашылығы өнiмдерi өндiрiсiн тиiмдi мамандандыруды жүзеге асыру;
ауыл шаруашылығы өнiмдерiнiң жоғары сапасын және экспортын көбейтудi қамтамасыз ететiн жаңа технологиялар мен техникаларды енгiзу және өндiрiс процесiнде пайдалану. Алдыңғы қатарлы ауыл шаруашылығы техникаларының лизинг жүйесiн құру;
аймақтық АӨК қызметiнiң әртүрлi салаларын дамытуда сәйкессiздiктi жою;
республиканың тұрақты азық-түлiктi кешенiн қалыптастыру мақсатында ауыл шаруашылығы шикiзаттарын өңдеу жөнiндегi шағын кәсiпорындар мен оны сақтау жөнiндегi қазiргi заманғы индустрияның кең желiсiн ұйымдастыру;
қажеттi өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымдар құру, ауыл шаруашылығының және тұтыну рыногын теңдестiре дамыту мақсатында тұтыну заттарын өндiретiн өнеркәсiп салаларының материалдық-техникалық базаларын нығайту болып табылады. Бұл топтағы жұмыс қолы артылатын аймақтарда ауыл шаруашылығы шикiзаттарын өңдеу жөнiндегi шағын кәсiпорындармен қатар, жаңа жұмыс орындарын құру және халықты жұмыспен қамту проблемаларын жеңiлдету мақсатында шағын және орташа бизнестi дамытқан жөн.
Төртiншi топ - айрықша-топырақты климатты, әлеуметтiк-экономикалық және техника-технологиялық жағдайдағы, экономикалық маневр жасау мүмкiндiгi қатаң шектеулi, шаруашылық құрылымның салалары тым ұтымсыз, сондай-ақ экологиялық дағдарысты аудандары бар тоқырап қалған аймақтар. Бұл аймақтарда қалыптасқан шаруашылық байланыстарының бұзылуы, экономикалық және әлеуметтiк дағдарыс шиеленiскен деңгейiне жеткен, олар одан өз күштерiмен шыға алмайды. Бұл үшiн мемлекеттiк реттеудiң байыпты шаралары қажет.
Бұл топтағы аймақтарға мынадай проблемалар:
экологиялық дағдарыстың тереңдеу процесiн болдырмау;
жергiлiктi ресурстарды пайдалануды, осында тұратын халықтың тәжiрибесi мен дәстүрiн ескерiп шаруашылық кешенiн түбiрiмен қайта жаңғырту, жекелеген селолық аудандардағы ауыл шаруашылығы шикiзаттарын өнеркәсiптiк ұқсату жөнiндегi бастауыш буындарды құру;
осында тұратын халықтың өмiр сүруiнiң деңгейi мен сапасын көтеру үшiн материалдық негiздер жасау жөнiндегi нақтылы шаралар қабылдау;
қоршаған табиғи ортасы адамдардың денсаулығы үшiн аса қауiптi шағын және орташа қалалардың және басқа да елдi мекендердiң, селолық аудандардың, республиканың басқа аймақтарына қоныс аударғысы келетiн тұрғындарына қажеттi жағдайлар жасау;
шетелдiк техникалық және гуманитарлық көмектi тарту және оны тиiмдi пайдалану.

