Қазақстан Республикасы Конституциясының 52-бабының 1 және 5-тармақтарын, 72-бабы 1-тармағының 4) тармақшасын және 74-бабының 3-тармағын ресми түсiндiру туралы

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2001 жылғы 13 желтоқсандағы N 19/2 Қаулысы.

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi, Төраға Ю.А.Хитрин, Кеңес мүшелерi Н.I.Өкеев, Ж.Д.Бұсырманов, А. Есенжанов, А.К.Котов, Қ.Ә.Омарханов және В.Д.Шопин қатысқан құрамда, мыналардың:

өтiнiш субъектiсiнiң өкiлдерi - Қазақстан Республикасы Парламентi Мәжiлiсiнің депутаты Х.Д.Көшқалиевтің және Қазақстан Республикасы Парламентi Мәжiлiсi аппаратының Заң шығару және мониторинг орталығының директоры Қ.Т.Жақыпбаевтың;

Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының мүшесi В.К.Фоостың;

Қазақстан Республикасы әдiлет вице-министрi А.Н.Котловтың қатысуымен,

өзiнің ашық отырысында Қазақстан Республикасы Парламентi Мәжiлiсi Төрағасының Қазақстан Республикасы Конституциясының K951000_ 52-бабы 1 және 5-тармақтарын, 72-бабы 1-тармағының 4) тармақшасын және 74-бабының 3-тармағын ресми түсiндiру жөнiндегi өтiнішін қарады.

Қолда бар материалдарды зерделеп, баяндамашылар - Конституциялық Кеңестің мүшелерi А. Есенжанов пен А.К.Котовты, отырысқа қатысушылардың сөйлеген сөздерiн тыңдап шығып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi мынаны анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесiне 2001 жылғы 5 желтоқсанда Қазақстан Республикасы Парламентi Мәжiлiсi Төрағасының Қазақстан Республикасы Конституциясының K951000_ 52-бабы 1 және 5-тармақтарын, 72-бабы 1-тармағының 4) тармақшасын және 74-бабының 3-тармағын ресми түсiндiру жөнiндегi өтiнiшi келіп түстi.

Өтiнiш субъектiсi бұл ретте мынаны түсiндiрiп берудi сұрайды:

1) Конституцияның 52-бабы 1-тармағының ережесi саяси партия тiзiмiнiң негiзiнде сайланған Парламент депутаты өз өкiлеттiгiн орындауы кезiнде депутаттың позициясына ықпал ету үшiн саяси партияға кедергi болып табыла ма? Партиялық тiзiм негiзiнде сайланған депутатты оның позициясы партияның саяси бағытынан алшақ болуына байланысты партия мүшелiгiнен шығару депутаттың өкiлеттiгiн тоқтатуға апарып соқса, Конституцияның осы нормасын бұзу ретiнде қаралуы мүмкiн бе?

2) Қазақстан Республикасы Конституциясы 72-бабы 1-тармағының 4) тармақшасында жазылған "Конституцияның нормаларына ресми түсiндiрме бередi" деген тұжырым Конституциялық Кеңестің кеңейтiп түсiндiру құқығын және Конституцияда тiкелей жазылмаған нормаларды жасайтын түсiнiк беру мүмкiндiгiн көздей ме?

3) Қазақстан Республикасы Конституциясы 74-бабының 3-тармағында көзделген Конституциялық Кеңестің шешiмi "түпкiлiктi" дегенде ненi түсiну керек? Конституциялық Кеңес Конституцияның белгiлi бiр нормасы бойынша жаңа шешiм қабылдауы мүмкiн бе?

