ИПС "Әділет"

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТЫНАН

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар А.Қ. Ескендіров, Қ.Т. Жақыпбаев, А.Е. Жатқанбаева, А.Қ. Қыдырбаева, Қ.С. Мусин, Б.М. Нұрмұханов, Е.Ә. Оңғарбаев, Р.А. Подопригора, Е.Ж. Сәрсембаев және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

өтініш субъектілері Б.Н. мен Б.Т.-ның және олардың өкілі – адвокат К.К. Мукушеваның,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – Құқық түсіндіру және үйлестіру департаментінің директоры Н.С. Жамаладиннің,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Бас Прокурордың кеңесшісі Т.Б. Адамовтың,

Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің өкілі – Сақтандыру нарығы және актуарлық есеп айырысу департаменті Өмірді сақтандыру компанияларын қадағалау басқармасы бастығының орынбасары Д.К. Кабылжанованың,

Қазақстан Республикасы Қаржылық мониторинг агенттігінің өкілі – Құқықтық қамтамасыз ету департаменті Наразылық талап-арыз жұмысы басқармасының басшысы Л.Д. Сулейменованың,

Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімінің сектор меңгерушісі А.К. Есимбекованың,

Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімі меңгерушісінің орынбасары Н.А. Сартаеваның,

Республикалық адвокаттар алқасының өкілі – ғылыми-консультативтік кеңестің мүшесі А.А. Нуркееваның,

сақтандыру омбудсманы – И.А. Яковенконың,

Қазақстан Республикасы Заңнама және құқықтық ақпарат институтының өкілі – бас ғылыми қызметкер Н.Н. Турецкийдің,

Парламентаризм институтының өкілі – атқарушы директор А.К. Канатовтың,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының жанындағы Құқық қорғау органдары академиясының өкілі – арнайы заң пәндері кафедрасының профессоры В.В. Ханның қатысуымен,

2024 жылғы 12 желтоқсандағы ашық отырысында Б.Н. мен Б.Т.-ның 1999 жылғы 1 шілдедегі Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (Ерекше бөлім) (бұдан әрі – АК (Ерекше бөлім) 818-бабы 1-тармағы екінші бөлігінің Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін тексеру туралы өтінішін қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы А.Қ. Қыдырбаеваны және отырысқа қатысушыларды тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп және Қазақстан Республикасының қолданыстағы құқық нормаларына талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына (бұдан әрі – Конституциялық Сот) АК-нің (Ерекше бөлім) 818-бабы 1-тармағы екінші бөлігінің Қазақстан Республикасы Конституциясының (бұдан әрі – Конституция) 4-бабының 2-тармағына, 26-бабының 2 және 3-тармақтарына сәйкестігін қарау туралы өтініш келіп түсті.

Іс материалдарынан 2019 жылғы 24 желтоқсанда сақтанушы Е. мен сақтандырушы зейнетақы аннуитеті шартын жасасып, оның талаптары бойынша Е. сақтандырушыға сақтандыру сыйлықақысының сомасын беруге, ал сақтандырушы Е. пайдасына сақтандыру төлемдерін өмір бойына жүзеге асыруға тиіс болғанын түсінуге болады. Кепілдендірілген сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру кезеңі деп 2019 жылғы 24 желтоқсан – 2039 жылғы 24 желтоқсан аралығы (жиырма жыл) айқындалған.

2022 жылғы 22 қаңтарда сақтанушы Е. қайтыс болады. Ол қайтыс болғанға дейін сақтандырушы белгіленген сақтандыру төлемдерін – сақтанушыға ай сайын, ал ол қайтыс болғаннан кейін пайда алушы Б.Н.-ның пайдасына төлеген. Сақтанушы мұрагерлерінің (Б.Н. мен Б.Т.) сақтандыру сыйлықақысының қалған сомасын өздеріне біржолғы төлеммен төлеу туралы өтініштеріне сақтандырушы бас тартумен жауап берген.

Өтініш субъектілерінің пікірінше, сақтандырушыға сақтандыру сыйлықақысы ретінде аударылған зейнетақы жинақтары сақтанушы қайтыс болған жағдайда мұрагерлікке жатады, осыған байланысты олар АК-нің (Ерекше бөлім) 818-бабы 1-тармағының екінші бөлігі Конституцияның 26-бабының 2 және 3-тармақтарында көзделген құқықтарын бұзады деп есептейді.

Өтініш берушілер дау айтып отырған АК (Ерекше бөлім) нормасының конституциялылығын тексеру кезінде Конституциялық Сот өтініш нысанасын және өтініш берушілерден отырыс барысында түскен өтінішхатты назарға ала отырып, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 50-бабының 2-тармағына сәйкес өтінішті АК-нің (Ерекше бөлім) 818-бабы 1-тармағының екінші бөлігіне қатысты ғана қарап, мыналарды негізге алады.

1. Меншік, оның ішінде мұрагерлік құқығына заңмен кепілдік беріледі. Соттың шешімінсіз ешкімді де өз мүлкінен айыруға болмайды. Заңмен көзделген айрықша жағдайларда мемлекет мұқтажы үшін мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығару оның құны тең бағамен өтелген кезде жүргізілуі мүмкін (Конституцияның 26-бабының 2 және 3-тармақтары). Бұл сот шешімінсіз әлдекімді мүлкінен айыру заңда көзделген жағдайларда ғана орын алуы мүмкін дегенді білдіреді. Меншік иесі өз құқығын қорғау үшін сотқа жүгінуге құқылы. Конституциялық мұрагерлік құқығы мұра қалдырушының өз мүлкіне билік ету құқығын да, мұрагерлердің мұрагерлік мүлікті қабылдау құқығын да қамтиды.