4. Аймақтық саясатты жүзеге асырудың әдiстерi мен
құралдары
17. Аймақтардың әлеуметтiк-экономикалық дамуына мемлекеттiң реттеушiлiк ықпалы халықтың, шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң тыныс-тiршiлiгiн құқықтық регламенттеу жүйесi және жалпы макроэкономикалық (бюджеттiк, салықтық, ақша-несиелiк), әлеуметтiк, экологиялық, құрылымдық-инвестициялық, сыртқы экономикалық саясатты жүзеге асыру институттық қайта құрулар жүргiзу арқылы жүзеге асырылады. Оларды әзiрлеу және практикалық жүзеге асыру кезiнде белгiленген (жүзеге асырылатын) шаралардың шоғырландырушы аумақтық әсерi және олардың мүдделерiне сәйкес аумақтық әлеуметтiк-экономикалық кешендi дамуы ескерiлуi керек.
18. Аумақтық саясатты жүзеге асырудың экономикалық тетiгi аумақтың ерекшелiктерiн, олардың шешiлетiн стратегиялық және тактикалық мiндеттерiнiң сипатын ескеретiн икемдi, сараламалымды болуға тиiс. Бұл тура және жанама әдiстер мен тетiктердiң көмегiмен оның әртүрлi аспектiлерiне мемлекеттiк ықпалды ойластырады.
Өнеркәсiптiң базалық салаларының өңдеуге мамандандырылған, минералдық ресурстардың стратегиялық маңызды түрлерi бар аймақтар үшiн, сондай-ақ әскери-өнеркәсiптiк кешеннiң кәсiпорындары дамыған жоғары ғылыми-өндiрiстiк әлеуеттi аймақтар үшiн мемлекеттiк реттеу әдiстерi бiрiншi кезекте аймақ экономикасының құрылымдық қайта құрылуына жәрдемдесуге және жағдай жасауға, соның iшiнде экспорттық бағдардағы өнiмдер мен конверсиялық салаларда халық тұтынатын тауарлар шығаруды арттыру мақсатында кәсiпорындарды техникалық қайта жарақтандыруға бағдарлануға тиiс. Бұл аумақтар үшiн сыртқы сауда саласындағы мемлекеттiк реттеу мәселелерi мен шетел инвестицияларын тарту, iрi кәсiпорындарды жекешелендiрудiң шарттарын айқындау, отандық және шетелдiк инвесторларды тартуда мемлекеттiң жәрдемi елеулi маңызға ие. Бұл аймақтарда құрылымдық қайта құруларды ынталандыратын фактор, басымдыққа ие салалар бойынша амортизациялық жеңiлдiктер жасау, сараламалық инвестициялық және салықтық несие беру болуы мүмкiн. Жеңiлдiктi салық жүйесiнiң көмегiмен бұл аймақтарға шетел инвестицияларын, бәрiнен бұрын қысқы мерзiмде әлемдiк деңгейге шыға алатын және барлық шаруашылықтың, сондай-ақ жалпы аумақтың инфрақұрылымының техникамен қайта жарақтануына белсене қатыса алатын салаларға тарту маңызды роль атқаратын болады.
Елдiң азық-түлiк қорын қалыптастырушы аймақтардың тобы үшiн экономикалық тұтқалар мен ынталандырулар, бәрiнен бұрын халықтың жұмыспен қамтылуын арттыру және ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өңдеудi тереңдету, техникалық қызмет көрсету орталықтарын, көтерме азық-түлiктiк рыноктарды, сауда үйлерi мен биржаларды, маркетингтiк қызметтердi, лизингтiк компанияларды ұйымдастыру, меншiктiң әртүрлi нысанындағы кәсiпорындар мен ұйымдардың агроөнеркәсiптiк шоғырлануының жаңа тиiмдi нысандарын қалыптастыру үшiн шағын және орташа бизнестi дамытуға мүмкiндiк жасауы керек.
Экологиялық апатты және артта қалған аймақтар, сондай-ақ тоқыраған шағын және орташа қалалар мен шалғайдағы аудандар үшiн мемлекеттiк реттеу әдiстерi бiрiншi кезекте экономиканы жандандыру мен халықты әлеуметтiк қолдау үшiн және экология мен әлеуметтiк-экономикалық дамуды жақсарту жөнiндегi айқындалған жобалар мен нысаналы кешендi бағдарламаларды жүзеге асыру, сондай-ақ шетелдiк техникалық және гуманитарлық көмектi тартуға жәрдемдесу үшiн оларға қажеттi көмек көрсетуге бағытталуға тиiс.
19. Аймақтық саясатты жүзеге асырудың маңызды құралы:
жалпы мемлекеттiк және аймақтық мүдделердiң өзара байланысы мен келiсiмiн, аймақтардағы өндiрiстiк-экономикалық, интеллектуалдық және экспорттық әлеуеттердiң нығаюы мен ұтымды пайдалануын қамтамасыз ететiн аймақтардың әлеуметтiк-экономикалық дамуының және Қазақстан Республикасының өндiрiстiк күштерiн ұзақ мерзiмдi перспективаға орналастырудың кешендi болжамы;
елдiң әлеуметтiк-экономикалық дамуының кешендi болжамда атап көрсетiлген кезеңдерi мен басымдықтарын жүзеге асыруға бағытталған жалпы мемлекеттiк, аймақтық және салалық деңгейлердегi индикативтiк жоспарлар жүйесi;
iрi масштабы аймақаралық проблемаларды шешу жөнiндегi жалпы мемлекеттiк бағдарламаларды әзiрлеу және жүзеге асыру;
нақтылы аймақтардың дамуының неғұрлым өткiр проблемаларын шешу жөнiндегi мақсатты бағдарламаларды, соның iшiнде экологиялық апатты аудандарды, тоқыраған шағын және орташа қалаларды мемлекеттiк қолдаудың және жекелеген селолық аудандарды дамытудың арнаулы бағдарламаларын жүзеге асыру;
тиiстi аймақтың дамуын тездету, оның әлеуетiн барынша толық пайдалану, шетел инвесторларын, қазiргi заманғы технологияларды, шетелдiк ғылыми-техникалық және басқарушылық тәжiрибенi тарту, жақын және алыс шетелдермен экономикалық шоғырлану мақсатында тиiстi заңдылық, институттық және әдiстемелiк қамтамасыз етiлуiмен арнайы экономикалық аймақтар құру болып табылады.

     Арнайы экономикалық аймақтар құрған кезде, сыртқы экономикалық
шоғырлану мен елдi тұтас реформалау үшiн жетекшi бола қалғанда,
арнайы экономикалық аймақ құрылуы мүмкiн аймақтың қажеттi
алғышарттары - тиiмдi көлiктiк-географиялық жағдайы, арзан жұмыс
күшiнiң елеулi ресурстары немесе экспорттық бағдар үшiн жеткiлiктi
шикiзат қоры болуы керек.

            5. Орталық және жергiлiктi басқару органдарының өзара
                               iс-қимылы

     20. Осы Тұжырымдама елдiң дамуын басқарудың орталықтандырылуы
мен орталықтандырылмауының тиiмдi үйлесуi, өкiлеттiктердiң көпшілiгiн
орталықтан аймақтық деңгейге кезең-кезеңмен беру және тиiсiнше
жергiлiктi өкiмет органдарының құқықтарын кеңейту мен олардың
аумақтарды теңдестiрiлген әлеуметтiк-экономикалық дамуын қамтамасыз
етудегi жауапкершiлiгiн арттыру талаптарынан туындап отыр.

            Орталық және жергiлiктi басқару органдарының реттеушi
                               қызметi

     21. Орталық басқару органдарының реттеушi аймақтық даму
саласындағы қызметi:

