Қазақстан Республикасының еңбек заңында көзделген жағдайларда қызметкерлердің еңбегін ұйымдастыру және оған ақы төлеу мәселелері жөніндегі нұсқаулықты бекіту туралы

Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі 1998 жылғы 30 маусымдағы N 140-п БҰЙРЫҚ. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 1998 жылғы 28 тамыз N 588 тіркелді. Күші жойылды - ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі 2000 жылғы 30 мамырдағы N 111-п бұйрығымен.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің "Заңдық актілерді одан әрі жетілдіру жөніндегі жұмыс туралы" 1997 жылғы 14 қаңтардағы N 64 P970064_ қаулысын орындау үшін және ССР Одағы заң актілерінің Қазақстан Республикасында күшін жоюына байланысты бұйырамын:
1. Қазақстан Республикасының еңбек заңында көзделген жағдайларда қызметкерлердің еңбегін ұйымдастыру және оған ақы төлеу мәселелері жөніндегі нұсқаулық бекітілсін.
2. Практикада қолдану үшін заңды және жеке тұлғаларға ұсынылсын.

Министр

Қазақстан Республикасының еңбек заңында көздеген
жағдайларда қызметкерлердің еңбегін ұйымдастыру және
оған ақы төлеу мәселелері жөніндегі
Нұсқаулық

Бұрынғы КСРО-ның еңбекті ұйымдастыру және оған ақы төлеу мәселелері жөніндегі заң және нормативтік актілері өз күшін жоюына байланысты еңбек туралы жаңа Заң қабылданғанға дейін құқықтық вакуумды болдырмау мақсатында Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі Қазақстан Республикасының еңбек заңында көзделген жағдайларда қызметкерлердің еңбегін ұйымдастыру және оған ақы төлеу мәселелері жөніндегі Қазақстан Республикасы ұйымдарының нұсқаулығын бекітті.

1. Жалақының ең аз мөлшері

Жұмысшының немесе қызметшінің айлық жалақысы мемлекет белгілеген ең аз мөлшерінен кем болмауға тиіс (Қазақ КСР-інің Еңбек туралы заңдар кодексі, 76-бап).
Қызметкерлердің еңбегіне ақы еңбек заңы белгілегеннен кем емес мөлшерде төленеді.
Жеңілдіктер мен өтемақылардың ең төменгі мөлшері ұйым қызметкерлерінің тарифтік ставкалары мен лауазым жалақыларына процент есебімен белгіленеді.
Ұжымдық шарттар мен тарифтік келісімдерде бұл мөлшерде жалақы төлеуге арналған өздеріндегі бар қаражат шегінде өсіріледі.

2. Мейрам күндеріндегі жұмысқа ақы төлеу

Тоқтаусыз жұмыс істейтін кәсіпорындардағы (цехтарда, учаскелерде, агрегаттарда), сондай-ақ жұмыс уақытын қосып есептеген кезде мереке күндеріндегі жұмыс уақытының айлық нормасына кіреді.
Мейрам күндері істеген жұмыс үшін ақы мына жағдайларда екі есе мөлшерде есептеледі:
1) кесімшілерге - екі есе кесімді нарық бойынша;
2) еңбекке ақы сағаттық немесе күндік ставкалар бойынша төленетін қызметкерлерге - сағатына немесе күніне екі ставка мөлшерінде;
3) айлық ақы алынатын қызметкерлерге - егер жұмыс мейрам күні жұмыс уақытының айлық нормасы мөлшері шеңберінде жасалса, ақысынан тыс сағатына бір есе немесе күніне бір ставка мөлшерінде және егер жұмыс айлық нормадан артық жасалса, ақысынан тыс сағатына екі есе немесе күндік ставка мөлшерінде төленеді (Қазақ КСР-інің Еңбек туралы заңдар кодексі, 84-бап).
Жоғарыда аталған мөлшердегі ақы мейрам күндері істеген нақты сағаттары үшін барлық қызметкерлерге төленеді. Жұмыс сменасының бір бөлігі (0 сағаттан 24 сағатқа дейін) мейрам күндеріне сәйкес келсе, онда мейрам күні істеген нақты сағаттары екі есе мөлшерде төленеді.
Қызметкердің келісім бойынша мейрам күндері істеген жұмысы үшін ақшалай өтемақы егер ол жұмыс күнінің нормасына енбейтін болса оның орнына оған басқа күні демалыс беріледі.
Бұл ретте мейрам күні істеген жұмысы үшін ақы бір есе мөлшерде төленеді.
Уақытынан артық істеген сағаттарды есептеген кезде мейрам күндері, жұмыс уақыты нормасынан тыс істелген жұмыс ол екі есе мөлшерде төленгендіктен есепке алынбауға тиіс.
Жұмыс күндері нормаланған және нормаланбаған қызметкерлерге мейрам күндеріндегі кезекшіліктері үшін оның орнына жуық арадағы 10 күн ішінде кезекшілігінің ұзақтығына сәйкес демалыс беріледі.