Конституцияның меншік мәселелері жөніндегі ережелері 1994 жылғы 27 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде (Жалпы бөлім) (бұдан әрі – АК (Жалпы бөлім) одан әрі жалғасын тауып, нақтылана түсті, онда меншікке қолсұғылмаушылық кепілдіктері, меншік құқығын иемдену және тоқтату негіздері белгіленеді.

Меншiк құқығы – субъектiнiң заңнамалық актілермен танылатын және қорғалатын, өзiне тиесiлi мүлiктi өз қалауы бойынша иелену, пайдалану және оған билiк ету құқығы. Меншiк иесi өзiне тиесiлi мүлiкке қатысты өз қалауы бойынша кез келген әрекеттер жасауға, оның iшiнде бұл мүлiктi басқа адамдардың меншiгiне берiп, иелiгiнен шығаруға, оларға өзгеше түрде билiк етуге құқылы (АК-нің (Жалпы бөлім) 188-бабының 1 және 3-тармақтары).

АК-нің (Жалпы бөлім) 235-бабының 2-тармағына сәйкес меншiк иесi бар мүлiкке меншiк құқығына басқа адам осы мүлiктi иелiктен шығару туралы мәміле негiзiнде ие болуы мүмкiн. Осы Кодексте көзделген жағдайлардан басқа кезде, меншiк иесiнiң мүлкiн меншiк иесiнiң еркiнен тыс басқа тұлғаға берiп, иелiгiнен шығаруға жол берiлмейдi.

Мұрагерлік – бұл меншік иесіне қайтыс болған жағдайда өзіне тиесілі мүлікке билік ету мүмкіндігін беретін, меншік құқығынан туындайтын институт. Мұра қалдырушыға тиесілі мүліктің мұрагерлерге мемлекет кепілдік берген өтуін қамтамасыз ете отырып, конституциялық мұрагерлік құқығы өздігінен нақты мұраға қатысты азаматтың субъективті құқықтарын туғызбайды, өйткені олар өсиет немесе заң негізінде туындайды.

Мұрагерлік құқығының мазмұнын, оның құрамдас өкілеттіктерін жүзеге асыру тәсілдерін конституциялық тұрғыдан түсінуге АК-де (Ерекше бөлім) кепілдік беріле отырып, мұрагерлік негіздерін белгілеу сәйкес келеді, бұл ретте мұра қалдырушының өсиетте көрсеткен ерік қалауына басымдық беріледі. Өсиет қалдырылмаған не бүкіл мұраның тағдыры айқындалмаған кезде мұрагерлік заң бойынша орын алады (АК-нің (Ерекше бөлім) 1039-бабы).

Осылайша, Конституцияда кепілдік берілген меншік және мұрагерлік құқықтары азаматтардың мүліктік мүдделерін қорғауды қамтамасыз ететін жеке бастың негізгі құқықтары болып табылады. Сақтандыру саласында мүлкін өз қалауы бойынша иелену, пайдалану және оған билік ету өкілеттіктері адамның сақтандыру шартын жасасу арқылы өз меншігін түрлі тәуекелдерден қорғауға құқылы екендігін көздейді.

2. Сақтандыру – сақтандыру ұйымы жүзеге асыратын, сақтандыру төлемi арқылы сақтандыру шартында айқындалған сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиға басталған кезде жеке немесе заңды тұлғаның заңды мүліктік мүдделерін қорғау жөніндегі қатынастар кешенi ("Сақтандыру қызметі туралы" 2000 жылғы 18 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі – Сақтандыру қызметі туралы заң) 4-бабының 1-тармағы).

АК-нің (Ерекше бөлім) 803-бабының 1-тармағына сәйкес сақтандыру шарты бойынша бiр тарап (сақтанушы) сақтандыру сыйлықақысын төлеуге мiндеттi, ал екiншi тарап (сақтандырушы) сақтандыру жағдайы туындаған кезде шартта айқындалған сома (сақтандыру сомасы) шегiнде сақтанушыға немесе өзiнiң пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға (пайда алушыға) сақтандыру төлемiн жүзеге асыруға мiндеттi.

Сақтандыру шартының мазмұнын айқындау кезінде барлық сақтандыру түріне ортақ мағынада қолданылатын "сақтандыру төлемі" және "сақтандыру сыйлықақысы" ұғымдары пайдаланылады.

Сақтандыру төлемi – сақтандырушы сақтанушыға (пайда алушыға) сақтандыру жағдайы туындаған кезде не жинақтаушы сақтандыру шартында айқындалған мерзiм басталған кезде сақтандыру сомасы шегiнде төлейтiн ақша сомасы. Сақтандыру шартында немесе Қазақстан Республикасы заңдарының талаптарында мерзімді төлем нысанында төлемдерді жүзеге асыру көзделген аннуитеттік сақтандыру шарттары және өмірді сақтандыру шарттары бойынша сақтандыру төлемдерін қоспағанда, сақтандыру төлемі біржолғы төлеммен жүзеге асырылады (АК-нің (Ерекше бөлім) 820-бабының 1-тармағы).

Сақтандыру сыйлықақысы – сақтанушы сақтандырушыға соңғысы сақтандыру шартында айқындалған мөлшерде сақтанушыға (пайда алушыға) сақтандыру төлемiн жүргiзу мiндеттемелерiн қабылдағаны үшiн төлеуге мiндеттi ақша сомасы. Инвестициялау мақсаттары үшін сақтанушылардан алынған сақтандыру сыйлықақыларының бір бөлігін және сақтанушының инвестицияларға қатысу талабы көзделетін сақтандыру шарттары бойынша оларды инвестициялаудан алынған (шеккен) кірістерді (шығыстарды), сондай-ақ аталған Кодекстің 845-1-бабының 3-тармағында көзделген жағдайды қоспағанда, сақтандырушы сақтанушыдан алған сақтандыру сыйлықақылары оған меншік құқығымен тиесілі болады (АК-нің (Ерекше бөлім) 818-бабының 1-тармағы).

