ИПС "Әділет"

      Мемлекет басшысының "Қазақстан Республикасында өлім жазасына мораторий енгізу туралы" Жарлығы қылмыстық заңнаманы одан әрі ізгілендіру туралы Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасының қағидаларын іске асыруға бағытталған және өлім жазасын қолдануды шектеу жөніндегі бағдарламалық құжаттармен бекітілген бағыттың заңды жалғасы болып табылады. Республика Президенті 1994 жылғы наурызда бекіткен Құқықтық реформа бағдарламасының өзінде-ақ өлім жазасын кезең-кезеңмен жоюдың перспективасы нақты белгіленген болатын. Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы жылдарында-ақ ұрлық, жалған ақша жасаушылық, валюталық операциялар туралы ережелерді бұзушылық, қарақшылық, түзеу мекемелерінің жұмысына іріткі салатын әрекеттер, зорлау мен пара алу үшін өлім жазасы заң жүзінде жойылды. Келесі қадам 1998 жылғы 1 қаңтарда жаңа Қылмыстық кодекстің қолданысқа енгізілуі болды, онда өлім жазасы бейбіт кезде іс жүзінде ауырлататын мән-жайларда қасақана кісі өлтіргені үшін ғана сақталды. Бұдан басқа, Кодекс әйелдерге, 18 жасқа дейін қылмыс жасаған, сондай-ақ үкім шығарылған кезде 65 жасқа жеткен адамдарға өлім жазасын тағайындауға тыйым салды. Өлім жазасын айыптыға тек барлық судьялардың бірауыздан шығарған шешімі бойынша тағайындау, ал үкімді ол күшіне енген сәттен бастап бір жылдан кейін ғана орындау туралы ережелер заң жүзінде бекітілді. Сонымен бір мезетте қасақана кісі өлтіргені үшін 15 жылдан 20 жылға дейін, ал қылмыстардың жиынтығы бойынша 25 жылға дейін бас бостандығынан айыру туралы жазаның ең көп мерзімі заң жүзінде ұлғайтылды. Нәтижесінде соттар шығарған өлімге кесу үкімдерінің саны бірнеше есе кеміді, мұның өзі аса ауыр қылмыстардың өсуіне әкелген жоқ. Әрі-беріден соң, қасақана кісі өлтіру саны тіпті азая түсті. Мұның өзі өлім жазасының болуы немесе болмауы қылмыстылықтың серпініне айтарлықтай әсер ете қоймайтынын сенімді түрде дәлелдейді. Жазаның қатаңдығының өзі-ақ адамды қылмыс жасаудан тартындыра алады дегенде иек арту әрдайым орынды бола бермейді, өйткені қылмыскер, әдетте, жауаптылықтан құтылатынына сенімді.
      Көптеген әлеуметтік сауалдамалар біздің ел халқының басым көпшілігінің өлім жазасын толық жоюға әлі ертерек деп санайтындығын куаттады. Қоғамның пікірін ескермеуге болмайды, сондықтан жазаның ең ауыр түрін қолдануды одан әрі шектеуге кезекті қадам ретінде өлім жазасын орындауға мораторий таңдап алынды.
      Жарлық соттар шығарған өлім жазасы туралы үкімдердің орындалуын тоқтата тұруды көздейді және Жарлықты іске асыруға бағытталған әрі 2004 жылғы 1 қаңтардан бастап жаңа жаза - өлім жазасына нақты балама болып табылатын өмір бойына бас бостандығынан айыруды қолданысқа енгізу туралы заң жобасын Парламентке енгізу жөніндегі Үкіметке тапсырманы қамтиды. Бұл орайда өлім жазасының өзі қылмыстық жаза түрі ретінде жойылмайды, тек соттар шығарып қойған өлімге кесу үкімдерін орындау тоқтатыла тұрады. Мораторийдің мерзімдік шегі жоқ, бірақ қажетті жағдайда оның күші жойылуы мүмкін.
      Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша тиісті мемлекеттік органдар мораторийдің қолданылуымен байланысты елдегі қылмыстық ахуалға ұдайы мониторингті жүзеге асырып отыратын болады және де, оның нәтижесіне қарай болашақта өлім жазасын толық жою мүмкіндігі туралы мәселе шешілетін болмақ.

Указ Главы государства "О введении в Республике Казахстан моратория на смертную казнь" направлен на реализацию положений Концепции правовой политики Республики Казахстан о дальнейшей гуманизации уголовного законодательства и является закономерным продолжением закрепленного программными документами курса на ограничение применения смертной казни. Еще в Программе правовой реформы, утвержденной Президентом Республики в марте 1994 года, четко обозначены перспективы поэтапной отмены смертной казни. Уже в первые годы независимости Казахстана была законодательно отменена смертная казнь за хищения, фальшивомонетничество, нарушения правил о валютных операциях, бандитизм, действия, дезорганизующие работу исправительных учреждений, изнасилование и получение взятки. Следующим шагом стало введение в действие с 1 января 1998 года нового Уголовного кодекса , в котором смертная казнь как исключительная мера наказания сохранена в мирное время практически только за умышленные убийства при отягчающих обстоятельствах. Помимо этого, Кодекс запретил назначение смертной казни женщинам, лицам, совершившим преступление в возрасте до 18 лет, а также достигнувшим к моменту вынесения приговора 65-летнего возраста. Были законодательно закреплены положения о том, что смертная казнь может быть назначена виновному только по единогласному решению всех судей, а приговор приводится в исполнение не ранее чем по истечении одного года с момента вступления его в силу. Одновременно законодателем был увеличен максимальный срок наказания за умышленное убийство с 15 до 20 лет лишения свободы, а по совокупности преступлений - до 25 лет. В результате количество смертных приговоров, вынесенных судами, уменьшилось в несколько раз, что не привело к росту особо тяжких преступлений. Более того, число умышленных убийств даже уменьшилось. Это убедительно доказывает, что наличие или отсутствие смертной казни не оказывает серьезного влияния на динамику преступности. Расчет на то, что суровость наказания сама по себе способна удержать человека от преступления, не всегда оправдан, поскольку преступник, как правило, убежден, что ему удастся избежать ответственности.

Многочисленные социологические опросы свидетельствуют о том, что большинство населения нашей страны считает преждевременной полную отмену смертной казни. Мнение общества нельзя не учитывать, поэтому в качестве очередного шага к дальнейшему ограничению применения исключительной меры наказания был выбран мораторий на исполнение смертной казни.

Указ предусматривает приостановление исполнения вынесенных судами приговоров о смертной казни и содержит поручения Правительству о внесении в Парламент проекта закона, направленного на реализацию Указа и введение с 1 января 2004 года нового наказания - пожизненного лишения свободы, являющегося реальной альтернативой смертной казни. При этом сама смертная казнь как вид уголовного наказания не отменяется, а лишь приостанавливается исполнение уже вынесенных судами смертных приговоров. Мораторий является бессрочным, но при необходимости может быть отменен.

По поручению Главы государства соответствующими государственными органами будет осуществляться постоянный мониторинг криминогенной ситуации в стране в связи с действием моратория, и, в зависимости от его результатов, в дальнейшем будет решаться вопрос о возможности полной отмены смертной казни.