Қазақстан Республикасы Конституциясы 6-бабының 3-тармағын ресми түсіндіру туралы

Қаулы Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі 2000 жылғы 13 сәуір N 2/2

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі Төраға Ю.А.Ким, Кеңес мүшелері Н.І.Өкеев, Ж.Д.Бұсырманов, А.Е.Есенжанов, А.К.Котов, Қ.Ә.Омарханов және В.Д.Шопин қатысқан құрамда, өтініш субъектісінің өкілі - Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаты С.Ө.Есімхановтың қатысуымен өткен ашық отырысында Қазақстан Республикасы Парламенті депутаттары тобының Қазақстан Республикасы Конституциясы 6-бабының 3-тармағын ресми түсіндіру туралы өтінішін қарады.
Қолда бар материалдарды зерделеп шығып, баяндамашылар - Конституциялық Кеңес мүшелері А.К.Котов пен Қ.Ә.Омархановтың, өтініш субъектісі өкілінің және отырысқа шақырылғандардың сөйлеген сөздерін тыңдап, сондай-ақ, тәуелсіз маман - "Салық мәдениетін қалыптастыру" Қорының сарапшылық-әдістемелік кеңесі төрағасы, заң ғылымдарының кандидаты Е.В.Пороховтың қорытындысымен танысып шығып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі мынаны анықтады:
2000 жылғы 14 наурызда Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесіне Қазақстан Республикасы Парламенті депутаттары тобының Қазақстан Республикасы Конституциясы 6-бабының 3-тармағын ресми түсіндіру туралы өтініші келіп түсті.
Өтініш беруге Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 12 қаңтарда "Богатырь Аксесс Көмір" жауапкершілігі шектелген серіктестігі үшін жерді тұрақты пайдалану құқығын құжаттық ресімдеумен, жерді пайдаланғаны үшін және қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемдерді өндіріп алумен байланысты бірқатар жеңілдіктер белгілеген "Аксесс Индастриз, Инк." компаниясының кейбір мәселелері туралы" N 53 P000053_ қаулыны қабылдауы себеп болды.
Депутаттардың пікірі бойынша, "Аксесс Индастриз, Инк." компаниясының меншігі (жылжымайтын мүлкі) орналасқан жер учаскесіне деген құқықтарын "Богатырь Аксесс Көмір" жауапкершілігі шектелген серіктестігіне беру Республика Конституциясы 6-бабы 1 және 3-тармақтарының талаптарымен келіспейді. Олар жоғарыда аталған Үкімет актісі заңда белгіленген және Конституцияға негізделген жер пайдалану құқығы режимін бұзады деп есептейді.
Парламент депутаттары өздерінің өтінішінде аталған жағдайға қатысты қолданыста Қазақстан Республикасы Конституциясы 6-бабының 3-тармағына және өзге де нормаларына түсіндірме беруді сұрайды.
1. Конституциялық Кеңес Конституцияның тиісті нормаларын ресми түсіндіруді Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 12 қаңтардағы N 53 қаулысын конституциялылық пен заңдылық тұрғысынан бағалаумен байланыстырмайды, өйткені оның құзыретіне бұл кірмейді.
Сонымен бірге, Қазақстандағы меншік қатынастарын және жер қатынастарын құқықтық реттеу принциптері мен нормалары Республика Конституциясының жалпы бастаулары мен нормаларынан және соларға негізделген, заңи күші жағынан олармен тең тиісті заңдар мен заң актілерінен келіп шығатынын, оларды қолдану өзара байланысты екенін және осы тектес барша қоғамдық қатынастар мен жағдайларға таралатынын назарға ала отырып, Конституциялық Кеңес Конституцияның 6-бабының 3-тармағына және сол түйіндес өзге де нормаларына жүйелі түрде түсіндірме беру мүмкін деп есептейді.
2. Конституцияның K951000_ 6-бабының 3-тармағында "жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншігінде болады. Жер, сондай-ақ заңда белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте де болуы мүмкін" деп белгіленген. Бұл конституциялық ереже меншіктің құқықтық режимі, меншік иесінің (шаруашылық жүргізуші субъектінің) Конституцияның осы нормасының объектісі ретіндегі жерге қатысты өз өкілеттіліктерін жүзеге асырудың шарттары мен шектері заңмен немесе заңи күші жағынан тең заң актісімен анықталады дегенді білдіреді. Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 23 желтоқсандағы N 2717 U952717_ "Жер туралы" заң күші бар Жарлығы, өтініш берудің нысаны болған, құқықтық реттеу қатынастарына қатысты қолданыста сондай акті болып табылады.
"Жер туралы" заң актісі Қазақстандағы меншік қатынастарын дамыту үшін Конституцияның мынадай жалпы бастауларына негізделеді: "меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне де қызмет етуге тиіс" (6-баптың 2-тармағы) және "адамның және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға ... тиіс" (12-баптың 5-тармағы). Ол бұл ережелерді жер құқықтарын теріс пайдалануға жол бермеу деп нақтылай түседі: "жер қатынастары субъектілерінің өздеріне тиесілі құқықтарды жүзеге асыруы табиғи объект ретінде жерге, айналадағы табиғи ортаға, сондай-ақ басқа адамдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне зиян келтірмеуі тиіс" (Қазақстан Республикасы Президентінің "Жер туралы" заң күші бар Жарлығының 9-бабы).
