Маңғыстау облыстық сотының Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 292-бабының алтыншы бөлігін конституциялық емес деп тану туралы ұсынымы жөнінде

Қазақстан Республикасы Конституциялық кеңесінің Қаулысы 1999 жылғы 5 мамыр N 8

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі құрамында Төраға Ю.А.Ким және Кеңес мүшелері Н.І.Өкеев, Ж.Д.Бұсырманов, А.Е.Есенжанов, А.К.Котов, Қ.Ә.Омарханов және В.Д.Шопин қатысқан, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төрағасы М.С.Нәрікбаевтың, Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының орынбасары С.О.Оңғарбаевтың, Қазақстан Республикасының Әділет вице-министрі К.А.Мәмидің, сарапшы-заң ғылымдарының докторы, Д.Қонаев атындағы Гуманитарлық университеттің профессоры М.Ч.Қоғамовтың қатысуымен, Қазақстан Республикасы Конституциясы 72-бабының 2-тармағына және Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" конституциялық заң күші бар Жарлығының 17-бабы 4-тармағы 1) тармақшасына сәйкес, ашық отырысында Маңғыстау облыстық сотының Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 292-бабы алтыншы бөлігін конституциялық емес деп тану туралы ұсынымын қарады.
Қолда бар материалдарды зерделеп шығып, баяндамашы Қ.Ә.Омархановтың хабарламасын және отырыс қатысушыларының сөйлеген сөздерін тыңдап, Конституциялық Кеңес мынаны анықтады:

