"Қазақстан Республикасындағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы"

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің жолдауы 2004 ж.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 53-бабының 11) тармақшасына сәйкес Қазақстан Республикасының Парламентіне елдегі конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы жыл сайынғы жолдау жіберіліп отыр.

Бұл жолдау Конституциялық Кеңестің Қазақстан Республикасы Конституциясының ұлықтығын қамтамасыз ету жөніндегі қызметінің нәтижелеріне және 2003 жылы елдегі конституциялық заңдылықтың жай-күйін сипаттайтын материалдарға негізделген.

Қазақстан Республикасының Президенті Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының кепілі болып табылады. Оны сақтау және құқықтық қорғау жауапкершілігі барлық жария билік органдары мен лауазымды адамдарға жүктеледі. Мемлекет басшысы, тәуелсіздіктің он екі жылдығына арналған салтанатты отырыста сөйлеген сөзінде, нақ осы Конституция қоғамдағы тұрақтылықты қамтамасыз еткенін және қазір қамтамасыз етіп отырғанын, ойдағыдай экономикалық дамудың алғышарттарын жасағанын айта келе, Конституцияның тұрақтылығы – мемлекеттің тұрақтылығы екенін бәріміз де білуіміз керектігін атап өтті.

Конституциялық Кеңес 2003 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің, Республика Парламенті Палаталарының Төрағалары мен депутаттарының, Премьер-Министрінің, Жоғарғы Сотының өтініштері бойынша қаулылар қабылдады. Келіп түскен өтініштер Республика Конституциясының барлық бөлімдеріне дерлік қатысты болды.

Республиканың егемендігі оның бүкіл аумағын қамтитынын, мемлекеттің өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлінбеуін қамтамасыз ету жөніндегі міндетін белгілейтін Конституцияның 2-бабы 2-тармағының мазмұны мен мәні Кеңестің Парламент Мәжілісі Төрағасының өтініші бойынша қабылданған қаулысында ашып көрсетілді. Депутаттар Жер кодексінің жобасын талқылаған кезде туындаған сұрақтар осы өтінішті беруге себеп болды. Конституциялық нормаларға талдау жасау негізінде Кеңес, дипломатиялық өкілдіктерді орналастыру үшін шет мемлекеттердің пайдалануына берілетін жер учаскелері Қазақстан мемлекетінің меншігінде сақталып қалады деп белгіледі. Осы мақсаттар үшін жер учаскелерін шет мемлекеттерге пайдалануға беру, Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттарға сәйкес жүзеге асырылады. Мұндай өтініш заңдардың Конституцияға сәйкес қабылдануын қамтамасыз ететін алдың-алу шарасы болып табылады.

Республикадағы жердің құқықтық мәртебесінің негізін баянды ететін Конституцияның 6-бабының 3-тармағы, ресми түсіндірме беру кезінде, сондай-ақ ел Президентінің өтініші бойынша Қазақстан Республикасының Жер кодексін Конституцияға сәйкестігі тұрғысында қараған кезде конституциялық іс жүргізу нысаны болды (2003 жылғы 23 сәуірдегі № 4 және 2003 жылғы 10 маусымдағы № 8 қаулылар).

Конституцияның "Адам және азамат" деп аталатын екінші бөлімінің нормаларына ресми түсіндірме берген кезде, Қазақстан Республикасы таныған адам құқықтары мен бостандықтарының Конституцияға сәйкес сақталуына берілетін кепілдікті қамтамасыз ету Кеңестің маңызды мақсаттарының бірі болып табылады. Конституцияның 16-бабында бекітілген адамның жеке басының бостандығына құқығы, сот пен прокурордың тұтқындауға және қамауда ұстауға санкция беру жөніндегі өкілеттігін нақтылауға байланысты Кеңестің қарау нысаны болды. Бұл нормаларды түсіндірген кезде Кеңес, адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы болып табылатындығы туралы Конституцияның ең басты ережесін негізге алды.

Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы негізгі конституциялық ережелерді Конституциялық Кеңес, "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" Конституциялық заңды қолдану кезінде туындаған бірқатар сұрақтарға орай Парламенттің бір топ депутаттарының өтініші бойынша түсіндірді. Атап айтқанда, Кеңес қорытынды қаулыда, "Республика азаматының басқа мемлекеттің азаматтығында болуы танылмайды" деген конституциялық принцип (10-баптың 3-тармағы), қос азаматтыққа жол бермейтін мынадай механизммен қамтамасыз етіледі деп баяндады: егер Қазақстан Республикасының азаматы басқа мемлекеттің азаматтығын алатын болса, онда осы сәттен бастап оның Қазақстан Республикасының азаматтығы сақталмайды; егер шетелдік өзге елдің азаматтығын бір уақытта тоқтатпай отырып оны алатын болса, Қазақстан Республикасының азаматтығы жарамсыз деп танылады. Конституцияның 12-бабының нормаларын түсіндіре отырып, Кеңес бұл қаулыда, тек Қазақстан Республикасының азаматтары ғана Негізгі Заңда көзделген құқықтардың (соның ішінде белсенді және бәсең сайлау құқықтарының), бостандықтар мен міндеттердің барлық кешеніне ие болатынын, ал шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар, Конституциямен, заңдармен және халықаралық шарттармен көзделген жағдайлардан тыс, азаматтарға таралатын құқықтар мен бостандықтарды пайдаланатынын, сондай-ақ міндеттер атқаратынын атап көрсетті. Конституциялық Кеңес, осы аталған Кеңес қаулысы негізінде, азаматтық қатынастарды реттейтін заңнаманы және Қазақстан Республикасы қатысатын халықаралық шарттарды Конституцияның нормаларына сәйкес келтіру қажет деп пайымдайды.