аумақтық барлық шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң, орталық және жергiлiктi басқару органдарының жұмыс жасауының заңдық, құқықтық және нормативтiк негiздерiн әзiрлеумен;
республика шаруашылығының келешектегi дамуының макроэкономикалық және салалық басымдықтарына сүйене отырып, аумақтық дамудың маңызды бағыттары мен сәйкестiгiн айқындаумен;
тұратын жерлерiне қарамастан республиканың аумағындағы барлық халық үшiн белгiлi бiр ең төменгi өмiр сүру деңгейiне мемлекеттiк кепiлдiктердi қамтамасыз етумен;
аймақаралық немесе жалпыреспубликалық сипатқа ие (Арал өңiрiн, Каспий жағалауы аймағын, Семей полигоны аймағын, артта қалған селолық аудандарды дамыту) аумақтық проблемаларды шешумен;
бүтiндей алғанда республика экономикасы үшiн айрықша маңызды мәнi бар аумақтарды басымдықты дамытуды қамтамасыз етумен байланысты. Бұл ретте аймақтық дамуды реттеуге мемлекеттiң қатысуы бюджеттен қаржыландырылатын нысаналы кешендi бағдарламаларды; мультипликативтiк сипаты бар жекелеген құрылым құраушы инвестициялық жобаларды; жалпы-мемлекеттiк мұқтаждар және басқалар үшiн өнiмдер беруге тапсырыстарды орналастыруды жүзеге асырудан тұрады.
22. Жергiлiктi басқару органдарының реттеушi қызметi:
экологиялық аспектiлердi ескере отырып аумақтардың теңдестiрiлген әлеуметтiк-экономикалық дамуын;
жергiлiктi шаруашылықты, халыққа әлеуметтiк-мәдени қызмет көрсетудi және оның әлеуметтiк қорғалуын ұйымдастыруды;
табиғатты қорғауды, табиғатты, еңбек пен өзге де аймақтық ресурстарды ұтымды және тиiмдi пайдалануды;
меншiктiң барлық нысандарын тең жағдайда пайдалана отырып кәсiпкерлiк қызметтi дамыту үшiн жағдайлар жасауды, шет ел инвесторларын тартуды;
аймақтарды дамытудың индикативтiк жоспарлары мен ұзақ мерзiмдiк болжамдарға ұсыныстар әзiрлеудi;
мақсатты бағдарламаларға, аймақтар үшiн маңызы бар жобаларды мемлекеттiк қолдау түрлерiне ұсыныстар жасауды қамтамасыз ететiн аймақтың белгiлi бiр құқықтарына негiзделедi.
23. Аймақтық органдар тарапынан тiкелей реттеу қызметi муниципалдық меншiк кәсiпорындарына қатысты жүзеге асырылады. Iс-қимылды реттеушi аймақтық экономиканың басқа секторларының объектiлерiне реттеушi ықпал ету, қолда бар өкiлеттiктердiң шегiнде жанама реттеу шараларымен, сондай-ақ шарттық қатынастар жүйесi арқылы көрсетiледi.
24. Орталық басқару органдары аймақтық саясатты жүзеге асыру кезiнде жергiлiктiлермен:
аймақтарды республиканың экономикалық дамуы туралы, капиталды неғұрлым тиiмдi орналастыру, ТМД елдерiмен және алыс шет елдермен өзара қарым-қатынастарды дамыту тенденциялары, өнiмдердi өткiзу рыноктарының, конъюнктурасы туралы жоспарлы-болжамды ақпараттармен қамтамасыз ету;
аймақтарға экономикалық саясат мақсаттарына сәйкес қаржы ресурстарын бөлу;
аймақтардың мүдделері үшiн ғылыми-зерттеулер жүргiзуде және аймақтық проблемаларды шешу үшiн ғылым мен техниканың жетiстiктерiн енгiзуде көмек көрсету;
әртүрлi мақсатты бағдарламалар мен құрылым құраушы инвестициялық жобалар жасау кезiнде аймақтардың талап-тiлектерiн ескеру жолдарымен белсендi өзара iс-қимыл жүргiзедi.

Бюджет жүйелерi деңгейiмен өзара iс-қимылы

25. Республикалық және жергiлiктi бюджеттердi жасаған және атқарған кезде аймақтар аумағында қалыптасатын қаржы ресурстары жеткiлiксiз ескерiледi. Аймақтардың жиынтық қаржы тепе-теңдiгiн (мемлекеттiң жиынтық қаржы тепе-теңдiгiнiң құрамдас бөлiгi ретiнде) және оның бюджетпен үйлесiмдiлiгiн әзiрлеудiң объективтiк қажеттiлiгi пайда болады. Бұл аймақтардың кiрiстерi мен шығыстарын болжамдауға, өз ресурстарының шектi жол берiлетiн төменгi шекарасы және жергiлiктi бюджеттiң жалпы көлемiнде бекiтiлген кiрiстер сияқты нормативтер мен көрсеткiштерге бағдар жасап, салықтар мен кiрiстердi бюджеттер түрi бойынша бөлiп таратуға мүмкiндiк бередi. Шығыстар жөнiндегi жалпымемлекеттiк нормативтер мен коэффициенттердi мiндеттi түрде пайдаланудың қолданыста бар практикасын қайта қараған және ұзақ мерзiмдiк нормативтердiң (тек бiр реттеушi кiрiстi - жеке адамдардан алынатын табыс салығын ғана қалдырып, акциздер, заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық бойынша) негiзiнде кiрiстердi бюджеттердiң арасында бөлуге көшудi бастаған жөн.
26. Алдағы жылдардың жергiлiктi бюджеттерiн қалыптастыру, әлеуметтiк-мәдени мақсаттағы объектiлердi кәсiпорындардың иелiгiнен алып жергiлiктi өкiмет органдарының балансына берудiң, сондай-ақ құрылымдық қайта құрулардың жандануының және осы әлеуметтiк проблемаларға байланысты шешiмдердiң себебiнен қаражаттарды пайдаланудың жаңа баптары мен бағыттарының пайда болуына байланысты. Бұл жағдайларда аймақтарда тиiсiнше қаржылық қамтамасыз ету арқылы әлеуметтiк кепiлдiктер мен нормативтердi функцияландыру жүйесiне көшудiң қажеттiлiгi мен маңыздылығы күшейе түседi.
27. Республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң тиiмдi өзара iс-қимылы мынадай негiзгi бағыттар:
реттелетiн салықтар санын қысқарту және жергiлiктi бюджеттердiң негiзгi бөлiгiн бекiтiлген салықтардың есебiнен қалыптастыру;
республикалық және жергiлiктi бюджеттер арасында трансферттердi қайта ұйымдастыру, салықтар алдымен жергiлiктi жерден республикалық бюджеттiң кiрiсiне түсетiн, содан кейiн осы аймақтардың өзiне субвенция түрiнде қайтып оралатын практикадан бас тарту;
орталықтандырылған көмектердiң аймақтарға атаулылығын қамтамасыз ету, оның мақсатты пайдаланылуын бақылаудың тетiктерiн әзiрлеу;
жергiлiктi бюджетке орталықтандырылған қолдау көрсету нысандарын диверсификациялау, аймақтардың ерекшелiктерiн ескере отырып бiлiм беруге, денсаулық сақтауға, халықты әлеуметтiк қорғауға мақсатты субвенцияларды практикаға енгiзу;
экономикалық жағынан артта қалған аймақтар, сондай-ақ дағдарысты шағын және орташа қалалар, шалғайдағы селолық аудандар, арнайы экономикалық аймақтар үшiн, оларды дамытуды жеделдету мақсатында айрықша салықтық, кедендiк және басқа режимдер жүргiзу;
республикалық және жергiлiктi бюджеттер арасындағы қаржы ағыстарының негiзгi бөлiгiне қатысты бюджетаралық қатынастарды реттеудiң нормативтiк-есептiлiк әдiстерiн қолдану;
жоғары тұрған бюджеттерге реттеушi кiрiстерден аударудың тұрақты жылдық нормативтерiн белгiлеу бойынша қамтамасыз етiледi.