3. Уақытынан артық жұмысқа ақы төлеу

Жұмыс уақытының белгіленген ұзақтығынан тыс істелген жұмыс уақытынан артық жұмыс деп есептеледі.
Уақытынан артық жұмысқа мынадай айрықша реттерде ғана жол беріледі:
1) Отан қорғау үшін қажетті жұмыстарды жасаған кезде, сондай-ақ қоғамдық немесе табиғи апатты, өндірістік аварияны болғызбау және олардың зардаптарын дереу жою үшін жұмыстар жүргізген кезде;
2) сумен жабдықтау, газбен жабдықтау, жарық беру, канализация, көлік, байланыс жөнінде қоғамдық қажетті жұмыстар жүргізген кезде - олардың дұрыс қызмет істеуін бұзатын кездейсоқ немесе күтпеген жағдайларды жою үшін;
3) басталған, бірақ қалыпты жұмыс сағаттарының ішінде өндірістің қалыпты жағдайлары бойынша күтпеген немесе кездейсоқ кідіріс салдарынан бітпей қалған жұмысты бітіру қажет болғанда, егер осының өзінде басталған жұмысты тоқтату мемлекеттің немесе қоғамдық мүліктің бүлінуіне немесе жойылуына әкеп соқтыратын болса;
4) механизмдер мен ғимараттарды жөндеу және қалпына келтіру жөніндегі уақытша жұмыстарды жүргізген реттерде, мұндайда олардың бұзылуы еңбекшілердің едәуір бөлігінің жұмысының тоқтап қалуына әкеп соқтыратын болса;
5) егер жұмысты үзіліспен істеуге жол берілмейтін болып, ауыстыруға келетін қызметкер келмеген кезде жұмысты жүргізе беру үшін; мұндай реттерде әкімшілік ауысатын адамды басқа қызметкермен ауыстыруға дереу шара қолдануға міндетті (Қазақ КСР-інің Еңбек туралы заңдар кодексі, 54-бап).
Жұмыс уақытының белгіленген ұзақтылығы деп заң арқылы белгіленген сияқты ұйымның күн тәртібімен немесе кестесімен белгіленген жұмыс уақытының ұзақтылығы түсініледі: алты күндік жұмыс апталығында күнделікті жұмыс уақытының ұзақтылығы тікелей заң арқылы белгіленген. Сондықтан да жұмыс күні нормасынан артық жұмыс уақыты, мәселен, 7, ал демалыс алдындағы 6 сағат уақытынан артық жұмыс (жұмыс уақытының белгіленген ұзақтығынан артық) деп саналады.
Бес күндік жұмыс аптасында және күнделікті жұмыс уақытының (смена) ұзақтығын әкімшілік қызметкерлер өкілдерімен келісе отырып заңға сәйкес белгілейтін жұмыс уақытының басқа тәртіптерінде уақытынан артық жұмыс деп күн тәртібі немесе кесте бойынша смена ұзақтылығынан артық жұмыс уақыты уақытынан артық жұмыс деп саналады. Алайда егер смена уақытының ұзақтығы кесте (тәртіп) бойынша осы жағдай үшін заң белгілеген шектен артық болса, осы шектен артық жұмыс уақыты жұмыс уақытынан артық деп танылады.
Егер бес күндік жұмыс аптасы кезінде жұмыс сағатының апталық нормасы әрбір күнтізбелік аптаны жұмыс күндерінің толық санымен қамтамасыз ететін болса апталық норманың 5 күндік жұмыс уақытынан артық сағаттары, тіпті сол сағаттар күн тәртібінде жоспарланған болса да артық жұмыс сағаттары болып табылады. Мәселен, егер күн тәртібінде заңға қарсы 4 күн 8 сағат 30 минуттан және бір күн (жұма) 8 сағаттан белгіленіп, барлығы аптасына 42 сағат болса, онда бір сағат бұл жерде апталық жұмыс уақытының белгіленген ұзақтығынан артық, яғни жұмыс уақытынан артық деп саналады.
Егер күн тәртібімен 15 жастан 16 жасқа дейінгі қызметкерлер үшін 5 сағаттан 5 күндік жұмыс белгіленіп, 24 сағаттың орнына 25 сағат болған реттерде де осылай шешіледі.
Егер күнделікті жұмыс уақытының нақты ұзақтығы кестеде көрсетілгендегіден артық немесе кем болғанда, және бұл ауытқушылықтар есепке алынатын кезең шамасында тепе-тең (өзара өтелген) етілген реттерде жұмыс уақытының жинақталған есебі қолданылатын болса, артық сағаттар деп кесте бойынша сменадан артық сағаттар емес (белгіленген шекті шамасындағы сағаттар) есепке алынған кезең ішіндегі сағаттар танылады.
Бәрін қосып есептеген кезде есепке кіретін кезеңдегі жұмыс уақытының нормадағы сағаттардан тыс істелген жұмыс күн сайынғы жұмыс уақытын қысқартумен немесе қосымша демалыс күндерімен өтелуге жатпайды.
Жұмыс уақытының белгіленген ұзақтығынан артық жұмыс егер ол ұйым әкімшілігінің бұйрығымен немесе оның ырзалығымен орындалса, яғни әкімшілік (мәселен, учаске, цех және т.б. бастығы) жұмыс уақытынан артық жұмыс істе деп бұйрық бермесе де ол туралы хабардар болып, оған рұқсат берсе ол уақытынан артық жұмыс деп есептеледі.
Егер жұмысшы әкімшіліктің ауызша өкімімен жұмысты орындаса немесе белгіленген тәртіпті бұзып, мысалы кәсіпорынның рұқсатынсыз немесе артық жұмсалған уақыт нормасынан асырып жұмыс жасаса, онда уақытынан артық жұмыс деп саналады.
Жұмыс қызметкердің күнделікті атқаратын міндетінің аясына кіретін-кірмейтініне немесе қызметкер әкімшілік өзіне тапсырған басқа міндетті орындаған-орындамағанына қарамастан сол жұмыс уақытынан артық жұмыс деп танылады.
Мына адамдар орындаған, жұмыс уақытының белгіленген ұзақтығынан артық жұмысты заң ерекшелік ретінде артық жұмыс деп танымайды және ол басқа тәртіпте өтеледі:
ұжымдық шартпен бекітілген лауазымдар Тізіміне сәйкес нормаланбаған жұмыс күні қолданылатын адамдар;
негізгі жұмысынан тыс уақытта сол немесе басқа ұйымда қосымша атқарған жұмыс (қосалқы қызмет атқаратын адамдар үшін негізгі және қосалқы кәсібі не лауазымы бойынша нақты орындаған жұмысына жеке есеп жүргізіледі).
Жұмысқа кешігіп келу, одан уақытынан бұрын кетіп қалу, қашып кету тәртіп бұзушыны сол күні немесе басқа жұмыс күні, демалыс күні немесе мереке күні уақытынан тыс жұмысқа тартуға құқық бермейді.
Уақытынан артық жұмыс істеуге мыналарға жол берілмейді: жүкті әйелдер мен емшекте баласы бар аналарға, сондай-ақ бір жасқа дейінгі балалары бар әйелдерге; он сегізге жасы жетпеген жұмысшылар мен қызметшілерге; оқу күндері өндірістен қол үзбей жалпы білім беретін мектептер мен кәсіптік-техникалық оқу орындарында оқып жүрген қызметкерлерге; заңға сәйкес басқа категориядағы қызметкерлерге.
Бір жастан сегіз жасқа дейінгі балалары бар әйелдер мен мүгедектер уақытынан артық жұмысқа өздерінің келісімі бойынша, оның өзінде егер мүгедектер тек оларға медициналық ұсынысы бойынша тыйым салынбайтын жағдайда ғана тартылады (Қазақ ССР-інің Еңбек туралы заңдар кодексі, 53-бап).
Уақытынан артық жұмыс әрбір жұмысшы немесе қызметкер үшін қатарынан екі күннің ішінде төрт сағаттан жылына 120 сағаттан аспауға тиіс (Қазақ ССР-інің Еңбек туралы заңдар кодексі, 55-бап).
Уақытынан артық атқарылған жұмыс жоғары ақы төлеумен өтеледі.
Ол үшін демалыс берілмейді.
Еңбекке ақы уақытына қарай төленген кезде уақытынан артық жұмысқа ақы алғашқы екі сағатқа бір жарым есе мөлшерде, ал келесі сағаттар үшін екі есе мөлшерде төленеді. Уақытынан артық атқарылған жұмыс үшін қосымша ақы уақытынан артық екі сағаты үшін тарифтік ставканың 50 проценті мөлшерінде және келесі сағаттар үшін 100 проценті мөлшерінде төленеді (Қазақ ССР-інің Еңбек туралы заңдар кодексі, 83-бап).
Ұйымның әкімшілігі әрбір қызметкердің орындаған уақытынан артық жұмысы үшін нақты есеп жүргізуге тиіс.