Сақтандыру шарты сақтанушы мен сақтандырушы арасындағы екіжақты мәміле болып табылады, оны жасасу үшін олар өздерінің келісілген ерік қалауын білдіруі қажет. Онда өзара құқықтар мен міндеттер көзделеді. АК-нің (Жалпы бөлім) 2-бабының 2-тармағына сәйкес азаматтар мен заңды тұлғалар өздерiнiң азаматтық құқықтарына өз еркiмен және өз мүддесiн көздей отырып ие болады және оларды жүзеге асырады, сондай-ақ егер заңнамалық актілерде өзгеше белгіленбесе, құқықтарынан бас тартады. Олар шарт негiзiнде өздерiнiң құқықтары мен мiндеттерiн белгiлеуде және оның заңнамаға қайшы келмейтін кез келген талаптарын айқындауда ерiктi.

Сақтанушы сақтандырушыға ерікті түрде қабылдаған міндеттеме негізінде сақтандыру сыйлықақысын төлей отырып, тиесілі ақша сомасын береді, содан кейін сақтандырушының шарт талаптарына сәйкес сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру міндеттемесі туындайды. Сақтандырушы сақтандыру сыйлықақысы түрінде алған ақша сақтанушының жеке шотына есепке жатқызылмайды. Бұлар сақтандырушының өз қалауы бойынша билік ететін кірісі болып табылады. Сақтандырушының сақтандыру сыйлықақысын қайтару бойынша емес, сақтандыру сомасын төлеу бойынша міндеттемесі туындайды.

Сақтандыру шартының өтеулі болуы сақтанушының сақтандыру сыйлықақысы түрінде жүргізілген төлем үшін сақтандырушыдан сақтандыру арқылы қорғалу (қорғалу жағдайы) түрінде бір-біріне бірнәрсе беру арқылы қанағаттанушылықты алатындығынан көрінеді, бұл сақтандыру жағдайы басталатын-басталмайтынына, сақтанушы сақтандыру сомасын алатын-алмайтынына қарамастан нақты орын алады.

Осылайша, сақтандыру сыйлықақылары – сақтанушының сақтандырушыға сақтандыру арқылы қорғалу үшін төлейтін төлемі, мұнда сақтандыру төлемі оның материалдық баламасы болып табылады, бұл АК-нің (Жалпы бөлім) 384-бабының 1-тармағына сәйкес шарттың өтеулі болуын білдіреді. Мұндай жағдайларда мүлік мәжбүрлі түрде иеліктен шығарылмайды.

3. Зейнетақы аннуитеті шартына қатысты 2023 жылғы 20 сәуірдегі Қазақстан Республикасы Әлеуметтік кодексінің (бұдан әрі – Әлеуметтік кодекс) 225-бабы 1-тармағының және Сақтандыру қызметі туралы заңның 6-бабы 2-тармағының ережелеріне сәйкес сақтандырудың бұл түрі ерікті нысанға жататынын атап өту керек, демек, сақтанушының ерік қалауы болмаған кезде оның жасалуы мүмкін емес. Заң шығарушы сақтандырушыға зейнетақы жинақтарының сомасын ерікті түрде беру нысанын ғана көздейді, шарт нысанында беру кезінде мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығаруға жол берілмейді, тиісінше, сақтанушы ерікті түрде қабылдаған міндеттеме негізінде оған тиесілі зейнетақы жинақтарының сомасын береді, содан кейін сақтандырушының зейнетақы аннуитетінің талаптарына сәйкес сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру міндеттемесі туындайды.

Әлеуметтік кодекстің 1-бабының 72) тармақшасында зейнетақы аннуитеті шарты сақтандыру шарты ретінде айқындалады, оған сәйкес бір тарап (сақтанушы) сақтандыру ұйымына зейнетақы жинақтарының сомасын (сатып алу сомасын) беруге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандыру ұйымы) сақтанушының және (немесе) сақтандырылушының пайдасына сақтандыру төлемдерін жүзеге асыруға міндеттенеді.

АК (Ерекше бөлім) бойынша аннуитеттік сақтандыру шарты сақтандыру шарты болып табылады, оған сәйкес сақтандырушы шартта белгіленген мерзім ішінде пайда алушының пайдасына мерзімді төлемдер түрінде сақтандыру төлемін жүзеге асыруға міндетті (809-1-баптың 3-тармағы).

Зейнетақы аннуитетінің ерекшелігі – оны жасасу үшін азаматтар міндетті зейнетақы жарналары және (немесе) міндетті кәсіптік зейнетақы жарналары есебінен қалыптастырылған зейнетақы жинақтарын сақтандыру сыйлықақысы ретінде пайдалануға құқылы (Әлеуметтік кодекстің 225-бабының 1-тармағы).

Зейнеткерлік жасқа толғанға дейін зейнетақы аннуитеті шарттары бойынша сақтандыру ұйымдарынан сақтандыру төлемдерін алу мүмкіндігі, сондай-ақ өмір бойына зейнетақымен қамсыздандырылу кепілдігі (жинақтаушы зейнетақы қорларында зейнетақы жинақтары таусылғаннан кейін төлем тоқтатылады) азаматтарды өздерінің зейнетақы жинақтарын Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорынан (бұдан әрі – БЖЗҚ) сақтандыру компанияларына аудара отырып, зейнетақы аннуитеті шартын жасасуға ынталандырады.

