Жамбыл облыстық сотының анықтау, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының заңсыз әрекеттерiнен азаматтың шеккен залалын өтеу тәртiбi туралы Ереженi Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес емес және Қазақстан аумағында қолданылмайды деп тану туралы ұсынымы жөнiнде

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесiнiң Қаулысы 1998 жылғы 6 қазандағы N 7/2

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесi құрамында Кеңес Төрағасы Ю.А.Ким және Кеңес мүшелерi Ж.Д.Бұсырманов, О.Қ.Ықсанов, С.Ғ.Темiрболатов және В.Д.Шопин қатысқан ашық отырысында Жамбыл облыстық сотының Анықтау, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының заңсыз әрекеттерiнен азаматтың шеккен залалын өтеу тәртiбi туралы ереженi Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес емес және Қазақстан аумағында қолданылмайды деп тану туралы ұсынымын қарап, мынаны анықтады:
1998 жылғы 14 қыркүйекте Конституциялық Кеңеске 1981 жылғы 18 мамырда ҚСРО Жоғарғы Кеңес Төралқасының Жарлығы бекiткен анықтау, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының заңсыз әрекеттерiнен азаматтың шеккен залалын өтеу тәртiбi туралы Ереженi Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес емес және Қазақстан аумағында қолданылмайды деп тану туралы ұсынымы келiп түстi.
Конституциялық Кеңестiң мүшесi О.Қ.Ықсановтың баяндамасын тыңдап және ұсынымға қатысты материалдарды, оның iшiнде Жоғарғы Сот және Бас прокуратураның қорытындыларын зерделей келiп, Конституциялық Кеңес Жамбыл облыстық сотының анықтау, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының заңсыз әрекеттерiнен азаматтың шеккен залалын өтеу тәртiбi туралы ереженi Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес емес және Қазақстан аумағында қолданылмайды деп тану туралы ұсынымын қанағаттандыруға болмайды деп есептейдi.
Жамбыл облыстық соты өзiнiң ұсынымында 1981 жылғы 18 мамырда КСРО Жоғарғы Кеңесi Төралқасының Жарлығы бекiткен анықтау, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының заңсыз әрекеттерiнен азаматтың шеккен залалын өтеу тәртiбi туралы Ереженiң Конституцияға сәйкес еместiгiн аталған Ереже Азаматтық Кодекстiң (АК) 9-бабына және Қылмыстық-iс жүргiзу кодексiнiң (ҚIК) 41-44 баптарына қайшы келiп, аталмыш органдардың заңсыз әрекеттерiнен зардап шеккен адамдардың моральдық зиянын өтеу мүмкiндiгiн көздемейдi деп дәлелдейдi.
Шынында да 1981 жылғы 18 мамырда бекiтiлген анықтау, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының заңсыз әрекеттерiнен азаматтың тартқан залалын өтеу туралы Ережеде шеккен моральдық зиянды өтеудi көздейтiн норма жоқ. Бiрақ бұл азаматты зиянның бұл түрiн өтеудi талап ету құқығынан айырмайды, өйткенi 1995 жылғы 1 наурызда күшiне енгiзiлген Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiнiң (жалпы бөлiм) 14-бабы және 1998 жылғы 1 қаңтарда күшiне енгiзiлген Республика Қылмыстық-iс жүргiзу кодексiнiң 41-44 баптары оған мұндай құқық бередi. Аталған актiлердiң қайсысын - 1981 жылғы 18 мамырда бекiтiлген Ереженi ме әлде Республика кодекстерiн басшылыққа алу керек пе деген мәселе туындауы мүмкiн емес: Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесiнiң 1991 жылғы 16 желтоқсандағы "Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы" Қазақстан Республикасының конституциялық заңын күшiне енгiзу тәртiбi туралы" Қаулысының 2-тармағына сәйкес ҚСРО-ның заң нормалары, егер олар аталған конституциялық заңға, Қазақстан Республикасының басқа заңдық және нормативтiк актiлерiне қайшы келмейтiн болса, Қазақстан Республикасының аумағында қолданыла бередi.
Сөйтiп, 1981 жылғы 18 мамырдағы Анықтау, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының заңсыз әрекеттерiнен азаматтың шеккен залалын өтеу тәртiбi туралы Ереже Конституция бекiтiп берген адам және азаматтың құқығы мен бостандығына нұқсан келтiредi, соның iшiнде оны Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабында көзделген сотпен қорғану құқығынан айырады деген Жамбыл облыстық сотының байламы негiзсiз болып табылады. Моральдық залал шеккен кез келген адам, оның iшiнде анықтау, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының заңсыз әрекеттерiнен зиян шеккендер, Азаматтық кодекстiң (жалпы бөлiм) және Қазақстан Республикасының Қылмыстық iс жүргiзу кодексiнiң тиiстi нормаларының, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiнiң ерекше бөлiгi қабылданғанға дейiн "Экономикалық реформа жүргiзу кезеңiндегi азаматтық құқықтық қатынастарды реттеу туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесiнiң 1993 жылғы 30 қаңтардағы қаулысына сәйкес уақытша қолданылатын 1991 жылғы 31 мамырдағы ҚСР Одағы мен республикаларының азаматтық заңдар Негiздерi нормаларының негiзiнде ондай зиянды өтеу туралы сотқа талап беруге қақылы.
1981 жылғы 18 мамырдағы анықтау, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының заңсыз әрекеттерiнен зиян шеккен азаматтың моральдық залалын өтеу тәртiбi туралы Ережеде моральдық зиянды өтеудi көздейтiн нормалардың болмауы сотқа мұндай талаптар беруге кедергi бола алмайды, өйткенi "Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңын күшiне енгiзу тәртiбi туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесiнiң 1991 жылғы 16 желтоқсандағы Қаулысына сәйкес Қазақстан Республикасының жоғарыда аталған кодекстерiне, сондай-ақ "Экономикалық реформа жүргiзу кезеңiндегi азаматтық құқықтық қатынастарды реттеу туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесiнiң 1993 жылғы 30 қаңтардағы қаулысымен уақытша қолданылуға рұқсат етiлген бұрынғы КСРО-ның заңы КСР Одағы мен республикалары Азаматтық заңдар негiздерiне қолдану басымдылығы берiлген.