4. Түнгі уақыттағы жұмысқа ақы төл еу

Кешкі 10-нан таңғы 6-ға дейінгі уақыт түнгі смена деп есептеледі.
Сөткенің түнгі уақыттарында жұмыс істеуге бұл өндірістің жағдайлары бойынша аса қажет болғанда, үзіліссіз технологиялық процесте жұмыс істейтін өндірістегі сияқты байланыс ұйымдарында, медицина мекемелерінде, транспорттарда және т.б. жерлерде ғана жол беріледі.
Түнгі уақытта жұмыс атқаратын қызметкерлерге ақы көтеріңкі мөлшерде төленеді (Қазақ ССР-інің Еңбек туралы заңдар кодексі, 85-бап).
Мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын ұйымдардың қызметкерлеріне түнгі сменадағы жұмысы үшін қосылатын үстеменің мөлшері осы ұйымдар қызметкерлерінің еңбегіне ақы төлеудің қолданылып жүрген жүйесімен белгіленеді.
Түнгі сменада істеген жұмыс үшін қосылатын үстеменің мөлшерін бюджеттен тыс сала ұйымдары ұжымдық шарттар негізінде дербес жасайды.
Түнгі сменадағы жұмыс үшін қосылатын үстеме көп сменалы режимде жұмыс істейтіндерге, соның ішінде тоқтаусыз өндірістерде істейтіндерге енгізіледі.
Түнгі смена деп жұмыс уақытының кемінде 50% түнгі уақытқа (кешкі сағат 10-нан таңғы 6-ға дейін) сай келетін сменаны айтады.
Ұйымдар қызметкерлерінің кешкі сағат 22-ден таңғы 6-ға дейінгі түнгі сменадағы жұмысына кемінде сағаттық тарифтік ставканың (жалақының) 35 проценті мөлшерінде көтеріңкі ақы белгіленеді.
Өнеркәсіптің жекелеген саласының үзіліссіз жұмыс істейтін кәсіпорындарының қызметкерлеріне (мысалы, нан пісіру кәсіпорны, баспа кәсіпорындары, тоқыма өнеркәсібі орындары және басқалар) түнгі уақыттағы жұмыс үшін сағаттық тарифтік ставканың 50 процентінен кем емес мөлшерде көтеріңкі ақы белгіленеді.
Түнгі уақыттағы жұмыс үшін қосымша ақы түнгі уақытта орындалған нақты әрбір сағатқа төленеді. Қосымша ақы қызметкерге берілген ставкаға сәйкес: кесімшіге - кесімді ставка бойынша, уақытына қарай істейтінге - уақытына қарай есептеледі. Бірыңғай кесімді әрі уақытына қарай тарифтік ставка белгіленген кезде түнгі уақыттағы жұмысы үшін қосымша ақы осы ставканың есебінен есептеледі.