Өтiнiште атап көрсетiлгенiндей, бұл сұрақтарды түсiндiру қажеттiлiгi Конституцияның жоғарыда аталған нормалары мен Конституциялық Кеңестің қолданыстағы 1997 жылғы 16 мамырдағы N 11/2 S970011_ мен 23 мамырдағы N 12/2 S970012_ және 2001 жылғы 17 мамырдағы N 7/2 S010007_ үш қаулыларын қолданудағы қиыншылықпен анықталады.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 52-бабы 1 және 5-тармақтарын, 72-бабы 1-тармағының 4) тармақшасын және 74-бабының 3-тармағын ресми түсiндiру кезiнде, Конституциялық Кеңес мыналарды ескердi:

1. Күші жойылды – ҚР Конституциялық Кеңесінің 2007.11.08. N 9 Қаулысымен.

2. Конституцияның K951000_ 72-бабы 1-тармағының 4) тармақшасында Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi "Конституцияның нормаларына ресми түсiндiрме бередi" деп көзделген.

Сол арқылы Конституция өзiнiң iшiндегi нормаларға ресми түсiндiрме беру үшiн Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесiне айрықша құқық бердi.

Конституцияның нормаларын ресми түсiндiру дегенiмiз, Конституциялық Кеңестің конституциялық нормалардың мазмұны мен мағынасын анықтауы және түсiндiруi. Ол, конституциялық нормалардың кейбiрiне дерексiздiк пен арнайы терминология тән болғандықтан, сондай-ақ Конституцияның жекелеген ережелерiн өтiнiш субъектiлерi анық қабылдай алмауына және оларды қолдану практикасында қайшылықтар туындауынан келiп шыққан.

Конституцияның нормаларын ресми түсiндiре отырып, Конституциялық Кеңес тәуелсiз болады және тек Конституцияға ғана бағынады. Конституцияның нормаларына ресми түсiндiрме беру құқығынан, Конституциялық Кеңес шешімдерінің, Конституциялық Кеңестің түсiндiру нысаны болған нормалардың заңдық күшiне тең, заңдық күшi келiп шығады. Конституциялық құқықтың нормалары, Конституцияның 4-бабының 1-тармағымен Қазақстан Республикасында қолданылатын құқықтың қайнар көзi болып танылған, Конституциялық Кеңестің тиiстi қаулыларының ережелерiмен бiрге қолданылады. Конституциялық норманың тоқтата тұрылуы, жойылуы немесе өзгертiлуi Конституцияның нормасын ресми түсiндiру жөнiндегi Конституциялық Кеңестің тиiстi қаулысының тоқтата тұрылуына, жойылуына немесе өзгертiлуiне әкеп соқтырады.

Конституцияның нормаларын ресми түсiндiру - бұл нормативтiк түсiндiру, оны Конституциялық Кеңес Конституция нормаларының мазмұнынан үзіндi алып, анықтаудың түрлi тәсiлдерi көмегiмен Конституция нормаларының сөзбен берiлген мағынасына сәйкес бередi. Түсiндiрудің көлемiн алдын-ала белгiлеу мүмкiн емес, Конституциялық Кеңес Конституция нормаларын ресми түсiндiрудiң ғылыми заңдық әдiстерiн таңдауда тек Конституцияның өзiне ғана тәуелдi. Конституция нормаларының, оның жалпы ережелерiмен және принциптерiмен қисынды түрде байланыстылығы мен қабаттастығы назарға алынады. Конституциялық Кеңестің нормативтiк түсiндiрулерi, Конституция нормаларын тек өтiнiш субъектiлерiнің мәселелерi бойынша ғана түсiндiруге жағдай жасай отырып, бұл нормалардың мағыналық түсiндiрмесiн тiкелей конституциялық реттеу үшін толықтыра түседi. Бұл орайда Конституциялық Кеңестің, Конституцияның нормаларынан келiп шығатын, құқықтық позициясы Конституцияның өзiне сәйкес келедi.

Конституцияның мазмұнынан, онда жазылған нормалардан, жалпы ережелер мен принциптерден тiкелей келiп шықпайтын ұйғарымдарды Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi жасамайды. Конституцияның нормаларын түсiндiре отырып, Кеңес конституциялық реттеу нысанының шегiнен шығып кетпейдi.

