ИПС "Әділет"

      Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі Кеңес Төрағасы Ю.А. Кимнің, Кеңес мүшелері Н.И.Акуевтің, О.Қ.Ықсановтың, В.В. Мамоновтың, С.Н. Сәбікеновтің, С.Ғ.Темірболатовтың, В.Д. Шопиннің құрамында, Қазақстан Республикасы Президентінің өкілдері, Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің заң шығару және сот жүйесі мәселелері бөлімінің меңгерушісі Б. Ә. Мұхамеджановтың, Қазақстан Республикасы Президентінің кеңесшісі И.И. Роговтың, Қазақстан Республикасы Парламентінің өкілдері - Мәжіліс депутаттары Ө.А. Жолдасбековтың, Н.Қалиевтің, Сенат депутаттары Ж.М. Әбділдиннің, И.П. Щеголихиннің және С. Шаухамановтың, сарапшы - Қазақтың мемлекеттік әлем тілдері университеті жалпы тіл білімі кафедрасының меңгерушісі, филология ғылымының докторы, профессор М.М. Копыленконың, маман - Қазақ мемлекеттік заң университетінің қазақ, орыс және шығыс тілдері кафедрасының меңгерушісі, филология ғылымының кандидаты, доцент Қ. Қадашеваның қатысуымен ашық мәжілісте Қазақстан Республикасы Президентіне 1997 жылғы 24 наурызда қол қоюға тапсырылған, Қазақстан Республикасының Парламенті 1997 жылғы 12 наурызда қабылдаған Қазақстан Республикасының "Қазақстан Республикасындағы тіл туралы" Заңының Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкестігі жөнінде Қазақстан Республикасы Президентінің өтінуін қарады.
      Баяндамашылар - Конституциялық Кеңес мүшелері С.Ғ. Темірболатовтың және В.Д. Шопиннің хабарламаларын, Қазақстан Республикасы Президентінің өкілдері Б.Ә. Мұхамеджановтың, И.И. Роговтың, Республика Парламенті Сенаты мен Мәжілісінің өкілдері Ө.А. Жолдасбековтың, Н. Қалиевтің, Ж.М. Әбділдиннің, И.П. Щеголихиннің және С. Шаухамановтың, сарапшы М.М. Копыленко мен маман Қ. Қадашеваның сөздерін тыңдап, аталған өтіну бойынша маман Р.М. Есболатованың жасаған қорытындысымен және басқа материалдармен таныса келіп, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі ұйғарды:
      Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесіне 1997 жылғы 11 сәуірде Қазақстан Республикасы Президентіне 1997 жылғы 24 наурызда қол қоюға тапсырылған, 1997 жылғы 12 наурызда Қазақстан Республикасының Парламенті қабылдап, Қазақстан Республикасының "Қазақстан Республикасындағы тіл туралы" Заңының Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкестігін қарау туралы өтініші келіп түсті.
      Берілген Заңның, Конституциялық Кеңестің сұрауы бойынша түскен материалдардың мазмұнын, сарапшының және мамандардың қорытындыларын зерттей келіп, Қазақстан Республикасы Президенті мен Парламенті өкілдерін тыңдай келіп, Конституциялық Кеңес Қазақстан Республикасының "Қазақстан Республикасындағы тіл туралы" Заңын негізінен Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес деп тапты. Аталған заң Қазақстан Республикасы Конституциясының 7 және 93-баптарын жүзеге асыру ретінде қабылданған.