5. Кәсіптерді қатарынан атқарған кезде және
уақытша болмаған қызметкерлердің міндеттерін
орындаған кезде еңбек ақы төлеу

Бір кәсіпорында, мекемеде, ұйымда еңбек шартында келісілген өзінің негізгі жұмысымен қатар басқа кәсіп (қызмет) бойынша қосымша жұмыс немесе өзінің негізгі жұмысынан босатылмай уақытша болмаған қызметкердің міндеттерін атқарған жұмысшылар мен қызметкерлерге кәсіпті (қызметті) қатарынан атқарғаны немесе уақытша болмаған қызметкердің міндеттерін орындағаны үшін қосымша ақы төленеді.
Кәсіпті (қызметті) қатарынан атқарғаны немесе уақытша болмаған қызметкердің міндеттерін орындағаны үшін төленетін қосымша ақының мөлшерін кәсіпорынның, мекеменің, ұйымның әкімшілігі ұйымның кәсіподақ комитетімен немесе осыған уәкілетті органмен келісе отырып белгілейді (Қазақ ССР-інің Еңбек туралы заңдар кодексі, 87-бап).
Кәсіптерді (лауазымды) қатар атқарғаны үшін төленетін қосымша ақының мөлшерін, көрсетілетін қызмет ауқымын немесе орындалатын жұмыс көлемін көбейтуді жұмыс берушілер қызметкерлермен келісе отырып еңбекақы төлеу қорының шамасына қарай белгілейді және ол ұжымдық шартта көрсетіледі.
Жаңадан қабылданған қызметкерге қатар атқарған кәсібі (қызметі) үшін қосымша ақы егер оған осындай қосымша алатын қызметкердің барлық міндеттері жүктелетін болса бұрын белгіленген мөлшерде жүргізіледі.
Бір айда толық істемеген қызметкерге қатар атқарған кәсібі (қызметі) үшін қосымша ақы белгіленген мөлшерде (айлық тарифтік (жалақы) ставкаға процент есебінен) негізгі жұмыс орны бойынша) істеген уақытына тепе-тең есептеледі.
Мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын ұйымдарда қызметтерді қатар атқарғаны үшін қосылатын үстеменің мөлшері осы ұйымдар қызметкерлерінің еңбегіне ақы төлеудің қолданылып жүрген жүйесімен белгіленеді.

6. Ауыр жұмыстарға және еңбек жағдайы зиянды
жұмыстарға ақы төлеу

Ауыр жұмыстарда, еңбек жағдайы зиянды жұмыстарда еңбекке көтеріңкі ақы белгіленеді (Қазақ КСР-інің Еңбек туралы заңдар кодексі, 77-бап).
Еңбек жағдайлары ауыр және зиянды жұмыстардың тізбесін жұмыс беруші қызметкерлер өкілдерінің келісімі бойынша Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітетін еңбек жағдайлары ауыр және зиянды, өте ауыр және өте зиянды жұмыстардың Үлгі тізбесі негізінде белгілейді.
Еңбектің қолайсыз жағдайлары үшін төленетін қосымша ақының мөлшері ұйымның ұжымдық шартында нақты жұмыс орнының жұмыс жағдайына (жұмыс орындарын аттестаттау бойынша) сүйене отырып белгіленеді.

7. Климат жағдайлары ауыр жерлердегі жұмысқа ақы төлеу

Климат жағдайлары ауыр жерлердегі жұмыстарда еңбекке көтеріңкі ақы белгіленеді (Қазақ ССР-інің Еңбек туралы заңдар кодексі, 77-бап).
Климат жағдайлары ауыр жерлердегі жұмыс үшін қосылатын коэффициенттер мөлшері тарифтік келісімдер мен ұжымдық шарттарда белгіленеді.
Климат жағдайлары ауыр жерлердің Тізбесі мен мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын ұйымдар үшін осындай жерлердегі жұмыстарына қосылатын коэффициенттің мөлшерін заң белгілейді.

8. Әр түрлі квалификациялық жұмыстарды атқарған кезде
еңбекке ақы төлеу

Әр түрлі квалификациялық жұмыстарды атқарған кезде уақытша жұмысшылардың, сондай-ақ қызметшілердің еңбек ақысы неғұрлым жоғары квалификациялы жұмысы бойынша төленеді.
Кесімші-жұмысшылардың еңбек ақысы атқарған жұмысының нарқына қарай төленеді. Өндірістің сипатына қарай кесімші-жұмысшыларға өздеріне берілген разрядтардан төмен тариф қойылған жұмыстарды атқару тапсырылатын халық шаруашылығының салаларында, сондай жұмыстарды орындаған жұмысшыларға разрядтық айырмасы төленеді, егер бұл коллективтік шартта көрсетілген болса. Төлем жұмысшылар өнімін өндіру нормасын орындаған кезде және разрядтағы айырма кемінде екі разряд болған кезде төленеді (Қазақ ССР-інің Еңбек туралы заңдарының кодексі, 86-бап).
Уақытша-жұмысшылар өндірістің шарты бойынша өзінің квалификациясы бойынша бірнеше жұмыстарды орындаған кезде, оларды атқарылу уақыты бойынша есепке алу мүмкін болмаған жағдайда барлық орындалған жұмысы, үшін әлдеқайда квалификациялы және көбірек төленетін жұмысы үшін белгіленген ставка есебінен ақы алады. Егер түрлі квалификациядағы әрбір жұмыстың (операцияның) орындалуын уақыты бойынша есепке алсақ еңбекке нақты атқарған жұмысы бойынша төленеді, бірақ оған негізгі жұмыс орны бойынша тағайындалған разрядтың тарифтік ставкасынан кем болмауға тиіс.
Қызметшілер квалификациясы әртүрлі бірнеше жұмысты атқарған кезде өздеріне тапсырылған барлық жұмыс үшін оларға жалақысы жоғары лауазымы бойынша белгіленген лауазымдық жалақысының мөлшеріне сүйене отырып сыйлықақы төленеді.
Бұл ретте тарифтік-біліктілік анықтамалығындағы лауазымдық міндеттерінің сипаттамасын басшылыққа алған жөн.