Астана қаласының Алматы аудандық сотының "Жаппай саяси қуғын- сүргіндер құрбандарын ақтау туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 26-бабын конституциялық емес деп тану туралы ұсынысын қараған кезде, Кеңес Республиканың құқық қолдану органдарының қызметінде осы аталған бапты қолдану кезінде әртүрлі көзқарас орын алғанын анықтады. Аталған Заңның 26-бабын біркелкі түсінуді әрі қолдануды қамтамасыз ету мақсатында, Конституциялық Кеңес 2003 жылғы 24 қаңтардағы № 9 қаулымен Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотына "Жаппай саяси қуғын-сүргіндер құрбандарын ақтау туралы" Қазақстан Республикасының Заңын қолдану мәселелерін түсіндіретін нормативтік қаулы қабылдауды ұсынды. Конституциялық Кеңестің осы аталған қаулысына сәйкес Жоғарғы Сот 2003 жылғы 20 наурыздағы № 9 нормативтік қаулыда түсіндірме берді, бұл қаулыға сай осы аталған Заңның 18-24-баптары Заң күшіне енгенге дейін де, Заң қабылданғаннан кейін де ақталған саяси қуғын-сүргіндер құрбандарына қолданылады.

Конституциялық Кеңестің Парламент депутаттарының өтініші бойынша қабылданған, Сенат пен Мәжіліс депутаттарын тіркеуге, олардың өкілеттік мерзіміне, депутатқа ешкімнің тиіспеуі мәселелеріне қатысты Конституцияның 50-52-баптарын ресми түсіндіру туралы қаулылары Конституцияның ұлықтығы және құқық қолдану практикасында конституциялық заңдылық қамтамасыз етілуіне септігін тигізді (2003 жылғы 11 ақпандағы № 1 қаулы).

Конституциялық Кеңестің шешімдері мемлекеттік биліктің біртұтастығы, оның заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну принциптеріне сәйкес іске асырылуы туралы ең бір маңызды конституциялық ережені ескере отырып қабылданды. Республика Парламенті мен Үкіметінің заң шығару процесіндегі өзара іс-әрекеті мен өкілеттігі, заң шығарушы және атқарушы билік тармақтары арасында тежемелік әрі тепе-теңдікті пайдалану мәселелері Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің өтініші бойынша Кеңесте қарау нысаны болды. Конституциялық Кеңестің 2003 жылғы 13 мамырдағы № 6 қаулысында, Республика Парламенті мен Үкіметінің арасындағы қатынасты реттейтін Конституцияның 61-бабы 7-тармағының және 63-бабы 1-тармағының нормаларына ресми түсіндірме берілді. Үкімет енгізген заң жобасының қабылданбауына, Үкіметке сенім білдіру туралы мәселе қойылуына, егер сенімсіздік білдіру туралы ұсыныс Конституциямен белгіленген қажетті дауыс санын ала алмаған ретте, заңды дауысқа салмай қабылдауға байланысты заң шығару процесінде туындайтын мәселелер түсіндірілді. Кеңес сондай-ақ Парламент пен биліктің өзге тармақтары арасындағы еңсерілмейтін келіспеушілік туралы конституциялық ереженің мазмұнын Конституцияның 63-бабы 1-тармағының мәтінінде ашып көрсетті.

Соттардың Конституцияның 78-бабы тәртібімен берілген, адамның және азаматтың Конституциямен баянды етілген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңды немесе өзге де нормативтік құқықтық актіні конституциялық емес деп тану туралы өтініштерінің саны, бұдан бұрынғы жылдардағыдай мардымсыз болғанын атау қажет.

Республика Жоғарғы Соты, Қылмыстық және Қылмыстық іс жүргізу кодекстерінің, адамның он сегіз жасқа толғанға дейін жасаған қылмысы үшін соттылығын ескеру бөлігінде, ұрлық жасағаны немесе бопсалағаны үшін бұдан бұрын екі немесе одан да көп рет сотталған адамдардың жауаптылығын көздейтін бірқатар нормаларын Конституцияға сәйкес емес деп тану туралы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінді. Өтініш материалдарын зерделеп, Кеңес Қылмыстық іс жүргізу кодексінің өтініште аталған нормалары Конституцияға қайшы келмейді деп тапты. Қылмыстық кодекстің он сегіз жасқа толғанға дейін жасалған қылмыс үшін соттылықты ескеру бөлігіндегі нормаларына қатысты конституциялық іс жүргізу, құқық қолдану практикасы мәселелері ведомстволық қарасты болмағандықтан қысқартылды (2003 жылғы 26 маусымдағы № 9 қаулы).

Конституциялық Кеңес қаулыларының орындалуына талдау жасау, бұл қаулыларда баяндалған құқықтық позициялар заң шығару және құқық қолдану қызметінде әр кезде де өз уақытында ескеріле бермейтінін айғақтайды. Конституциялық Кеңес, Парламентке енгізілетін заң жобаларына құқықтық сараптама жүргізу кезінде олардың Конституциялық Кеңес қаулыларына сәйкес болуына міндетті түрде назар аудару қажет деп пайымдайды.

Елдегі конституциялық заңдылықты нығайту мақсатында, конституциялық жауаптылық көздейтін нормалардың, сондай-ақ Республика Конституциясының нормалары мен конституциялық заңдары сақталмағандығы үшін жауаптылық белгілейтін заңнаманың іске асырылуына талдау жасаған жөн болар еді. Алынған мәліметтер негізінде осы аталған қатынастарды заң жүзінде реттеу жөніндегі ұсыныстар әзірлеуді ұсынамыз.