1999 жылғы 6 сәуірде Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесіне Республика Конституциясының 78-бабына сәйкес Маңғыстау облыстық соты Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің (бұдан әрі - ҚІЖК) 292-бабы алтыншы бөлігін конституциялық емес деп тану туралы ұсыныммен өтінім берді.
Маңғыстау облыстық сотының өтінім беруіне Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты төралқасының Өтегенов пен Дядовке қатысты қылмыстық іс бойынша қаулысы себеп болды. Жәбірленуші Т.Самутинаның шағымы бойынша бұл сот сатысы, айыпталушылардың жағдайын нашарлататын негіз бойынша, алдында болып өткен барлық сот қаулыларының күшін жойған және істі жаңадан қарауға жіберген.
Маңғыстау облыстық соты, ҚІЖК-нің 461-бабы екінші бөлігінде белгіленген шағым беру мерзімін Самутина өткізіп алғандықтан, Жоғарғы Сот төралқасы оның шағымын өндіріске қабылдауға тиіс емес еді деп есептейді. Алайда, айыпталушы Дядов пен оның қорғаушысы Жоғарғы Сот пленумына төралқаның заңсыз қаулысына шағым бере алмайды, себебі жергілікті соттар бірінші саты бойынша қарайтын істердің категориялары үшін Жоғарғы Соттың төралқасы соңғы - ең жоғары қадағалау сатысы болып табылады. Облыстық соттың пікірі бойынша, Жоғарғы Сот пленумының ҚІЖК-нің 292-бабы екінші бөлігінде көрсетілген тұлғаларға қатысты істер бойынша осы сот төралқасының қаулыларын қайта қарай алу мүмкіндігін көздейтін ҚІЖК-нің 292-бабы алтыншы бөлігі, Жоғарғы Сот төралқасы олар үшін соңғы саты болып табылатын азаматтардың өзге категориясының сот арқылы қорғалу құқығына нұқсан келтіреді. Мұнда облыстық сот азаматтардың Республика Конституциясының 13-бабы 2-тармағында (өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы) және 39-бабы 3-тармағында (13-бапта көрсетілген құқықтарды шектеуге жол бермеу) бекітілген құқықтарына нұқсан келтіруді көріп отыр. Баяндалғанды есепке алып, Маңғыстау облыстық соты 1999 жылғы 5 наурызда бұл іс бойынша өндірісті тоқтата тұрды және ҚІЖК-нің 292-бабы алтыншы бөлігін Республика Конституциясына сәйкес емес деп тану туралы ұсыныммен Конституциялық Кеңеске өтінім берді.
Маңғыстау облыстық сотының Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 292-бабы алтыншы бөлігінің конституцияға сәйкестілігін тексеру туралы ұсынымын қарау кезінде Конституциялық Кеңес мыналарды ескерді.
13-баптың 2-тармағында адамның, азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығын белгілей отырып, Республика Конституциясы бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қорғау және қалпына келтіру үшін әркімнің сотқа өтінім бере алу мүмкіндігін көзде тұтады. Сонымен бірге Конституция бұл конституциялық құқықты жүзеге асырудың тәртібін анықтамайды. Конституцияның 75-бабынан және 77-бабының 3-тармағы 3) тармақшасынан бұл механизм сот жүйесінің ұйымдық-құқылық құрылуының және сот төрелігі іске асырылуының мәселелерін реттейтін Республика заңдарында белгіленетіні келіп шығады.
Конституцияның 77-бабы 3-тармағының 3) тармақшасы істердің соттылығы туралы ережелердің болуын көзде тұтады. Соттардың әртүрлі деңгейінің құзыреті заңмен олардың басқаруына жатқызылған істердің шеңбері бойынша ғана анықталады. Сонымен бірге еліміздің сот жүйесінің барлық буындарында істерді қараудағы іс жүргізу тәртібі барлық сотталушыларға қатысты бірыңғай және міндетті болып табылады және тұлғалардың бір тобына қандай-да бір жеңілдіктер жасамайды, сондай-ақ кімнің де өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуы құқығына нұқсан келтірмейді.
