Қазақстан Республикасы Конституциясы 26-бабының 3-тармағын ресми түсіндіру туралы

Қаулы Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі 2000 жылғы 16 маусым N 6/2

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі Төраға міндетін атқарушы Н.І.Өкеев, Кеңес мүшелері Ж.Д.Бұсырманов, А.Есенжанов, А.К.Котов, Қ.Ә.Омарханов және В.Д.Шопин қатысқан құрамда, өтініш субъектісінің өкілі - Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаты А.Қ.Дауылбаевтың қатысуымен, өзінің ашық отырысында Қазақстан Республикасы Парламенті бір топ депутаттарының Қазақстан Республикасы Конституциясы 26-бабының 3-тармағын ресми түсіндіру туралы өтінішін қарады.
Қолдағы бар материалдарды зерделеп шығып, баяндамашы - Конституциялық Кеңес мүшесі А.К.Котовтың баяндамасын, өтініш субъектісі өкілінің сөзін тыңдап, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі мынаны анықтады:
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесіне 2000 жылғы 17 мамырда Қазақстан Республикасы Парламенті бір топ депутаттарының мемлекеттік органдардың соттан тыс тәртіппен айыппұл түрінде өндірілетін мүлікті (ақшаны) мәжбүрлеп өндіріп алуға байланысты құқықтық қатынасқа қолданылатын Қазақстан Республикасы Конституциясы K951000_ 26-бабының 3-тармағын ресми түсіндіру туралы өтініші келіп түсті.
Қазақстан Республикасы Конституциясы 26-бабының 3-тармағын түсіндіргенде Конституциялық Кеңес мынаны негізге алады.
Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасында меншікке заңмен кепілдік беріледі. Бұл кімді болса да мүлкінен айыруға сот шешімінен басқа ретте тек заңда көзделген жағдайларда ғана жол берілетінін білдіреді. Мүліктік құқық абсолютті болып табылмайды, өйткені Конституцияның 39-бабы 3-тармағының және азаматтық, қылмыстық немесе әкімшілік заңдарының тиісті нормалары негізінде оны шектеуге жол беріледі. Яғни айтқанда заңдармен көзделген жағдайларда нақты мүліктік құқықты шектеу азаматтық-құқықтық қатынастарда да, сондай-ақ жария-құқықтық салада да заңды.
Бұл, мысалы, не құқық бұзушылық жасағаны үшін сот тәртібімен жаза түрінде тәркілеу жолымен, не мемлекет қажеті үшін реквизиция түрінде, мысалы, табиғи апат жағдайында, басқа да төтенше жағдайда соған бара-бар кейінгі өтем жолымен іске асырылуы мүмкін.
Тәркілеудің не реквизицияның негіздемесі, шарты және тәртібі Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің K941000_ 249, 253 және 254-баптарында белгіленген. Сонымен қатар Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 249-бабында меншік иесінің міндеттемелері бойынша мүлікке қолданылатын өндіріп алу жағдайларында меншік иесінің мүлкін мәжбүрлеп алу; аталған адамға заң актілері бойынша меншігі болуы мүмкін емес мүлікті (мысалы, экономикалық контрабанда объектілері; азаматтық айналымнан алып қойылған заттар және т.б.) мәжбүрлеп иеліктен айыру көзделген.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің K941000_ 249-бабының 1-тармағы негізінде заң актілерінде, сондай-ақ мүлікке, оның ішінде оның ақша сияқты түріне де, меншік құқығын жоюдың басқа да жағдайлары көзделуі мүмкін (ҚР АК 115-бабының 2-тармағы). Әкімшілік айыппұлды әкімшілік құқық бұзушылық жасағаны үшін әкімшілік құқық бұзушылық үшін жауапкершілік туралы заңдарда көзделген жағдайлар мен шекте ақшалай өндіріп алуға жатқызуға болады.
Сотқа айыппұл түріндегі әкімшілік жаза туралы шешімге шағым жасалғанда, оған сот бақылауы кепілдері болған жағдайда мемлекеттік бюджеттің кірісіне айыппұл өндіріліп алынады. Шешімге шағым жасалуы оның орындалуын тоқтатады. Конституцияның K951000_ 13-бабы 2-тармағына сәйкес өзінің құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауға әркімнің құқығы бар. Кінәлі субъект әкімшілік тәртіппен айыппұл салуға, мүлікке құқықты мәжбүрлеп тоқтату туралы, яғни айтқанда заңмен белгіленген ақшалай айыппұл мөлшерін белгілеуге уәкілетті органдардың іс-әрекеттеріне шағымданған жағдайда, сот шешімі шыққаннан кейін мәжбүрлеп өндіріп алуға жатады.
Айыппұл түрінде мүлкі (ақшасы) алынып қойылатын субъект әкімшілік жауапкершілік туралы заңдардың іс жүргізу нормалары кепілдік беретін мерзім мен тәртіпте сотқа шағымданбағанда ғана әкімшілік жолмен жазалауға, оның ішінде айыппұл салуға да, құқы бар мемлекеттік органдардың немесе лауазымды адамдардың шешімі түпкілікті сипатқа ие бола алады. Құқық бұзушы субъектінің айыппұлды ерікті түрде төлеу нысаны әкімшілік мәжбүрлеу шара есебіндегі ақшалай түріндегі жазаның (айыппұл) құқықтық табиғатын өзгертуге әкеп соқпайды.
Демек, сот шешімімен болмаса ешкімді де өз меншігінен айыруға болмайды деген конституциялық қағида әкімшілік құқық бұзушылық жасағаны үшін айыппұл салу туралы міндетті түрде алдын ала сот шешімі болуын көздемейді.
Баяндалғанның және Қазақстан Республикасы Конституциясы K951000_ 72-бабының 1-тармағы 4) тармақшасының негізінде және Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" U952737_ конституциялық заң күші бар Жарлығының 17-бабы 3-тармағының 1) тармақшасын, 32, 33, 37 және 41-бабы 1-тармағының
2) тармақшасын басшылыққа алып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі қаулы етеді:

1. Қазақстан Республикасы Конституциясы K951000_ 26-бабының 3-тармағын түсіндіргенде және қолданған кезде сот шешімінен басқа тек заңда көзделген жағдайларда болмаса ешкімді де өз меншігінен айыруға болмайтынын негізге алу керек. Конституцияның 39-бабы 3-тармағына сәйкес мүліктік құқық абсолютті болып табылмайды және азаматтық-құқықтық қатынастар саласында да, жария-құқықтық салада да шектелуі ықтимал.
Қазақстан Республикасы Конституциясы 26-бабы 3-тармағының "сот шешімінсіз ешкімді де өз меншігінен айыруға болмайды" деген нормасын бұл қағида әкімшілік мәжбүрлеу шарасы ретінде айыппұл салу туралы барлық жағдайда алдын ала сот шешімі болуын талап етпейді деп түсіну керек.
Әкімшілік құқық бұзушылық жасаған кінәлі адам, Конституция мен әкімшілік жауапкершілік туралы заңдардың іс жүргізу нормаларының өзіне кепілдік беретініне қарамастан, ақшалай айыппұл түрінде әкімшілік жаза тартқызу туралы уәкілетті органның шешімінің заңдылығы мен негізділігіне сотқа шағымданбаған жағдайлар Қазақстан Республикасы Конституциясы K951000_ 26-бабының 3-тармағына қайшы келмейді. Сол сияқты уәкілетті органға да осы әкімшілік мәжбүрлеу шарасын орындаудан жалтарып жүрген адамға салынған айыппұлды сот арқылы төлетуге заң жолымен мүмкіндік берілген.
2. Қазақстан Республикасы Конституциясы K951000_ 74-бабының

3-тармағына сәйкес, осы қаулы оны қабылдаған күннен бастап күшіне енеді, 
Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып 
табылады және Қазақстан Республикасы Конституциясы 73-бабының 4-тармағында 
көзделген жағдайларды ескере отырып, шағымдануға жатпайды. 
     3. Осы қаулы қазақ және орыс тілдерінде республикалық ресми баспасөз 
басылымдарында жариялансын. 
     
     
     Қазақстан Республикасы 
     Конституциялық Кеңесі 
     Төрағасының міндетін 
     атқарушы 
     
     
     
     Мамандар: 
     Қасымбеков Б.А.
     Орынбекова Д.Қ.
      
      

Об официальном толковании пункта 3 статьи 26 Конституции Республики Казахстан

Постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 16 июня 2000 года N 6/2