6. Нормативтiк құқықтық және әдiстемелiк қамтамасыз ету

28. Мемлекеттiк құрылыстың саяси, экономикалық және әлеуметтiк негiздерiнде сапалы өзгерiстердi орнықтыратын Қазақстан Республикасы Конституциясының қабылдануына байланысты, елдi дамытудың жаңа кезеңiнде шаруашылық жүргiзудiң аймақтық факторлары ролiнiң күшеюiне байланысты аймақтарда жүргiзiлетiн экономикалық реформаларды заңмен қамтамасыз етудi жетiлдiру, қолданылып жүрген нормативтiк актiлердi қайта қарау және жаңасын жасау маңызды мәнге ие болды.
29. Қазақстан Республикасы Конституциясының ережелерiнен:
әкiмшiлiк-аумақтық бөлу туралы, жергiлiктi өзiн-өзi басқару, селолық және поселкелiк бюджеттердi қалыптастыру (заңмен бекiту), халықты жұмыспен қамту туралы, бiлiм беру, мемлекеттiк медициналық көмек және денсаулық сақтауды бюджеттiк қаржыландыру, табиғат ресурстарын ұтымды пайдалану және қоршаған табиғи ортаны қорғау, табиғи биологиялық ресурстарды арнаулы пайдалану үшiн төленетiн төлемдер туралы заңдардың, орман және су кодекстерiн аймақтандыру мақсатында жаңа редакциясында қабылдаудың;
жалпымемлекеттiк салықтарды республикалық және жергiлiктi бюджеттер арасында бөлудi, олардың әлеуметтiк-экономикалық жағдайын ескере отырып субвенцияларды, дотациялар мен субсидияларды аймақтарға берудi, өнеркәсiптiк-қаржылық топтар мен арнайы экономикалық аймақтар құруды және олардың жұмыс iстеуiн реттеушi құқықтық, нормативтiк актiлердiң; жолдарды салу мен жөндеудi қаржыландырудың тәртiбi мен көздерiнiң барын қайта қараудың және жаңаларын әзiрлеудiң;
аймақтардың әлеуметтiк-экономикалық даму параметрлерiн, макроэкономикалық саясаттың тиiмдiлiгiн, нормативтiк ережелердiң орындалуын, қаржы құралдарын пайдалануды талдауға және бақылауға мүмкiндiк беретiн бастапқы есеп пен статистикалық есептiлiктiң, статистикалық көрсеткiштер жүйесiн қалыптастырудың әдiстемелiктерi мен әдiстерiн жетiлдiрудiң;
аймақтандырудың жалпы әлемдiк процесi, басқаруды орталықтандырудың төмендеуi және аймақтардың құқықтары мен өкiлеттiгiнiң кеңеюi тенденцияларын ескере отырып аймақтық экономика жөнiнде iргелi және қолданбалы ғылыми-зерттеулер жүргiзудiң;
республика аймақтары мен таяу және алыс шет елдер бойынша жаңа технологияларды, техникаларды және басқа жаңалықтарды енгiзу жөнiндегi ақпараттық жұмысты күшейтудiң орынды екендiгi туындайды.

О Концепции региональной политики Республики Казахстан

Постановление Правительства Республики Казахстан от 9 сентября 1996 г. N 1097 (Утратило силу - постановлением Правительства РК от 7 декабря 2001 г. N 1598 ~P011598 )

В целях научного и методического обоснования государственной региональной политики и обеспечения ее согласованной реализации на всех уровнях государственного управления Правительство Республики Казахстан постановляет:
1. Одобрить прилагаемую Концепцию региональной политики Республики Казахстан.
2. Министерствам, государственным комитетам, иным центральным и местным исполнительным органам, научно-исследовательским и проектным институтам Республики Казахстан в своей деятельности руководствоваться основными положениями Концепции и учитывать их при разработке соответствующих законодательных и нормативных актов, проектов решений Президента и Правительства Республики Казахстан, других документов, затрагивающих вопросы территориального развития и размещения производительных сил.

     Премьер-Министр
  Республики Казахстан

                                            ОДОБРЕНА



                                  постановлением Правительства
                                      Республики Казахстан
                                  от 9 сентября 1996 г. N 1097

К О Н Ц Е П Ц И Я
Региональной политики Республики Казахстан

1. Различия в уровнях социально-экономического развития регионов Казахстана являются объективными, они свойственны любой стране мира. Однако при переходе к рынку эти различия еще более усилились из-за глубоких диспропорций в территориальной организации хозяйства, а также разрыва сложившихся хозяйственных связей. Несовершенство механизма управления процессом перехода к рынку с учетом стартовых возможностей и степени подготовленности к нему отдельных групп регионов существенно замедлило реформирование экономики республики в целом. Неравномерность и несогласованность рыночных реформ по вертикали и горизонтали государственных и региональных структур управления не позволяют целенаправленно осуществлять единую государственную политику реформ.
2. Регионы в сложившихся условиях выбирают собственный путь выхода из кризиса, как правило, далекий от рационального. При этом из поля зрения региональных органов управления зачастую выпадает решение стратегических задач, а на общегосударственном уровне при принятии решений не всегда должным образом оцениваются региональные особенности.
3. Вместе с тем, региональный уровень управления экономикой оказался самым неподготовленным к рыночным преобразованиям. В условиях командно-административной системы управления экономика любой территории была разделена на отдельные регионы, управляемые союзными, республиканскими, отраслевыми органами, и целостного управления экономикой региона не было.
4. С трансформационными процессами и новыми условиями хозяйствования возникли дополнительные проблемы, связанные с территориальными особенностями формирования рыночных отношений. Все это вызывает необходимость разработки и реализации обоснованной региональной политики государства на новом этапе его развития.