      Соған қарамастан, Конституциялық Кеңес "Қазақстан Республикасындағы тіл туралы қабылданған Заңның 8 және 23-бабының үшінші бөлігі нормалары Қазақстан Республикасы Конституциясының кейбір нормаларына сәйкес келмейді деп есептейді. Мысалы, "Қазақстан Республикасындағы тіл туралы" Заңның "Мемлекеттік тіл Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарының, ұйымдарының, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының" жұмыс және іс- қағаздарын жүргізу тілі болып табылады, қажет болған жағдайда орыс тілі ресми түрде мемлекеттік тілмен тең қолданылатынын белгілейтін 8-бабы Қазақстан Республикасы Конституциясының 7-бабы 2-тармағына сәйкес келмейді, өйткені заңның талданып отырған нормадағы "қажет болған жағдайда" делінетін сөз тіркесі "ресми түрде қазақ тілі орыс тілімен тең қолданылады деген конституциялық нормасын өзгеріске ұшыратады. Аталған конституциялық норма біржақты түсіндіріледі, мемлекеттік ұйымдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарында қазақ және орыс тілдері тең дәрежеде, ешбір жағдайдан тыс бірдей қолданылады.
      "Қазақстан Республикасындағы тіл туралы" Заңының 23-бабы үшінші бөлігінде бекітілген нормаларды талдау кезінде Конституциялық Кеңес белгілі бір көлемде және біліктілік талаптарына сәйкес білуі қажет кәсіптер мен мамандықтардың, сондай-ақ лауазымдардың тізбесін белгілеуге Қазақстан Республикасы Конституциясына қайшы келмейді дейтін тұрғыдан келеді.
      Алайда, атап айтқанда Республика Үкіметі көрсеткен тізім анықтамасы Қазақстан Республикасы Конституциясының 61-бабы 3-тармағы 1 тармақшасы, 3-баптың 4-тармағы мен 33-баптың 4-тармағына қайшы келеді.
      Мемлекеттік тілді белгілі бір көлемде және кәсіби талапқа сәйкес білу талабы субъект құқығына және жеке тұлғалардың міндеттемелеріне жатады, Конституциялық Кеңес Қазақстан Республикасы Конституциясының 61-бабы 3- тармағы 1-тармақшасына сәйкес бұл қатынастар тиісті заңдар шығаруға құқылы, заң шығарушы орган ретіндегі Қазақстан Республикасы Парламентінің тікелей құзырына жатады деп есептейді.
      Қазақстан Республикасы Конституциясының 93-бабында мемлекеттік тілді қолдану саласындағы қоғамдық қатынастар заңмен реттелетіні белгіленген, ал атқарушы орган ретінде Үкіметке мұндайда мемлекеттік тілді меңгеру үшін қажет ұйымдастырушылық, материалдық және техникалық жағдайдың бәрін жасау атап айтылған.
      Қазақстан Республикасы Конституциясының 61-бабының 3-тармағындағы Республика Парламентінің құзырына жататын қоғамдық қатынастарды реттеу құқығын Қазақстан Республикасының Үкіметіне беру Қазақстан Республикасы Конституциясының 3-бабының 4-тармағында тұжырымдалған билік бөлісу принципін бұзғандық болып табылады.
      Қазақстан Республикасы Конституциясының 33-бабы 4-тармағына сәйкес, мемлекеттік қызмет саласы үшін мемлекеттік қызметші лауазымына кандидаттыққа қойылатын талаптар лауазымдық міндеттердің сипатына қатысты болады және заңмен белгіленеді. Демек, белгілі бір көлемде мемлекеттік тілді міндетті түрде білу үшін заң шығарушы органның тиісті заңдар шығару жолымен емес Үкіметтің мемлекеттік қызметшілердің лауазым тізімін белгілеуі 33-баптың 4-тармағында тұжырымдалған конституциялық нормаға қайшы келеді.
      Айтылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72бабының 1-тармағы 2 тармақшасын, 17-баптың 2-тармағы 1 тармақшасын және Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық заң күші бар "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" Жарлығының 37-бабын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі қаулы етті:
      1. Қазақстан Республикасының Президентіне қол қоюға берілген Қазақстан Республикасының "Қазақстан Республикасындағы тіл туралы" Заңының 8-бабы Республика Конституциясының 7-бабының 2-тармағына, Қазақстан Республикасындағы тіл туралы" Заңның 23-бабының үшінші бөлігіне сәйкес емес - Қазақстан Республикасы Конституциясының 61-бабының 3-тармағының 1 тармақшасына, 3-бабының 4-тармағына және 33-бабының 4-тармағына сәйкес емес деп танылсын.
