"Бұқаралық ақпарат құралдары туралы" Қазақстан Республикасының Заңын Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестiгi тұрғысында тексеру туралы

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2004 жылғы 21 сәуірдегі N 4 қаулысы

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi, Төраға Ю.А.Хитрин, Кеңес мүшелерi Х.Ә.Әбiшев, Қ.Ж.Балтабаев, С.Ф.Бычкова, А.Есенжанов, A.К.Кoтoв, Қ.Ә.Омарханов қатысқан құрамда, мыналардың:

Қазақстан Республикасы Президентiнiң өкiлi - Республика Президентi Әкiмшiлiгiнiң мемлекеттiк-құқық басқармасының бөлiм меңгерушiсi М.А.Пакирдиновтiң,
Республика Парламентi Сенаты мен Мәжiлiсiнiң депутаттары Н.Ш.Жолдасбаева мен Ә.Қ.Бәкiрдiң,
Республика Бас Прокурорының орынбасары А.Қ.Дауылбаевтың,
Республика Ақпарат вице-министрi А.Д.Досжанның,
Республика Әдiлет вице-министрi С.М.Бекбосыновтың қатысуымен,
өзiнiң ашық отырысында Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Бұқаралық ақпарат құралдары туралы" Қазақстан Республикасының Заңын Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестiгi тұрғысында тексеру туралы өтiнiшiн қарады.
Конституциялық iс жүргiзу материалдарын зерделеп, баяндамашыны - Конституциялық Кеңестiң мүшесi С.Ф.Бычкованы, өтiнiш субъектiсi өкiлiнiң және отырысқа қатысушылардың сөйлеген сөздерiн тыңдап, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi мынаны

анықтады:

"Бұқаралық ақпарат құралдары туралы" Қазақстан Республикасының Заңын Қазақстан Республикасының Парламентi 2004 жылғы 18 наурызда қабылдап, 2004 жылғы 25 наурызда Республика Президентiнiң қол қоюына берген.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабы 1-тармағының 2) тармақшасына сәйкес Мемлекет басшысы "Бұқаралық ақпарат құралдары туралы" Заңды Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестiгi тұрғысында қарау туралы Конституциялық Кеңеске өтініш енгізген.
"Бұқаралық ақпарат құралдары туралы" Республиканың Заңын (бұдан әрi - Заң) конституциялылығы тұрғысында қарай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi, Қазақстан Республикасы Конституциясының , бұқаралық ақпарат құралдарының қызметi аясындағы қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеуге негiз етiп алынуға тиiс, мынадай ережелерiн негiзге алды:

1) жалпы ережелер (1, 7 және өзге де баптары);
2) адамның және азаматтың бұқаралық ақпарат құралдары саласына қатысты қолданыстағы конституциялық құқықтары мен бостандықтарын реттейтiн нормалар (12, 13, 18, 20, 39 және өзге де баптары);
3) соттардың қызметi және олардың сот төрелiгiн жүзеге асыруы мәселелерiн регламенттейтiн нормалар (75-77-баптар);
4) Қазақстан Республикасындағы заң шығару процесiн реттейтiн нормалар (45, 61, 66-баптар).
Сондай-ақ, Конституциялық Кеңестiң нормативтiк қаулыларында тұжырымдалған, Республика Конституциясынан келiп туындайтын құқықтық позициясы назарға алынды.