1. Исходные предпосылки

5. На новом этапе реформирования и развития экономики страны важное значение имеют всемерное использование благоприятных и ограничение действия негативных региональных факторов, учет особенностей социально-экономической ситуации и хода реформ в областях и районах.
6. Процессы реформирования региональной экономики и ее адаптации к рыночной системе хозяйствования протекают неоднозначно. Углубляется дифференциация регионов по уровню социально-экономического развития. Растет разрыв между регионами по уровню и качеству жизни населения. Размах вариации между максимальным и минимальным уровнями среднедушевого дохода по городскому населению составляет 1:3,3, по сельскому - 1:4. В областном разрезе колебания этого показателя составляют 1:3,6. Превышение среднего по республике душевого денежного дохода городского населения над доходом сельских жителей составляет 2,3. Весьма существенны региональные различия по уровню безработицы и объективным возможностям трудоустройства экономически активного населения.
7. Обостряются проблемы малых и средних городов и отдаленных сельскохозяйственных районов республики. Из 57 малых и средних городов республики по мере макроэкономической стабилизации только отдельные города способны самостоятельно выйти из экономического кризиса. Экономика же большинства городов находится в глубокой депрессии и требует активной государственной поддержки.
8. В тяжелом положении оказались жители отсталых отдаленных районов республики. Если до реформы к числу отсталых сельскохозяйственных районов постановлением Правительства Республики Казахстан страны было отнесено 30 районов из общего числа - 71 отдаленный район, то теперь к числу проблемных районов можно причислить практически все отдаленные сельскохозяйственные районы.
9. Появившиеся за последние годы проблемы накладываются на уже существовавшие ранее годами нерешаемые в регионах различного рода диспропорции. Растущий комплекс региональных проблем, усиление дифференциации регионов по уровню жизни проживающего населения во многом обусловлено недостатками проводимой региональной политики, отсутствием четкого разграничения функций центральных и местных исполнительных органов по регулированию социально-экономического развития.

2. Региональная политика государства:
сущность, цель, задачи, принципы

10. Региональная политика является составной частью общей политики государства, направленной на эффективное использование территориальных факторов жизнедеятельности и хозяйствования для достижения стратегических целей и задач устойчивого социально-экономического развития страны.
11. Цель региональной политики Республики Казахстан заключается в создании относительно равных возможностей для жизнедеятельности населения и эффективном использовании ресурсно-производственного потенциала каждого региона на основе рационального территориального разделения труда и формирования принципов развития территориального самоуправления.
12. Достижение цели региональной политики требует поэтапного решения ряда задач.
На первом этапе (1996-1997 годы) предполагается создание предпосылок для разработки и реализации региональной политики. К ним относятся:
разработка комплекса мер политического, экономического, экологического и правового характера, обеспечивающих относительную хозяйственную самостоятельность регионов;
определение территориальных приоритетов в соответствии с общими стратегическими положениями макроэкономической политики государства;
сочетание селективной государственной поддержки отдельных регионов с государственным стимулированием экономической активности на всей территории Республики Казахстан.
На втором этапе (1998-2000 годы) предполагается реализация первоочередных задач регионального развития в рамках общей стратегии экономического развития страны:
становление и развитие региональных и общереспубликанского рынков товаров, труда и капитала, институциональной и рыночной инфраструктуры;
поддержание и реструктуризация хозяйства малых и средних городов с целью вывода их экономики из кризиса и ускорения социально-экономического развития;
создание материальной основы для возрождения отсталых аулов и сел.
На третьем этапе (2001-2010 годы) в условиях оживления и роста экономики республики появятся возможности для решения более широкого спектра задач. К ним относятся:
формирование рациональной пространственной структуры экономики, совершенствование территориальной организации производства и формирования межрегиональной инфраструктуры;
обеспечение ресурсно-целевой сбалансированности производственного комплекса, сохранение (восстановление) эколого-экономического равновесия, более эффективное использование социально-экономических, научно-технических и природных ресурсов территорий;
выравнивание различий в уровне и качестве жизни населения по регионам, преодоление депрессивного состояния экономики и социальной сферы в регионах, особенно в слаборазвитых.
Практическая реализация региональной политики основывается на следующих принципах:
рационального сочетания интересов государства в целом и отдельных его регионов, обеспечивающего эффективное развитие всех элементов хозяйственных комплексов на конкретной территории;
обеспечения примата общегосударственных интересов при формировании системы межрегиональных и межгосударственных связей и реализации соответствующих экономических соглашений и согласованности действий регионов с основными принципами внешней политики и внешнеэкономической деятельности государства;
эффективного взаимодействия хозяйствующих субъектов на основе эффективного межрегионального разделения труда и интеграции производства;
дифференцированного подхода в регулировании воспроизводственного процесса в регионах в соответствии с их стартовыми уровнями социально-экономического развития и объективными возможностями функционирования в условиях рыночных отношений;
экономической самостоятельности регионов в решении задач социально-экономического развития территории, смягчения социальных последствий реформирования экономики, а также в формировании и мобилизации необходимых для этих целей финансовых и производственных ресурсов;
рационального сочетания экономической самостоятельности регионов с системой государственной поддержки приоритетных, отстающих и неблагополучных районов и территорий, обеспечения социальных нормативов и гарантий независимо от места проживания населения;
ответственности региональных органов за уровень и качество жизни населения, рациональное использование минерально-сырьевых, земельных, водных и других ресурсов, воспроизводство растительного и животного мира.