Зейнетақы аннуитеті сақтандыру шартының ерекші түрі болып табылады және қартайған кезде өмірінің соңына дейін кіріске кепілдік беру арқылы азаматтарды әлеуметтік қорғауға бағытталған. Сақтандырудың осы түріндегі сақтандыру жағдайы – зияндылық, кездейсоқтық және ықтималдық белгісі жоқ оқиға, ол міндетті түрде орын алады. Осындай сақтандырудың мақсаты – сақтандырылушы адамның өмір сүру жағдайларын олардың нашарлауының нақты қаупі (тәуекелі) бар-жоғына қарамастан қамтамасыз ету.

Зейнетақы жинақтарын сақтандыру сыйлықақысы түрінде сақтандырушыға беру азаматтардың мұрагерлік құқығын бұзбайды, өйткені сақтандыру шарты мәнмәтінінде жеке тұлғаға тиесілі мүлікті мұраға қабылдау құқығы емес, тараптардың міндеттемелері көзделеді. Аталған жағдайларда көзі тірісінде мұра қалдырушы өзіне тиесілі мүлікке билік етіп, зейнетақы аннуитеті шартын жасасады, сол бойынша зейнетақы жинақтарын сақтандыру сыйлықақысы ретінде сақтандырушыға береді, тиісінше, оларды мұрагерлік масса қамтымайды. Аударылған қаражат зейнетақы жүйесі шеңберінде зейнетақы жинақтары ретінде есепке алынбайды және оларды одан әрі пайдалану азаматтық және сақтандыру заңнамасының нормаларымен реттеледі.

Зейнетақы аннуитеті шарты сақтандыру шарты болып табылатынына қарамастан, соған сәйкес алынатын сақтандыру төлемдері азаматтарды зейнетақымен қамсыздандырудың дербес түріне жатқызылады, бұл ретте осы саладағы құқықтық қатынастар Әлеуметтік кодекспен (1-баптың 68) тармақшасы, 196-баптың 1-тармағы) реттеледі, бұл азаматтардың әл-ауқат деңгейін одан әрі арттыруға және мемлекеттің басты басымдығы ретінде әлеуметтік әділдікті қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік әлеуметтік саясаттың жаңа моделін енгізумен негізделген.

Сонымен қатар, сақтанушы қайтыс болғаннан кейін зейнетақы аннуитеті шартының қолданылу мәселелері қазіргі уақытта Әлеуметтік кодексте емес, Әлеуметтік кодекстің 15-бабының 5) тармақшасына сәйкес әзірленген және Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі Басқармасының 2023 жылғы 7 маусымдағы № 45 қаулысымен бекітілген Зейнетақы аннуитетінің үлгілік шартында (бұдан әрі – Үлгілік шарт) айқындалады.

Мәселен, Үлгілік шарттың 12-тармағына сәйкес сақтанушы шарт бойынша бірінші ай сайынғы сақтандыру төлемін алғанға дейін қайтыс болған жағдайда шартта көрсетілген адам, ал мұндай адам болмаған кезде сақтанушының мұрагерлері біржолғы төлеммен сатып алу сомасын алады.

Осыған байланысты Конституциялық Сот "сатып алу сомасы" ұғымының бір зейнетақы аннуитеті институтына қатысты баяндалғанына қарамастан, Әлеуметтік кодекстің 1-бабы 1-тармағының 72) және 130) тармақшаларында әртүрлі интерпретациялануына назар аударады, бұлайша интерпретациялаудың құқықтық қатынастарға қатысушылар үшін әртүрлі салдары болуы мүмкін.

Бұдан басқа, Үлгілік шарттың 11-тармағында мұрагерлердің сақтанушы мезгілсіз қайтыс болған жағдайда (мысалы, сақтандыру төлемін алу басталғаннан кейін қайтыс болған жағдайда) біржолғы төлеммен сатып алу сомасын алуы 12-тармақтағыдай көзделмеген, бұл оларды барабар дерлік жағдайларда мөлшерлес емес салдарға әкеп соғады.

Құқық қолдану практикасына талдау көп жағдайда азаматтардың БЖЗҚ-дан сақтандыру компаниясына аударылған зейнетақы жинақтары БЖЗҚ-дағы зейнетақы жинақтары сияқты бірден мұрагерлікке жатпайтындығы туралы хабардар бола бермейтінін куәландырады.

Конституциялық бақылау органы заң заңдық тұрғыдан дәлме-дәл талаптарына сәйкес келуге және салдары болжаулы болуға тиіс, яғни оның нормалары жеткілікті дәрежеде анық тұжырымдалуға және заң ережелерін өзінше интерпретациялау мүмкіндігіне жол бермейтін түсінікті өлшемшарттарға негізделуге тиіс деп есептейді. Құқық үстемдігі қағидатынан құқықтық реттеудің формалды айқындылығы, анықтығы мен қайшылықсыздығы, нысана тұрғысынан өзара байланысты, әртүрлі салаға тиесілі нормалардың өзара үйлесімділік талабы туындайды.

Қазақстан Республикасы өзін құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыра отырып, зейнетақының ең төмен мөлшерінде және жасына байланысты, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда және өзге де заңды негіздерде әлеуметтік қамсыздандырылуға кепілдік береді, ерікті әлеуметтік сақтандыруды, әлеуметтік қамсыздандырудың қосымша нысандарын жасауды көтермелеп отырады (Конституцияның 28-бабы). Тиісінше, Конституцияда жазылған қағидаттар зейнетақымен қамсыздандыру саласындағы норма шығармашылық саясаттың құқықтық айқындылығы мен онымен байланысты болжамдылықты: құқықтық нормалардың дәлме-дәл және нақты жазылуы тиісті құқықтық қатынастарға қатысушылар өз әрекеттерінің немесе әрекетсіздігінің салдарын ақылға қонымды шекте болжай алуы үшін қажет. Бұл әсіресе зейнетақы және сақтандыру заңнамасы саласында маңызды, бұл тараптар қабылдайтын міндеттемелердің ұзақ мерзімді салдарымен байланысты.