Жергілікті соттар қаулы еткен үкімдер үшін, ҚІЖК-і заңдылықты сақтау және сот қателіктерін болдырмау мүддесін көздей отырып, оларды қайта қараудың бірнеше сатыларын белгілейді.
ҚІЖК-нің 292-бабы екінші бөлігінде көрсетілген тұлғалардың қылмыстары туралы қылмыстық істерді тек қана Жоғарғы Соттың қарауы Конституцияның 13-бабы 2-тармағының және 14-бабының талаптарына қайшы келмейді. Бұл тұлғалардың ерекше құқықтық мәртебесін ескеріп, заң олар үшін республиканың ең жоғарғы сот органының соттылығын белгілейді, бұл Конституцияның талаптарын бұзбайды және өзге азаматтардың құқықтарын кемсітпейді. Сонымен бірге, істердің мұндай категорияларына соттылық талаптарын тарату үшін Жоғарғы Сот пленумына қадағалау органының функциясы беріледі.
ҚІЖК-нің 292-бабының екінші бөлігінде көрсетілген тұлғалар жасайтын қылмыстар үлкен қоғамдық қауіп тудырады, заңның қорғауындағы құндылықтардың маңыздырақ объектілеріне қастандық келтіреді. Сондықтан бірқатар жағдайларда олардың лауазым бабы ауырлататын жағдай болып табылады, бұл да сондай-ақ қылмыстық істердің соттылығын алдынан анықтайды.
Конституцияның 14-бабы 1-тармағының талаптары, Республика Конституциясының Республикада сот төрелігін сотта іс жүргізудің белгіленген нысандары арқылы тек қана сот жүзеге асырады делінген 75-бабымен келісіледі. Сонымен бірге, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіруді немесе тұлғалардың қандай-да бір категориясына жеңілдіктер жасауды болдырмау мақсатында соттардың міндеттері мен өкілеттіктері бар қандай-да бір органдарды құруға жол берілмейді. Бұл мағынада адам және азамат, сот төрелігін жүзеге асыруға ерекше құқық берілген мемлекеттік орган болып табылатын сот алдында өзінің құқықтары мен міндеттері бойынша тең.
Баршаның заң алдындағы теңдігі жеке адамның құқықтары мен міндеттерінің теңдігін, бұл құқықтарды мемлекеттің теңдей қорғайтындығын және бірдей негіздер бойынша әркімнің заң алдындағы тең жауапкершілігін білдіреді. Республика Конституциясының 39-бабының 1-тармағында көзделген жағдайларда адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектеуге тек заңдар арқылы жол беріледі.
Республика Конституциясы Жоғарғы Сот пленумы өкілеттілігінің заң шығарушы тәртіппен өзгертілуіне тосқауыл қоймайды.
Сондықтан, Конституциялық кеңес ҚІЖК-нің 292-бабының алтыншы бөлігі Қазақстан Республикасының Конституциясына қайшы келмейді деп есептейді.
ҚІЖК-нің 292-бабы алтыншы бөлігінің Республика Конституциясына сәйкестілігі туралы мәселені шеше отырып, Конституциялық Кеңес, сонымен бірге, іс жүргізу заңының аталған нормасының нақты іс бойынша Өтегенов пен Дядовке қатысты дұрыс қолданылуын қарамайды, өйткені бұл оның өкілеттілігіне кірмейді.
Баяндалғанның негізінде және Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабы 2-тармағын, Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" конституциялық заң күші бар Жарлығының 33, 37 және 38-баптарын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі қаулы етеді:

1. Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 292-бабының алтыншы бөлігі Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес деп танылсын.

2. Қазақстан Республикасы Конституциясының 74-бабы 3-тармағына сәйкес қаулы оны қабылдаған күннен бастап күшіне енеді, Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті және Қазақстан Республикасы Конституциясының 73-бабы 4-тармағында көзделген жағдайды ескеріп, шағымдануға жатпайды.

Қазақстан Республикасының
Конституциялық Кеңесінің
Төрағасы

О представлении Мангистауского областного суда о признании неконституционной части шестой статьи 292 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан

Постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 5 мая 1999 года № 8/2

Конституционный Совет Республики Казахстан в составе Председателя Кима Ю.А и членов Совета Акуева Н.И., Бусурманова Ж.Д., Есенжанова А.Е., Котова А.К., Омарханова К.А. и Шопина В.Д. с участием Председателя Верховного Суда Республики Казахстан Нарикбаева М.С., заместителя Генерального Прокурора Республики Казахстан Онгарбаева С.О., вице-министра юстиции Республики Казахстан Мами К.А., эксперта Когамова М.Ч. - доктора юридических наук, профессора Гуманитарного университета им. Д. Кунаева, в соответствии с пунктом 2 статьи 72 Конституции Республики Казахстан и подпунктом 1) пункта 4 статьи 17 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу конституционного Закона, "О Конституционном Совете Республики Казахстан", рассмотрел в открытом заседании представление Мангистауского областного суда о признании неконституционной части шестой статьи 292 Уголовно- процессуального кодекса Республики Казахстан.
Изучив имеющиеся материалы, заслушав сообщение докладчика Омарханова К.А. и выступления участников заседания, Конституционный Совет установил:
В Конституционный Совет 6 апреля 1999 года в соответствии со статьей 78 Конституции Республики обратился Мангистауский областной суд с представлением о признании неконституционной части шестой статьи 292 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан (далее - УПК).
Поводом к обращению Мангистауского областного суда явилось постановление президиума Верховного Суда Республики Казахстан по уголовному делу в отношении Утегенова и Дядова. По жалобе потерпевшей Самутиной Т. эта судебная инстанция по основаниям, ухудшающим положение обвиняемых, отменила все состоявшиеся ранее судебные постановления и направила дело на новое рассмотрение.
Мангистауский областной суд считает, что президиум Верховного Суда не должен был принимать к производству жалобу Самутиной, поскольку ею был пропущен срок обжалования, установленный частью второй статьи 461 УПК. Однако, обвиняемый Дядов и его защитник не могут подать в пленум Верховного Суда жалобу на незаконное постановление президиума, так как для категорий дел, рассматриваемых местными судами по первой инстанции, президиум Верховного Суда является последней - высшей надзорной инстанцией. По мнению облсуда, часть шестая статьи 292 УПК, предусматривающая возможность пересмотра пленумом Верховного Суда постановлений президиума этого же суда по делам в отношении лиц, указанных в части второй статьи 292 УПК, ущемляет право на судебную защиту другой категории граждан, для которых президиум Верховного Суда является последней инстанцией. В этом областной суд усматривает ущемление прав граждан, закрепленных в пункте 2 статьи 13 (право на судебную защиту своих прав и свобод) и пункте 3 статьи 39 (недопущение ограничений прав, предусмотренных статьей 13) Конституции Республики.
С учетом изложенного Мангистауский облсуд 5 марта 1999 года приостановил производство по делу и обратился в Конституционный Совет Республики с представлением о признании части шестой статьи 292 УПК не соответствующей Конституции Республики.
При рассмотрении представления Мангистауского областного суда о проверке конституционной части шестой статьи 292 УПК Республики Казахстан Конституционный Совет исходит из следующего.
Устанавливая в пункте 2 статьи 13 право человека, гражданина на судебную защиту своих прав и свобод, Конституция Республики предполагает возможность каждого обратиться в суд за защитой и восстановлением нарушенных прав и свобод. При этом Конституция не определяет порядок реализации этого конституционного права. Из статьи 75 и подпункта 3) пункта 3 статьи 77 Конституции следует, что этот механизм устанавливается в законах Республики, регламентирующих вопросы организационно-правового построения судебной системы и отправления правосудия.
Подпункт 3) пункта 3 статьи 77 Конституции предполагает наличие правил о подсудности дел. Компетенция различных уровней судов определяется лишь кругом дел, отнесенных законом к их ведению. При этом процессуальный порядок рассмотрения дел во всех звеньях судебной системы страны является единым и обязательным в отношении всех подсудимых и не создает каких-либо привилегий для одной группы лиц, равно как не ущемляет чьи-то права на судебную защиту своих прав и свобод.
Для приговоров, постановленных местными судами, УПК устанавливается несколько ступеней их пересмотра в интересах законности и исключения судебных ошибок.
Рассмотрение уголовных дел о преступлениях лиц, указанных в части 2 статьи 292 УПК, только Верховным Судом не противоречит требованиям пункта 2 статьи 13 и статьи 14 Конституции. Исходя из особенностей правового статуса этих лиц, закон устанавливает для них подсудность высшего судебного органа республики, которая не нарушает требования Конституции и не умаляет прав других граждан. При этом, для распространения на такие категории дел требований подсудности пленум Верховного Суда наделяется функциями надзорного органа.
Преступления, совершаемые лицами, указанными в части второй статьи 292 УПК, представляют большую общественную опасность и посягают на более значимые объекты охраняемых законом ценностей. Поэтому в ряде случаев их должностное положение является отягчающим вину обстоятельством, что также предопределяет существующую подсудность уголовных дел.
Требования пункта 1 статьи 14 Конституции согласуются со статьей 75 Конституции Республики, в которой говорится, что правосудие в Республике осуществляется только судом посредством установленных форм судопроизводства. При этом, с целью недопущения ущемления прав и свобод человека и гражданина или создания преимуществ для какой-то категории лиц, не допускается учреждение каких-либо органов с функциями и полномочиями судов. И в этом смысле человек и гражданин равны в своих правах и обязанностях перед судом, являющимся государственным органом, наделенным исключительным правом отправления правосудия.
Равенство всех перед законом означает равенство прав и обязанностей личности, равную защиту государством этих прав и равную по одним и тем же основаниям ответственность каждого перед законом. Только законами допускается ограничение прав и свобод человека и гражданина в случаях, предусмотренных пунктом 1 статьи 39 Конституции Республики.
Конституция Республики не препятствует изменению полномочий пленума Верховного Суда в законодательном порядке.
Таким образом, Конституционный Совет считает, что часть шестая статьи 292 УПК Республики Казахстан не противоречит Конституции Республики Казахстан.
Разрешая вопрос о соответствии части шестой статьи 292 УПК Конституции Республики, Конституционный Совет вместе с тем не рассматривает правильность применения названной нормы процессуального закона по конкретному делу в отношении Утегенова и Дядова, поскольку это не входит в его компетенцию.
На основании изложенного и руководствуясь пунктом 2 статьи 72 Конституции Республики Казахстан, статьями 33, 37 и 38 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу конституционного Закона, "О Конституционном Совете Республики Казахстан", Конституционный Совет Республики Казахстан постановляет:
1. Признать часть шестую статьи 292 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан соответствующей Конституции Республики Казахстан.
2. В соответствии с пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики, окончательным и обжалованию не подлежит с учетом случая, предусмотренного пунктом 4 статьи 73 Конституции Республики Казахстан.

Председатель