3. Направления и приоритеты региональной политики

13. В соответствии с целями и задачами региональной политики выделяются следующие ее основные направления:
оказание необходимой селективной помощи приоритетным для регионов предприятиям и производствам, организация работы по санации предприятий в соответствии со структурной промышленной и инвестиционной политикой;
поддержание производства и увеличение выпуска продукции, пользующейся спросом на внешнем и внутреннем рынках, наращивание экспортного потенциала регионов;
постепенное свертывание экономически бесперспективных производств с усилением экологического контроля;
формирование новых (межрегиональных) организационных структур технологически взаимосвязанных производств в целях концентрации капитала и оживления производственной деятельности на крупных предприятиях базовых отраслей промышленности;
поддержка развития частного предпринимательства, особенно малого и среднего бизнеса в целях сохранения занятости населения и создания новых рабочих мест, увеличения предложения товаров и услуг на местном рынке;
создание благоприятных условий для привлечения инвесторов, в том числе прямых иностранных инвестиций, прежде всего, в сферу материального производства и региональную инфраструктуру;
формирование финансовых ресурсов региона, системы институциональных инвесторов, внебюджетных источников, способных аккумулировать накопления и эффективно обращать их в инвестиции;
сохранение генетического фонда, ландшафтного и видового разнообразия дикой природы.
14. Региональная политика государства осуществляется дифференцированно с учетом особенностей разных типов регионов в целях более полного раскрытия их потенциала.
15. Для определения республиканских региональных приоритетов используется общепринятая типология, согласно которой выделяются три группы регионов с позиций формирования новой налоговой и бюджетной политики:
I группа - регионы, имеющие душевые доходы, превышающие среднереспубликанский уровень доходов (Акмолинская, Актюбинская, Восточно-Казахстанская, Карагандинская, Мангистауская, Павлодарская области и г. Алматы). В этих регионах должны устанавливаться наиболее высокие ставки налогов.
II группа - регионы, имеющие близкий к среднереспубликанскому уровень доходов (Атырауская, Жезказганская, Кустанайская, Северо-Казахстанская, Тургайская области), для них рекомендуется средний уровень налоговых ставок.
III группа - регионы, для которых характерен самый низкий уровень среднедушевых доходов (Алматинская, Жамбылская, Западно-Казахстанская, Кзыл-Ординская, Кокшетауская, Семипалатинская, Талдыкорганская и Южно-Казахстанская области). Это дотируемые области, представляющие группу потенциальных субъектов преференциальной системы.
Согласно приводимой типологии в число приоритетов территориального развития республики входят регионы I и III групп. На регионы с высоким уровнем развития, так называемых лидеров, на территории которых сосредоточен основной экономический и промышленный потенциал, возлагаются большие надежды по выводу экономики республики из кризиса и дальнейшему ее росту.
Регионы III группы - отсталые области с низким уровнем социально-экономического развития, так называемые аутсайдеры, должны быть в центре внимания в силу необходимости оказания им государственной поддержки.
Эта типология будет актуальна на первом и втором этапах реализации региональной политики, когда будет сохраняться необходимость межрегионального перераспределения финансовых средств.
Состав групп регионов по мере реализации региональной политики будет постоянно меняться.
16. С целью выделения внутрирегиональных приоритетов и конкретизации механизмов реализации рыночных процессов используется типология по принципу специализации регионов, в соответствии с которой выделяются четыре группы регионов.
Первая группа - регионы, обладающие уникальными запасами минеральных ресурсов стратегического характера и достаточно высоким импульсом в интенсивном развитии научно-производственного потенциала, способные ускоренными темпами интегрировать экономику республики в мировое хозяйство, но имеющие экономическую и социальную отсталость аула и села в большинстве из них и серьезную экологическую обстановку.
Приоритетными для этой группы регионов являются следующие проблемы:
интенсивное освоение богатых месторождений стратегических видов сырья (углеводородного, хромитов, калийных солей, золота, серебра, меди, свинца, цинка, фосфатов, боратов, никеля, кобальта и др.) на базе внедрения новейших технологий добычи и комплексной переработки углеводородного и минерального сырья;
создание высокоразвитой производственной, социальной и рыночной инфраструктуры, отвечающей мировым стандартам и определяющей благоприятный инвестиционный климат для отечественных и иностранных инвесторов (строительство гостиниц, зданий под офисы, международных портов и причалов, аэропортов, сетей связи, сети автодорог и железнодорожного транспорта, обеспечивающих выход на внешние международные рынки).
Вторая группа - регионы с высоким научно-производственным потенциалом, ярко выраженной специализацией отраслей тяжелой индустрии, достаточно благоприятными экономическими условиями для создания высокотехнологичных наукоемких производств, в основном самообеспеченные финансовыми ресурсами.
Приоритетными направлениями реформирования экономики этих регионов должны стать:
дальнейшая структурная реконструкция имеющегося крупного производственного потенциала как базы технико-технологического прорыва и формирования экспортного потенциала, в том числе путем привлечения иностранных инвестиций;
организация выпуска новой наукоемкой продукции, машин и оборудования на базе новейших технологий - средств электроники, информатизации, автомобилестроения, новых композитных, сверхчистых, сверхпроводящих материалов, развитие лазерной технологии, выпуска приборов и систем автоматизированного управления, в том числе путем использования внешних источников финансирования и передовых зарубежных технологий;
ускоренное развитие рыночной инфраструктуры, определяющей темпы экономических преобразований;
создание новых организационных форм управления крупными предприятиями ведущих отраслей промышленности, обеспечивающих оживление и подъем их производства, в том числе путем передачи предприятий в трастовое управление зарубежным и отечественным фирмам, привлечения иностранных консалтинговых фирм и специалистов; формирование рационального уровня территориальной организации производственной и социальной инфраструктуры, создание материальной базы по сбалансированию потребительского рынка;
Третья группа - регионы, агропромышленные комплексы которых являются ведущими в формировании продовольственного фонда страны.
Приоритетными направлениями их социально-экономического развития являются:
продолжение курса по реформированию сельскохозяйственного производства, развитию разнообразных форм собственности;
осуществление эффективной специализации производства сельскохозяйственной продукции;
внедрение и использование в производственном процессе новейших технологий и техники, обеспечивающих высокое качество сельскохозяйственной продукции и увеличение экспорта. Создание системы лизинга передовой сельскохозяйственной техники;
преодоление диспропорций в развитии различных сфер деятельности региональных АПК;
организация широкой сети небольших предприятий по переработке сельскохозяйственного сырья и современной индустрии по его хранению в целях формирования устойчивого продовольственного комплекса республики;
создание необходимой производственной и социальной инфраструктуры, укрепление материально-технической базы сельского хозяйства и отраслей промышленности, производящих предметы потребления в целях сбалансированного развития потребительского рынка. Для трудоизбыточных регионов этой группы целесообразно, наряду с небольшими предприятиями по переработке сельхозсырья, развитие малого и среднего бизнеса в целях создания новых рабочих мест и смягчения проблем занятости населения.
Четвертая группа - депрессивные регионы, имеющие экстремальные почвенно-климатические, социально-экономические и технико-технологические условия, жестко лимитирующие возможность экономического маневра, крайне нерациональную отраслевую структуру хозяйства, а также районы экологического кризиса. В этих регионах нарушения сложившихся хозяйственных связей, экономический и социальный кризис достиг критического уровня, они не могут выйти из него собственными усилиями. Для этого необходимы серьезные меры государственного регулирования.
Приоритетными для этой группы регионов являются следующие проблемы:
предотвращение процесса углубления экологического кризиса;
коренная реконструкция хозяйственного комплекса с учетом использования местных ресурсов, опыта и традиций проживающего здесь населения, создание первичных звеньев по промышленной переработке имеющегося сельскохозяйственного сырья в отдаленных сельских районах;
принятие конкретных мер по созданию материальной основы для повышения уровня и качества жизни проживающего здесь населения;
создание необходимых условий для желающих переселиться жителей малых и средних городов и других населенных пунктов, сельских районов с особо опасной для здоровья людей окружающей природной средой в другие регионы республики;
привлечение зарубежной технической и гуманитарной помощи и ее эффективное использование.