9. Бос тұру уақытына және жаңа өндірісті (өнімді)
игерген кезде ақы төлеудің тәртібі

Жұмысшының немесе қызметшінің кінәсыздығынан бос тұрған уақыт егер қызметкер тұрып қалу туралы әкімшілікті (бригадирді, мастерді, басқа лауазымды адамды) ескерткен болса қызметкерге тағайындалған разрядының (жалақысының) тарифтік ставкасының үштен екісі мөлшерінде төленеді.
Қызметкердің кінәсынан болған бос уақытқа ақы төленбейді. Жаңа өндірісті (өнімді) игерген кезеңіне әкімшілік 6 айдан аспайтын мерзімге жұмысшыларға бұрынғы орташа жалақысының мөлшеріне дейін қосымша ақы төлейді (Қазақ КСР-інің Еңбек туралы заңдар кодексі, 91-бап).
Бос тұру - өндірістік себептерден (шикізаттың, материалдардың болмауы және т.б.) жұмыстың уақытша тоқтап тұруы.
Бос тұрып қалған ретте жұмысшылар мен қызметшілер олардың мамандығы мен біліктілігі ескеріле отырып, сол кәсіпорынның, мекеменің, ұйымның өзінде іркіліс болған барлық уақытқа басқа жұмысқа немесе басқа, бірақ сол жердегі кәсіпорынға, мекемеге, ұйымға бір ай мерзімге дейін ауыстырылады.
Бос қарап тұруы себепті төмен ақы төленетін жұмысқа ауыстырылған кезде өндіру нормасын орындап жүрген жұмысшылар мен қызметшілердің, бұрынғы жұмыстағы орташа табысы сақталады, ал норманы орындамай жүрген немесе уақытына қарай ақы төленетін жұмысқа көшірілген жұмысшылар мен қызметшілердің тарифтік ставкасы (ақысы) сақталады (Қазақ КСР-інің Еңбек туралы заңдар кодексі, 29-бап).
Бұл ретте бос тұрып қалуды қызметкердің жұмыстан шеттетілуі (Қазақ КСР-інің Еңбек туралы заңдар кодексі, 38-бап) және жұмыс берілмеуі (Қазақ КСР-інің Еңбек туралы заңдар кодексі, 214-бап) жағдайларынан ажырата білген жөн.

10. Нормаланбаған жұмыс күні

Нормаланбаған жұмыс күні мыналарға:
басшы, әкімшілік-басқару, техникалық және шаруашылық қызметкерлерге;
жұмыс уақыты еңбек жағдайларының айрықшылықтарына байланысты нақты есептелуге жатпайтын адамдарға қолданылады (Қазақ КСР-інің Еңбек туралы заңдар кодексі, 49-бап).
Ұйымдарда жұмыс күні нормаланбаған қызметкерлер лауазымдарының тізбесін әкімшілік қызметкерлер өкілдерімен келісе отырып белгілейді және ол ұжымдық шартқа қоса беріледі.
Мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын ұйымдарда қызметкерлер лауазымдарының тізбесін уәкілетті орган белгілейді.
Жұмыс күні нормаланбаған қызметкерлерге еңбек жағдайларының айрықшылығы үшін өтемақы ретінде ұзақтығы 12 күндік қосымша демалыс беріледі. Жекелеген реттерде жұмыстан тыс уақыттағы жұмысы үшін қызметкерлерге сол істеген уақытына айлық тарифтік ставкасының 15%-нен 25%-не дейін қосымша ақы төленеді.
Әкімшілік жұмыс күні нормаланбаған адамдарды жұмыстан тыс уақытта жұмысқа тартуға айрықша бір жағдайларда ғана құқылы және оларды жұмыстан тыс уақытта айрықша тәртіппен үнемі жұмыс істеуге алдын ала міндеттеуге құқы жоқ.
Жұмыс күні нормаланбаған адамдар міндеттерінің аясы, жұмыс ауқымы олардың нақты жұмыс уақытында атқара алатыны ескеріле отырып еңбек шартымен, лауазымдық нұсқамалықтармен және т.б. қаралуға тиіс.
Жұмыс уақыты нормаланбаған қызметкерлерге жұмыстың басталу және аяқталу, тынығу және тамақ ішу үшін берілетін уақытты белгілейтін ережесі, ұйымдағы жұмыс уақытын есепке алу тәртібі қолданылады. Бұл адамдар апта сайынғы демалыс күндері мен мереке күндерінде жұмыстан жалпы негіздерде босатылады.

11. Еңбекке ақы төлеудің өзгеретіні немесе жаңа
жағдайлары енгізілетіні туралы жұмысшылар
мен қызметшілерге хабарлау

Әкімшілік еңбекке ақы төлеудің өзгеретіні немесе жаңа жағдайлары енгізілетіні туралы жұмысшылар мен қызметшілерге кемінде бір ай бұрын хабарлауға міндетті (Қазақ КСР-інің Еңбек туралы заңдар кодексі, 82-бап).
Бұл норма қызметкер бұрынғы жұмысын атқарып жүрсе (еңбек шартымен келісілген), бірақ белгілеген заңды тәртіпте еңбекке ақы төлеудің жаңа жағдайлары енгізілетін немесе еңбегі үшін сыйақы төлеудің қолданылып жүрген шарттарына өзгертулер (жаңа тарифтік ставкалар, жалақылар енгізу, үстемелер мен қосымшаларды алып тастау) енгізілетін жағдайларға қолданылады.
Еңбекке ақы төлеу шарты - бұл жұмысшыларға сыйақылар беру мен материалдық ынталандырудың салада немесе ұйымда қолданылып жүрген жүйесі.
Ескерту. Қолданылып жүрген заңға сәйкес ғылыми дәрежесіне, сыныбына, бригадирлігіне, кәсіптік шеберлігіне қосымша ақылар мен ынталандыру және өтеу төлемдеріне қосылатын басқа да қосымшалар мен үстемелерді белгілеу мәселесін ұйымдар өздерінің еңбекке ақы төлеу қаражаты шегінде дербес шешеді.
Мемлекеттік қызметшілердің еңбекақысы мемлекеттік қызмет туралы заңның негізінде мемлекеттік бюджеттің есебінен ұсталатын Қазақстан Республикасы органдары қызметкерлеріне еңбекақы төлеудің бірыңғай жүйесіне сәйкес белгіленеді.