      2. Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық заң күші бар "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" Жарлығының 39-бабының 1-тармағына сәйкес, Конституцияға сәйкес емес деп танылған заңдарға қол қоюға және күшіне енгізуге болмайды.
      3. Қазақстан Республикасы Конституциясының 74-бабының 3-тармағына сәйкес қаулы қабылданған күннен бастап күшіне енеді, республиканың барлық аумағына жалпы міндетті болып табылады, Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық заң күші бар "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" U952737_ Жарлығының 38-бабының 2 және 3-тармақтарында көрсетілген жағдайларда ол түпкілікті және арыздануға жатпайды.

      Конституционный Совет Республики Казахстан в составе: Председателя Совета Кима Ю.А. и членов Совета - Акуева Н.И., Ихсанова У.К., Мамонова В.В., Сабикенова С.Н., Темирбулатова С.Г., Шопина В.Д., с участием представителей Президента Республики Казахстан Мухамеджанова Б.А. - заведующего отделом по вопросам законодательства и судебной системы Администрации Президента Республики Казахстан и Рогова И.И. - советника Президента Республики Казахстан, представителей Парламента Республики Казахстан Джолдасбекова У.А., Калиева Н. - депутатов Мажилиса, Абдильдина Ж. М., Щеголихина И.П. и Шаухаманова С. - депутатов Сената, эксперта - заведующего кафедрой общего языкознания Казахского государственного универститета мировых языков, доктора филологических наук, профессора Копыленко М.М., специалиста - заведующего кафедрой казахского, русского и восточного языков Казахского государственного юридического университета, кандидата филологических наук, доцента Кадашевой К., - рассмотрел в открытом заседании обращение Президента Республики Казахстан о соответствии Конституции Республики Казахстан представленного 24 марта 1997 года на подпись Президенту Республики Казахстан Закона Республики Казахстан "О языках в Республике Казахстан" Z970151_ , принятого Парламентом Республики Казахстан 12 марта 1997 года.
      Заслушав сообщения докладчиков - членов конституционного Совета Темирбулатова С.Г. и Шопина В.Д., выступления представителей Президента Республики казахстан Мухамеджанова Б.А., Рогова И.И., представителей Сената и Мажилиса Парламента Республики Джолдасбекова У.А., Калиева Н., Абдильдина Ж.М., Щеголихина И.П. и Шаухаманова С., эксперта Копыленко М.М. и специалиста Кадашевой К., ознакомившись с заключением специалиста Есбулатовой Р.М. и другими материалами по данному обращению, Конституционный Совет Республики Казахстан
      УСТАНОВИЛ:
      В Конституционный Совет Республики Казахстан 11 апреля 1997 года поступило обращение Президента Республики Казахстан о рассмотрении на предмет соответствия Конституции Республики Казахстан представленного 24 марта 1997 года на подпись Президенту Республики Казахстан Закона Республики Казахстан "О языках в Республике Казахстан", принятого Парламентом Республики Казахстан 12 марта 1997 года.
      Изучив содержание представленного Закона, поступившие по запросу Конституционного Совета материалы, заключения эксперта и специалистов, выслушав представителей Президента Республики Казахстан и Парламента Республики Казахстан, Конституционный Совет находит, что Закон Республики Казахстан "О языках в Республике Казахстан" в основном соответствует Конституции Республики Казахстан. Названный закон принят в порядке реализации статей 7 и 93 Конституции Республики Казахстан.