Республиканың ағымдағы заңнамасында, заңдардың сілтеме нормаларында көзделген жауаптылық мәселелері бойынша кемшіліктер бар. Мәселен, Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" конституциялық заң күші бар Жарлығының 11-бабы Кеңес Төрағасы мен мүшелерінің тәуелсіздігін, олардың тек Конституция мен осы аталған Жарлыққа ғана бағынатынын белгілейді. Олардың кызметіне қандай болса да араласуға, сондай-ақ оларға қандай түрде болса да қысым жасауға немесе басқадай ықпал етуге жол берілмейді және бұл заң бойынша жауапкершілікке әкеліп соғады. Қазіргі уақытта қолданыстағы заңнамада бұл аталған іс-әрекеттер үшін жауапкершілік көзделмеген, демек, Жарлықтың 11-бабының нормасы заңдық кепілдікпен қамтамасыз етілмеген.

Жоғарыда аталған Президент Жарлығының 21-бабының 4-тармағында, Конституциялық Кеңеске көрінеу жалған мәліметтер хабарлау немесе Конституциялық Кеңес талап еткен құжаттарды, материалдар мен өзге де ақпаратты бермеу Конституциялық Кеңесті құрметтемеу ретінде бағаланады және заң бойынша жауапкершілікке әкеліп соғады деп көзделген. Алайда қолданыстағы заңнамада Конституциялық Кеңеске құрметсіздік білдіргені үшін жауапкершілік көздейтін нормалар жоқ.

Бұдан бұрынғы Жолдауда Кеңес Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақтан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" конституциялық заң күші бар Жарлығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу қажеттігіне назар аударған болатын. Кеңестің сегіз жылдық жұмыс тәжірибесі, Республика Конституциясына 1998 жылы енгізілген өзгерістер мен толықтырулар, бұл нормативтік құқықтық актінің жекелеген ережелерін қайта қарауға және Конституциялық Кеңестің қызметін жақсартуға бағытталған жаңа нормалармен толықтыруға негіз береді.

Соңғы жылдары Республика азаматтарының әлеуметтік-экономикалық жағдайының жақсару үрдісі байқалады. Қоғамдағы әлеуметтік шиеленістер бәсеңсіп келеді. Сонымен бірге, азаматтардың әлеуметтік және экономикалық құқықтарына қатысты Конституция ережелерінің бұзылуы орын алуда.

Бұдан алдыңғы жолдауда Конституциялық Кеңес еңбек қатынастарын құқықтық реттеудің жеткіліксіздігіне, осы салада жұмыс берушілер тарапынан азаматтардың конституциялық құқықтары бұзылуына назар аударған болатын. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес әркімнің қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай еңбек ету жағдайына, еңбегі үшін қандай да болмасын кемсітусіз сыйақы алуына құқығы бар.

Алайда, мемлекеттік органдардың Конституциялық Кеңеске келіп түскен мәліметтері, азаматтардың еңбек құқықтары әлі де болса қоғамымыздың әлсіз тұстарының бірі болып отырғанын айғақтайды. Мәселен, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің мәліметтері бойынша өткен жылы 115294 еңбек заңдарын бұзушылық анықталған. Прокуратура органдары жүргізген шетел компаниялары мен шетелдіктер қатысатын кәсіпорындарды тексерулердің барысында анықталғандай, аталған кәсіпорындарда еңбек ету жағдайлары әркезде еңбекті қорғау заңдарында бекітілген талаптарға сәйкес келе бермейді. Еңбек ету жағдайларын бұзушылықтардың көбісі төтенше жағдайлар мен авариялардың болу қаупімен байланысты кәсіпорындарда орын алған. Сол арқылы Конституцияның 24-бабының 2-тармағында бекітілген жұмысшының қауіпсіз еңбек ету құқығына нұқсан келтіріледі.

Шетел компаниялары мен шетелдіктер қатысатын кәсіпорындарда Республика азаматтарының еңбек ақысын төлеуде кемсітушілік фактілері орын алуда. Атап айтсақ, "ССС-Сайпем" консорциумында қазақстандық жұмысшылардың біліктіліктегі бірдей бола тұра, шетел жұмысшыларына қарағанда еңбекақылары төмен. Сонымен бірге Қазақстан Республикасы азаматтарының қатарынан шыққан, тікелей кен орындарында еңбек ететін жұмысшылар үшін қазақстандық еңбек заңдарында көрсетілген демалыс күндері үшін төленетін қосымша ақы қарастырылмаған.

Көрші елдер азаматтарының заңсыз еңбек миграциясы Республика азаматтарының еңбек етуге конституциялық құқықтарын қамтамасыз етуге кедергі келтіруші негізгі факторлардың бірі болып табылады. Миграциялық саясаттың іс жүзінде үйлестірілмеуі және миграциялық айырбасқа тартылған елдердің заңнамалық базасының аяқталмауы бұл құбылыспен күрестің тиімділігін тежеуде. "Халықтың жұмыспен қамтылуы туралы" Қазақстан Республикасының Заңына үстіміздегі жылдың 27 қаңтарында енгізілген өзгерістер мен толықтырулардың іске асырылуы миграциялық процесстердің практика жүзінде реттелуіне оң әсер етуге тиіс.

Соңғы жылдары қылмыстың азаю ырғағы байқалады. Статистикалық мәліметтер бойынша 2003 жылы алдыңғы жылмен салыстырғанда 16 666 қылмыс аз тіркелген. Алайда ауыр қылмыстардың жекелеген түрлері көбейгені атап көрсетілген, олардың ішінде: оқталу арқылы қасақана кісі өлтіру (24-ке), денсаулыққа қасақана ауыр зақым келтіру (30-ке), зорлау (43-ке).