Баяндалған мән-жайларда 1981 жылғы 18 мамырдағы Анықтау, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының заңсыз әрекеттерiнен азаматтың шеккен залалын өтеу тәртiбi туралы ереже Конституция бекiтiп берген адам құқығы мен бостандығына нұқсан келтiредi, оның iшiнде сот арқылы қорғаны конституциялық құқығынан айырады деп дәлелдеуге негiз жоқ. Жамбыл облыстық сотының ұсынымында дау туғызып отырған акт (1981 жылғы 18 мамырдағы Анықтау, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының заңсыз әрекеттерiнен азаматтың шеккен залалын өтеу тәртiбi туралы ереже) моральдық зиянды өтеу бөлiгiнде жоғарыда көрсетiлген себептерге байланысты қолдануға жатпайды. Егер де сот қолданылуға жататын заңды немесе қандайда бiр нормативтiк құқықтық актiнi Конституция бекiтiлген адам құқығы мен бостандығына нұқсан келтiредi деп тапса сот, Қазақстан Республикасы Конституциясының 78-бабына сәйкес Конституциялық Кеңеске ұсыным жасауға мiндеттi.
Жамбыл облыстық сотының Анықтау, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының заңсыз әрекеттерiнен азаматтың шеккен залалын өтеу тәртiбi туралы ереженi Республика Конституциясына сәйкес емес деп тану туралы ұсынымы мына себептермен де қанағаттандырылмайды.
Жамбыл облыстық соты 1981 жылғы 18 мамырдағы Анықтау, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының заңсыз әрекеттерiнен азаматтың шеккен залалын өтеу тәртiбi туралы ережеде моральдық зиянды өтеу мүмкiндiгi көзделмегендiктен осы Ереженi Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес емес деп есептейдi. Бiрақ аталған нормативтiк актiде моральдық зиянды өтеуге тiкелей түрде тиым салатын және азаматтың моральдық зиянды өтеудi талап ету құқығына нұқсан келтiредi деп танитындай нақты құқықтық норма жоқ. Сондай-ақ Анықтау, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының заңсыз әрекеттерiнен азаматтың шеккен залалын өтеу тәртiбi туралы ереженi тұтастай конституциялық емес деп тануға жеткiлiктi негiздер жоқ. Заңға тәуелдi актi болып табылатын аталған Ережеде анықтау, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының заңсыз әрекеттерiнен азаматтың шеккен зиянын өтеу тәртiбi, тетiгi бекiтiлген. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының және Бас прокуратурасының куәландыруы бойынша 1981 жылғы 18 мамырдағы анықтау, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының заңсыз әрекеттерiнен азаматтың шеккен залалын өтеу тәртiбi туралы Ереже iс жүзiнде қолданылып келедi. Демек, оны қолданылмайды (Қазақстан Республикасы аумағында күшiн жойған) деп тану туралы мәселе Қазақстанда тек осы тақiлеттес және мәндес өз актiсi қабылданған соң ғана қойылуы мүмкiн.
Жамбыл облыстық соты өз ұсынымының қорытынды бөлiгiнде Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық-iс жүргiзу кодексiнiң қабылдануына байланысты 1981 жылғы 18 мамырдағы анықтау, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының заңсыз әрекеттерiнен азаматтың шеккен залалын өтеу тәртiбi туралы Ереженi Конституцияға сәйкес емес және Қазақстан аумағында қолданылмайды деп тануды өтiнедi. Конституциялық Кеңес облыстық соттың бұл талабын негiзсiз деп тапты: жаңа нормативтiк құқықтық актiнiң қабылдануына байланысты актiнi күшiн жойған ("қолданылмайтын") деп тану Конституциялық Кеңестiң құзыретiне жатпайды және Қазақстан Республикасының "нормативтiк құқықтық актiлер туралы" Заңы белгiлеген тәртiппен жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң "Актiлердi одан әрi жетiлдiру жұмысы туралы" 1997 жылғы 14 қаңтардағы N 64 Қаулысына, басқа да кейбiр актiлерге сiлтеме жасай отырып 1981 жылғы 18 мамырдағы Ереже заңдық күшiн жойған деп есептейдi.
Жоғарғы Сот, керiсiнше, аталған Ереже заңдық күшiн жойған жоқ және сот жұмысында қолданылады деп санайды.
Егер соттар және басқа да мемлекеттiк органдар Қазақстан Республикасында осы тақылеттес мазмұнды нормативтiк акт болмағандықтан "Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңын күшiне енгiзу тәртiбi туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесiнiң 1991 жылғы 16 желтоқсандағы Қаулысының талаптарын сақтап, қаралып отырған актiнi уақытша қолданып келген болса, онда оны қолданылмайды (Қазақстан Республикасы аумағында күшiн жойған) деп тану туралы мәселе Қазақстанда тек осы тақiлеттес және мәндес өз актiсiн қабылдаған соң ғана қойылуы мүмкiн.
Егер қаралып отырған нормативтiк акт шынында да күшiн жойған болса, соттар оны қолданбауға тиiс. Қолданылып жүрген Қазақстан Республикасының заңдары заңдық күшiн жойған конституциялық актiлердi тексерудi Конституциялық Кеңестiң құзыретiне жатқызбайды.
Баяндалғанның негiзiнде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 78-бабын Қазақстан Республикасы Президентiнiң, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi туралы" Конституциялық заң күшi бар Жарлығының 31-33, 37-баптарын басшылыққа ала отырып, Конституциялық Кеңес қаулы етедi:
1. Жамбыл облыстық сотының Қазақстан Республикасы жаңа Қылмыстық-iс жүргiзу кодексiнiң қабылдануына байланысты 1981 жылғы 18 мамырда КСРО Жоғарғы Кеңесi Төралқасының Жарлығы бекiткен анықтау, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының заңсыз әрекеттерiнен азаматтың шеккен залалын өтеу тәртiбi туралы Ереженi Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес емес және Қазақстан аумағында қолданылмайды деп тануы қабылданбасын.
2. Қазақстан Республикасы Конституциясының 74-бабының 3-тармағына

