Қазақстан Республикасы Конституциясы 4-бабының 3-тармағын ресми түсіндіру туралы

Қазақстан Республикасы Конституциялық кеңесінің қаулысы 2000 жылғы 11 қазан N 18/2.

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi Төрағаның міндетін атқарушы Н.I.Өкеев, Кеңес мүшелері Ж.Д.Бұсырманов, А. Есенжанов, А.К.Котов, Қ.Ә.Омарханов және В.Д. Шопин қатысқан құрамда, мына өкілдердің:

өтініш субъектiсiнен - Қазақстан Республикасының әділет вице-министрі А.Н.Котловтың,

Қазақстан Республикасының Парламентінен - депутаттар Е.Ж.Жұмабаев пен Ж.Қалиұлының,

Республиканың Әділет министрлігінен - халықаралық құқық және хаттама департаментiнің директоры В.А.Калюжныйдың,

Республиканың Сыртқы істер министрлiгінен - шарт жасасу-құқықтық департаментінің халықаралық-құқықтық мәселелер бөлiмiнiң бастығы А.Б.Қарашевтің, осы бөлімнiң үшінші хатшысы А.К. Кинжебаеваның қатысуымен,

өзiнің ашық отырысында Қазақстан Республикасы Премьер-Министрiнің Қазақстан Республикасы Конституциясы 4-бабының 3-тармағын ресми түсіндіру жөніндегі өтінішін қарады.

Ұсынылған материалдарды зерделеп, баяндамашы Ж.Д.Бұсырмановты, өтiнiш субъектісiнiң өкілін және өзге де отырыс қатысушыларын тыңдап, сондай-ақ халықаралық құқық саласының тәуелсіз маманы, заң ғылымының кандидаты Ж.О.Құлжабаеваның қорытындысымен танысып шығып, Қазақстан Республикасының Конституцияның Кеңесi мынаны

анықтады:

1. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесiне 2000 жылғы 11 қыркүйекте Республика Премьер-Министрiнiң Қазақстан Республикасы Конституциясы 4-бабының 3-тармағын ресми түсiндiру жөнiндегi өтiнiшi келiп түстi.

Бұл өтiнiште, 1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасы Конституциясының K951000_ 4-бабы 3-тармағында Қазақстан бекiткен халықаралық шарттардың Республика заңдарынан басымдығы белгiленген деп атап көрсетiледi. Қазақстан Республикасы Президентiнің "Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарын жасасу, орындау және күшiн жою тәртiбi туралы" 1995 жылғы 12 желтоқсандағы заң күшi бар Жарлығының U952679_ 11-бабында бекiтуге жататын халықаралық шарттар белгiленген.

Осыған орай, өтiнiште атап көрсетiлгенiндей, Қазақстан Республикасы бұдан алдын жасасқан, Қазақстан заңдарында көзделгендегiден өзгеше ережелердi белгілейтiн бiрқатар халықаралық шарттар 1995 жылғы Республика Конституциясының және жоғарыда аталған Президент Жарлығының нормаларына қарама-қайшы келген. Өтiнiш субъектiсi, "Қазақстан Республикасы 1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасының Конституциясы қабылданғанға дейiн жасасып, бекiтiлмеген және олардың күшiне енуiнiң шарты ретінде бекiту көзделмеген, халықаралық шарттардың Қазақстан Республикасы заңдарынан басымдығы бола ма ?" - деген сұраққа жауап берудi сұрайды.

2. Қазақстан Республикасы Конституциясы K951000_ 4-бабының 3-тармағын түсiндiру кезiнде Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi мынаны ескердi.

Конституцияның 4-бабы 3-тармағында "Республика бекiткен халықаралық шарттардың Республика заңдарынан басымдығы болады" деп белгiленген. Бұл, Қазақстан Республикасы, өзi жасасқан халықаралық шарттардың Республика Парламентi тиiстi заң қабылдау жолымен бекiткендерiнің ғана ұлттық заңдардан басым заңи күшi болуына келiсiм бiлдiредi деген сөз.