Инструкция по вопросам организации и оплаты труда работников в случаях, предусмотренных трудовым законодательством Республики Казахстан

Приказ Министра труда и социальной защиты населения Республики Казахстан от 30 июня 1998 года N 140-п. Зарегистрирован в Министерстве юстиции Республики Казахстан 28.08.1998 г. N 588. Утратил силу - приказом И.о. Министра труда и социальной защиты населения РК от 12.05.2000г. N 111-п

Извлечение из приказа
И.о. Министра труда и социальной защиты населения РК
от 12.05.2000г. N 111-п

"В целях реализации Закона Республики Казахстан от 10 декабря 1999 года N 493-1 ЗРК "О труде в Республике Казахстан"
приказываю:
...
2. Признать утратившим силу приказ Министра труда и социальной защиты населения Республики Казахстан от 30 июня 1998 года N 140-п "Об утверждении Инструкции по вопросам организации и оплаты труда работников в случаях, предусмотренных трудовым законодательством Республики Казахстан"...
4. Настоящий приказ действует со дня подписания.

И.о.Министра".
--------------------------------------------------------------------

Во исполнение постановления Правительства Республики Казахстан от 14 января 1997 года N 64 P970064_ "О работе по дальнейшему совершенствованию подзаконных актов", в связи с утратой действия законодательства Союза ССР на территории Республики Казахстан и до принятия нового Закона о труде приказываю: 1. Утвердить Инструкцию по вопросам организации и оплаты труда работников в случаях, предусмотренных трудовым законодательством Республики Казахстан.
2. Рекомендовать для практического применения юридическим и физическим лицам.

Министр

Инструкция
по вопросам организации и
оплаты труда работников в случаях,
предусмотренных трудовым законодательством
Республики Казахстан

В связи с утратой действия законодательных и нормативных актов бывшего Союза ССР по вопросам организации и оплаты труда, до принятия нового Закона о труде Министерством труда и социальной защиты населения Республики Казахстан утверждена Инструкция по вопросам организации и оплаты труда работников в случаях, предусмотренных трудовым законодательством Республики Казахстан.
1. Минимальный размер заработной платы
Месячная заработная плата рабочего или служащего не может быть ниже установленного государством минимального размера (ст.76 КЗоТ Каз.ССР).
Оплата труда работников производится в размерах, не ниже установленных трудовым законодательством.
Минимальные размеры льгот и компенсаций устанавливаются в процентах к тарифным ставкам и должностным окладам работников организаций. В коллективных договорах и тарифных соглашениях эти размеры могут повышаться в пределах имеющихся средств на оплату труда.
2. Оплата работы в праздничные дни
В непрерывно действующих предприятиях (цехах, участках, агрегатах), а также при суммированном учете рабочего времени работа в праздничные дни включается в месячную норму рабочего времени.
Оплата за работу в праздничные дни производится в двойном размере следующим образом:
1) сдельщикам - по двойным сдельным расценкам;
2) работникам, оплачиваемым по часовым или дневным ставкам, - в размере двойной часовой или дневной ставки;
3) работникам, получающим месячный оклад, - в размере одинарной часовой или дневной ставки сверх оклада, если работа в праздничный день производилась в пределах месячной нормы рабочего времени, и в размере двойной часовой или дневной ставки, если работа производилась сверх месячной нормы (ст.84 КЗоТ Каз.ССР).
Оплата в указанном размере производится всем работникам за часы, фактически проработанные в праздничный день. Когда на праздничный день приходится часть рабочей смены, то в двойном размере оплачиваются часы, фактически проработанные в праздничный день (от 0 до 24 часов).
С согласия работника денежная компенсация за работу в праздничные дни, если она не включалась в норму рабочего времени заменяется предоставлением ему другого дня отдыха.
В этом случае оплата за работу в праздничный день производится в одинарном размере.
При подсчете сверхурочных часов работа в праздничные дни, произведенная сверх нормы рабочего времени, не должна учитываться, поскольку она уже оплачена в двойном размере.
Дежурства в праздничные дни работникам с нормированным и ненормированным рабочим днем компенсируются предоставлением в течение ближайших 10 дней отгула той же продолжительности, что и дежурство.

