Қазақстан Республикасы Конституциясы 14-бабының 1 және 2-тармақтарына, 24-бабының 2-тармағына, 77-бабы 3-тармағының 5) тармақшасына ресми түсіндірме беру туралы

ҚАУЛЫ Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі 1999 жылғы 10 наурыз N 2/2

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі құрамында Кеңес Төрағасы Ю.А.Ким және Кеңес мүшелері Н.І.Өкеев, Ж.Д.Бұсырманов, В.В.Мамонов, С.Ғ.Темірболатов және В.Д.Шопин қатысқан, өтінім субъектісінің өкілдері - Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаттары В.Н.Веснин мен А.М.Рамазановтың, Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің өкілдері - Қазақстан Республикасы Еңбек және Халықты әлеуметтік қорғау министрі Н.А.Коржованың, Қазақстан Республикасы Әділет Министрі Б.А.Мұхамеджановтың қатысуымен өзінің ашық отырысында Қазақстан Республикасы Парламентінің бір топ депутаттарының Қазақстан Республикасы Конституциясы 14-бабының 1 және 2-тармақтарына, 24-бабының 2-тармағына, 77-бабы 3-тармағының 5) тармақшасына ресми түсіндірме беру туралы өтінімін қарады.
Баяндамашылар - Кеңес мүшелері Н.І.Өкеев пен Ж.Д.Бұсырмановтың хабарламаларын, осы өтінім бойынша конституциялық өндіріске қатысушылардың сөйлеген сөздерін тыңдап, сондай-ақ, сарапшылар - заң ғылымдарының докторы, Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының мүше-корреспонденті, Мемлекет және құқық институтының директоры Ғ.С.Сапарғалиевтың және заң ғылымдарының докторы, "Әділет" Жоғары құқық мектебінің профессоры С.А.Димитрованың қорытындыларымен таныса келіп, Конституциялық Кеңес мынаны анықтады:
1999 жылғы 18 ақпанда Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесіне Қазақстан Республикасы Парламентінің бір топ депутаттарының Қазақстан Республикасы Конституциясы 14-бабының 1 және 2-тармақтарына, 24-бабының 2-тармағына, 77-бабы 3-тармағының 5) тармақшасына ресми түсіндірме беру туралы өтінімі келіп түсті.
Конституциялық Кеңеске өтінім жасауға Қазақстан Республикасы Үкіметінің Парламентке зейнетақымен қамтамасыз ету, халықты жұмыспен қамту және азаматтардың жекелеген санаттарының жеңілдіктері туралы заңдарға өзгерістер енгізу туралы заңдардың жобаларын енгізуі себеп болды. Парламент депутаттары әлеуметтік жәрдемақы төлемін республикалық бюджеттен жергілікті бюджетке көшірудің заңдылығына күмән келтіреді, өйткені, олардың пікірінше, бұл азаматтарды тұрғылықты жері бойынша кемсітуге және Конституцияның 14-бабының 1-тармағында көзделген заң алдында жұрттың бәрі тең деген принципті бұзуға әкеп соғады. Сонымен қатар, олар жұмыссыздық бойынша берілетін жәрдемақыны халықты әлеуметтік қорғау жөніндегі шаралар санатынан шығарып тастау азаматтардың жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғалу құқықтарын жоғалтуына әкеп соғады, ал бұл Конституцияның 24-бабының 2-тармағының нормасына қайшы келеді деп есептейді.
Парламент депутаттары, сондай-ақ, жаңа Заңда зейнетақының мұндай түрінің болмауына байланысты "Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы" 1997 жылғы 20 маусымдағы Қазақстан Республикасының Заңы қабылданғанға дейін тағайындалған зейнетақылардың төлемін тоқтатудың, сондай-ақ бұрын тағайындалған зейнетақы төлемдерінің барынша жоғары мөлшерлерін азайтудың заңдылығы туралы мәселе көтерген. Осыған байланысты Конституцияның 77-бабы 3-тармағының 5) тармақшасы нормасын бұзуға әкеп соғуы ықтимал, азаматтардың ахуалын нашарлататын заңдарды шығаруға заң шығарушы органның құқылылығы туралы мәселе қойған.
Көрсетілген мәселелерді қарағанда Конституциялық Кеңес мынаны негізге алады.
1. Қазақстан Республикасы Конституциясының 14-бабы Заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең екендігін (1-тармақ), тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге, көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез-келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайтынын белгілейді (2-тармақ). Келтірілген норма адам құқықтары мен міндеттерінің теңдігін, осы құқықтарды мемлекеттің тең қорғайтынын және адамның заң алдындағы тең жауапкершілігін білдіреді.
Әлеуметтік жәрдемақылардың төлем тәртібі оларды республикалық, сондай-ақ жергілікті бюджеттерден көрсетілген төлемдерді жүзеге асыруды көздейтін заң актілерімен регламенттеледі. Төлем көздерінің өзгеруі азаматтардың әлеуметтік жәрдем ақыға деген құқығына нұқсан келтірмейді.