Конституцияның бұл келтiрiлген нормасының мағынасынан, Қазақстан бекiткен халықаралық шарттардың ғана Республика заңдарынан басым болатындығы келiп шығады. Бекiтiлген халықаралық шарттардың заңдардан басымдығы және Республиканың аумағында дегенде, мұндай шарттар нормаларының заң нормаларына қайшы келетiн реттерде басымдығы көзде тұтылады.

Бекiтiлмеген халықаралық шарттардың Республика заңдарынан мұндай басымдығы жоқ. Қазақстан 1995 жылғы Конституция қабылданғаннан кейiн жасасқан, бекiтуге жатпайтын барлық халықаралық шарттар, Республика заңдарына қайшы келмейтiндей шамада орындалуға тиіс. Араларында қайшылық болған жағдайда, шарттасу тараптары Қазақстан Республикасы Президентiнің "Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарын жасасу, орындау және күшiн жою тәртiбi туралы" заң күшi бар Жарлығына, сондай-ақ халықаралық құқық нормаларына сәйкес, келiсу рәсiмi арқылы оларды шеше алады.

Ескерту. 2-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Конституциялық Кеңесінің 17.04.2017 № 2 нормативтік қаулысымен.

3. Қазақстан Республикасы 1995 жылғы Конституция қабылданғанға дейiн жасасқан кейбiр халықаралық шарттардың, 1993 жылғы Конституцияда басымдығы көзделген келiсiмдер санаттарының қатарына жатқандықтан, заңдардан басымдығы болатын. Мәселен, 1993 жылғы Республика Конституциясының 3-бабында адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтары туралы Қазақстан Республикасы таныған халықаралық-құқықтық актiлердің оның заңдарынан басым болуына жол берiлетiн. Бұл актiлердің, Қазақстан оларды танып отырғандықтан, Республиканың 1995 жылғы Конституция қабылданғаннан кейiн бекiтiлген халықаралық шарттарымен тең заңи күшi бар.

Одан тыс, Республиканың жекелеген заңдарында халықаралық шарттардың бұл заң нормаларынан басымдығы көзделедi. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесi 1994 жылғы 27 желтоқсанда қабылдаған Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (жалпы бөлiмнің) K941000_ 3-бабы 8-тармағында: "Егер Қазақстан Республикасы қатысушысы болып табылатын халықаралық шартта Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарындағыдан өзгеше ережелер белгiленген болса, аталған шарттың ережелерi қолданылады..." - деп белгiленген.

Дәл осындай нормалар, 1995 жылғы Конституция күшiне енгенге дейiн қабылданған "Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы" Z952235_ (1-баптың 3-тармағы), "Қазақстан Республикасындағы кеден iсi туралы" Z952368_ (6-бап) Қазақстан Республикасының Заңдарында баянды етiлген. Бұл нормалар 1993 жылғы Конституцияға қайшы келмейтiн. Олар 1995 жылғы Конституция қабылданғаннан кейiн де күшiнде қала бередi, өйткенi бұл заң актiлерiнің күшiн Қазақстан Республикасының Парламентi жойған жоқ және 1995 жылғы Конституция күшiне енгеннен кейiн де олар күшiнде қалып келедi.

1993 жылдың 31 наурызында Қазақстан Республикасы халықаралық шарттардың құқығы туралы 1969 жылғы Вена Конвенциясына қосылды, оның, 4-бапта айтылғанындай, "керi күшi болмайды", яғни Конвенция "шарт жасасқан мемлекеттерге қатысты оның күшiне енуiнен соң, мемлекеттер жасасқан шарттарға ғана" қатысты қолданылады. "Расtа sunt servanda" - "қолданылып жүрген әрбiр шарт оның қатысушылары үшiн мiндеттi және адалдықпен орындалуы тиiс" (26-бап) - деген принциптi баянды ете отырып, бұл Конвенция шарттардың орындалу тәртiбiн анықтамайды. Ол мемлекеттердің төтенше конституциялық және заң шығарушылық құзырына жатады және халықаралық құқықтың жаппай танылған принципi - мемлекеттердің егемендiк теңдiгiнен келiп шығады.