Жоғарыда айтылғандарға байланысты, зейнетақы аннуитетінің ерекшеліктерін заңнамалық деңгейде реттеп, сақтанушының көзі тірісіндегі ерік қалауының іске асырылу және ол қайтыс болған жағдайда, аударылған сақтандыру сыйлықақысының көлемі мен өзге де мән-жайлар ескеріле отырып, оның құқықтарының өзге адамдарға өту тетіктері көзделуге тиіс. Конституцияның 39-бабы 3-тармағының және 61-бабы 3-тармағының ережелері негізге алына отырып, сақтанушы қайтыс болғаннан кейін зейнетақы аннуитеті шартының қолданылу мәселелері заңға тәуелді нормативтік құқықтық актімен емес, ең алдымен заңмен реттелуге тиіс.

Конституциялық Сот АК-нің (Ерекше бөлім) 818-бабы 1-тармағының екінші бөлігінде көзделген, сақтандырушының сақтанушыдан алған сақтандыру сыйлықақыларына меншік құқығы туралы жалпы ережеде зейнетақы аннуитеті шарты ретіндегі сақтандыру шартының ерекшелігі толық көлемде ескерілмейтініне назар аударады. Мәселен, АК-нің (Ерекше бөлім) осы нормасы сақтанушыға зейнетақы аннуитеті шарты бұзылған кезде сатып алу сомасын басқа сақтандыру ұйымына аудару немесе сақтандыру төлемдерінің мөлшерін азайтуға қатысты шарт талаптары өзгерген кезде ақшаны БЖЗҚ-ға қайтару арқылы осы ақшаның бір бөлігіне билік ету құқығын, сондай-ақ егер сақтанушы Қазақстан Республикасынан тыс жерге тұрақты тұруға кеткен шетелдік немесе азаматтығы жоқ адам болып табылса, сақтандыру ұйымынан сатып алу сомасын алу құқығын беретін Әлеуметтік кодекстің 1-бабы 1-тармағының 130) тармақшасымен, 226-бабының 8 және 13-тармақтарымен, 227-бабы 4-тармағының 4) және 6) тармақшаларымен үйлеспейді.

Конституциялық Сот АК-нің (Ерекше бөлім) 818-бабы 1-тармағы екінші бөлігінің Конституцияға қайшы келуін таппады, дегенмен, заң деңгейінде реттеудің құқықтық айқындылығы мен анықтығы әлеуметтік институт ретінде зейнетақы аннуитетінің ерекшеліктерін ескере отырып, Әлеуметтік кодекспен және АК-мен (Ерекше бөлім) орын алған жағдайдағыдай, әртүрлі салаға тиесілі өзара байланысты нормалардың өзара үйлесімділігін қамтамасыз етуге тиіс деп пайымдайды.

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын және 74-бабының 3-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58, 62-баптарын, 64-бабының 3-тармағын және 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (Ерекше бөлім) 818-бабы 1-тармағының екінші бөлігі Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді деп танылсын.

2. Қазақстан Республикасының Үкіметіне зейнетақы аннуитетіне қатысты Қазақстан Республикасының заңнамасын Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы нормативтік қаулыда жазылған құқықтық ұстанымдарына сәйкес жетілдіру мәселесін қарау ұсынылсын.

3. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

4. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының
Конституциялық Соты

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Ескендирова А.К., Жакипбаева К.Т., Жатканбаевой А.Е., Кыдырбаевой А.К., Мусина К.С., Нурмуханова Б.М., Онгарбаева Е.А., Подопригоры Р.А., Сарсембаева Е.Ж. и Ударцева С.Ф., с участием:

субъектов обращения Б.Н. и Б.Т. и их представителя – адвоката Мукушевой К.К.,

представителей:

Министерства юстиции Республики Казахстан – директора Департамента праворазъяснения и координации Жамаладин Н.С.,

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – советника Генерального Прокурора Адамова Т.Б.,

Агентства Республики Казахстан по регулированию и развитию финансового рынка – заместителя начальника Управления надзора за компаниями по страхованию жизни Департамента страхового рынка и актуарных расчетов Кабылжановой Д.К.,

Агентства Республики Казахстан по финансовому мониторингу – руководителя Управления претензионно-исковой работы Департамента правового обеспечения Сулейменовой Л.Д.,

Аппарата Мажилиса Парламента Республики Казахстан – заведующего сектором Отдела законодательства Есимбековой А.К.,

Аппарата Сената Парламента Республики Казахстан – заместителя заведующего Отделом законодательства Сартаевой Н.А.,

Республиканской коллегии адвокатов – члена научно-консультативного совета Нуркеевой А.А.,

страхового омбудсмана – Яковенко И.А.,

Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан – главного научного сотрудника Турецкого Н.Н.,

Института парламентаризма – исполнительного директора Канатова А.К.,

Академии правоохранительных органов при Генеральной прокуратуре Республики Казахстан – профессора кафедры специальных юридических дисциплин Хана В.В.,

рассмотрел 12 декабря 2024 года в открытом заседании обращение Б.Н. и Б.Т. о проверке на соответствие Конституции Республики Казахстан части второй пункта 1 статьи 818 Гражданского кодекса Республики Казахстан (Особенная часть) от 1 июля 1999 года (далее – ГК (Особенная часть).