3. Конституция 74-баптың 3-тармағында Конституциялық Кеңес шешімдерінің жалпыға бiрдей заңдық күшiн баянды етіп, күшiне енуiнің кiдiрiссiз тәртiбiн белгiлейдi.

Конституциялық Кеңес шешімінің түпкіліктілігi оның заңдық күшінің ажыралмас қасиетi болып табылады, ол қорытынды қаулы қабылдау арқылы конституциялық iс жүргiзудiң қисынды түрде аяқталғанынан айғақ бередi. Конституциялық Кеңес шешімiнің түпкiлiктiлiгi оның сол бәз-бiр себеп бойынша өтiнiш беру субъектiсi үшiн, сондай-ақ сөзсiздiгiне меңзейдi, өйткенi Конституцияның K951000_ 74-бабы 3-тармағына сай, Конституциялық Кеңестің шешімдерi "шағымдануға жатпайды". Бұл, шешiмге шағымдануға ешкiмнің құқығы да, ондай саты да жоқ, дегендi білдiредi. Сонымен бiрге, ерекше жағдайларда конституциялық құқықтың нормаларында Конституциялық Кеңестің өзi үшін, қолданыстағы қаулыны қайта қарау немесе оны түсiндiру жөнiнде қосымша қаулы қабылдау мүмкiншiлiгi жоққа шығарылмайды.

Конституциялық Кеңестің қаулылары тек Қазақстан Республикасының Конституциясына ғана негiзделедi және өзге нормативтiк құқықтық актiлер оларға қайшы келмеуге тиiс. Конституциялық Кеңестің қаулыларында баяндалған құқықтық позициялардың күшi, Кеңес конституциялық емес деп тапқан заңдық нормаларды қайта қабылдау арқылы еңсерiлмейдi.

Конституцияның нормаларын ресми түсiндiру туралы Конституциялық Кеңестің қаулылары Қазақстан Республикасының аумағында барлық мемлекеттiк өкiмет, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары, ұйымдар, лауазымды тұлғалар, азаматтар мен олардың бiрлестiктерi үшiн мiндетті.

Қазақстан Республикасы Президентiнің "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi туралы" U952737_ конституциялық заң күшi бар Жарлығының 40-бабына сәйкес, Конституциялық Кеңес өзi қабылдаған шешiмдердi орындау тәртiбiн белгiлеуге хақылы. Мемлекеттiк органдар мен лауазымды тұлғалар, Конституциялық Кеңес белгiлеген мерзiм ішінде, Конституциялық Кеңестің шешiмiн орындау бойынша қабылданған шаралар туралы оған хабарлауға мiндеттi.

Конституциялық Кеңестің Конституцияның сол бәз бiр нормасы бойынша жаңа шешiм қабылдауы өзге мәселеге, өтiнiш субъектiсiнде басқа жағдайда белгiсiздiк туындауына, сол бәз бiр конституциялық норманың нақты нұсқауын немесе нұсқауларын қолдану немесе орындауға байланысты болуы мүмкiн.

Конституцияның сол бәз бiр нормасы бойынша Конституциялық Кеңестің жаңа қаулысы, осы конституциялық нормаға қатысты бұдан бұрынғы қаулыға кереғар болмауға тиiс. Бұндай қаулы Конституцияның осы нормасын ресми түсiндiру жөнiндегi Конституциялық Кеңестің бұдан бұрынғы қаулысының құқықтық позициясын толықтыруы және дамытуы мүмкiн.

Конституцияның K951000_ 72-бабы 1-тармағының 4) тармақшасы және 74-бабының 3-тармағы тиiсiнше Конституциялық Кеңестің Конституция нормаларына ресми түсiндiрме беру құқығын және Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесi шешімдерiнің нормативтiк сипатын баянды етедi.

Ескерту. 3-тармаққа өзгерту енгізілді – ҚР Конституциялық Кеңесінің 2007.11.08 N 9; 17.04.2017 № 2 нормативтік қаулысымен.