4. Методы и средства реализации региональной
политики

17. Регулирующее воздействие государства на социально-экономическое развитие регионов осуществляется через систему правовой регламентации жизнедеятельности населения, хозяйствующих субъектов и реализацию общей макроэкономической (бюджетной, налоговой, денежно-кредитной), социальной, экологической, структурно-инвестиционной, внешнеэкономической политики, проведение институциональных преобразований. При их разработке и практическом осуществлении должны учитываться интеграционный региональный эффект намечаемых (реализуемых) мероприятий и соответствие их интересам комплексного социально-экономического развития территорий.
18. Экономический механизм реализации региональной политики должен быть гибким, дифференцированным, учитывающим особенности регионов, характер решаемых ими стратегических и тактических задач. Это предполагает государственное воздействие на различные ее аспекты с помощью прямых и косвенных методов и механизмов.
Для регионов, обладающих стратегически важными видами минеральных ресурсов, специализирующихся на переработке продукции базовых отраслей промышленности, а также для регионов с высоким научно-производственным потенциалом, где получили развитие предприятия военно-промышленного комплекса, метода государственного регулирования должны быть ориентированы в первую очередь на содействие и создание условий структурной перестройки экономики региона, в том числе техническому перевооружению предприятий с целью увеличения выпуска экспортно-ориентированной продукции и товаров народного потребления в конверсируемых отраслях. Для этих регионов существенное значение имеют вопросы государственного регулирования в сфере внешней торговли и привлечения иностранных инвестиций, определения условий приватизации крупных предприятий, государственного содействия в привлечении отечественных и иностранных инвесторов. Фактором, стимулирующим структурную перестройку в этих регионах, может быть создание амортизационных льгот по приоритетным отраслям, дифференцированный инвестиционный и налоговый кредит. Существенную роль может сыграть привлечение в эти районы с помощью системы налоговых льгот иностранных инвестиций, прежде всего в те отрасли, которые могут в короткие сроки выйти на мировой уровень и активно участвовать в техническом перевооружении всего хозяйства, а также общерегиональную инфраструктуру.
Для группы регионов, формирующих продовольственный фонд страны, экономические рычаги и стимулы должны способствовать прежде всего развитию малого и среднего бизнеса для повышения занятости населения и углубления переработки сельскохозяйственной продукции, организации центров технического обслуживания, оптово-продовольственных рынков, торговых домов и бирж, маркетинговых служб, лизинговых компаний, формированию новых эффективных форм агропромышленной интеграции предприятий и организаций различных форм собственности.
Методы государственного регулирования для экологически бедствующих и отсталых регионов, а также депрессивных малых и средних городов и отдаленных районов должны быть направлены в первую очередь на оказание им необходимой помощи для активизации экономики и социальной поддержки населения и реализации определенных проектов и целевых комплексных программ по улучшению экологии и социально-экономическому развитию, а также содействие в привлечении зарубежной технической и гуманитарной помощи.
19. Важнейшими инструментами реализации региональной политики являются:
комплексный прогноз социально-экономического развития регионов и размещения производительных сил Республики Казахстан на долгосрочную перспективу, обеспечивающий взаимосвязь и согласование общегосударственных и региональных интересов, укрепление и рациональное использование имеющегося в регионах производственно-экономического, интеллектуального и экспортного потенциалов;
система индикативных планов на общегосударственном, региональном и отраслевом уровнях, нацеленных на реализацию выделенных в комплексном прогнозе этапов и приоритетов социально-экономического развития страны;
разработка и осуществление общегосударственных программ по решению крупномасштабных межрегиональных проблем;
реализация целевых программ по решению наиболее острых проблем развития конкретных регионов, в том числе специальных программ государственной поддержки экологически бедствующих районов, депрессивных малых и средних городов и развития отдаленных сельских районов;
создание специальных экономических зон с соответствующим законодательным, институциональным и методологическим обеспечением в целях ускорения развития соответствующего региона, более полного использования его потенциала, привлечения иностранных инвестиций, современных технологий, зарубежного научно-технического и управленческого опыта, экономической интеграции с ближним и дальним зарубежьем.

     При создании специальных экономических зон важно учитывать,
что, являясь проводником для внешнеэкономической интеграции и
реформирования страны в целом, регион возможного создания
специальной экономической зоны должен обладать необходимыми
предпосылками - выгодным транспортно-географическим положением,
значительными ресурсами дешевой рабочей силы или достаточными для
экспортной ориентации запасами сырья.

              5. Взаимодействие центральных и местных
                       исполнительных органов

     20. Настоящая Концепция исходит из требований эффективного
сочетания централизации и децентрализации управления развитием
страны, поэтапной передачи большинства полномочий из центра на
региональный уровень и, соответственно, расширения прав местных
органов власти и повышения их ответственности в обеспечении
сбалансированного социально-экономического развития территорий.