1. Республика Конституциясының 20-бабының 1-тармағы сөз бен шығармашылық еркiндiгiне кепiлдiк бередi, ол өз пiкiрiн, көзқарастарын, сенiмдерiн, идеяларын әр түрде және нысанда, оның iшiнде бұқаралық ақпарат құралдары арқылы еркiн бiлдiру құқығын көздейдi. Бұл конституциялық ережелердi iске асыру, әркiмнiң заң жүзiнде тыйым салынбаған кез келген тәсiлмен еркiн ақпарат алуға және таратуға құқықтық мүмкiндiгiн реттейтiн заңмен, сондай-ақ цензураға тыйым салынумен қамтамасыз етiледi (Конституцияның 20-бабының 1 және 2-тармақтары).
Конституцияның 20-бабы 1 және 2-тармақтарының ережелерiне сәйкес келетiн, Заңның 3-бабы 1 және 2-тармақтарының, сондай-ақ Заңның бұқаралық ақпарат құралдарының қызметiне заңсыз араласуға жол бермейтiн 7-бабының нормалары сөз бостандығына деген конституциялық құқықтың кепiлдiгi болып табылады. Бұл орайда, Заңның 3-бабының 3-тармағында "мемлекеттiк органдар, қоғамдық бiрлестiктер, лауазымды адамдар және бұқаралық ақпарат құралдары әрбiр азаматқа өзiнiң құқықтары мен мүдделерiне қатысты құжаттармен, шешiмдермен және ақпарат көздерiмен танысу мүмкiндiгiн қамтамасыз етуге мiндеттi",- деп көзделген. Бұл норма Конституцияның 18-бабы 3-тармағының мазмұнын сөзбе-сөз қайталайды.
Республика Конституциясының 7-бабына сай "Қазақстан Республикасындағы мемлекеттiк тiл - қазақ тiлi" (1-тармақ), бұл ретте "мемлекет Қазақстан халқының тiлдерiн үйрену мен дамыту үшiн жағдай туғызуға қамқорлық жасайды" (3-тармақ). Заңның бұқаралық ақпарат құралдарының тiлi мәселелерiн реттейтiн 6-бабының нормасы осы конституциялық ережелерге сәйкес келедi. Бұқаралық ақпарат құралының телевизия және радио хабарларының мемлекеттiк тiлдегi апталық көлемi уақыт жағынан басқа тiлдердегi хабарлардың жиынтық көлемiнен кем болмауы, сондай-ақ мемлекеттiк тiлдегi хабарларды хабар таратудың тәулiктiк кестесiне бiркелкi орналастыру туралы талаптардың белгiленуi басқа тiлдердiң мәртебесiне нұқсан келтiрмейдi, өйткенi ол Негiзгi Заңның 7-бабында бекiтiлген жалпы ережелер мен принциптердi iске асыруға бағытталған.
Заңның 4-бабының 4-тармағында көзделген, бұқаралық ақпарат құралдарында сот iсi нәтижелерiн алдын-ала кесiп-пiшуге тыйым салу Негiзгi Заңның 77-бабы 1 және 2-тармақтарының, 3-тармағы 1) тармақшасының талаптары орындалуын қамтамасыз етуге бағытталған. Конституциялық Кеңестiң 2002 жылғы 5 тамыздағы N 5 қаулысына сай, судьяның тәуелсiздiгi және сот төрелiгiн iске асыру жөнiндегi соттың қызметiне қандай да болсын араласуға жол берiлмеу принциптерi, нақты iс бойынша шешiм шығарылғанға дейiн, соттың Конституция мен заңдарға негiзделген, объективтi және бейтарап сот төрелiгiн iске асыруына кедергi келтiру мақсатында сотқа кiмнiң де болсын тарапынан кез келген түрдегi заңсыз ықпал етуiне жол берiлмейтiнiн бiлдiредi.
Заңның 9-бабының 2-тармағында және 10-бабы 5-тармағының 1) тармақшасында, Қазақстан Республикасындағы бұқаралық ақпарат құралының меншiк иесi-заңды тұлғаның немесе осы саладағы қызметтi жүзеге асырушы заңды тұлғаның акцияларының (үлесiнiң, пайызының) жиынтық түрде жиырма проценттен астамын шетелдiктердiң және шетелдiк заңды тұлғалардың, азаматтығы жоқ адамдардың тiкелей және (немесе) жанама иеленуiне, пайдалануына, билiк етуiне және (немесе) басқаруына, сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралының бас редакторы (редакторы) болып тағайындалуына (сайлануына) тыйым салатын шектеулер белгiленген. Бұл шектеулер Республика Конституциясына қайшы келмейдi, өйткенi оның 12-бабында (4-тармақ) Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдiктер мен азаматтығы жоқ адамдар Республикада азаматтар үшiн белгiленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ мiндеттер атқарады деп көзделген. Бұл тұрғыда Конституциялық Кеңестiң 2003 жылғы 1 желтоқсандағы N 12 қаулысында мынадай құқықтық позиция бар: Конституция азаматтар, шетелдiктер және азаматтығы жоқ адамдар үшiн олар пайдалана алатын құқықтар мен бостандықтардың әртүрлi көлемiн, және оларға жүктелетiн мiндеттердiң әртүрлi көлемiн белгiлейдi, бұл ретте шетелдiктер мен азаматтығы жоқ адамдар үшiн шектелген конституциялық-құқықтық мәртебе көзделген.
Сөз бостандығы, ақпарат алу және тарату құқығын шектеудiң мүмкiндiгi мен шарттары, БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы 1966 жылғы 19 желтоқсанда қабылдап, оған Қазақстан Республикасы қосылған, Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық Пактiмен де көзделген. Аталған құжаттың 19-бабының 2-тармағына сай "әрбiр адам өзiнiң көзқарасын еркiн бiлдiруге құқылы; бұл құқық, мемлекеттiк шекараларға қарамай, кез келген ақпарат пен идеяларды ауызша, жазбаша немесе баспасөз не өз ойын бiлдiрудiң көркемдiк нысандары арқылы, не болмаса өзiнiң таңдауы бойынша өзге тәсiлдермен iздеу, алу және тарату құқығын қамтиды". Сол баптың 3-тармағына сай "осы баптың 2-тармағында көзделген құқықтарды пайдалану айрықша мiндет пен айрықша жауапкершiлiк жүктейдi. Ол, демек, кейбiр шектеулермен байланысты болуы мүмкiн, алайда, ол шектеулер заңмен белгiленуi және мына реттерде: а) басқа адамдардың құқықтары мен беделiн құрметтеу үшiн; b) мемлекет қауiпсiздiгiн, қоғамдық тәртiптi, халықтың денсаулығы мен имандылығын қорғау үшiн қажет болып табылуы керек". Халықаралық Пактiнiң 20-бабының 1 және 2-тармақтарына сәйкес "соғысты насихаттаудың барлық түрiне заңмен тыйым салынуға тиiс. Ұлттық, нәсiлдiк немесе дiни өшпендiлiктi көздей отырып, кемсiтуге, араздыққа немесе зорлыққа айдап салу түрiндегi кез келген сөздер айтуға заңмен тыйым салынуға тиiс". Пактiнiң бұл аталған ережелерi Заңның 4, 15, 17, 31-баптарының нормаларында тиiстi көрiнiсiн тапқан.
Заңның 30-32-баптары журналистiң өз кәсiби мiндеттерiн жүзеге асыруы үшiн қажеттi құқықтары кешенiн, сондай-ақ журналистiң арнайы мәртебесiн айқындайды. Мемлекет қоғамға пайдалы мақсаттарды көздеп жүрген тұлға ретiнде журналистiң кәсiби қызметiн жүзеге асыруына байланысты оның ар-намысын, қадiр-қасиетiн, денсаулығын, өмiрiн және мүлкiн қорғауға кепiлдiк бередi (Заңның 30-бабының 2-тармағы). Бұқаралық ақпарат құралдары мен журналистiң қызметi жеке және заңды тұлғалардың құқықтары мен мүдделерiне байланысты болғандықтан, Заңда журналистiң мiндеттерiн, оның iшiнде шындыққа сәйкес келмейтiн ақпарат таратуға тыйым салатын бөлiгiндегi мiндеттерiн белгiлейтiн, және олардың заңды құқықтары мен мүдделерiн құрметтеудi талап ететiн ережелер берiлген (Заңның 31-бабының 2) және 4) тармақшалары), ол Конституцияның "адамның және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға тиiс",- делiнетiн 12-бабы 5-тармағының нормаларына сәйкес келедi.