Сыбайлас жемқорлық қылмыс қоғамға аса қауіп төндіруші құқық бұзушылықтың бірі болып табылады. Бұл орайда, тіркелген сыбайлас жемқорлық қылмыстың саны (536) қылмыстың басқа түрлерімен салыстырғанда аздығына қарамастан, олар Республикада жүргізіліп жатқан реформаларға айтарлықтай қауіп төндіреді. Олардың қауіптілігі сол, мұндай қылмыстарды мемлекеттің атынан белгілі бір функцияларды жүзеге асыруға уәкілет берілген тұлғалар жасайды. 2003 жылы қызмет өкілеттігін теріс пайдаланғаны үшін 222, ал пара алғаны үшін 210 лауазым иесі жауапкершілікке тартылған.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің 2001-2005 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте мемлекеттік органдардың жауапкершілігін ұлғайтуға да, биліктің барлық тармақтары мен азаматтық қоғам институттарының бұл мәселені шешудегі әлеуметтік әріптестігіне де баса мән беріліп отыр. Конституциялық Кеңестің пікірінше, сыбайлас жемқорлық қылмыстың деңгейін төмендету және азаматтардың, қоғам мен мемлекеттің құқықтары мен заңды мүддесін қорғауды қамтамасыз ету мақсатында, қолданыстағы заңнаманың экономикалық дестесіне сыбайлас жемқорлыққа қарсы бағыттағы сараптама жүргізіп, сондай-ақ сараптаманың бұл түрін Парламентке енгізілетін барлық заң жобалары үшін міндетті ету қажет. Құқықтық нормалардың дәлсіздігі, ережеден тыс кету, құқықтық реттеудегі кемшіліктер және заңнаманың өзге де кемшін тұстары құқық бұзушылық, әсіресе экономикалық және сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық жасауға септігін тигізеді.

Бас прокуратура берген мәліметтерге жасалған талдау, құқық қорғау органдарының қызметінде заңдылықты бұзу әлі де болса кең тарқалып отырғанын айғақтайды. Дәлелсіз қылмыстарды тіркеуден жасыруға жол беріледі. Сол арқылы азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің өз құқықтары мен заңды мүддесін қорғауға деген құқығы бұзылады. 2003 жылы прокуратура бұрын тіркелмеген 2007 қылмысты анықтап, тіркеуге алған. Өткен жылы тұтас алғанда заңдылықты бұзу фактілері бойынша прокурорлар 7560 ұсыныс енгізіп, қаулы шығарды, олар бойынша құқық қорғау органдарының 6657 қызметкері тәртіптік жауапкершілікке тартылды.

Республиканың Бас прокуратурасы, азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын бұзудың бұл анықталған фактілері, қол астындағы қызметкерлерінің жұмысына ведомстволық бақылауды іске асыруға тиісті қылмыстық қудалау органдарының жауапты лауазымды қызметкерлері заңдылықты бұзудың алдың алу және оған жол бермеу жөніндегі пәрменді шараларды қолданбай отырғандығынан айғақ беретінін атап көрсетеді. Қылмыстық қудалау органдарының жер-жерлердегі кейбір басшылары өзінің қол астындағылардан тек жұмыс көрсеткіштерін жақсартуды ғана талап етіп, ал оған қалай қол жеткізіп жатқанымен қызықпайды.

Жедел-тергеу қызметі өздерін қызықтырып отырған ақпаратты алу мақсатында азаматтарды заңсыз ұстауды әлі де пайдаланып келеді. Бұл әрекеттердің бәрі де жасырын сипатқа ие. Азаматтарды заңсыз түрде ішкі істер органдарына алып келу, оларды қызмет бөлмелерінде және өзге де үй-жайларда ұстау деректері кең тарқалған. Прокуратура органдары тексеру барысында азаматтарды қызмет бөлмелерінде заңсыз ұстаудың 341 фактісін анықтаған.

Әркімнің өмір сүруге конституциялық құқығына сәйкес, Республикада адам құқықтары және құқық бұзушылармен қарым-қатынас туралы халықаралық нормалардың талаптарын ескере отырып қылмыстық-құқықтық жүйені ізгілендіру іске асырылуда. Мемлекет басшысының Жарлығымен өлім жазасына мораторий жарияланды. Осы Жарлықты іске асыру мақсатында Республиканың қолданыстағы Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу және Қылмыстық-атқару кодекстеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Республика бекіткен, құқық бұзушылармен қарым-қатынас туралы халықаралық актілердің нормаларын ескере отырып, сотталғандардың құқықтық жағдайын, жазаны өтеу режимін, сотталғандардың еңбек қатынастарын реттейтін заңнамаға өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.

Алайда, қолға алынып отырған барлық шараларға қарамай, қылмыстық-атқару мекемелерінде, қылмыстық жазаланатын іс-әрекеттер жасаған адамдарды уақытша ұстау орындарында адамның конституциялық құқықтары бұзылуда. Сотталғандарды ұстаудың іс жүзіндегі жай-күйі жалпыға бірдей қабылданған стандарттарға толықтай сәйкес келмейді.