4. Конституцияның K951000_ 4-бабы 2-тармағында "Конституцияның ең жоғары заңдық күшi бар және Республиканың бүкiл аумағында ол тiкелей қолданылады" деп белгiленген. Осы баптың 1-тармағына сай, Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық деп, Республиканың Конституция нормаларына сәйкес келетiн халықаралық шарттары және өзге де мiндеттемелерi танылады. Жоғарыда келтiрiлген заң актiлерiнде олардың басымдығы туралы айтылған, Қазақстан Республикасы 1995 жылғы Конституция қабылданғанға дейiн жасасқан, күшiне енуiнің шарты ретiнде бекiту көзделмеген халықаралық шарттар күшiнде қалады және тиiстi түрде орындалуға тиiс. Демек, жаңа конституциялық-құқықтық өрiсте, 1995 жылғы Конституция нормаларымен бiр уақытта орын алған, Қазақстанның бұл шарттары және өзге де мiндеттемелерi елдегi қолданылатын құқық жүйесiне кiредi.

Баяндалғанның негiзiнде, Қазақстан Республикасы Конституциясының K951000_ 72-бабы 1-тармағының 4) тармақшасын және Қазақстан Республикасы Президентiнің "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi туралы" конституциялық заң күшi бар Жарлығының U952737_ 17-бабы 3-тармағының 1) тармақшасын, 31, 32 және 37-баптарын басшылыққа алып, Қазақстан Республикасы Конституциясы 4-бабының 3-тармағын ресми түсiндiру тәртiбiмен, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi қаулы етедi:

1. Қазақстан Республикасы Конституциясы 4-бабының 3-тармағын, Республика Конституциясына сәйкес, заңда белгіленген тәртiппен жасалған және Республика Парламентi тиiстi заң қабылдау жолымен бекiткен халықаралық шарттардың Республика заңдарынан басым заңи күшi бар деп тану және қолдану лазым.

2. 1995 жылғы Конституция қабылданғанға дейiн жасалған, күшiне енуiнің шарты ретiнде бекiту көзделмеген халықаралық шарттардың күшi бар болып табылады және Республиканың тиiстi құқықтық қатынастар саласын реттейтiн заңдарында осы халықаралық шарттар үшiн мұндай басымдық тiкелей көзделген болса, онда Республика заңдарынан басымдығы сақталады.

3. Қазақстан Республикасы Конституциясы K951000_ 74-бабының

3-тармағына сәйкес қаулы оны қабылдаған күннен бастап күшiне енедi,

Республиканың бүкiл аумағында жалпыға бiрдей мiндеттi, шағымдануға

жатпайды және Қазақстан Республикасы Конституциясы 73-бабының 4-тармағында

көзделген жағдайды ескерiп, түпкiлiктi болып табылады.

4. Осы қаулы республикалық ресми басылымдарда қазақ және орыс

тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасы

Конституциялық Кеңесі

Төрағасының міндетін атқарушы

Мамандар:

Багарова Ж.А.

Икебаева А.Ж.

Об официальном толковании пункта 3 статьи 4 Конституции Республики Казахстан

Постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 11 октября 2000 года N 18/2.