2. Заңды қабылдау процедурасы Республика Конституциясының ережелерiне сәйкес келедi. Заңның жобасын Конституцияның 61-бабының 1-тармағы және 66-бабының 3) тармақшасы негiзiнде Yкiмет Парламент Мәжiлiсiне енгiзген. Одан әрi заң жобасын Парламент Палаталарының әрбiрi қарап, Негiзгi Заңның 61-бабы 3-6-тармақтарының талаптары шеңберiнде қабылдаған болатын. Конституцияның 45-бабының 3-тармағына сәйкес Заңға Республика Парламентi Мәжiлiсi мен Сенаты Төрағаларының қолдары қойылып тиянақталған.

3. Сонымен бiрге, талдау көрсеткенiндей, "Бұқаралық ақпарат құралдары туралы" Республика Заңының кейбiр нормалары Республика Конституциясының жекелеген ережелерiмен келiспейдi.
Мәселен, Республика Конституциясының 20-бабының 2-тармағында "әркiмнiң заң жүзiнде тыйым салынбаған кез келген тәсiлмен еркiн ақпарат алуға және таратуға құқығы бар",- деп бекiтiлген. Бұл нормадан келiп шығатыны, осы аталған құқыққа конституциялық-құқықтық қатынастардың барлық субъектiлерi ие. Бұл Республика Конституциялық Кеңесiнiң 2003 жылғы 1 желтоқсандағы N 12 қаулысымен расталады, ол қаулыға сәйкес "Конституция "Қазақстан Республикасының азаматы", "әрбiр", "бәрi", "шетелдiктер" және "азаматтығы жоқ адамдар" деген ұғымдарды пайдалана отырып, адамның құқықтық мәртебесiн саралайды. Бұл орайда, Конституцияның мәтiнiнде "әрбiрi" және "бәрi" туралы айтылған кезде, Республика азаматы да, Республика азаматтығына ие емес адамдар да назарда ұсталады деп түсiнген жөн".
Заңның кiрiспесi болса "Заң Қазақстан Республикасының Конституциясы белгiлеген және кепiлдiк берген азаматтардың сөз бостандығы, ақпаратты алу мен тарату құқығын қамтамасыз етедi",- деп бекiтедi. Конституциялық Кеңес, "азамат" ұғымын пайдалану Заңның қолданылу аясын тарылтады және оның кiрiспесiнiң мазмұны Республика Конституциясының 20-бабының 2-тармағына сәйкес келмеуiне әкеп соқтырады деп есептейдi.
Заңның терiске шығару құқығын тек Республика азаматтарына ғана беретiн 29-бабы 1, 4 және 5-тармақтарының нормалары да Негiзгi Заңның жоғарыда аталған ережелерiне, сондай-ақ Конституцияның 18-бабы 1-тармағының талаптарына ("әркiмнiң жеке өмiрiне, өзiнiң және отбасының құпиясына қол сұғылмауына, абыройы мен ар-намысының қорғалуына құқығы бар") сәйкес емес.
Заңның 5-бабының 1) тармақшасында, "сөз бостандығы, Қазақстан Республикасының заңдарымен тыйым салынбаған кез келген тәсiлмен ақпарат алу және тарату еркiндiгi" бұқаралық ақпарат құралдары қызметiнiң негiзгi принципi ретiнде көзделген. Заңның бұл нормалары сөз бостандығын, еркiн ақпарат алу және тарату құқығын заңмен ғана емес, заңдық күшi одан аз нормативтiк құқықтық актiлермен де шектеуге жол бередi, бұл Конституцияның 20-бабы 2-тармағының талаптарына ("әркiмнiң заң жүзiнде тыйым салынбаған кез келген тәсiлмен еркiн ақпарат алуға және таратуға құқығы бар") және Конституцияның заңсыз норма шығармашылығынан қорғау кепiлдiгiн көздейтiн 39-бабы 1-тармағының талаптарына ("адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары тек заңмен шектелуi мүмкiн") қайшы келедi.
Заңда көзделген, сөз бостандығына деген конституциялық құқықты шектеудiң реттерi iшiнде, телевизия және радио хабарларын таратуды ұйымдастыру қызметiне берiлген лицензияны қайтарып алу, бұқаралық ақпарат құралын есепке қою туралы куәлікті жарамсыз деп тану сот тәртiбiмен жүргiзiледi (24-баптың 4-тармағы, 12-баптың 11-тармағы), бұқаралық ақпарат құралын есепке қою туралы куәлiктi қайтарып алу болса, Заңның 8-бабының 4) тармақшасынан көрiнiп тұрғанындай, бұқаралық ақпарат құралы саласындағы уәкiлеттi органның шешiмi бойынша iске асырылуы мүмкiн. Бұл аталған шара айрықша болғандықтан, оны сот қана қолдануға тиiс, бұл "сот билiгi Республика Конституциясының негiзiнде туындайтын барлық iстер мен дауларға қолданылады",- деп көздейтiн Республика Конституциясының 76-бабының 2-тармағынан келiп туындайды. Бұл Конституциялық Кеңестiң 1999 жылғы 29 наурыздағы N 7/2 нормативтiк қаулысында бар мынадай: "заң негiзiнде адамның және азаматтың кейбiр конституциялық құқықтарын шектеуге жол беретiн шешiмдер, ... қабылдауға сотқа құқық берiлген" - деген құқықтық позициямен расталады.
Сол арқылы, уәкiлеттi органға бұқаралық ақпарат құралын есепке қою туралы куәлiктi қайтарып алуға мүмкiндiк беретiн Заңның 8-бабының 4-тармағын, Конституцияның сөз бостандығына деген конституциялық құқықты қамтамасыз ету кепiлдiктерi келiп туындайтын жалпы ережелерiне, принциптерi мен нормаларына ( 1-баптың 1-тармағы, 12-баптың 1-тармағы, 13-баптың 2-тармағы, 20-баптың 1-тармағы, 75-баптың 1-тармағы, 76-баптың 2-тармағы) қайшы келедi деп есептеген жөн.
Осылайша, Республика Конституциялық Кеңесi, Республика Парламентi 2004 жылғы 18 наурызда қабылдап, 2004 жылғы 25 наурызда Қазақстан Республикасы Президентiнiң қол қоюына берген "Бұқаралық ақпарат құралдары туралы" Қазақстан Республикасының Заңы, бiрқатар ережелерi мен нормалары бойынша Республика Конституциясына сәйкес емес деп есептейдi.
Конституциялық Кеңес Заңда сондай-ақ заң техникасы мәселелерiне қатысты жекелеген кемшiлiктер бар екенiн атап өтедi.
Баяндалғанның негiзiнде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын, Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi туралы" конституциялық заң күшi бар Жарлығының 17-бабы 2-тармағының 1) тармақшасын, 31-33 және 37-баптарын , 41-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа алып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi

қаулы етедi:

1. Қазақстан Республикасының Парламентi 2004 жылғы 18 наурызда қабылдап, 2004 жылғы 25 наурызда Қазақстан Республикасы Президентiнiң қол қоюына берген "Бұқаралық ақпарат құралдары туралы" Қазақстан Республикасының Заңы Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес емес деп танылсын.

2. Қазақстан Республикасы Конституциясының 74-бабының 1-тармағына сай "Бұқаралық ақпарат құралдары туралы" Қазақстан Республикасының Заңына қол қойылмайды және күшiне енгiзiлмейдi.

3. Қазақстан Республикасы Конституциясының 74-бабы 3-тармағына сәйкес қаулы оны қабылдаған күннен бастап күшiне енедi, шағымдануға жатпайды, Республиканың бүкiл аумағында жалпыға бiрдей мiндеттi және Қазақстан Республикасы Конституциясының 73-бабы 4-тармағында көзделген реттi ескере отырып, түпкiлiктi болып табылады.

4. Осы қаулы республикалық ресми басылымдарда қазақ және орыс тiлдерiнде жариялансын.

Қазақстан Республикасы
Конституциялық Кеңесінің
Төрағасы

О проверке Закона Республики Казахстан "О средствах массовой информации" на соответствие Конституции Pecпублики Казахстан

Постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 21 апреля 2004 года N 4