Заслушав докладчика – судью Конституционного Суда Республики Казахстан Кыдырбаеву А.К. и участников заседания, изучив материалы конституционного производства и проанализировав нормы действующего права Республики Казахстан, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Суд Республики Казахстан (далее – Конституционный Суд) поступило обращение о рассмотрении на соответствие пункту 2 статьи 4, пунктам 2 и 3 статьи 26 Конституции Республики Казахстан (далее – Конституция) части второй пункта 1 статьи 818 ГК (Особенная часть).

Из материалов дела следует, что 24 декабря 2019 года страховщик и страхователь Е. заключили договор пенсионного аннуитета, по условиям которого Е. передает страховщику сумму страховой премии, а страховщик осуществляет страховые выплаты в пользу Е. пожизненно. Период осуществления гарантированных страховых выплат был определен с 24 декабря 2019 года по 24 декабря 2039 года (на двадцать лет).

22 января 2022 года страхователь Е. умерла. До наступления ее смерти страховщик производил установленные страхователю страховые выплаты ежемесячно, а после ее смерти – в пользу выгодоприобретателя Б.Н. На обращения наследников страхователя (Б.Н. и Б.Т.) о выплате им единовременно оставшейся суммы страховой премии страховщик ответил отказом.

По мнению субъектов обращения, пенсионные накопления, перечисленные страховщику в качестве страховой премии, подлежат наследованию в случае смерти страхователя, в связи с чем они считают, что часть вторая пункта 1 статьи 818 ГК (Особенная часть) нарушает их права, предусмотренные пунктами 2 и 3 статьи 26 Конституции.

При проверке конституционности оспариваемой заявителями нормы ГК (Особенная часть) Конституционный Суд согласно пункту 2 статьи 50 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", принимая во внимание предмет обращения и ходатайства заявителей, поступившие в ходе заседания, рассмотрел обращение только в отношении части второй пункта 1 статьи 818 ГК (Особенная часть), исходя из следующего.

1. Собственность, в том числе право наследования, гарантируется законом. Никто не может быть лишен своего имущества, иначе как по решению суда. Принудительное отчуждение имущества для государственных нужд в исключительных случаях, предусмотренных законом, может быть произведено при условии равноценного его возмещения (пункты 2 и 3 статьи 26 Конституции). Это означает, что лишение кого-либо его имущества, иначе как по решению суда, может иметь место только в предусмотренных законом случаях. Собственник вправе обратиться в суд для защиты своего права. Конституционное право наследования включает в себя как право наследодателя распорядиться своим имуществом, так и право наследников на получение наследственного имущества.

Положения Конституции по вопросам собственности получили дальнейшее развитие и конкретизацию в Гражданском кодексе Республики Казахстан (Общая часть) от 27 декабря 1994 года (далее – ГК (Общая часть), который устанавливает гарантии ее неприкосновенности, основания приобретения и прекращения права собственности.

Право собственности есть признаваемое и охраняемое законодательными актами право субъекта по своему усмотрению владеть, пользоваться и распоряжаться принадлежащим ему имуществом. Собственник вправе по своему усмотрению совершать в отношении принадлежащего ему имущества любые действия, в том числе отчуждать это имущество в собственность другим лицам, распоряжаться им иным образом (пункты 1 и 3 статьи 188 ГК (Общая часть).

Согласно пункту 2 статьи 235 ГК (Общая часть) право собственности на имущество, которое имеет собственника, может быть приобретено другим лицом на основании сделки об отчуждении этого имущества. Отчуждение имущества от собственника другому лицу помимо воли собственника не допускается, кроме случаев, предусмотренных данным Кодексом.

Наследование – это производный от права собственности институт, позволяющий собственнику распорядиться принадлежащим ему имуществом на случай смерти. Обеспечивая гарантированный государством переход имущества, принадлежащего наследодателю, к наследникам, конституционное право наследования само по себе не порождает у гражданина субъективных прав в отношении конкретного наследства, так как они возникают на основании завещания или закона.

Конституционному пониманию содержания права наследования, способов осуществления составляющих его правомочий соответствует гарантированное ГК (Особенная часть) установление оснований наследования, при котором приоритет отдается воле наследодателя, выраженной в завещании. Наследование по закону имеет место, когда завещание отсутствует либо определяет судьбу не всего наследства (статья 1039 ГК (Особенная часть).

Таким образом, гарантированные Конституцией права собственности и наследования являются основополагающими правами личности, обеспечивающими защиту имущественных интересов граждан. Правомочия по владению, пользованию и распоряжению своим имуществом по своему усмотрению в сфере страхования предполагают, что лицо вправе защищать свою собственность от различных рисков посредством заключения договора страхования.

2. Страхование представляет собой комплекс отношений по защите законных имущественных интересов физического или юридического лица при наступлении страхового случая или иного события, определенного договором страхования, посредством страховой выплаты, осуществляемой страховой организацией (пункт 1 статьи 4 Закона Республики Казахстан от 18 декабря 2000 года "О страховой деятельности") (далее – Закон о страховой деятельности).

Согласно пункту 1 статьи 803 ГК (Особенная часть) по договору страхования одна сторона (страхователь) обязана уплатить страховую премию, а другая сторона (страховщик) при наступлении страхового случая обязана осуществить страховую выплату страхователю или иному лицу, в пользу которого заключен договор (выгодоприобретателю), в пределах определенной договором суммы (страховой суммы).

При определении содержания договора страхования используются понятия "страховая выплата" и "страховая премия", которые применяются в общем смысле ко всем видам страхования.