Конституционный Совет Республики Казахстан в составе и.о. Председателя Акуева Н.И., членов Совета Бусурманова Ж.Д., Есенжанова А., Котова А.К., Омарханова К.А. и Шопина В.Д., с участием представителей:

субъекта обращения - вице-Министра юстиции Республики Казахстан Котлова А.Н.,

Парламента Республики Казахстан - депутатов Жумабаева Е.Ж. и Калиулы Ж.,

Министерства юстиции Республики - директора департамента международного права и протокола Калюжного В.А.,

Министерства иностранных дел Республики - начальника отдела международно-правовых проблем договорно-правового департамента Карашева А.Б., третьего секретаря этого отдела Кинжебаевой А.К.,

рассмотрел в открытом заседании обращение Премьер-Министра Республики Казахстан об официальном толковании пункта 3 статьи 4 Конституции Республики Казахстан.

Изучив представленные материалы, заслушав докладчика Бусурманова Ж.Д., представителя субъекта обращения и других участников заседания, а также ознакомившись с заключением независимого специалиста в области международного права, кандидата юридических наук Кулжабаевой Ж.0., Конституционный Совет Республики Казахстан установил:

1. В Конституционный Совет Республики Казахстан 11 сентября 2000 года поступило обращение Премьер-Министра Республики об официальном толковании пункта 3 статьи 4 Конституции Республики Казахстан.

В обращении указывается, что пунктом 3 статьи 4 Конституции Республики Казахстан от 30 августа 1995 года установлен приоритет ратифицированных Казахстаном международных договоров перед его законами.

В статье 11 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу Закона, "О порядке заключения, исполнения и денонсации международных договоров Республики Казахстан" от 12 декабря 1995 года определены международные договоры, подлежащие ратификации.

В этой связи, как отмечается в обращении, ряд ранее заключенных Республикой Казахстан международных договоров, устанавливающих иные правила, чем предусмотрено законами Казахстана, вступил в коллизию с нормами Конституции Республики 1995 года и названного Указа Президента. Субъект обращения просит ответить на вопрос: "Имеют ли приоритет перед законами Республики Казахстан нератифицированные международные договоры, заключенные Республикой Казахстан до принятия Конституции Республики Казахстан от 30 августа 1995 года и не предусматривающие ратификации как условия вступления их в силу?".

2. При толковании пункта 3 статьи 4 Конституции Конституционный Совет Республики Казахстан исходит из следующего.

В пункте 3 статьи 4 Конституции установлено, что "международные договоры, ратифицированные Республикой, имеют приоритет перед ее законами". Это означает, что Республика Казахстан выражает свое согласие на преимущественную юридическую силу тех заключенных ею международных договоров перед национальным законодательством, которые ратифицированы Парламентом Республики путем принятия соответствующего закона.

Из смысла приведенной нормы Конституции вытекает, что приоритет перед законами Республики могут иметь только ратифицированные Казахстаном международные договоры. Приоритет перед законами ратифицированных международных договоров на территории Республики предполагают ситуативное превосходство норм таких договоров в случаях коллизий с нормами законов.

Нератифицированные международные договоры таким приоритетом перед законами Республики не обладают. Все международные договоры, заключенные Казахстаном после принятия Конституции 1995 года, не подлежащие ратификации, должны исполняться в той мере, пока они не входят в противоречие с законами Республики. В случае коллизии между ними стороны договоров имеют возможность в соответствии с Указом Президента Республики Казахстан, имеющим силу Закона, "О порядке заключения, исполнения и денонсации международных договоров Республики Казахстан", а также нормами международного права разрешать их путем согласительных процедур.

Сноска. Пункт 2 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Конституционного Совета РК от 17.04.2017 № 2.

3. Некоторые международные договоры, заключенные Республикой Казахстан до принятия Конституции 1995 года, обрели приоритет перед законами в силу того, что относились к числу категорий соглашений, приоритет которых предусматривался Конституцией 1993 года. Так, статья 3 Конституции Республики 1993 года позволяла иметь приоритет перед ее законами международно-правовым актам о правах и свободах человека и гражданина, признанных Республикой Казахстан. Эти акты, поскольку они уже признаны Казахстаном, обладают равной юридической силой с международными договорами Республики, которые были ратифицированы после принятия Конституции 1995 года.