сәйкес қаулы қабылданған күннен бастап күшiне енедi, Республиканың барлық 
аумағында жалпыға мiндеттi, түпкiлiктi және Қазақстан Республикасы 
Конституциясының 73-бабының 4-тармағында көзделген жағдайларды есепке ала 
отырып, шағымдануға жатпайды.

    Қазақстан Республикасы
    Конституциялық Кеңесiнiң
    Төрағасы
      
      

О представлении Жамбылского областного суда о признании Положения о порядке возмещения ущерба, причиненного гражданину незаконными действиями органов дознания, предварительного следствия, прокуратуры и суда не соответствующим Конституции Республики Казахстан и недействующим на территории Казахстана

Постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 06 октября 1998 г. N 7/2

Конституционный Совет Республики Казахстан в составе Председателя Совета Кима Ю.А. и членов Совета Бусурманова Ж.Д., Исханова У.К., Темирбулатова С.Г. и Шопина В.Д., рассмотрев в открытом заседании представление Жамбылского областного суда о признании Положения о порядке возмещения ущерба, причиненного гражданину незаконными действиями органов дознания, предварительного следствия, прокуратуры и суда не соответствующим Конституции Республики Казахстан и недействующим на территории Казахстана, установил:

14 сентября 1998 года в Конституционный Совет поступило представление Жамбылского областного суда о признании Положения о порядке возмещения ущерба, причиненного гражданину незаконными действиями органов дознания, предварительного следствия, прокуратуры и суда, утвержденного Указом Президиума Верховного Совета СССР от 18 мая 1981 года, не соответствующим Конституции Республики Казахстан и недействующим на территории Казахстана.