Страховая выплата – сумма денег, выплачиваемая страховщиком страхователю (выгодоприобретателю) в пределах страховой суммы при наступлении страхового случая либо при наступлении срока, определенного в договоре накопительного страхования. Страховая выплата осуществляется единовременным платежом, за исключением страховых выплат по договорам аннуитетного страхования и договорам страхования жизни, по которым договором страхования или требованиями законов Республики Казахстан предусмотрено осуществление выплат в форме периодических платежей (пункт 1 статьи 820 ГК (Особенная часть).

Страховая премия – сумма денег, которую страхователь обязан уплатить страховщику за принятие последним обязательств произвести страховую выплату страхователю (выгодоприобретателю) в размере, определенном договором страхования. Полученные страховщиком от страхователя страховые премии принадлежат ему на праве собственности, за исключением части страховых премий, полученных от страхователей для целей инвестирования, и доходов (расходов), полученных (понесенных) от их инвестирования, по договорам страхования, предусматривающим условие участия страхователя в инвестициях, а также случая, предусмотренного пунктом 3 статьи 845-1 данного Кодекса (пункт 1 статьи 818 ГК (Особенная часть).

Договор страхования является двухсторонней сделкой между страхователем и страховщиком, для заключения которой необходимо выражение их согласованной воли. В нем предусматриваются взаимные права и обязанности. В силу пункта 2 статьи 2 ГК (Общая часть) граждане и юридические лица приобретают и осуществляют свои гражданские права, а также отказываются, если иное не установлено законодательными актами, от прав своей волей и в своем интересе. Они свободны в установлении своих прав и обязанностей на основе договора и в определении любых его условий, не противоречащих законодательству.

Страхователь, уплачивая страховщику страховую премию на основании добровольно принятого обязательства, передает принадлежащую ему сумму денег, после чего у страховщика возникает обязательство осуществлять страховые выплаты в соответствии с условиями договора. Деньги, полученные страховщиком в виде страховой премии, не зачисляются на личный счет страхователя. Они являются доходом страховщика, которым он распоряжается по своему усмотрению. У страховщика возникает обязательство не по возврату страховой премии, а по выплате страховой суммы.

Возмездность договора страхования проявляется в том, что страхователь за произведенную плату в виде страховой премии получает от страховщика встречное удовлетворение в виде страховой защиты (состояние защищенности), которая существует реально, независимо от того, наступит ли страховой случай, получит ли страхователь страховую сумму.

Таким образом, страховые премии являются платой страхователя страховщику за страховую защиту, где страховая выплата выступает ее материальным эквивалентом, что означает в силу пункта 1 статьи 384 ГК (Общая часть) возмездность договора. При таких условиях не происходит принудительного отчуждения имущества.

3. Применительно к договору пенсионного аннуитета следует отметить, что согласно положениям пункта 1 статьи 225 Социального кодекса Республики Казахстан от 20 апреля 2023 года (далее – Социальный кодекс) и пункта 2 статьи 6 Закона о страховой деятельности данный вид страхования относится к его добровольной форме, следовательно, при отсутствии воли страхователя не может быть заключен. Законодатель предусматривает только добровольную форму передачи страховщику сумм пенсионных накоплений, а принудительное отчуждение имущества при договорной форме передачи исключается, соответственно, страхователь на основании добровольно принятого обязательства передает принадлежащую ему сумму пенсионных накоплений, после чего у страховщика возникает обязательство осуществлять страховые выплаты согласно условиям пенсионного аннуитета.

В подпункте 72) статьи 1 Социального кодекса договор пенсионного аннуитета определяется как договор страхования, согласно которому одна сторона (страхователь) обязуется передать страховой организации сумму пенсионных накоплений (выкупную сумму), а другая сторона (страховая организация) обязуется осуществлять страховые выплаты в пользу страхователя и (или) застрахованного.

По ГК (Особенная часть) договор аннуитетного страхования является договором страхования, согласно которому страховщик обязан осуществлять страховую выплату в виде периодических платежей в пользу выгодоприобретателя в течение установленного договором срока (пункт 3 статьи 809-1).

Особенностью пенсионного аннуитета является то, что для его заключения граждане вправе в качестве страховой премии использовать пенсионные накопления, сформированные за счет обязательных пенсионных взносов и (или) обязательных профессиональных пенсионных взносов (пункт 1 статьи 225 Социального кодекса).

Возможность получать страховые выплаты из страховых организаций по договорам пенсионного аннуитета до достижения пенсионного возраста, а также гарантированность пенсионного обеспечения пожизненно (в накопительных пенсионных фондах после исчерпания пенсионных накоплений выплата прекращается) стимулируют граждан заключать договоры пенсионного аннуитета, переводя свои пенсионные накопления из единого накопительного пенсионного фонда (далее – ЕНПФ) в страховые компании.

Пенсионный аннуитет является особым видом договора страхования и ориентирован на социальную защиту граждан путем гарантирования дохода в старости на дожитие. Страховой случай при данном виде страхования – событие, не обладающее признаком вредоносности, случайности и вероятности, оно наступает обязательно. Цель такого страхования – обеспечение условий существования застрахованного лица независимо от того, существует реальная угроза (риск) их ухудшения или нет.

Передача пенсионных накоплений в виде страховой премии страховщику не нарушает права граждан на наследование, поскольку в контексте договора страхования рассматриваются обязательства сторон, а не право наследования имущества, которое принадлежит физическому лицу. В указанных обстоятельствах наследодатель при жизни распоряжается принадлежащим ему имуществом и заключает договор пенсионного аннуитета, по которому передает пенсионные накопления в качестве страховой премии страховщику, соответственно, они не могут быть включены в наследственную массу. Переведенные средства не учитываются как пенсионные накопления в рамках пенсионной системы и их дальнейшее использование регулируется нормами гражданского и страхового законодательства.