Конституцияның 6-бабының 3-тармағындағы жер пайдалану құқықтық режимдері үшін заңмен белгіленген шарттар дегенде, жоғарыда аталған заң актісінде баянды етілген, атқарушы органдардың шаруашылық жүргізуші субъектілер мен жеке тұлғаларға қатысты жер пайдалану мәселелері жөніндегі нақтылы шешімдерінің заңдылығын қамтамасыз ететін әлеуметтік-құқықтық алғышарттардың жиынтығын түсіну керек.
Ондайларға, жекелей алғанда, Қазақстан Республикасы Президентінің "Жер туралы" заң күші бар Жарлығының 18-бабының шарты - жер учаскесіне құқықтың және онда орналасқан үйлер мен ғимараттарға құқықтың бір-бірінен ажыратылмауы жөніндегі шарт жатады. Бұл шарт жер учаскесін онда орналасқан жылжымайтын мүліктен бөлектеп алып оқшаулауға немесе беруге құқықтық тыйым салынады дегенді білдіреді, сол арқылы меншіктің қоғам игілігі екендігі және бірыңғай шаруашылық жүргізуші субъектінің азаматтық-құқықтық жауаптылығы туралы конституциялық принцип қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасы Президентінің "Жер туралы" заң күші бар Жарлығының 40-бабында көзде тұтылған жерді тұрақты пайдалану құқығының шетелдік жер пайдаланушыларға берілмеуі жөніндегі шарт, шаруашылық жүргізуші субъектілердің нақты бір түрі үшін жер пайдаланудың мүмкін болған құқықтық режимін анықтаудың басқа бір құқықтық өлшемі болып табылады. Оларға, демек, жер үшін тиісті жалдау ақысын төлей отырып, жер учаскесін жалға алу шартымен жерді уақытша пайдалану құқығы беріледі.
Конституцияда, және оның ережелеріне негізделген "Жер туралы" заң актісінде белгіленген шектерден шығып кету, сондай-ақ осы соңғысында көзде тұтылған, заңға тәуелді актілермен жер қатынастарын нормативтік реттеуді жүзеге асыратын атқарушы орган тарапынан шаруашылық жүргізуші субъектілерге немесе жеке тұлғаларға жер пайдалану құқықтары берілуінің нақты шарттарын сақтамау, бұл қатынастарға ықпал етудің құқықтық шекарасын асырып жіберу дегенді білдіреді. Нәтижеде бұл конституциялылық режимін бұзуға әкеп соқтырады. Конституция 4-бабының 1-тармағына орай, оған сай келмейтін заңдар және өзге де нормативтік құқықтық актілер Қазақстан Республикасының қолданатын құқығы бола алмайды. Конституцияның 69-бабының 3-тармағында Үкіметтің қаулылары және Премьер-Министрдің өкімдері Конституцияға, заң актілеріне, Республика Президентінің жарлықтары мен өкімдеріне қайшы келмеуге тиіс деп белгіленген.
3. Конституцияның 6-бабының 1-тармағына сәйкес "Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады". Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі 1999 жылғы 3 қарашадағы нормативтік сипаттағы N 19/2 S990019_ қаулысында бұл ережеге ресми түсіндіру берген болатын. Өтініште көрсетілген жағдайға байланысты қолданыста бұл, мемлекет меншіктің екі нысанындағы субъектілерге ғана емес, сондай-ақ меншіктің бір нысанындағы және экономикалық қызметтің бір түріндегі шаруашылық жүргізуші субъектілердің өзара қарым-қатынасында да бұзылған құқықтарын қорғау мен қалпына келтірудің бірдей құқықтық мүмкіндіктеріне кепілдік береді дегенді білдіреді. Олар үшін рұқсат етілген немесе жол берілетін нақты құқықтық қатынастарда мұндай шаруашылық жүргізуші субъектілер сол бір ғана құқықтық режимге бағынуы тиіс.
Баяндалғанның және Қазақстан Республикасы Конституциясы 72-бабы 1-тармағының 4) тармақшасы негізінде, және Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" U952737_ конституциялық заң күші бар Жарлығының 17-бабы 3-тармағының 1) тармақшасын, 32, 33 және 37-баптарын, 41-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі қаулы етеді:
1. Қазақстан Республикасы Конституциясы 6-бабының 3-тармағын, өтініш нысанына қатысты қолданыста, осы конституциялық ережелер, бұл ережелерге негізделген заңдармен және заңи күші жағынан олармен тең заң актілерімен реттелетін Қазақстан Республикасындағы жер құқығы қатынастарының жалпы міндетті бастауларын белгілейді деп түсіну керек.
Олардың нормаларын заңға тәуелді актілермен нақтылау тек қана осы заңдарда және заңи күші жағынан оларға тең заң актілерінде белгіленген негіздерде, шарттарда және шектерде мүмкін болады.
2. Қазақстан Республикасы Конституциясы 74-бабының 3-тармағына сай