      Вместе с тем Конституционный Совет считает, что нормы статьи 8 и части третьей статьи 23 принятого закона "О языках в Республике казахстан" не соответствуют некоторым нормам Конституции Республики Казахстан. Так, статья 8 Закона "О языках в Республике Казахстан", устанавливающая, что "языком работы делопроизводства государственных органов, организаций, органов местного самоуправления Республики Казахстан является государственный язык, при необходимости, наравне с государственным официально употребляется русский язык", не соответствует пункту 2 статьи 7 Конституции Республики, так как содержащееся в анализируемой норме закона словосочетание "при необходимости" корректирует конституционную норму о том, что "наравне с казахским официально употребляется русский язык". Данная конституционная норма понимается однозначно, что в государственных организациях и органах местного самоуправления казахский и русский языки употребляются в равной степени, одинаково, независимо от каких-либо обстоятельств.
      При анализе нормы Закона "О языках в Республике Казахстан", закрепленной в части третьей статьи 23, Конституционный Совет исходит из того, что установление самого перечня профессий, специальностей, а также должностей, для которых необходимо знание государственного языка в определенном объеме и в соответствии с квалификационными требованиями, не противоречит Конституции Республики Казахстан.
      Однако определение названного перечня именно Правительством Республики противоречит подпункту 1 пункта 3 статьи 61, пункту 4 статьи 3 и пункту 4 статьи 33 Конституции Республики Казахстан K951000_ .
      Учитывая, что требование знать государственный язык в определенном объеме и в соответствии с квалификационными требованиями относится к правосубъектности и обязательствам физических лиц. Конституционный Совет считает, что в соответствии с подпунктом 1 пункта 3 статьи 61 Конституции Республики Казахстан регулирование этих отношений относится к исключительной компетенции Парламента Республики Казахстан, как органа законодательной власти, который вправе издавать соответствующие законы.
      Статья 93 Конституции Республики Казахстан устанавливает, что общественные отношения в сфере употребления государственного языка должны регулироваться законом, а Правительству как органу исполнительной власти при этом предписано создавать все необходимые организационные, материальные и технические условия для овладения государственным языком.
      Наделение Правительства Республики Казахстан правом регулировать общественные отношения, отнесенные пунктом 3 статьи 61 Конституции Республики Казахстан к компетенции Парламента Республики, является нарушением принципа разделения властей, закрепленного в пункте 4 статьи 3 Конституции Республики.
      Для сферы государственной службы, в соотвествии с пунктом 4 статьи 33 Конституции Республики Казахстан, требования, предъявляемые к кандидату на должность государственного служащего, обуславливаются только характером должностных обязанностей и устанавливаются законом. Следовательно, установление перечня должностей государственных служащих, для которых обязательно знание государстенного языка в определенном объеме, Правительством, а не законодательным органом путем принятия соответствующих законов, противоречит конституционной норме, закрепленной в пункте 4 статьи 33.
      На основании изложенного, руководствуясь подпунктом 2 пункта 1 статьи 72 Конституции Республики Казахстан подпунктом 1 пункта 2 статьи 17 и статьей 37 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу конституционного закона, "О Конституционном Совете Республики Казахстан", U952737_ Конституционный Совет Республики Казахстан
      ПОСТАНОВИЛ:
      1. Статью 8 Закона Республики Казахстан "О языках в Республике Казахстан", представленного на подпись Президенту Республики Казахстан, признать не соответствующей пункту 2 статьи 7 Конституции Республики , а часть третью статьи 23 Закона "О языках в Республике Казахстан" - не соответствующей подпункту 1 пункта 3 статьи 61, пункту 4 статьи 3 и пункту 4 статьи 33 Конституции Республики Казахстан.
      2. В соответствии с пунктом 1 статьи 39 Указа Президента, имеющего силу конституционного закона, "О Конституционном Совете Республики Казахстан" законы, признанные не соответствующими Конституции, не могут быть подписаны и введены в действие.
      3. В соответствии с пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики


Казахстан, постановление вступает в силу со дня принятия, является 
общеобязательным на всей территории республики, окончательным и обжалованию 
не подлежит с учетом случаев, предусмотренных пунктами 2 и 3 статьи 38 
Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу конституционного 
закона, "О Конституционном Совете Республики Казахстан".
     
     
(Корректор:  И.Склярова
 Специалист: Р.Жантасова
             21.12.98г.)