Баяндалғанның негiзiнде, және Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабы 1-тармағының 4) тармақшасын, Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi туралы" U952737_ конституциялық заң күшi бар Жарлығының 1-бабын, 17-бабы 3-тармағының 1) тармақшасын, сондай-ақ 32, 33, 37-баптарын және 41-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа алып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi қаулы етеді:

1. Алынып тасталды – ҚР Конституциялық Кеңесінің 2007.11.08 N 9 Қаулысымен.

2. Қазақстан Республикасы Конституциясының K951000_ 72-бабы 1-тармағының 4) тармақшасы, Конституцияның нормаларын ресми түсiндiру құқығы тек Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесiне ғана берiлгенiн бiлдiредi.

Конституция нормаларының мазмұнын түсiндiре отырып, Конституциялық Кеңес, олардың сөзбен берiлуiн, Конституция нормаларының оның жалпы ережелерi мен принциптерiмен қисынды түрде байланысуын және қабаттасуын ескередi.

3. Конституцияның 74-бабы 3-тармағы, Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесiнің шешiмдерi жалпыға бiрдей заңдық күшке ие және кідiрiссiз күшiне енедi дегендi білдiредi.

Конституциялық Кеңес шешімінің түпкiлiктiлiгi - бұл шешімнің заңдық күшінің ажыралмас қасиетi, ол өтiнiш келiп түскен мәселеге байланысты қорытынды қаулы қабылдау арқылы конституциялық iс жүргiзудің аяқталғанынан айғақ бередi. Өтiнiш субъектiлерiнің оған шағымдану мүмкiндiгi Конституцияда көзделмеген.

Конституциялық Кеңестің сол бәз бiр Конституция нормаларын түсiндiру мәселелерi жөнiндегi қаулылары бiр-бiрiне кереғар болмауға тиiс.

4. Қазақстан Республикасы Конституциясының 74-бабы 3-тармағына сәйкес, осы қаулы оны қабылдаған күннен бастап күшiне енедi және шағымдануға жатпайды, Республиканың бүкiл аумағында жалпыға бiрдей мiндеттi және Қазақстан Республикасы Конституциясының 73-бабы 4-тармағында көзделген жағдайды ескерiп, түпкiлiктi болып табылады.

5. Осы қаулы республикалық ресми басылымдарда қазақ және орыс тiлдерiнде жариялансын.

Қазақстан Республикасы

Конституциялық Кеңесiнің

Төрағасы

Об официальном толковании пунктов 1 и 5 статьи 52, подпункта 4) пункта 1 статьи 72 и пункта 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан

Постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 13 декабря 2001 года N 19.

Конституционный Совет Республики Казахстан в составе Председателя Хитрина Ю.А., членов Совета Акуева Н.И., Бусурманова Ж.Д., Есенжанова А., Котова А.К., Омарханова К.А. и Шопина В.Д., с участием:

представителей субъекта обращения - депутата Мажилиса Парламента Республики Казахстан Кушкалиева Х.Д. и директора Центра законотворческой деятельности и мониторинга аппарата Мажилиса Парламента Республики Казахстан Жакипбаева К.Т.;

члена Центральной избирательной комиссии Республики Казахстан Фоос В.К.;

вице-Министра юстиции Республики Казахстан Котлова А.Н.,

рассмотрел в открытом заседании обращение Председателя Мажилиса Парламента Республики Казахстан об официальном толковании пунктов 1 и 5 статьи 52, подпункта 4) пункта 1 статьи 72 и пункта 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан.

Изучив имеющиеся материалы, заслушав докладчиков - членов Конституционного Совета Есенжанова А. и Котова А.К., выступления участников заседания, Конституционный Совет Республики Казахстан установил:

В Конституционный Совет Республики Казахстан 5 декабря 2001 года поступило обращение Председателя Мажилиса Парламента Республики Казахстан об официальном толковании пунктов 1 и 5 статьи 52, подпункта 4) пункта 1 статьи 72 и пункта 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан.