Конституционный Совет Республики Казахстан в составе и.о. Председателя Акуева Н.И., членов Совета Бусурманова Ж.Д., Есенжанова А., Котова А.К., Омарханова К.А. и Шопина В.Д., с участием представителя субъекта обращения - депутата Парламента Республики Казахстан Даулбаева А.К. - рассмотрел в открытом заседании обращение группы депутатов Парламента Республики Казахстан об официальном толковании пункта 3 статьи 26 Конституции Республики Казахстан.
Изучив имеющиеся материалы, заслушав докладчика - члена Конституционного Совета Котова А.К., выступление представителя субъекта обращения, Конституционный Совет Республики Казахстан установил:
В Конституционный Совет Республики Казахстан 17 мая 2000 года поступило обращение группы депутатов Парламента Республики Казахстан об официальном толковании пункта 3 статьи 26 K951000_ Конституции Республики Казахстан, применительно к правоотношениям по принудительному взысканию имущества (денег), взыскиваемых во внесудебном порядке государственными органами в виде штрафа.
При толковании пункта 3 статьи 26 Конституции Республики Казахстан Конституционный Совет исходит из следующего.
Согласно Конституции собственность в Республике Казахстан гарантируется законом. Это означает, что лишение кого-либо его имущества иначе как по решению суда может иметь место только в предусмотренных законом случаях. Имущественное право не является абсолютным, поскольку допускается его ограничение на основе пункта 3 статьи 39 Конституции и соответствующих норм гражданского, уголовного или административного законодательства. То есть ограничение конкретного имущественного права в случаях, предусмотренных законами, правомерно как в гражданско-правовых отношениях, так и в публично-правовой сфере.
Это возможно, например, либо в порядке конфискации в виде наказания по суду за совершенное правонарушение, либо в порядке реквизиции для государственных нужд, например, в случаях стихийного бедствия, иного чрезвычайного происшествия с последующим равноценным возмещением.
Основания, условия и порядок конфискации либо реквизиции определены в статьях 249, 253 и 254 K941000_ Гражданского кодекса Республики Казахстан. Кроме того, в статье 249 ГК РК предусмотрено принудительное изъятие у собственника имущества в случаях обращения взыскания на имущество по обязательствам собственника; принудительное отчуждение имущества, которое в силу законодательных актов не может принадлежать данному лицу (например, объекты экономической контрабанды; предметы, изъятые из гражданского оборота и т.п.).
На основании пункта 1 статьи 249 K941000_ ГК РК законодательными актами также могут предусматриваться иные случаи прекращения права собственности на имущество, в том числе на такой его вид, как деньги (пункт 2 статьи 115 ГК РК). Административный штраф следует рассматривать как денежное взыскание, налагаемое за совершение административного правонарушения в случаях и пределах, предусматриваемых законодательством об ответственности за административные правонарушения.
Штраф взыскивается в доход государственного бюджета при гарантиях судебного контроля в случаях обжалования решения о наложении административного взыскания в виде штрафа в суд. Обжалование решения приостанавливает его исполнение. Согласно пункту 2 статьи 13 K951000_ Конституции каждый имеет право на судебную защиту своих прав и свобод. После вынесения судебного решения, в случае обжалования виновным субъектом действий органов, уполномоченных налагать штрафы в административном порядке, принудительное прекращение права на имущество, то есть на установленный законом размер денежного штрафа, подлежит принудительному взысканию.
Решение государственных органов или должностных лиц, имеющих право налагать административные взыскания, в том числе в виде штрафа, могут иметь окончательный характер только в том случае, если субъект, имущество (деньги) которого изымаются в виде штрафа, не обжалует их в суд в срок и в порядке, гарантированные процессуальными нормами законодательства об административной ответственности. Форма добровольной выплаты штрафа субъектом правонарушения не влечет изменения правовой природы денежного взыскания (штрафа) как меры административного принуждения.
Следовательно, конституционное положение о том, что никто не может быть лишен своего имущества, иначе как по решению суда не предполагает во всех случаях обязательного предварительного судебного решения о наложении штрафа за совершенное административное правонарушение.
На основании изложенного и подпункта 4) пункта 1 статьи 72 K951000_ Конституции Республики Казахстан и, руководствуясь подпунктом 1) пункта 3 статьи 17, статьями 32, 33, 37 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 41 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу Конституционного закона, U952737_ "О Конституционном Совете Республики Казахстан", Конституционный Совет Республики Казахстан постановляет:

1. При уяснении и применении пункта 3 статьи 26 K951000_ Конституции Республики Казахстан необходимо исходить из того, что лишение кого-либо имущества иначе как по решению суда может иметь место только в предусмотренных законом случаях. Согласно пункту 3 статьи 39 Конституции имущественное право не является абсолютным и может быть ограничено как в сфере гражданско-правовых отношений, так и в публично-правовой сфере.
Норму пункта 3 статьи 26 Конституции Республики Казахстан "никто не может быть лишен своего имущества, иначе как по решению суда" следует понимать так, что это положение не требует во всех случаях предварительного судебного решения о наложении штрафа как меры административного принуждения.
Не противоречат пункту 3 статьи 26 Конституции случаи, когда виновное в совершении административного правонарушения лицо, не оспаривает в суде законность и обоснованность решения уполномоченного органа о наложении административного взыскания в виде денежного штрафа, несмотря на то, что K951000_ Конституцией и процессуальными нормами законодательства об административной ответственности ему гарантировано обжалование этого решения в суде. Равно как и уполномоченному органу законом предоставлена судебная возможность добиваться выплаты наложенного штрафа лицом, уклоняющимся от исполнения данной меры административного принуждения.
2. В соответствии с пунктом 3 статьи 74 K951000_ Конституции

Республики Казахстан постановление вступает в силу со дня его принятия, 
является общеобязательным на всей территории Республики, окончательным и 
обжалованию не подлежит с учетом случая, предусмотренного пунктом 4 статьи 
73 Конституции Республики Казахстан.
     3. Опубликовать настоящее постановление на казахском и русском языках 
в официальных республиканских печатных изданиях.
     
     И.О. Председателя
     Конституционного Совета
     Республики Казахстан 
     
(Специалисты: Умбетова А.М.,
              Склярова И.В.)