қаулы оны қабылдаған күннен бастап күшіне енеді, Республиканың бүкіл 
аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және 
Қазақстан Республикасы Конституциясы 73-бабының 4-тармағында көзделген 
жағдайды ескере отырып, шағымдануға жатпайды. 
     3. Осы қаулы қазақ және орыс тілдерінде республикалық ресми баспасөз 
басылымдарында жариялансын.
     
     Қазақстан Республикасы 
     Конституциялық Кеңесінің 
            Төрағасы 
          
     Мамандар:
     Қасымбеков Б.А. 
     Икебаева Ә.Ж. 
      
      

Об официальном толковании пункта 3 статьи 6 Конституции Республики Казахстан

Постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 13 апреля 2000 года № 2/2

Конституционный Совет Республики Казахстан в составе Председателя Кима Ю.А., членов Совета Акуева Н.И., Бусурманова Ж.Д., Есенжанова А.Е., Котова А.К., Омарханова К.А. и Шопина В.Д. с участием представителя субъекта обращения - депутата Парламента Республики Казахстан Есимханова С. О. - рассмотрел в открытом заседании обращение группы депутатов Парламента Республики Казахстан об официальном толковании пункта 3 статьи 6 Конституции Республики Казахстан.
Изучив имеющиеся материалы, заслушав докладчиков - членов Конституционного Совета Котова А.К. и Омарханова К.А., выступления представителя субъекта обращения и приглашенных, а также ознакомившись с заключением независимого специалиста - председателя экспертно- методического совета Фонда "Формирование налоговой культуры", кандидата юридических наук Порохова Е.В., Конституционный Совет Республики Казахстан,установил:
14 марта 2000 года в Конституционный Совет Республики Казахстан поступило обращение группы депутатов Парламента Республики Казахстан об официальном толковании пункта 3 статьи 6 Конституции.
Поводом для обращения послужило принятие 12 января 2000 года Правительством Республики Казахстан постановления № 53 P000053_ "О некоторых вопросах компании "Аксесс Индастриз, Инк.", которым товариществу с ограниченной ответственностью "Богатырь Аксесс Комир" были установлены ряд льгот, связанных с оформлением права постоянного землепользования, взиманием платы за пользование землей и за загрязнение окружающей среды.
По мнению депутатов, передача ТОО "Богатырь Аксесс Комир" прав на земельный участок, на котором находится собственность (недвижимое имущество) - компании "Аксесс Индастриз, Инк.", не согласуется с требованиями пунктов 1 и 3 статьи 6 Конституции Республики. Они считают, что вышеупомянутый правительственный акт нарушает режим права землепользования, установленный законом и основанный на Конституции.
Депутаты Парламента в своем обращении просят дать толкование пункта 3 статьи 6 и других норм Конституции Республики Казахстан применительно к указанной ситуации.
1. Конституционный Совет не связывает официальное толкование соответствующих норм Конституции с оценкой конституционности и законности постановления Правительства Республики от 12 января 2000 года № 53, поскольку в его компетенцию это не входит.
Вместе с тем, принимая во внимание, что правовое регулирование отношений собственности и земельных отношений в Казахстане вытекает из общих начал и норм Конституции Республики и основанных на них соответствующих законов и законодательных актов, равных им по юридической силе, применение которых взаимосвязано и распространяется на все общественные отношения и ситуации такого рода, Конституционный Совет считает возможным дать систематическое толкование пункта 3 статьи 6 и других сопряженных норм Конституции.
2. Пунктом 3 статьи 6 Конституции K951000_ установлено, что "земля и ее недра, воды, растительный и животный мир, другие природные ресурсы находятся в государственной собственности. Земля может находиться также в частной собственности на основаниях, условиях и в пределах, установленных законом". Это конституционное положение означает, что правовой режим собственности, условия и пределы осуществления собственником (хозяйствующим субъектом) его правомочий по отношению к земле, как к объекту данной нормы Конституции, определяются законом или законодательным актом равной юридической силы. Таким актом применительно к отношениям правового регулирования, ставшим предметом обращения, является Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу закона, U952717_ "О земле" от 22 декабря 1995 года № 2717.
Законодательный акт "О земле" основывается на общих началах Конституции для развития отношений собственности в Казахстане, как то: "собственность обязывает, пользование ею должно одновременно служить общественному благу" (пункт 2 статьи 6) и "осуществление прав и свобод человека и гражданина не должно нарушать прав и свобод других лиц..." (пункт 5 статьи 12). Он конкретизирует эти положения как недопустимость злоупотребления земельными правами: "осуществление субъектами земельных отношений принадлежащих им прав не должно наносить вреда земле как природному объекту, окружающей природной среде, а также правам и правомерным интересам других лиц" (статья 9 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу закона, "О земле").