Кроме того, в отдельных законах Республики предусматривается приоритет международных договоров перед нормами этих законов. В частности, в пункте 8 статьи 3 Гражданского кодекса Республики Казахстан (общей части), принятого Верховным Советом Республики Казахстан 27 декабря 1994 года, закреплено: "Если международным договором, участником которого является Республика Казахстан, установлены иные правила, чем те, которые содержатся в гражданском законодательстве Республики Казахстан, применяются правила указанного договора...".

Аналогичные нормы нашли закрепление в законах Республики Казахстан "О налогах и других обязательных платежах в бюджет" (пункт 3 статьи 1), "О таможенном деле в Республике Казахстан" (статья 6), принятых до вступления в действие Конституции 1995 года. Эти нормы не противоречили Конституции 1993 года. Остаются они в силе и после принятия Конституции 1995 года, так как указанные законодательные акты не подвергались отмене Парламентом Республики Казахстан и продолжают действовать после вступления в силу Конституции 1995 года.

B934700_ 31 марта 1993 года Республика Казахстан присоединилась к Венской Конвенции о праве международных договоров 1969 года, которая, как гласит ее статья 4, "не имеет обратной силы", то есть Конвенция может применяться "только к договорам, заключенным государствами после ее вступления в силу в отношении этих государств". Закрепляя принцип "pacta sunt servanda" - "каждый действующий договор обязателен для его участников и должен ими добросовестно выполняться" (статья 26), Конвенция не определяет порядка исполнения договоров. Это относится к конституционным и законодательным прерогативам государств и вытекает из общепризнанного принципа международного права - суверенного равенства государств.

4. Пункт 2 статьи 4 Конституции устанавливает, что "Конституция имеет высшую юридическую силу и прямое действие на всей территории Республики". Согласно пункту 1 этой статьи, действующим правом в Республике Казахстан признаются соответствующие нормам Конституции международные договоры и иные обязательства Республики. Международные договоры, не предусматривавшие ратификации как условия вступления в силу, заключенные Республикой Казахстан до принятия Конституции 1995 года, о приоритетности которых говорится в вышеприведенных законодательных актах, являются действующими и должны надлежаще выполняться. Следовательно, эти договоры и обязательства Казахстана, существующие в новом конституционно-правовом поле, в одно время с нормами Конституции 1995 года, входят в систему действующего в стране права.

На основании изложенного, руководствуясь подпунктом 4) пункта 1 статьи 72 Конституции Республики Казахстан и подпунктом 1) пункта 3 статьи 17, статьями 31, 32 и 37 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу Конституционного закона, "О Конституционном Совете Республики Казахстан", в порядке официального толкования пункта 3 статьи 4 Конституции Республики Казахстан, Конституционный Совет Республики Казахстан постановляет:

1. Пункт 3 статьи 4 Конституции Республики Казахстан следует понимать так, что преимущественную юридическую силу перед законодательством Республики имеют международные договоры, заключенные ею в соответствии с Конституцией Республики, в установленном законодательством порядке и ратифицированные Парламентом Республики путем принятия соответствующего закона.

2. Международные договоры, не предусматривавшие ратификации как условия вступления в силу, заключенные до принятия Конституции 1995 года, являются действующими и сохраняют приоритет перед законодательством Республики, если такой приоритет для этих международных договоров прямо предусмотрен законами Республики, регулирующими соответствующие сферы правоотношений.

3. В соответствии с пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики, обжалованию не подлежит и окончательно с учетом случая, предусмотренного пунктом 4 статьи 73 Конституции Республики Казахстан.

4. Опубликовать настоящее постановление на казахском и русском языках в официальных республиканских печатных изданиях.

И.о. Председателя

Конституционного Совета

Республики Казахстан

(Специалисты: Умбетова А.М.,

Мартина Н.А.)