Конституционный Совет Республики Казахстан в составе председателя Хитрина Ю.А., членов Совета Абишева X.А., Балтабаева К.Ж., Бычковой С.Ф., Есенжанова А., Котова А.К., Омарханова К.А. с участием:
представителя Президента Республики Казахстан - заведующего отделом государственно-правового управления Администрации Президента Республики Пакирдинова М.А,
депутатов Сената и Мажилиса Парламента Республики Джолдасбаевой Н.Ч. и Бакира А.К,
заместителя Генерального Прокурора Республики Даулбаева А.К,
вице-Министра информации Республики Досжана А.Д,
вице-Министра юстиции Республики Бекбосунова С.М.
рассмотрел в открытом заседании обращение Президента Республики Казахстан о проверке Закона Республики "О средствах массовой информации" на предмет соответствия Конституции Республики Казахстан.
Изучив материалы конституционного производства и заслушав сообщение докладчика - члена Конституционного Совета Бычковой С.Ф., выступления представителя субъекта обращения и участников заседания, Конституционный Совет Республики Казахстан установил:
Закон Республики Казахстан "О средствах массовой информации" принят Парламентом Республики 18 марта 2004 года и представлен на подпись Президенту Республики Казахстан 25 марта 2004 года.
В соответствии с подпунктом 2) пункта 1 статьи 72 Конституции Республики Казахстан Глава государства внес в Конституционный Совет обращение о рассмотрении Закона "О средствах массовой информации" на соответствие Конституции Республики Казахстан.
Рассматривая Закон Республики "О средствах массовой информации" (далее - Закон) на предмет его конституционности, Конституционный Совет Республики Казахстан исходит из следующих положений Конституции Республики Казахстан, которые должны быть взяты за основу правового регулирования общественных отношений в сфере деятельности средств массовой информации:
1) общие положения ( статьи 1 , 7 и другие);
2) нормы, регулирующие конституционные права и свободы человека и гражданина применительно к области средств массовой информации (статьи 12, 13, 18, 20, 39 и другие);
3) нормы, регламентирующие вопросы деятельности судов и отправления ими правосудия (статьи 75- 77);
4) нормы, регулирующие законодательный процесс в Республике Казахстан (статьи 45, 61, 66 ).
Приняты во внимание также вытекающие из Конституции Республики правовые позиции Конституционного Совета, сформулированные в его нормативных постановлениях.
1. Пункт 1 статьи 20 Конституции Республики гарантирует свободу слова и творчества, что предполагает право на свободное выражение мнений, взглядов, убеждений, идей в различных видах и формах, в том числе и через средства массовой информации. Реализация этих конституционных положений обеспечивается законом, регулирующим правовую возможность каждого получать и распространять информацию любыми правомерными способами, а также установлением запрета на цензуру (пункты 1 и 2 статьи 20 Конституции).
Гарантиями конституционного права на свободу слова являются нормы пунктов 1 и 2 статьи 3 Закона, корреспондирующие положениям пунктов 1 и 2 статьи 20 Конституции, а также статьи 7 Закона, не допускающие незаконное вмешательство в деятельность средств массовой информации. При этом в пункте 3 статьи 3 Закона предусмотрено, что "государственные органы, общественные объединения, должностные лица и средства массовой информации обязаны обеспечить каждому гражданину возможность ознакомиться с затрагивающими его права и интересы документами, решениями и источниками информации". Данная норма дословно воспроизводит содержание пункта 3 статьи 18 Конституции.
Согласно статье 7 Конституции Республики "в Республике Казахстан государственным является казахский язык" (пункт 1), при этом "государство заботится о создании условий для изучения и развития языков народа Казахстана" (пункт 3). Этим конституционным положениям соответствуют нормы статьи 6 Закона, регулирующие вопросы языка средств массовой информации. Установление требований о том, что еженедельный объем телевизионных и радиопередач средства массовой информации на государственном языке по времени не должен быть менее суммарного объема передач на других языках, а также о равномерном распределении передач на государственном языке в суточной сетке вещания, не ущемляет статус других языков, так как направлено на реализацию общих положений и принципов, закрепленных в статье 7 Основного Закона.
Предусмотренный пунктом 4 статьи 4 Закона запрет в средствах массовой информации предрешать результаты судебного разбирательства направлен на обеспечение выполнения требований пунктов 1, 2 и подпункта 1) пункта 3 статьи 77 Основного Закона. Согласно постановлению Конституционного Совета от 5 августа 2002 года N 5 принципы независимости судей и недопустимости вмешательства в деятельность суда по отправлению правосудия означают недопущение до вынесения решения по конкретному делу неправомерного воздействия на суд в любых проявлениях со стороны кого бы то ни было с целью воспрепятствования осуществлению им объективного и беспристрастного правосудия, основанного на требованиях Конституции и законов.