В пункте 3 статьи 6 Конституции под условиями, установленными законом для правовых режимов землепользования, следует понимать совокупность закрепленных в вышеупомянутом законодательном акте социально-правовых предпосылок, обеспечивающих правомерность конкретных решений исполнительных органов по вопросам землепользования в отношении хозяйствующих субъектов и физических лиц.
К таковым, в частности, относится условие статьи 18 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу закона, "О земле" - о неотделимости друг от друга права на земельный участок и права на расположенные на нем здания или сооружения. Это условие означает правовой запрет на отчуждение или предоставление земельного участка в отдельности от расположенной на нем недвижимой собственности, чем обеспечивается конституционный принцип общественного блага собственности и гражданско-правовой ответственности единого хозяйствующего субъекта.
Другим юридическим критерием определения возможного правового режима землепользования для конкретного вида хозяйствующих субъектов является предусмотренное в статье 40 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу закона, "О земле" условие о невозможности предоставления права постоянного землепользования иностранным землепользователям. Им, следовательно, может предоставляться только право временного землепользования на условиях аренды земельного участка с соответствующей арендной платой за землю.
Выход за пределы, установленные Конституцией и основанным на ее положениях законодательным актом "О земле", а также несоблюдение предусмотренных последним конкретных условий предоставления прав землепользования хозяйствующим субъектам или физическим лицам со стороны исполнительного органа, осуществляющего нормативное регулирование земельных отношений подзаконными актами, означает превышение правовых границ воздействия на эти отношения. В итоге это влечет нарушение режима конституционности. Согласно пункту 1 статьи 4 Конституции не соответствующие ей законы и иные нормативные правовые акты не являются действующим правом Республики Казахстан. В пункте 3 статьи 69 Конституции установлено, что постановления Правительства и распоряжения Премьер-Министра не должны противоречить Конституции, законодательным актам, указам и распоряжениям Президента Республики.
3. В соответствии с пунктом 1 статьи 6 Конституции "в Республике Казахстан признаются и равным образом защищаются государственная и частная собственность". Постановлением нормативного характера от 3 ноября 1999 года № 19/2 S990019_ Конституционный Совет Республики Казахстан давал этому положению официальное толкование. Применительно к указанной в обращении ситуации, оно означает, что государство гарантирует равные правовые возможности защиты и восстановления нарушенных прав не только субъектам обеих форм собственности, но также и в отношениях между собой хозяйствующих субъектов одной формы собственности и одного вида экономической деятельности. В конкретных правоотношениях, разрешенных или допускаемых для них законодательством, такие хозяйствующие субъекты должны подчиняться одному и тому же правовому режиму.
На основании изложенного и подпункта 4) пункта 1 статьи 72 Конституции Республики Казахстан и, руководствуясь подпунктом 1) пункта 3 статьи 17, статьями 32, 33, 37 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 41 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу конституционного закона, U952737_ "О Конституционном Совете Республики Казахстан", Конституционный Совет Республики Казахстан постановляет:
1. Пункт 3 статьи 6 Конституции Республики Казахстан, применительно к предмету обращения, следует понимать так, что данные конституционные положения устанавливают общие обязательные начала земельных правоотношений в Республике Казахстан, которые регулируются основанными на них законами и равными им по юридической силе законодательными актами.
Детализация их норм подзаконными актами возможна только на

основаниях, условиях и в пределах, установленных этими законами и равными 
им по юридической силе законодательными актами.
     2. В соответствии с пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики 
Казахстан постановление вступает в силу со дня его принятия, является 
общеобязательным на всей территории Республики, окончательным и 
обжалованию не подлежит с учетом случая, предусмотренного пунктом 4 статьи 
73 Конституции Республики Казахстан.
     3. Опубликовать настоящее постановление на казахском и русском языках 
в официальных республиканских печатных изданиях.

        Председатель
    Конституционного Совета 
    Республики Казахстан

     

 (Специалисты : Польский В.Ф.,
                Петрова Г.В.)