3. Оплата работы в сверхурочное время

Сверхурочными считаются работы сверх установленной продолжительности рабочего времени.
Сверхурочные работы допускаются только в следующих исключительных случаях:
1) при производстве работ, необходимых для обороны страны, а также для предотвращения общественного или стихийного бедствия, производственной аварии и немедленного устранения их последствий;
2) при производстве необходимых работ по водоснабжению, газоснабжению, отоплению, освещению, канализации, транспорту, связи - для устранения случайных или неожиданных обстоятельств, нарушающих правильное их функционирование;
3) при необходимости закончить начатую работу, которая вследствие непредвиденной или случайной задержки по техническим условиям производства не могла быть закончена в течение нормального числа рабочих часов, если при этом прекращение начатой работы может повлечь за собой порчу или гибель государственного или общественного имущества;
4) при производстве временных работ по ремонту и восстановлению механизмов или сооружений в тех случаях, когда неисправность их вызывает прекращение работ для значительного числа трудящихся;
5) для продолжения работы при неявке сменяющего работника, если работа не допускает перерыва; в этих случаях администрация обязана немедленно принять меры к замене сменщика другим работником (ст.54 КЗоТ Каз.ССР).
Под установленной продолжительностью понимается продолжительность рабочего времени, определенная как законом, так и распорядком или графиком работы организации: при шестидневной рабочей неделе продолжительность ежедневной работы установлена непосредственно законом. Поэтому сверхурочным (сверх установленной продолжительности) в таком случае является время работы, превышающее норму рабочего дня, равную, например, 7, а накануне выходных 6 час.
При пятидневной рабочей неделе и других режимах рабочего времени, когда продолжительность ежедневной работы (смены) определяется администрацией по согласованию с представителями работников в соответствии с законодательством, сверхурочным является время работы, превышающее длительность смены по графику или распорядку. Но если продолжительность смены по графику (распорядку) больше предусмотренного законодательством для данных условий максимума, сверхурочным признается время работы сверх этого максимума.
В случаях, когда при пятидневной рабочей неделе недельная норма часов обеспечивается каждую календарную неделю с полным количеством рабочих дней, сверхурочными являются часы работы, превышающие в сумме за 5 дней недельную норму, даже если эти часы были запланированы распорядком. Например, если по распорядку в нарушение закона предусмотрено 4 дня по 8 час.30 мин. и один (пятница) 8 час., а всего 42 часа в неделю, то один час здесь будет работой сверх установленной недельной продолжительности рабочего времени, т.е. сверхурочным.
Аналогично решение и тогда, когда распорядком незаконно запланировано для работников в возрасте от 15 до 16 лет все 5 дней работы по 5 часов, т.е. вместо 24 час. - 25 час.
Если применяется суммированный учет рабочего времени, при котором фактическая продолжительность ежедневной работы может быть большей или меньшей, чем предусмотрена по графику, и эти отклонения сбалансированы (взаимно погашены) в рамках учетного периода, сверхурочными признаются часы не сверх смены по графику (в пределах установленного максимума), а сверх нормального числа рабочих часов за учетный период.
При суммированном учете переработка сверх нормы часов рабочего времени учетного периода (сверхурочная работа) не может компенсироваться сокращением времени ежедневной работы или дополнительными днями отдыха (отгулами) за рамками данного периода.
Работа сверх установленной продолжительности рабочего времени является сверхурочной, если она выполнена по распоряжению или с ведома администрации организации, т.е. это означает, что администрация (например, руководитель участка, цеха и т.д.) хотя и не давала распоряжения о сверхурочных работах, но знала о них и, следовательно, допустила. Работа признается сверхурочной и тогда, когда работник выполнил ее по устному распоряжению администрации, а также когда эта работа была произведена с нарушением установленного порядка, например, без разрешения профсоюза или с превышением норм сверхурочных часов.
Работа признается сверхурочной независимо от того, входила ли она в круг обычных обязанностей работника или работник выполнял другое, порученное ему администрацией задание.
В виде исключения законодательством не признается сверхурочной и компенсируется в ином порядке работа сверх установленной продолжительности рабочего времени, выполненная:
лицами, для которых может применяться ненормированный рабочий день, согласно Перечню должностей, утвержденного коллективным договором;
по совместительству в той или другой организации сверх времени основной работы (для работающих по совместительству ведется раздельный учет фактически проработанного времени по основной и совмещаемой профессии или должности).
Опоздание на работу, преждевременный уход с нее, прогул не дают права привлекать нарушителя дисциплины к сверхурочной работе в течение данного или другого рабочего дня, в выходные или праздничные дни.
К сверхурочным работам не допускаются: беременные женщины, а также женщины, имеющие детей в возрасте до двух лет; рабочие и служащие моложе восемнадцати лет; работники, обучающиеся без отрыва от производства в общеобразовательных школах профессионально-технических учебных заведениях, в дни занятий; другие категории работников в соответствии с законодательством.
Женщины, имеющие детей в возрасте от двух до восьми лет, и инвалиды могут привлекаться к сверхурочным работам только с их согласия, причем инвалиды лишь при условии, если такие работы не запрещены им медицинскими рекомендациями (ст.53 КЗОТ Каз.ССР).
Сверхурочные работы не должны превышать для каждого рабочего или служащего четырех часов в течение двух дней подряд и 120 часов в год (ст.55 КЗоТ Каз.ССР).
Работа в сверхурочное время компенсируется только повышенной оплатой. Предоставление за нее отгула не допускается.
При повременной оплате труда работа в сверхурочное время оплачивается за первые два часа в полуторном размере, а за последующие часы в двойном размере. Доплата за работу в сверхурочное время при сдельной оплате труда производится в размере 50 процентов тарифной ставки повременщика соответствующего разряда за первые два часа сверхурочной работы и в размере 100 процентов этой тарифной ставки за последующие часы (ст.83 КЗоТ Каз.ССР).
Администрация организации обязана вести точный учет сверхурочных работ, выполненных каждым работником.

4. Оплата работы в ночное время

Ночным считается время с 10 часов вечера до 6 часов утра (ст.47 КЗоТ Каз.ССР).
Работа в ночное время суток допускается лишь в тех случаях, когда это действительно необходимо по условиям производства, как на производствах с непрерывным технологическим процессом, в организациях связи, медицинских учреждениях, на транспорте и др.
Работа в ночное время оплачивается в повышенном размере (ст.85 КЗоТ Каз.ССР).
Размеры доплат за работу в ночную смену в организациях, финансируемых из государственного бюджета, устанавливаются действующей системой оплаты труда работников этих организаций.
Размеры доплат за работу в ночную смену устанавливаются организациями внебюджетной сферы самостоятельно на основе коллективных договоров.
Доплаты за работу в ночную смену вводятся только для занятых в многосменном режиме, в том числе и на непрерывном производстве.
Ночной считается смена, в которой не менее 50 % рабочего времени приходится на ночное время (с 10 часов вечера до 6 часов утра).
Работникам организаций за работу в ночную смену с 22.00 часов вечера до 6.00 часов утра рекомендуется устанавливать повышенную оплату в размере не менее 35 процентов часовой тарифной ставки (оклада).
Работникам непрерывно действующих предприятий промышленности за работу в ночное время рекомендуется устанавливать повышенную оплату в размере не менее 50 процентов часовой тарифной ставки.
Доплаты за ночную работу производятся за каждый час фактически выполненной работы в ночное время. Доплаты исчисляются в соответствии со ставкой, присвоенной работнику: сдельщику - по сдельной ставке, повременщику - по повременной. Там, где установлены единые сдельные и повременные тарифные ставки, доплаты за работу в ночное время исчисляются из расчета этой ставки.