Бас прокуратураның мәліметі бойынша 2003 жылдың 12 айында карцерлерден, айып изоляторларынан және камера үлгісіндегі үй-жайлардан заңсыз ұсталып отырған 100 сотталушы және тергеліп жатқан 9 адам босатылған. Осы баяндалғанға орай, Конституциялық Кеңес уәкілетті мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың назарын жол беріліп отырған бұзушылықтарға, сотталғандар мен қамауда ұсталып отырған адамдардың конституциялық құқықтарын сотқа дейін қорғаудың жеткіліксіздігіне аударады. Айыпталушылар мен қамауда ұсталып отырған сотталушылардың құқықтарын қорғау мәселелері бойынша Парламентте Мәжіліс қаулысымен белгіленген тыңдаулар өткізу, осы мәселелер бойынша Әділет министрлігі қолданып отырған шаралар, бұқаралық ақпарат құралдарында жариялау оң нәтиже береді.

Конституциялық Кеңес, конституциялық заңдылықты қамтамасыз ету үшін кұқық қорғау органдарының өзара іс-әрекетін үйлестіруді күшейту және олардың басшыларының адам құқығын қамтамасыз ету мен елдегі конституциялық заңдылықтың жай-күйі үшін жеке жауапкершілігін асыру қажет деп пайымдайды.

Конституциялық заңдылықтың жай-күйінің ең маңызды көрсеткіштерінің бірі – Республика азаматтарының сайлау құқықтарын қамтамасыз ету, сайлау туралы заңнаманың нормаларын сақтау. Мәслихатқа өткен былтырғы сайлаулар заңнаманы бұзушылық бар екенін көрсетті, оған сот органдарына берілген өтініштер дәлел. Мәселен, бірқатар аймақтарда сайлау комиссиялары, өздерінің кандидатурасын ұсынғысы келген азаматтардан заңнамада көрсетілмеген құжаттардың тізімін талап қылған. Бағынысты қатынастағы адамдар комиссия мүшесі болып жиі тағайындалып отырған. Сондай-ақ, сайлау комиссиялары жұмысының ашықтығы қамтамасыз етілмегені атап көрсетілген.

Парламенттің "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" Конституциялық заңды жаңа редакциясында қабылдауы сайлау өткізу кезіндегі бұзушылықтар санын азайтуға мүмкіндік береді. Сонымен бірге, сайлау процесінің барлық қатысушылары Республика Конституциясы мен сайлау заңдарының нормаларын қалтқысыз сақтаған жағдайда ғана әділ әрі ашық сайлау өткізуді қамтамасыз ету мүмкін болады.

Республикада конституциялық заңдылықты қамтамасыз ету, қоғамдық бақылау механизмін дамыту құралы ретінде қоғамды демократияландыру процесі жалғасуда. Азаматтық қоғамның маңызды институттарының бірі – үкіметтік емес ұйымдардың мәртебесі артып келеді. Қазақстан Республикасының үкіметтік емес ұйымдарын мемлекеттік қолдау Бағдарламасының қабылдануы, олардың қызметін заң жүзінде реттеу бойынша қолға алынып жатқан шаралар соған дәлел. Азаматтық форумда сөйлеген сөзінде Мемлекет басшысы, үкіметтік емес ұйымдар құқықтық реформаны іске асыруға, заң шығармашылығы қызметіне, тұлғаның құқықтық кепілдіктерін кеңейтуге белсендірек қатысса болар еді деп атап көрсетті.

Соңғы жылдары азаматтық қоғамның саяси партиялар, қоғамдық қозғалыстар, тәуелсіз бұқаралық ақпарат құралдары секілді институттарының рөлі арта түсті.

Республикада құқықтық мемлекет құру, барлық мемлекеттік органдардың, азаматтық қоғамның институттары мен азаматтардың Конституцияның ұлықтығын қамтамасыз ету, елдегі конституциялық заңдылықты сақтау жолындағы күш-жігерінің топтасуын қажет етеді.

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі

О состоянии конституционной законности в Республике Казахстан

Послание Конституционного Совета Республики Казахстан, 2004 г.

В соответствии с подпунктом 11) статьи 53 Конституции Республики Казахстан направляется ежегодное послание Парламенту Республики Казахстан о состоянии конституционной законности в стране.

Настоящее послание основано на результатах деятельности Конституционного Совета по обеспечению верховенства Конституции

Республики Казахстан и на материалах, характеризующих состояние конституционной законности в стране за 2003 год.

Гарантом незыблемости Конституции, прав и свобод человека и гражданина является Президент Республики Казахстан. Ответственность за ее соблюдение и правовую защиту возлагается на все органы публичной власти и должностных лиц. Глава государства, выступая на торжественном заседании, посвященном двенадцатой годовщине независимости, подчеркнул, что именно эта Конституция обеспечила и обеспечивает сейчас стабильность в обществе, создала предпосылки для успешного экономического развития. Мы все должны знать: стабильность Конституции - стабильность государства.

Конституционный Совет принял в 2003 году постановления по обращениям Президента Республики Казахстан, Председателей Палат и депутатов Парламента, Премьер-Министра, Верховного Суда Республики. Поступившие обращения касались почти всех разделов Конституции Республики.

Содержание и сущность норм пункта 2 статьи 2 Конституции, устанавливающих суверенитет Республики на всей ее территории и задачу государства обеспечивать целостность, неприкосновенность и неотчуждаемость своей территории, раскрыты в постановлении Совета по обращению Председателя Мажилиса Парламента. Поводом для обращения явились вопросы, возникшие при обсуждении депутатами проекта Земельного кодекса. На основании анализа конституционных норм Совет установил, что земельные участки, предоставляемые иностранным государствам в пользование для размещения дипломатических представительств, сохраняются в собственности государства Казахстан. Предоставление в пользование земельных участков иностранным государствам для этих целей осуществляется в соответствии с международными договорами, ратифицированными Республикой Казахстан. Такое обращение является превентивной мерой, обеспечивающей принятие законов в соответствии с Конституцией.