             Регулирующие функции центральных и местных
                       исполнительных органов

     21. Регулирующие функции центральных исполнительных органов в
области регионального развития связаны с:

разработкой законодательных, правовых и нормативных основ функционирования всех субъектов территориального хозяйствования, центральных и местных исполнительных органов, определением важнейших направлений и пропорций территориального развития, исходя из макроэкономических и отраслевых приоритетов перспективного развития хозяйства республики;
обеспечением государственных гарантий в определенном минимальном уровне жизни на территории республики для всего населения независимо от места проживания;
решением территориальных проблем, носящих межрегиональный или общереспубликанский характер (развитие Приаралья, Прикаспийского региона, зоны Семипалатинского полигона, отсталых сельских районов);
обеспечением приоритетного развития территорий, имеющих особо важное значение для экономики республики в целом. При этом участие государства в регулировании регионального развития состоит в осуществлении целевых комплексных программ, финансируемых из бюджета; отдельных структурообразующих инвестиционных проектов, имеющих мультипликативный характер; размещении заказов на поставку продукции для общегосударственных нужд и др.
22. Регулирующие функции местных исполнительных органов основываются на определенных правах региона, обеспечивающих:
сбалансированное социально-экономическое развитие территорий с учетом экологических аспектов;
организацию местного хозяйства, социально-культурного обслуживания населения и его социальной защиты;
охрану природы, рациональное и эффективное использование природных, трудовых и иных региональных ресурсов;
создание условий для развития предпринимательской деятельности с использованием на равных условиях всех форм собственности, привлечения иностранных инвесторов;
разработку предложений к индикативным планам и долгосрочным прогнозам развития регионов;
формирование предложений к целевым программам, видам государственной поддержки значимых для регионов проектов.
23. Функции прямого регулирования со стороны региональных органов осуществляются в отношении предприятий муниципальной собственности. На объекты других секторов региональной экономики регулирующее воздействие оказывается мерами косвенного регулирования в пределах имеющихся полномочий, а также через систему договорных отношений.
24. Центральные исполнительные органы при реализации региональной политики активно взаимодействуют с местными исполнительными органами путем:
обеспечения регионов планово-прогнозной информацией об экономическом развитии республики, о наиболее выгодных вложениях капитала, тенденциях развития взаимоотношений со странами СНГ и дальнего зарубежья, конъюнктуре рынков сбыта продукции;
выделения регионам в соответствии с целями экономической политики финансовых ресурсов;
оказания помощи в проведении научных исследовании в интересах регионов и внедрения достижений науки и техники для решения региональных проблем;
учета потребностей регионов при формировании различных целевых программ и структурообразующих инвестиционных проектов.

Взаимодействие уровней бюджетной системы

25. При составлении и исполнении республиканского и местных бюджетов недостаточно учитываются финансовые ресурсы, формируемые на территории регионов. Возникает объективная необходимость разработки сводного финансового баланса регионов (как составной части сводного финансового баланса государства) и его увязки с бюджетом. Это позволит прогнозировать доходы и расходы регионов, обоснованно распределять налоги и доходы по видам бюджетов, ориентируясь на такие нормативы и показатели как предельно допустимые нижние границы собственных ресурсов и закрепленных доходов в общем объеме местных бюджетов. Целесообразно пересмотреть существующую практику обязательного использования общегосударственных нормативов и коэффициентов по расходам и начать переход к распределению доходов между бюджетами на основе долговременных нормативов (по акцизам, подоходному налогу с юридических лиц, налогу на добавленную стоимость, оставив только один регулирующий доход - подоходный налог с физических лиц).
26. Формирование местных бюджетов предстоящих лет связано с появлением новых статей и направлений использования средств, обусловленных передачей объектов социально-культурного назначения из ведения предприятий на балансы местных исполнительных органов, а также активизацией структурных преобразований и решением связанных с этим социальных проблем. В этих условиях усиливаются необходимость и важность перехода к системе функционирования социальных гарантий и нормативов с соответствующим финансовым обеспечением в регионах.
27. Эффективное взаимодействие республиканского и местных бюджетов обеспечивается по следующим основным направлениям:
сокращение числа регулируемых налогов и формирование основной части местных бюджетов за счет закрепленных налогов;
реорганизация трансфертов между республиканским и местным бюджетом, отказ от практики, когда сначала налоги с мест поступают в доход республиканского бюджета, а затем возвращаются в качестве субвенции этим же регионам;
обеспечение адресности централизованной помощи регионам, разработка механизма контроля за ее целевым использованием;
диверсификация форм предоставления местным бюджетам централизованной поддержки, внедрение в практику целевых субвенций на образование, здравоохранение, социальную защиту населения с учетом особенностей регионов;
ведение для отсталых в экономическом отношении регионов, а также кризисных малых и средних городов, отдаленных сельских районов, специальных экономических зон особых налогового, таможенного и других режимов с целью ускорения их развития;
распространение нормативно-расчетных методов регулирования межбюджетных отношений основной части финансовых потоков между республиканским и местными бюджетами;
установление стабильных годовых нормативов отчислений в вышестоящие бюджеты от регулирующих доходов.

6. Нормативное правовое и методическое
обеспечение

28. С принятием Конституции Республики Казахстан, закрепляющей качественные изменения в политических, экономических и социальных основах устройства государства, с усилением роли региональных факторов хозяйствования на новом этапе развития страны важное значение приобретают совершенствование законодательного обеспечения проводимых в регионах экономических реформ, пересмотр действующих нормативных актов и создание новых.
29. Из положения Конституции Республики Казахстан вытекает целесообразность:
принятия в новой редакции с целью регионализации законов об административно-территориальном делении, о местном самоуправлении, местных представительных и исполнительных органах, бюджетной системе, формировании сельских и поселковых бюджетов (законодательное закрепление), занятости, об образовании, государственной медицинской помощи и бюджетном финансировании здравоохранения, рациональном использовании природных ресурсов и охране окружающей природной среды, платежах за специальное пользование природными биологическими ресурсами, лесного и водного кодексов;
пересмотра существующих и разработки новых нормативных, правовых актов, регламентирующих распределение общегосударственных налогов между республиканским и местными бюджетами, предоставление субвенций, дотаций и субсидий регионам с учетом их социально-экономического положения, создание и функционирование промышленно-финансовых групп и специальных экономических зон; порядок и источники финансирования строительства и ремонта дорог;
совершенствования методологии и методов первичного учета и статистической отчетности, формирования системы статистических показателей, позволяющих анализировать и контролировать параметры социально-экономического развития регионов, эффективность макроэкономической политики, выполнение нормативных положений, использование финансовых инструментов;
проведения фундаментальных и прикладных научных исследований по региональной экономике с учетом тенденций общемирового процесса регионализации, снижения централизации управления и расширения прав и полномочий регионов;
усиления информационной работы по внедрению новых технологий, техники и других новаций по регионам республики и странам ближнего и дальнего зарубежья.