Заслушав доклад члена Конституционного Совета Ихсанова У.К. и изучив имеющиеся материалы по обращению, в частности заключения Верховного Суда и Генеральной прокуратуры Республики Казахстан, Конституционный Совет находит, что представление Жамбылского областного суда о признании Положения о порядке возмещения ущерба, причиненного гражданину незаконными действиями органов дознания, предварительного следствия, прокуратуры и суда, не соответствующим Конституции Республики Казахстан и недействующим на территории Казахстана не подлежат удовлетворению.

Жамбылский областной суд свое представление о признании не соответствующим Конституции Республики Казахстан Положения о порядке возмещения ущерба, причиненного гражданину незаконными действиями органов дознания, предварительного следствия, прокуратуры и суда, утвержденного Указом Президиума Верховного Совета СССР от 18 мая 1981 года, мотивирует тем, что названное Положение, в отличие от статьи 9 Гражданского кодекса (ГК) K941000_ и статей 41-44 Уголовно-процессуального кодекса (УПК) Республики Казахстан, Z970206_ не предусматривает возможность возмещения морального вреда лицам, пострадавшим от незаконных действий упомянутых органов.

Действительно, Положение о порядке возмещения ущерба, причиненного гражданину незаконными действиями органов дознания, предварительного следствия, прокуратуры и суда от 18 мая 1981 года не содержит нормы, которая предусматривала бы возмещение морального вреда. Но это не лишает гражданина права требовать возмещения данного вида вреда, поскольку такое право признается за ним статьей 14 Гражданского кодекса Республики Казахстан (общая часть) K941000_ , введенного в действие с 1 марта 1995 года, и статьями 41-44 Уголовно-процессуального кодекса Республики Z970206_ , введенного в действие с 1 января 1998 года. Вопрос о том, каким из названных актов - Положением от 18 мая 1981 года или кодексами Республики - следует руководствоваться, возникать не может: согласно пункту 2 Постановления Верховного Совета Республики Казахстан от 16 декабря 1991 года "О порядке введения в действие конституционного закона Республики Казахстан "О государственной независимости Республики Казахстан" B914600_ нормы законодательства СССР могут применяться на территории Республики Казахстан, поскольку они не противоречат названному конституционному закону, иным законодательным и нормативным актам Республики Казахстан.

Таким образом, утверждение Жамбылского областного суда о том, что Положение о порядке возмещения ущерба, причиненного гражданину незаконными действиями органов дознания, предварительного следствия, прокуратуры и суда, от 18 мая 1981 года ущемляет закрепленные Конституцией права и свободы человека и гражданина, в частности, лишает его права на судебную защиту, предусмотренную статьей 13 Конституции Республики Казахстан, K951000_ является несостоятельным. Любое лицо, которому причинен моральный вред, в том числе незаконными действиями органов дознания, предварительного следствия, прокуратуры и суда, правомочно обратиться в суд с иском о возмещении такого вреда на основании соответствующих норм Гражданского кодекса (общая часть) и Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан, а также норм Основ гражданского законодательства Союза ССР и республик от 31 мая 1991 года, которые в соответствии с постановлением Верховного Совета Республики Казахстан от 30 января 1993 года "О регулировании гражданских правоотношений в период проведения экономической реформы" B935500_ применяются временно, до принятия особенной части Гражданского кодекса Республики Казахстан.

Отсутствие в Положении о порядке возмещения ущерба, причиненного гражданину незаконными действиями органов дознания, предварительного следствия, прокуратуры и суда, от 18 мая 1981 года норм, предусматривающих возмещение морального вреда, не является препятствием к обращению в суд с подобными исками, поскольку приоритет в применении, согласно постановлению Верховного Совета Республики Казахстан от 16 декабря 1991 года "О порядке введения в действие конституционного закона Республики Казахстан "О государственной независимости Республики Казахстан", B914600_ принадлежит названным выше кодексам Республики Казахстан, а также Основам гражданского законодательства Союза ССР и республик ввиду санкционирования временного применения указанного закона бывшего СССР постановлением Верховного Совета Республики Казахстан от 30 января 1993 года "О регулировании гражданских правоотношений в период проведения экономической реформы" B935500_ .