Пункт 3 статьи 6 Конституции, закрепляющий основы правового статуса земли в Республике был предметом конституционного производства при даче толкования, а также при рассмотрении по обращению Президента страны на соответствие Конституции Земельного кодекса Республики Казахстан (постановления от 23 апреля 2003 года № 4 и от 10 июня 2003 года № 8).

Обеспечение гарантий соблюдения признанных Республикой Казахстан прав и свобод человека в соответствии с Конституцией является одной из важных задач Совета при официальном толковании норм ее второго раздела "Человек и гражданин". Право на личную свободу человека, закрепленное в статье 16 Конституции, стало предметом рассмотрения Советом в связи с уточнением полномочий суда и прокурора по санкционированию ареста и содержания под стражей. При разъяснении этих норм Совет исходил из главного положения Конституции о том, что высшими ценностями Республики Казахстан являются человек, его жизнь, права и свободы.

Основные конституционные положения о гражданстве Республики Казахстан были разъяснены Конституционным Советом по обращению группы депутатов Парламента в связи с возникновением ряда вопросов при применении Конституционного закона "О выборах в Республике Казахстан". В частности, Совет в итоговом постановлении изложил, что конституционный принцип "за гражданином Республики не признается гражданство другого государства" (пункт 3 статьи 10) обеспечивается следующим механизмом, не допускающим двойного гражданства: если гражданин Республики Казахстан приобретает гражданство другого государства, то за ним с этого момента не сохраняется гражданство Республики Казахстан; гражданство Республики Казахстан считается недействительным, если его приобретает иностранец, не прекращая одновременно гражданства иного государства. Разъясняя нормы статьи 12 Конституции, Совет в данном постановлении указал, что только граждане Республики Казахстан обладают всем комплексом прав (в том числе активным и пассивным избирательными правами), свобод и обязанностей, предусмотренных Основным Законом, тогда как иностранцы и лица без гражданства пользуются правами и свободами, а также несут обязанности, распространяющиеся на граждан, за исключением случаев, предусмотренных Конституцией, законами и международными договорами. Конституционный Совет полагает, что на основании названного постановления Совета необходимо привести в соответствие с нормами Конституции законодательство и международные договоры с участием Республики Казахстан, регулирующие отношения гражданства.

При рассмотрении представления Алматинского районного суда города Астаны о признании неконституционной статьи 26 Закона Республики Казахстан "О реабилитации жертв массовых политических репрессий" Совет установил, что в деятельности правоприменительных органов Республики имеют место различные подходы при применении указанной статьи. В целях обеспечения единообразного понимания и применения статьи 26 названного Закона, Конституционный Совет постановлением от 24 января 2003 года № 9 рекомендовал Верховному Суду Республики Казахстан принять нормативное постановление, разъясняющее вопросы применения Закона "О реабилитации жертв массовых политических репрессий". В соответствии с приведенным постановлением Конституционного Совета Верховный Суд в нормативном постановлении от 20 марта 2003 года № 9 дал разъяснение, согласно которому действия статей 18-24 названного Закона распространяются на жертв массовых политических репрессий, реабилитированных как до вступления Закона в силу, так и после принятия Закона. Теперь суды не вправе отказывать в рассмотрении обращений лиц, реабилитированных после вступления названного Закона в силу.

Обеспечению верховенства Конституции и конституционной законности в правоприменительной практике способствовали принятые по обращению депутатов Парламента постановления Конституционного Совета об официальном толковании статей 50-52 Конституции, касающихся регистрации депутатов Сената и Мажилиса, срока их полномочий, вопросов депутатской неприкосновенности (постановление от 11 февраля 2003 года № 1).

Решения Конституционного Совета принимались с учетом одного из наиболее важных конституционных положений о единстве государственной власти, осуществления ее в соответствии с принципом разделения на законодательную, исполнительную и судебную ветви. Вопросы взаимодействия и полномочий Парламента и Правительства Республики в законодательном процессе, использования сдержек и противовесов между законодательной и исполнительной ветвями власти были предметом рассмотрения в Совете по обращению Премьер-Министра Республики Казахстан. В постановлении Конституционного Совета от 13 мая 2003 года № 6 дано официальное толкование норм пункта 7 статьи 61 и пункта 1 статьи 63 Конституции, регулирующих отношения между Парламентом и Правительством Республики. Разъяснены вопросы, возникающие в законодательном процессе в связи с непринятием внесенного Правительством проекта закона, постановкой вопроса о доверии Правительству, принятием закона без голосования в случае, если предложение о вотуме недоверия не наберет установленного Конституцией необходимого числа голосов. Советом также раскрыто содержание конституционного положения о непреодолимых разногласиях между Парламентом и другими ветвями власти в контексте пункта 1 статьи 63 Конституции.

Как и в предыдущие годы приходится констатировать, что количество обращений судов в порядке статьи 78 Конституции о признании закона или иного нормативного правового акта, ущемляющего закрепленные Конституцией права и свободы человека и гражданина, неконституционным было незначительным.

Верховный Суд Республики обратился в Конституционный Совет с представлением о признании не соответствующими Конституции ряда норм Уголовного и Уголовно-процессуального кодексов Республики Казахстан, предусматривающих ответственность лиц, ранее два и более раз судимых за хищение либо вымогательство, в части учета судимости за преступления, совершенные лицом в возрасте до восемнадцати лет. Изучив материалы обращения, Совет признал, что названные в обращении нормы Уголовно-процессуального кодекса не противоречат Конституции. В отношении норм Уголовного кодекса в части учета судимости за преступления, совершенные в возрасте до восемнадцати лет, конституционное производство было прекращено в связи с не подведомственностью вопросов правоприменительной практики (постановление от 26 июня 2003 года № 9).