Субъект обращения просит при этом разъяснить:

1) является ли положение пункта 1 статьи 52 Конституции препятствием для политической партии оказывать воздействие на позицию депутата Парламента, избранного на основе ее списка, при исполнении им полномочий депутата? Может ли рассматриваться как нарушение данной нормы Конституции исключение депутата, избранного на основе партийного списка, из членства в партии ввиду расхождения его позиции с политической линией партии, влекущее прекращение полномочий депутата?

2) предполагает ли формулировка "дает официальное толкование норм Конституции", указанная норма в подпункте 4) пункта 1 статьи 72 Конституции Республики Казахстан, право Конституционного Совета на расширительное толкование и возможность давать разъяснения, создающие нормы, прямо не изложенные в Конституции?

3) что следует понимать под "окончательностью" решения Конституционного Совета, предусмотренной пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан? Возможно ли принятие Конституционным Советом нового решения по одной и той же норме Конституции?

Как указано в обращении, необходимость толкования этих вопросов определяется затруднением в применении вышеназванных норм Конституции и трех действующих постановлений Конституционного Совета N 11/2 от 16 мая и N 12/2 от 23 мая 1997 года и постановления N 7/2 от 17 мая 2001 года.

При толковании пунктов 1 и 5 статьи 52, подпункта 4) пункта 1 статьи 72 и пункта 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, Конституционный Совет исходит из следующего.

1. (Пункт исключен нормативным постановлением Конституционного Совета РК от 8 ноября 2007 года N 9 ).

2. В подпункте 4) пункта 1 статьи 72 Конституции предусмотрено, что Конституционный Совет Республики Казахстан "дает официальное толкование норм Конституции".

Тем самым Конституция предоставила исключительное право давать официальное толкование содержащихся в ней норм Конституционному Совету Республики Казахстан.

Официальное толкование норм Конституции заключается в установлении и разъяснении Конституционным Советом содержания и смысла конституционных норм. Оно вызывается характерной для некоторых из них абстрактностью и специальной терминологией, а также неясностью восприятия субъектами обращения отдельных положений Конституции и противоречиями в практике их применения.

Осуществляя официальное толкование норм Конституции, Конституционный Совет независим и подчиняется только Конституции. Из права давать официальное толкование норм Конституции следует юридическая сила решений Конституционного Совета, равная юридической силе тех норм, которые стали предметом его толкования. Нормы конституционного права применяются в единстве с положениями соответствующих постановлений Конституционного Совета, которые пунктом 1 статьи 4 Конституции признаны источником действующего права Республики Казахстан. Приостановление, отмена или изменение конституционной нормы влечет приостановление, отмену или изменение соответствующего постановления Конституционного Совета об официальном толковании норм Конституции.

Официальное толкование норм Конституции - это нормативное толкование, которое дается Конституционным Советом в соответствии со значением словесного выражения норм Конституции при помощи различных способов уяснения и извлечения их смысла. Объем толкования невозможно установить заранее, Конституционный Совет связан в выборе научных юридических методов официального толкования норм Конституции только самой Конституцией. Принимается во внимание логическая взаимосвязь и сопряженность норм Конституции с ее общими положениями и принципами. Нормативные постановления Конституционного Совета, создавая прецеденты толкования норм Конституции исключительно по вопросам субъектов обращения, восполняют смысловое понимание этих норм для прямого конституционного регулирования. При этом правовые позиции Конституционного Совета, вытекающие из норм Конституции, соответствуют самой Конституции. Выводов, которые прямо не следуют из смысла Конституции, записанных в ней норм, общих положений и принципов, Конституционный Совет Республики Казахстан не делает. Толкуя нормы Конституции, Совет не выходит за пределы предмета конституционного регулирования.

3. Конституция в пункте 3 статьи 74 закрепляет общеобязательную юридическую силу и устанавливает безотлагательный порядок вступления в действие решений Конституционного Совета.