При изложенных обстоятельствах нет оснований утверждать, что Положение о порядке возмещения ущерба, причиненного гражданину незаконными действиями органов дознания, предварительного следствия, прокуратуры и суда, от 18 мая 1981 года ущемляет закрепленные Конституцией права и свободы человека и гражданина, в частности, лишает его конституционного права на судебную защиту. В части возмещения морального вреда оспариваемый в представлении Жамбылского областного суда акт (Положение о порядке возмещения ущерба, причиненного гражданину незаконными действиями органов дознания, предварительного следствия, прокуратуры и суда, от 18 мая 1981 года) по указанным выше причинам не подлежит применению. Согласно же статье 78 Конституции Республики Казахстан K951000_ суд обязан обратиться в Конституционный Совет с представлением, если он усмотрит, что закон или иной нормативный правовой акт, подлежащий применению, ущемляет закрепленные Конституцией права и свободы человека и гражданина.

Представление Жамбылского областного суда о признании Положения о порядке возмещения ущерба, причиненного гражданину незаконными действиями органов дознания, предварительного следствия, прокуратуры и суда, не соответствующим Конституции Республики не может быть удовлетворено и по следующим причинам.

Несоответствие Положения о порядке возмещения ущерба, причиненного гражданину незаконными действиями органов дознания, предварительного следствия, прокуратуры и суда, от 18 мая 1981 года Конституции Республики Казахстан Жамбылский областной суд усматривает в том, что в данном Положении не предусмотрена возможность возмещения морального вреда. Но в названном нормативном акте отсутствует конкретная правовая норма, которая в прямой форме запрещала бы возмещение морального вреда, и которую можно было бы признать ущемляющей право гражданина требовать возмещения морального вреда. Признавать же неконституционным в целом Положение о порядке возмещения ущерба, причиненного гражданину незаконными действиями органов дознания, предварительного следствия, прокуратуры и суда, также нет оснований. В представлении Жамбылского областного суда какие-либо иные доводы о неконституционности названного Положения, кроме отсутствия в нем нормы о возмещении морального вреда, не приводятся.

В заключительной части своего представления Жамбылский областной суд просит признать Положение о порядке возмещения ущерба, причиненного гражданину незаконными действиями органов дознания, предварительного следствия, прокуратуры и суда, от 18 мая 1981 года несоответствующим Конституции и недействующим на территории Казахстана в связи с принятием нового Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан. Конституционный Совет находит это требование областного суда необоснованным: признание акта утратившим силу ("недействующим") в связи с принятием нового нормативного правового акта в компетенцию Конституционного Совета не входит и осуществляется в порядке, установленном Законом Республики Казахстан "О нормативных правовых актах" Z980213_ .

Генеральная прокуратура Республики Казахстан со ссылкой на постановление Правительства Республики Казахстан от 14 января 1997 года № 64 "О работе по дальнейшему совершенствованию актов" P970064_ , некоторые другие акты полагает, что Положение от 18 мая 1981 года утратило юридическую силу.

Верховный Суд республики, напротив, исходит из того, что названное Положение сохраняет юридическую силу и применяется в судебной практике.

Если суды и другие государственные органы ввиду отсутствия в Республике Казахстан нормативного акта аналогичного содержания временно применяют рассматриваемый акт с соблюдением требований, изложенных в пункте 2 Постановления Верховного Совета Республики Казахстан от 16 декабря 1991 года "О порядке введения в действие конституционного закона Республики Казахстан "О государственной независимости Республики Казахстан" B914600_ , то вопрос о признании его недействующим (утратившим силу на территории Республики Казахстан) может быть решен только после принятия в Казахстане своего акта подобного рода и назначения.

Если рассматриваемый нормативный акт действительно утратил силу, то суды не должны применять его. Действующее законодательство Республики Казахстан не включает в компетенцию Конституционного Совета проверку конституционности актов, утративших юридическую силу.

На основании изложенного, руководствуясь статьей 78 Конституции Республики Казахстан K941000_ , статьями 31-33, 37 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу конституционного закона, "О Конституционном Совете Республики Казахстан" U952737_ Конституционный Совет постановляет:

1. Жамбылскому областному суду отказать в признании Положения о порядке возмещения ущерба, причиненного гражданину незаконными действиями органов дознания, предварительного следствия, прокуратуры и суда, утвержденного Указом Президиума Верховного Совета СССР от 18 мая 1981 года, не соответствующим Конституции Республики Казахстан и недействующим на территории Казахстана в связи с принятием нового Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан.

2. В соответствии с пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан K951000_ постановление вступает в силу со дня принятия, является общеобязательным на всей территории Республики, окончательным и обжалованию не подлежит с учетом случаев, предусмотренных пунктом 4 статьи 73 Конституции Республики Казахстан.

Председатель