Анализ исполнения постановлений Конституционного Совета свидетельствует о том, что изложенные в них правовые позиции не всегда своевременно учитываются в законодательной и правоприменительной деятельности. Конституционный Совет полагает, что при проведении правовой экспертизы проектов законов, вносимых в Парламент, необходимо обязательно обращать внимание на соответствие их постановлениям Конституционного Совета.

В целях укрепления конституционной законности в стране следовало бы провести анализ реализации норм, предусматривающих конституционную ответственность, а также законодательства, устанавливающего ответственность за несоблюдение норм Конституции и конституционных законов Республики. На основании полученных данных предлагаем разработать предложения по законодательному урегулированию названных отношений.

В текущем законодательстве Республики имеются пробелы по вопросам ответственности, предусмотренной в отсылочных нормах законов. Так, например, статья 11 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу конституционного закона, "О Конституционном Совете Республики Казахстан" устанавливает независимость Председателя и членов Совета и подчинение их только Конституции и названному Указу. Какое-либо вмешательство в их деятельность, а также оказание давления или иного воздействия на них в какой бы то ни было форме не допускаются и влекут ответственность по закону. В настоящее время в действующем законодательстве ответственность за названные действия не предусмотрена, следовательно, норма статьи 11 Указа не обеспечена юридической гарантией.

В пункте 4 статьи 21 приведенного Указа Президента предусмотрено, что сообщение Конституционному Совету заведомо ложных сведений или непредставление затребованных документов, материалов и иной информации расценивается как неуважение к Совету и влечет ответственность по закону. Однако в действующем законодательстве нет норм, предусматривающих ответственность за неуважение к Конституционному Совету.

В предыдущем послании Совет обращал внимание на необходимость внесения изменений и дополнений в Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу конституционного закона, "О Конституционном Совете Республики Казахстан". Восьмилетний опыт работы Совета, изменения и дополнения, внесенные в Конституцию Республики в 1998 году, дают основания пересмотреть отдельные положения этого нормативного правового акта и дополнить новыми нормами, направленными на улучшение деятельности Конституционного Совета.

В последние годы наблюдается тенденция улучшения социально-экономического положения граждан Республики. Снижается социальная напряженность в обществе. Вместе с тем имеют место нарушения соблюдения положений Конституции, касающихся социальных и экономических прав граждан.

В предыдущем послании Конституционный Совет обратил внимание на несовершенство правового регулирования трудовых отношений, на нарушения конституционных прав граждан в этой сфере, допускаемые работодателями. Согласно Конституции Республики Казахстан человек имеет право на условия труда, отвечающие требованиям безопасности и гигиены, на вознаграждение за труд без какой-либо дискриминации.

Однако поступившие в Конституционный Совет данные государственных органов свидетельствуют о том, что до сих пор одним из уязвимых мест нашего общества остаются трудовые права граждан. Так, по данным Министерства труда и социальной защиты населения за прошедший год выявлено 115 294 нарушений трудового законодательства. Проведенная органами прокуратуры проверка соблюдения трудового законодательства иностранными компаниями и предприятиями с иностранным участием показала, что условия труда в названных предприятиях не всегда соответствуют требованиям, установленным законодательством по охране труда. Большее количество нарушений условий труда приходится на предприятия постоянно связанные с риском возникновения чрезвычайных ситуаций и аварий. Тем самым ущемляется право работника на безопасные условия труда, установленное в пункте 2 статьи 24 Конституции.

Имеют место факты дискриминации при оплате труда граждан Республики в иностранных компаниях и на предприятиях с иностранным участием. Так, при одинаковой квалификации оплата труда казахстанских рабочих консорциума "ССС-Сайпем" меньше, чем у иностранных рабочих. При этом для работников из числа граждан Республики Казахстан, работающих непосредственно на месторождении, не предусмотрена дополнительная оплата труда в выходные дни, установленные казахстанским трудовым законодательством.

Одним из основных факторов, препятствующих обеспечению конституционных прав граждан Республики на труд, является нелегальная трудовая миграция граждан сопредельных государств. Эффективность борьбы с этим явлением сдерживается отсутствием практической координации миграционной политики и незавершенностью законодательной базы стран, вовлеченных в миграционный обмен. Реализация внесенных 27 января текущего года изменений и дополнений в Закон Республики

Казахстан "О занятости населения" должна положительно отразиться на практическом регулировании миграционных процессов.

Последние годы наблюдается динамика снижения преступности. По статистическим данным, в 2003 году зарегистрировано на 16 666 преступлений меньше, чем в предыдущем году. Однако отмечено увеличение отдельных видов тяжких преступлений, среди которых: умышленное убийство с покушением (на 24), умышленное причинение тяжкого вреда здоровью (на 30), изнасилование (на 43).

Одним из видов правонарушений, представляющих наибольшую общественную опасность, являются коррупционные преступления. Притом, что число зарегистрированных коррупционных преступлений (536) сравнительно невелико по отношению к другим видам преступлений, они представляют серьезную угрозу проводимым в Республике реформам. Их опасность заключается в том, что совершаются они лицами, уполномоченными осуществлять от имени государства определенные функции. В 2003 году привлечены к ответственности за злоупотребление служебными полномочиями 222 должностных лица, за получение взятки - 210.