2. Конституцияның 24-бабының 2-тармағы әлеуметтік қорғаудың нақты түрлерін белгілемейді. Нақтырақ айтқанда, "Халықты еңбекпен қамту туралы" 1998 жылғы 30 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Заңы "жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғау" конституциялық ережені нақтылай келіп, тұтас бір шаралар кешенін, оның ішінде жұмыссыздық бойынша жәрдемақы төлемін, кәсіби дайындық, біліктілігін көтеру және қайта дайындау кезеңіндегі стипендия төлемін жұмыссыздарды қоғамдық жұмыстарға тартқанда жұмыс берушінің шыққан шығынының бір бөлігін мемлекеттік бюджеттен төлеуді көздеген.
Демек, жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғау тек жұмыссыздық бойынша жәрдемақы төлемімен шектеліп қалмайды және оны қорғау шаралары жүйесінен алып тастау азаматтың Конституцияның 24-бабының 2-тармағында көзделген оны жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғалу құқығынан айырмайды.
3. Қазақстан Республикасы Конституциясы 77-бабы 3-тармағының 5) тармақшасында азаматтардың жауапкершілігін белгілеген немесе күшейткен, жаңа міндеттер жүктеген немесе олардың жағдайын нашарлататын заңдардың кері күші болмайды деп жазылған. Конституцияның осы нормасын азаматтардың құқық бұзушылық үшін заңдық жауапкершілігін реттеу саласына жататын және жауапкершіліктің жаңа түрлерін белгілейтін немесе оны жаңа санкциялар енгізу жолымен күшейтетін, яғни айтқанда, құқық бұзушылық жасаған азаматтардың жағдайын нашарлататын заңдардың кері күші болмайды деп түсіну керек. Егер құқық бұзушылық жасалғаннан кейін ол үшін жауапкершілік заңмен жойылатын немесе жұмсартылатын болса, онда жаңа заңның кері күші болады.
Жоғарыда көрсетілген заңдардың кері күші туралы Конституцияның нормасы құқық қолдану қызметін жүзеге асыратын соттар, мемлекеттік органдар және лауазымды адамдар үшін міндетті болады. Парламенттің қалыптасқан жағдаяттар мен тиімділік принципі негізінде жаңа заңдық нормаларды белгілеуге, оның ішінде - әрдайым өзгеріп отыратын және серпімді қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеудегі кемшіліктерді жоюға құқығы бар. Парламент қабылдаған заңдар егер бұл туралы шешім заңның өзінде немесе оны күшіне енгізу туралы қаулыда бекітілген болса кері күшімен қолданылуы мүмкін.
Баяндалғандардың негізінде және Қазақстан Республикасы Конституциясы 72-бабы 1-тармағының 4) тармақшасын, Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" конституциялық заң күші бар Жарлығының 17-бабы 3-тармағының 1) тармақшасын, 37-бабын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасы Конституциясының 14-бабының 1 және 2-тармақтарына, 24-бабының 2-тармағына, 77-бабы 3-тармағының 5) тармақшасына ресми түсіндірме беру ретінде Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі қаулы етеді:
1. Қазақстан Республикасы Конституциясы 14-бабының 1 және 2-тармақтарын өтінім нысанасына қолданыста әлеуметтік жәрдемақылар төлейтін республикалық бюджеттен жергілікті бюджеттерге көшіру азаматтарды тұрғылықты жері бойынша кемсітуге және жұрттың бәрінің заң алдындағы теңдігі принципін бұзуға апарып соқпайды деп түсіну керек. Қазақстан Республикасының Парламенті азаматтарды әлеуметтік қорғау мәселелері бойынша жаңа заңдар қабылдағанда Республиканың барлық аймақтарында сақталуға міндетті зейнетақылар мен жәрдемақылардың ең төменгі және ең жоғары мөлшерлерін тағайындаудың жалпы өлшемдерін анықтауға тиіс.
2. Қазақстан Республикасы Конституциясы 24-бабының 2-тармағы әлеуметтік қорғаудың нақты түрлерін белгілемейді, ол тиісті заңмен анықталады. Өтінімде қойылған мәселеге байланысты қолданыста осы конституциялық норманы жұмыссыздық бойынша жәрдемақыны алып тастау азаматтардың жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғалу құқығына нұқсан келтірмейді деп түсіну қажет.
3. Қазақстан Республикасы Конституциясы 77-бабы 3-тармағының
5) тармақшасын азаматтардың құқық бұзушылық үшін заңдық жауапкершілігін реттейтін және жауапкершіліктің жаңа түрлерін белгілейтін немесе оны жаңа санкциялар енгізу жолымен күшейтетін заңдардың кері күші болмайды деп түсіну қажет. Осы конституциялық норма құқық қолдану қызметін жүзеге асыратын соттар, мемлекеттік органдар және лауазымды адамдар үшін міндетті болады.
Республика Парламентінің заңдарды қабылдаған кезде кері күші болатын құқықтық нормаларды белгілейтін құқығы бар.
4. Қазақстан Республикасы Конституциясы 74-бабының 3-тармағына сәйкес қаулы қабылданған күннен бастап күшіне енеді, Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және Қазақстан Республикасы Конституциясы 73-бабының 4-тармағында көзделген жағдайды ескере отырып, шағымдануға жатпайды.