В пункте 2 статьи 9 и подпункте 1) пункта 5 статьи 10 Закона установлены ограничения, запрещающие иностранным юридическим лицам, иностранцам и лицам без гражданства прямо и (или) косвенно владеть, пользоваться, распоряжаться и (или) управлять в совокупности более чем двадцатью процентами акций (долей, паев) юридического лица-собственника средства массовой информации в Республике Казахстан, а также назначаться (избираться) главным редактором (редактором) средства массовой информации. Эти ограничения не противоречат Конституции Республики, поскольку в ее статье 12 (пункт 4) предусмотрено, что иностранцы и лица без гражданства пользуются в Республике правами и свободами, а также несут обязанности, установленные для граждан, если иное не предусмотрено Конституцией , законами и международными договорами. На этот счет в постановлении Конституционного Совета от 1 декабря 2003 года N 12 содержится следующая правовая позиция: для граждан, иностранцев и лиц без гражданства Конституция устанавливает разный объем прав и свобод, которыми они могут пользоваться, и разный объем обязанностей, которые на них возлагаются; при этом для иностранцев и лиц без гражданства предусмотрен ограниченный конституционно-правовой статус.
Возможность и условия ограничений права на свободу слова, получение и распространение информации предусмотрены и Международным пактом о гражданских и политических правах, принятым Генеральной Ассамблеей ООН 19 декабря 1966 года, к которому присоединилась Республика Казахстан. В соответствии с пунктом 2 статьи 19 указанного документа "каждый человек имеет право на свободное выражение своего мнения; это право включает свободу искать, получать и распространять всякого рода информацию и идеи, независимо от государственных границ, устно, письменно или посредством печати или художественных форм выражения, или иными способами по своему выбору". Согласно пункту 3 этой же статьи "пользование предусмотренными в пункте 2 настоящей статьи правами
налагает особые обязанности и особую ответственность. Оно может быть, следовательно, сопряжено с некоторыми ограничениями, которые, однако, должны быть установлены законом и являться необходимыми: а) для уважения прав и репутации других лиц; б) для охраны
государственной безопасности, общественного порядка, здоровья или нравственности населения". В соответствии с пунктами 1 и 2 статьи 20 Международного пакта "всякая пропаганда войны должна быть запрещена законом. Всякое выступление в пользу национальной, расовой или религиозной ненависти, представляющее собой подстрекательство к дискриминации, вражде или насилию, должно быть запрещено законом". Указанные положения Пакта нашли соответствующее отражение в нормах статей 4, 15, 17, 31 Закона.
Статьи 30 и 32 Закона определяют комплекс прав журналиста, необходимых для реализации его профессиональных, а также специальный статус журналиста. Государство гарантирует журналисту в связи с осуществлением им профессиональной деятельности защиту чести, достоинства, здоровья, жизни и имущества как лицу, преследующему общественно полезные цели. В связи с тем, что деятельность средств массовой информации и журналиста связана с пpaвами и интересами физических и юридических лиц, в Законе содержатся положения, устанавливающие обязанности журналиста, в том числе в части запрета на распространение информации, не соответствующей действительности, и требование уважать их законные права и интересы (подпункты 2) и 4) статьи 31 Закона), что согласуется с нормами пункта 5 статьи 12 Конституции: "осуществление прав и свобод человека и гражданина не должно нарушать прав и свобод других лиц".
2. Процедура принятия Закона соответствует положениям Конституции Республики. Проект Закона на основании пункта 1 статьи 61 и подпункта 3) статьи 66 Конституции был внесен Правительством в Мажилис Парламента. В дальнейшем законопроект рассматривался каждой из палат Парламента и был принят в рамках требований пунктов 3-6 статьи 61 Основного Закона. В соответствии с пунктом 3 статьи 45 Конституции Закон скреплен подписями председателей Сената и Мажилиса Парламента Республики.
3. Вместе с тем анализ показал, что некоторые нормы Закона Республики "О средствах массовой информации" не согласуются с отдельными положениями Конституции Республики.
Так, в пункте 2 статьи 20 Конституции Республики закреплено: "каждый имеет право свободно получать и распространять информацию любым, не запрещенным законом способом". Из этой нормы следует, что указанным правом обладают все субъекты конституционно-правовых отношений.
Указанное подтверждается постановлением Конституционного Совета Республики от 1 декабря 2003 года N 12 , в соответствии с которым "Конституция дифференцирует правовой статус личности, употребляя термины "гражданин Республики Казахстан", "каждый", "все", "иностранцы" и "лица без гражданства". При этом следует понимать, что когда в тексте Конституции говорится о "каждом" и "всех", то имеются в виду как граждане Республики, так и лица, не обладающие гражданством Республики".