Окончательность решения Конституционного Совета является неотъемлемым свойством его юридической силы, которое свидетельствует о логическом завершении конституционного производства принятием итогового постановления. Окончательность решения Конституционного Совета подразумевает также его необратимость для субъекта обращения по одному и тому же поводу, так как, согласно пункту 3 статьи 74 Конституции, решения Конституционного Совета "обжалованию не подлежат". Это значит, что ни у кого нет права обжаловать это решение и не существует для этого инстанции. Вместе с тем в особых случаях нормами конституционного права не исключена возможность для самого Конституционного Совета пересмотреть действующее постановление или принять дополнительное постановление по его истолкованию.

Постановления Конституционного Совета основываются только на Конституции Республики Казахстан и все иные нормативные правовые акты не должны им противоречить. Сила правовых позиций, изложенных в постановлениях Конституционного Совета, не может быть преодолена повторным принятием норм, признанных Советом неконституционными.

Постановления Конституционного Совета об официальном толковании норм Конституции обязательны на всей территории Республики Казахстан для всех органов государственной власти, местного самоуправления, организаций, должностных лиц, граждан и их объединений.

В соответствии со статьей 40 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу Конституционного закона, "О Конституционном Совете Республики Казахстан", Конституционный Совет вправе определить порядок исполнения принятых им решений. Государственные органы и должностные лица обязаны в срок, установленный Конституционным Советом, сообщить ему о мерах, принятых во исполнение решения Конституционного Совета.

Принятие Конституционным Советом нового решения по одной и той же норме Конституции может быть обусловлено иным вопросом, в связи с возникшей неопределенностью у субъекта обращения в другой ситуации, по поводу применения или исполнения конкретного предписания или предписаний той же конституционной нормы.

Новое постановление Конституционного Совета по одной и той же норме Конституции не должно противоречить предыдущему постановлению, касающемуся той же конституционной нормы. Такое постановление может дополнять и развивать правовые позиции предыдущего постановления Конституционного Совета по официальному толкованию этой нормы Конституции.

Подпункт 4) пункта 1 статьи 72 и пункт 3 статьи 74 Конституции закрепляют соответственно право Конституционного Совета давать официальное толкование норм Конституции и нормативный характер решений Конституционного Совета Республики Казахстан.

Сноска. Пункт 3 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Конституционного Совета РК от 08.11.2007 N 9; от 17.04.2017 № 2.

На основании изложенного и, руководствуясь подпунктом 4) пункта 1 статьи 72 Конституции Республики Казахстан и статьей 1, подпунктом 1) пункта 3 статьи 17, а также статьями 32, 33, 37 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 41 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу Конституционного закона, "О Конституционном Совете Республики Казахстан", Конституционный Совет Республики Казахстан постановляет:

1. (Пункт исключен нормативным постановлением Конституционного Совета РК от 8 ноября 2007 года N 9 ).

2. Подпункт 4) пункта 1 статьи 72 Конституции Республики Казахстан означает, что право официального толкования норм Конституции предоставлено исключительно Конституционному Совету Республики Казахстан.

Разъясняя смысл норм Конституции, Конституционный Совет исходит из понимания их словесного выражения, учитывая логическую взаимосвязь и сопряженность норм Конституции с ее общими положениями и принципами.

3. Пункт 3 статьи 74 Конституции означает, что решения Конституционного Совета Республики Казахстан имеют общеобязательную юридическую силу и безотлагательно вступают в действие.

Окончательность решения Конституционного Совета - неотъемлемое свойство юридической силы этого решения, свидетельствующее о завершенности конституционного производства принятием итогового постановления по вопросу, в связи с которым поступило обращение. Возможностей для его обжалования субъектами обращения Конституцией не предусмотрено.

4. В соответствии с пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан настоящее постановление вступает в силу со дня его принятия и не подлежит обжалованию, является общеобязательным на всей территории Республики и окончательным с учетом случая, предусмотренного пунктом 4 статьи 73 Конституции Республики Казахстан.

5. Опубликовать настоящее постановление на казахском и русском языках в официальных республиканских печатных изданиях.

Председатель

Конституционного Совета

Республики Казахстан