В Государственной программе борьбы с коррупцией на 2001-2005 годы делается упор как на повышение ответственности в борьбе с коррупцией государственных органов, так и на социальное партнерство всех ветвей власти и институтов гражданского общества в решении этой проблемы. Конституционный Совет считает, что в целях снижения уровня коррупционных правонарушений и обеспечения защиты прав и законных интересов граждан, общества и государства необходимо провести антикоррупционную экспертизу экономического блока действующего законодательства, а также сделать обязательным этот вид экспертизы для всех законопроектов, вносимых в Парламент. Нечеткость правовых норм, допускаемые исключения из правил, пробелы правового регулирования и иные недостатки законодательства способствуют совершению правонарушений, особенно экономических и коррупционных.

Анализ сведений, представленных Генеральной прокуратурой, свидетельствует о том, что остаются распространенными нарушения законности в деятельности правоохранительных органов. Допускается укрытие от учета неочевидных преступлений. Тем самым нарушается право граждан, юридических лиц и государства на охрану своих прав и законных интересов. В 2003 году прокуратурой выявлено и поставлено на учет 2007 ранее незарегистрированных преступлений. В истекшем году в целом по фактам нарушений законности прокурорами внесено 7560 представлений и вынесено постановлений, по которым привлечено к дисциплинарной ответственности 6657 сотрудников правоохранительных органов.

Генеральная прокуратура Республики подчеркивает, что выявленные нарушения конституционных прав и свобод граждан свидетельствуют о том, что ответственные должностные лица органов уголовного преследования, призванные осуществлять ведомственный контроль за деятельностью подчиненных сотрудников, действенных мер по предупреждению и пресечению нарушений законности не предпринимают. Некоторые руководители органов уголовного преследования на местах требуют от подчиненных только улучшения показателей работы, не интересуясь тем, как они этого добиваются.

Оперативно-следственные службы продолжают использовать незаконное задержание граждан в целях получения интересующей информации. Все эти действия носят скрытый характер. Распространены факты незаконного доставления граждан в органы внутренних дел, содержание их в служебных кабинетах и других помещениях. Органами прокуратуры в ходе проверок выявлен 341 факт незаконного содержания граждан в служебных помещениях.

В Республике в соответствии с конституционным правом каждого человека на жизнь, с учетом требований международных норм о правах человека и об обращении с правонарушителями осуществляется гуманизация уголовно-правовой системы. Указом Главы государства объявлен мораторий на смертную казнь. В целях реализации этого Указа внесены изменения и дополнения в действующие Уголовный, Уголовно-процессуальный и Уголовно-исполнительный кодексы Республики. С учетом норм международных актов об обращении с правонарушителями, ратифицированных Республикой, внесены изменения и дополнения в законодательство, регулирующее правовое положение осужденных, режим отбывания наказания, трудовые отношения осужденных.

Однако, несмотря на все усилия, в уголовно-исправительных учреждениях, в местах временного содержания лиц, совершивших уголовно наказуемые деяния, нарушаются конституционные права человека. Фактические условия содержания осужденных не в полной мере соответствуют общепринятым стандартам.

По данным Генеральной прокуратуры за 12 месяцев 2003 года освобождено из карцеров, штрафных изоляторов и помещений камерного типа незаконно содержащихся 100 осужденных и 9 подследственных. В связи с изложенным Конституционный Совет обращает внимание уполномоченных государственных органов и должностных лиц государства на допускаемые правонарушения, на недостаточность защиты конституционных прав, осужденных и лиц, содержащихся под стражей до суда. Проведение в Парламенте слушаний по вопросам соблюдения прав обвиняемых и осужденных, содержащихся под стражей, намеченное постановлением Мажилиса, меры, принимаемые Министерством юстиции по этим вопросам, освещение в средствах массовой информации дадут положительный результат.

Конституционный Совет полагает, что для обеспечения конституционной законности необходимо усиление координации взаимодействия правоохранительных органов и повышение персональной ответственности их руководителей за обеспечение прав человека и за состояние конституционной законности в стране.

Одним из важных показателей состояния конституционной законности является обеспечение избирательных прав граждан Республики, соблюдение норм законодательства о выборах. Прошедшие выборы в маслихаты показали, что имели место нарушения законодательства, о чем свидетельствуют обращения в судебные органы. Так, в ряде регионов избирательные комиссии требовали от граждан, желающих выдвинуть свою кандидатуру на выборах в маслихаты, перечень тех документов, которые не указаны в законодательстве.

Нередко членами комиссии назначались лица, находящиеся в отношениях подчиненности.

Также отмечено, что не была обеспечена открытость работы избирательных комиссий.

Принятие Парламентом Конституционного закона "О выборах в Республике Казахстан" в новой редакции позволит сократить число нарушений при проведении выборов. Вместе с тем, обеспечить честные и прозрачные выборы можно только в том случае, если все участники избирательного процесса будут неукоснительно соблюдать нормы Конституции и выборного законодательства Республики.

В Республике продолжается процесс демократизации общества как средства обеспечения конституционной законности, развития механизма общественного контроля. Повышается статус неправительственных организаций - одного из важных институтов гражданского общества. Об этом свидетельствуют принятие Программы государственной поддержки НПО Республики Казахстан, принимаемые меры по законодательному урегулированию их деятельности. В выступлении на Гражданском форуме Глава государства отметил, что неправительственные организации могли бы активнее участвовать в реализации правовой реформы, в законотворческой деятельности, расширении правовых гарантий личности.

В последние годы возросла роль таких институтов гражданского общества, как политические партии, общественные движения, независимые средства массовой информации.

Создание правового государства в Республике требует консолидации усилий всех государственных органов, институтов гражданского общества и граждан по обеспечению верховенства Конституции, соблюдению конституционной законности в стране.

Конституционный Совет Республики Казахстан