Преамбула же Закона устанавливает, что "Закон... направлен на реализацию установленного и гарантированного Конституцией Республики Казахстан права граждан на свободу слова, получение и распространение информации". Конституционный Совет считает, что использование понятия "гражданин" сужает сферу действия Закона и приводит к несоответствию содержания его преамбулы пункту 2 статьи 20 Конституции Республики.
Не соответствуют вышеупомянутым положениям Основного Закона, а также требованиям пункта 1 статьи 18 Конституции ("каждый имеет право на неприкосновенность частной жизни, личную и семейную тайну, защиту своей чести и достоинства") и нормы пунктов 1, 4 и 5 статьи 29 Закона, предоставляющие право на опровержение лишь гражданам Республики.
В подпункте 1) статьи 5 Закона в качестве одного из основных принципов деятельности средств массовой информации предусмотрена свобода слова, получения и распространения информации любыми способами, не запрещенными законодательством Республики Казахстан. Указанные нормы Закона допускают ограничение свободы слова, права свободно получать и распространять информацию не только законом, но и нормативными правовыми актами меньшей юридической силы, что противоречит требованиям пункта 2 статьи 20 ("каждый имеет право свободно получать и распространять информацию любым, не запрещенным законом способом") и пункта 1 статьи 39 Конституции ("права и свободы человека и гражданина могут быть ограничены только законами"), которые предусматривают гарантии от неправомерного нормотворчества.
Из случаев ограничения права на свободу слова, предусмотренных Законом, отзыв лицензии на деятельность по организации телевизионного радиовещания, признание не действительным свидетельства о постановке на учет средства массовой информации производятся в судебном порядке (пункт 4 статьи 24, пункт 11 статьи 12), отзыв же свидетельства о постановке на учет средства массовой информации возможен, как это следует из подпункта 4) статьи 8 Закона, по решению уполномоченного органа в области средств массовой информации. В связи с исключительностью указанной меры, она должна применяться только судами, что вытекает из пункта 2 статьи 76 Конституции Республики, предусматривающего, что "судебная власть распространяется на все дела и споры, возникающие на основе Конституции, законов...". Указанное подтверждается правовыми позициями, содержащимися в нормативном постановлении Конституционного Совета от 29 марта 1999 года N 7/2 : "суду предоставлено право на основании закона выносить решения..., допускающие ограничения некоторых конституционных прав человека и гражданина".
Тем самым, подпункт 4) статьи 8 Закона, позволяющий уполномоченному органу отзывать свидетельство о постановке на учет средства массовой информации, следует считать противоречащим общим положениям, принципам и нормам Конституции, из которых вытекают гарантии обеспечения конституционного права на свободу слова (пункт 1 статьи 1 , пункт 1 статьи 12 , пункт 2 статьи 13 , пункт 1 статьи 20 , пункт 1 статьи 75 , пункт 2 статьи 76 ).
Таким образом, Конституционный Совет Республики считает, что Закон Республики Казахстан "О средствах массовой информации", принятый Парламентом Республики 18 марта 2004 года и представленный на подпись Президенту Республики Казахстан 25 марта 2004 года, по ряду положений и норм не соответствует Конституции Республики.
Конституционный Совет также отмечает, что Закон имеет отдельные недостатки, относящиеся к вопросам юридической техники.
На основании изложенного, руководствуясь подпунктом 2) пункта 1 статьи 72 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 1) пункта 2 статьи 17 , статьями 31- 33 и 37, подпунктом 2) пункта 1 статьи 41 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу Конституционного закона, "О Конституционном Совете Республики Казахстан", Конституционный Совет Республики Казахстан постановляет:
1. Признать Закон Республики Казахстан "О средствах массовой информации", принятый Парламентом Республики Казахстан 18 марта 2004 года и представленный на подпись Президенту Республики Казахстан 25 марта 2004 года, не соответствующим Конституции Республики Казахстан.
2. Согласно пункту 1 статьи 74 Конституции Республики Казахстан Закон Республики Казахстан "О средствах массовой информации" не может быть подписан и введен в действие.
3. В соответствии с пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан постановление вступает в силу со дня его принятия, обжалованию не подлежит, является общеобязательным на всей территории Республики и окончательным с учетом случая, предусмотренного пунктом 4 статьи 73 Конституции Республики Казахстан.
4. Опубликовать настоящее постановление на казахском и русском языках в официальных республиканских печатных изданиях.

Председатель
Конституционного Совета
Республики Казахстан