Қазақстан Республикасы
Конституциялық Кеңесінің
Төрағасы

Об официальном толковании пунктов 1 и 2 статьи 14, пункта 2 статьи 24, подпункта 5) пункта 3 статьи 77 Конституции Республики Казахстан

Постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 10 марта 1999 г. № 2/2

Конституционный Совет Республики Казахстан в составе Председателя Совета Кима Ю.А. и членов Совета Акуева Н.И., Бусурманова Ж.Д., Мамонова В.В., Темирбулатова С.Г. и Шопина В.Д., с участием представителей субъекта обращения - депутатов Мажилиса Парламента Республики Казахстан Веснина В.Н. и Рамазанова А.М., представителей Премьер-Министра Республики Казахстан: Коржовой Н.А. - Министра труда и социальной защиты населения Республики Казахстан, Мухамеджанова Б.А. - Министра юстиции Республики Казахстан рассмотрел в открытом заседании обращение группы депутатов Парламента Республики Казахстан об официальном толковании пунктов 1 и 2 статьи 14, пункта 2 статьи 24, подпункта 5) пункта 3 статьи 77 Конституции Республики Казахстан.
Заслушав сообщение докладчиков - членов Совета Акуева Н.И. и Бусурманова Ж.Д., выступления участников конституционного производства по данному обращению, а также ознакомившись с заключениями экспертов - доктора юридических наук, члена-корреспондента Национальной Академии наук Республики Казахстан, директора Института государства и права НАН РК Сапаргалиева Г.С. и доктора юридических наук, профессора Высшей школы права "Адилет" Димитровой С.А., установил:
В Конституционный Совет Республики Казахстан 18 февраля 1999 года поступило обращение группы депутатов Парламента Республики Казахстан об официальном толковании пунктов 1 и 2 статьи 14, пункта 2 статьи 24, подпункта 5) пункта 3 статьи 77 Конституции Республики Казахстан.
Поводом к обращению в Конституционной Совет явилось внесение Правительством Республики Казахстан в Парламент проектов законов об изменениях в пенсионном обеспечении, занятости населения и льготах отдельным категориям граждан. Депутаты Парламента ставят под сомнение правомерность переноса выплаты социальных пособий из республиканского бюджета в местные, так как, по их мнению, это приведет к дискриминации граждан по месту жительства и нарушению принципа равенства всех перед законом, предусмотренному пунктом 1 статьи 14 Конституции. Кроме того, они считают, что исключение пособий по безработице из числа мер по социальной защите населения приведет к потере гражданами их права на социальную защиту от безработицы, что будет противоречить норме пункта 2 статьи 24 Конституции.
Депутаты Парламента также ставят вопрос о правомерности прекращения выплаты пенсий, назначенных до принятия Закона Республики Казахстан от 24 июня 1997 г. Z970136_ "О пенсионном обеспечении в Республике Казахстан", в связи с отсутствием таких видов пенсий в новом Законе, а также уменьшения максимальных размеров пенсионных выплат, назначенных ранее. В связи с этим ставится вопрос о правомочности законодательного органа издавать законы, ухудшающие положение граждан, что может привести к нарушению норм подпункта 5) пункта 3 статьи 77 Конституции.
При рассмотрении указанных вопросов Конституционный Совет исходит из следующего.
1. Статья 14 Конституции Республики Казахстан устанавливает, что все равны перед законом и судом (пункт 1), никто не может подвергаться какой-либо дискриминации по мотивам происхождения, социального, должностного и имущественного положения, пола, расы, национальности, языка, отношения к религии, убеждений, места жительства или по любым иным обстоятельствам (пункт 2). Приведенная норма означает равенство прав и обязанностей личности, равную защиту государством этих прав и равную ответственность личности перед законом.
Порядок выплаты социальных пособий регламентируется законодательными актами, предусматривающими реализацию указанных выплат как из республиканского, так и из местного бюджетов. Изменение источника выплаты не влечет ущемления права гражданина на социальное пособие.