Несмотря на то, что договор пенсионного аннуитета является договором страхования, получаемые в соответствии с ним страховые выплаты отнесены к самостоятельному виду пенсионного обеспечения граждан, при этом правоотношения в этой сфере регулируются Социальным кодексом (подпункт 68) статьи 1, пункт 1 статьи 196), что обусловлено введением новой модели государственной социальной политики, направленной на дальнейшее повышение уровня благополучия граждан и обеспечение социальной справедливости как главного приоритета государства.

Вместе с тем в настоящее время вопросы действия договора пенсионного аннуитета после смерти страхователя определяются не Социальным кодексом, а Типовым договором пенсионного аннуитета, разработанным в соответствии с подпунктом 5) статьи 15 Социального кодекса и утвержденным постановлением Правления Агентства Республики Казахстан по регулированию и развитию финансового рынка от 7 июня 2023 года № 45 (далее – Типовой договор).

Так, в соответствии с пунктом 12 Типового договора в случае смерти страхователя до получения первой ежемесячной страховой выплаты по договору лицо, указанное в договоре, а при отсутствии такового наследники страхователя получают единовременно выкупную сумму.

В связи с этим Конституционный Суд обращает внимание, что понятие "выкупная сумма" интерпретируется по-разному в подпунктах 72) и 130) пункта 1 статьи 1 Социального кодекса несмотря на то, что изложено применительно к одному институту пенсионного аннуитета, в результате чего это может иметь различные последствия для участников правоотношения.

Кроме того, в пункте 11 Типового договора не предусмотрено, как в пункте 12, получение наследниками единовременно выкупной суммы в случае ранней смерти страхователя (например, смерти его после начала получения страховой выплаты), что влечет несоразмерные последствия для них почти при идентичных обстоятельствах.

Анализ правоприменительной практики свидетельствует, что граждане не во всех случаях осведомлены о том, что переведенные из ЕНПФ в страховую компанию пенсионные накопления не подлежат наследованию единовременно, как пенсионные накопления, находящиеся в ЕНПФ.

Орган конституционного контроля считает, что закон должен соответствовать требованиям юридической точности и предсказуемости последствий, то есть его нормы должны быть сформулированы с достаточной степенью четкости и основаны на понятных критериях, исключающих возможность произвольной интерпретации положений закона. Из принципа верховенства права вытекает требование формальной определенности, ясности и непротиворечивости правового регулирования, взаимной согласованности предметно связанных между собой норм различной отраслевой принадлежности.

Республика Казахстан, утверждая себя в качестве правового и социального государства, гарантирует минимальный размер пенсии и социальное обеспечение по возрасту, в случае болезни, инвалидности, потери кормильца и по иным законным основаниям, поощряет добровольное социальное страхование, создание дополнительных форм социального обеспечения (статья 28 Конституции). Соответственно, принципы, изложенные в Конституции, предполагают правовую определенность и связанную с ней предсказуемость нормотворческой политики в сфере пенсионного обеспечения: точность и конкретность изложения правовых норм необходимы для того, чтобы участники соответствующих правоотношений могли в разумных пределах предвидеть последствия своих действий или бездействия. Это особенно важно в области пенсионного и страхового законодательства, которое обусловлено долгосрочными последствиями в связи с принимаемыми сторонами обязательствами.

В связи с вышеуказанным особенности пенсионного аннуитета необходимо урегулировать на законодательном уровне, предусмотрев механизмы реализации прижизненной воли страхователя и перехода его прав иным лицам в случае его смерти с учетом объема переведенной страховой премии и иных обстоятельств. Исходя из положений пункта 3 статьи 39 и пункта 3 статьи 61 Конституции, вопросы действия договора пенсионного аннуитета после смерти страхователя должны регулироваться прежде всего законом, а не подзаконным нормативным правовым актом.

Конституционный Суд обращает внимание на то, что общее положение о праве собственности страховщика на полученные от страхователя страховые премии, предусмотренное частью второй пункта 1 статьи 818 ГК (Особенная часть), не в полной мере учитывает специфику такого договора страхования, как договор пенсионного аннуитета. Так, данная норма ГК (Особенная часть) не корреспондируется с подпунктом 130) пункта 1 статьи 1, пунктами 8 и 13 статьи 226, подпунктами 4) и 6) пункта 4 статьи 227 Социального кодекса, предоставляющими страхователю право распоряжаться частью этих денег путем перевода выкупной суммы в другую страховую организацию при расторжении договора пенсионного аннуитета или посредством возврата денег в ЕНПФ при изменении условий договора в части уменьшения размера страховых выплат, а также право получить от страховой организации выкупную сумму, если страхователь является иностранцем или лицом без гражданства, выехавшим на постоянное место жительства за пределы Республики Казахстан.

Конституционный Суд, не усматривая противоречия части второй пункта 1 статьи 818 ГК (Особенная часть) с Конституцией, вместе с тем полагает, что правовая определенность и ясность регулирования на уровне закона должны обеспечивать взаимную согласованность связанных между собой норм различной отраслевой принадлежности, как в случае с Социальным кодексом и ГК (Особенная часть), с учетом особенностей пенсионного аннуитета как социального института.

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72 и пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55–58, 62, пунктом 3 статьи 64 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать соответствующей Конституции Республики Казахстан часть вторую пункта 1 статьи 818 Гражданского кодекса Республики Казахстан (Особенная часть).

2. Рекомендовать Правительству Республики Казахстан рассмотреть вопрос о совершенствовании законодательства Республики Казахстан в отношении пенсионного аннуитета в соответствии с правовыми позициями Конституционного Суда Республики Казахстан, изложенными в настоящем нормативном постановлении.

3. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики Казахстан, окончательным и обжалованию не подлежит.

4. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд
Республики Казахстан