2. Пункт 2 статьи 24 Конституции не устанавливает конкретные виды социальной защиты. Меры по социальной защите и механизм их осуществления регламентируется законом. В частности, Закон Республики Казахстан "О занятости населения" от 30 декабря 1998 года Z980341_ , конкретизируя конституционное положение "социальная защита от безработицы", предусмотрел комплекс мер, в том числе - выплату пособий по безработице, выплату стипендий в период профессиональной подготовки, повышения квалификации и переподготовки, выплату из государственного бюджета части затрат работодателя при привлечении безработных к общественным работам.
Следовательно, социальная защита от безработицы не может быть сведена только к выплате пособий по безработице и ее исключение из системы защитных мер не лишает гражданина права на социальную защиту от безработицы, предусмотренного пунктом 2 статьи 24 Конституции.
3. Подпункт 5) пункта 3 статьи 77 Конституции Республики Казахстан гласит, что законы, устанавливающие или усиливающие ответственность, возлагающие новые обязанности на граждан или ухудшающие их положение, обратной силы не имеют. Эту норму Конституции следует понимать так, что обратной силы не имеют те законы, которые относятся к сфере регулирования юридической ответственности граждан за правонарушения и устанавливают новые виды ответственности или усиливают ее путем введения новых санкций, то есть ухудшают положение граждан, совершивших правонарушение. Если после совершения правонарушения ответственность за него законом отменена или смягчена, то новый закон имеет обратную силу.
Указанная выше норма Конституции об обратной силе законов распространяется на судей, государственные органы и должностных лиц, осуществляющих правоприменительную деятельность. Парламент обладает правом устанавливать новые юридические нормы, исходя из сложившихся обстоятельств и принципа целесообразности, в том числе - устранять недостатки правового регулирования постоянно изменяющихся и динамичных общественных отношений. Принятые Парламентом законы могут действовать с обратной силой, если решение об этом закреплено в самом законе или в постановлении о введении его в действие.
На основании изложенного и руководствуясь подпунктом 4) пункта 1 статьи 72 Конституции Республики Казахстан K951000_ , подпунктом 1) пункта 3 статьи 17, статьей 37 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу конституционного закона, U952737_ "О Конституционном Совете Республики Казахстан", Конституционный Совет Республики Казахстан в порядке официального толкования пунктов 1 и 2 статьи 14, пункта 2 статьи 24, подпункта 5) пункта 3 статьи 77 Конституции Республики Казахстан постановляет:
1. Пункты 1 и 2 статьи 14 Конституции Республики Казахстан, применительно к предмету обращения, следует понимать так, что перенос выплат социальных пособий из республиканского в местные бюджеты не влечет дискриминации граждан по месту жительства и нарушения принципа равенства всех перед законом. Парламент Республики Казахстан при принятии новых законов по вопросам социальной защиты граждан должен определить общие критерии назначения минимальных и максимальных размеров пенсий и пособий, обязательных к соблюдению во всех регионах Республики.
2. Пункт 2 статьи 24 Конституции Республики Казахстан не устанавливает конкретные виды социальной защиты, которые определяются соответствующим законом. Применительно к поставленному в обращении вопросу, эту конституционную норму следует понимать так, что исключение пособий по безработице не влечет ущемления права граждан на социальную защиту от безработицы.
3. Подпункт 5) пункта 3 статьи 77 Конституции Республики Казахстан следует понимать так, что обратной силы не имеют те законы, которые регулируют юридическую ответственность граждан за правонарушения и устанавливают новые виды ответственности или усиливают ее путем введения новых санкций. Эта конституционная норма распространяется на судей, государственные органы и должностных лиц, осуществляющих правоприменительную деятельность.
Парламент Республики при принятии законов обладает правом устанавливать правовые нормы, имеющие обратную силу.
4. В соответствии с пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики, окончательным и обжалованию не подлежит с учетом случая, предусмотренного пунктом 4 статьи 73 Конституции Республики Казахстан.

Председатель