5. Оплата труда при совмещении профессий и
выполнении обязанностей временно отсутствующих работников

Работникам, выполняющим в одной и той же организации наряду со своей основной работой, обусловленной трудовым договором (контрактом), дополнительную работу по другой профессии (должности) или обязанности временно отсутствующего работника без освобождения от своей основной работы, производится доплата за совмещение профессий (должностей) или выполнение обязанностей временно отсутствующего работника.
Размеры доплат за совмещение профессий (должностей) или выполнение обязанностей временно отсутствующего работника устанавливаются администрацией организации по согласованию с профсоюзным комитетом организации или на то уполномоченным органом (ст.87 КЗоТ Каз.ССР).
Размер доплат за совмещение профессий (должностей), расширение зон обслуживания или увеличение объема выполняемых работ устанавливается работодателем по согласованию с работником в пределах фонда оплаты труда и оговаривается в коллективном договоре.
Вновь принятому работнику доплата за совмещение профессий (должностей) производится в установленном ранее размере в том случае, если на него возлагаются все функции работника, получавшего такую доплату.
Работникам, проработавшим неполный месяц, доплата за совмещение профессий (должностей) начисляется в установленном размере (в процентах к месячной тарифной ставке (окладу) по основной работе) пропорционально отработанному времени.
Размеры доплат за совмещение профессий (должностей) в организациях, финансируемых за счет государственного бюджета, устанавливаются действующей системой оплаты труда работников этих организаций.

6. Оплата работы в тяжелых
и вредных условиях труда

На тяжелых работах, на работах с вредными условиями труда устанавливается повышенная оплата труда (ст.77 КЗоТ Каз.ССР):
Перечень работ с тяжелыми и вредными условиями труда определяется работодателем по согласованию с представителями работников на основе Типового перечня работ с тяжелыми и вредными, особо тяжелыми и особо вредными условиями труда, утверждаемого Правительством Республики Казахстан.
Размеры доплат за неблагоприятные условия труда устанавливаются исходя из условий работы (по результатам аттестации рабочих мест) по конкретным рабочим местам в коллективных договорах организаций.

7. Оплата работы в местностях
с тяжелыми климатическими условиями

На работах в местностях с тяжелыми климатическими условиями устанавливается повышенная оплата труда (ст.77 КЗоТ Каз.ССР).
Размеры коэффициентов за работу в местностях с тяжелыми климатическими условиями определяются в тарифных соглашениях и коллективных договорах.
Перечень местностей с тяжелыми климатическими условиями и размеры коэффициентов за работу в этих местностях для организаций, финансируемых из государственного бюджета, устанавливаются законодательством.

8. Оплата труда при выполнении работ
различной квалификации

При выполнении работ различной квалификации труд рабочих- повременщиков, а также служащих оплачивается по работе более высокой квалификации.
Труд рабочих-сдельщиков оплачивается по расценкам выполняемой работы. В тех отраслях экономики, где по характеру производства рабочим-сдельщикам поручается выполнение работ, тарифицированных ниже присвоенных им разрядов, рабочим, выполняющим такие работы, выплачивается межразрядная разница, если это предусмотрено коллективным договором. Выплата производится при выполнении рабочим норм выработки и наличии разницы в разрядах не менее чем в два разряда (ст.86 КЗоТ Каз.ССР).
Рабочие-повременщики при выполнении по условиям производства нескольких работ, различных по своей квалификации, учесть которые по времени их выполнения невозможно, получают оплату за всю выполняемую работу из расчета ставки, установленной для наиболее квалифицированной и высоко оплачиваемой работы. Если же выполнение каждой работы (операции) различной квалификации можно учесть по времени, оплата труда производится по фактически выполняемой работе, но не ниже тарифной ставки того разряда, который присвоен по основной работе.
Служащие при выполнении нескольких различных по квалификации работ получают вознаграждение за всю порученную им работу исходя из размера должностного оклада, установленного по вышеоплачиваемой должности.
При этом необходимо руководствоваться характеристиками должностных обязанностей, содержащимися в тарифно-квалификационном справочнике.

9. Порядок оплаты времени простоя
и при освоении новых производств (продукции)

Время простоя не по вине рабочего или служащего, если работник предупредил администрацию (бригадира, мастера, других должностных лиц) о начале простоя, оплачивается из расчета не ниже двух третей тарифной ставки установленного работнику (разряда). Месячная заработная плата в этих случаях не может быть ниже установленного законодательством минимального размера заработной платы.
Время простоя по вине работника не оплачивается. На период освоения нового производства (продукции) администрация может производить рабочим доплату до прежнего среднего заработка на срок не более 6 месяцев (ст.91 КЗоТ Каз.ССР).
Простой - временная приостановка работы по причинам производственного характера (вследствие отсутствия сырья, материалов и т.д.). В случае простоя администрация обязана перевести рабочих и служащих с учетом их специальности и квалификации на другую работу в той же организации на все время простоя либо в другую организацию в той же местности на срок до одного месяца. При переводе на нижеоплачиваемую работу вследствие простоя за работниками, выполняющими нормы выработки, сохраняется средний заработок по прежней работе, а при невыполнении этих норм сохраняется тарифная ставка (оклад) (ст.29 КЗоТ Каз.ССР).
При этом простой следует отличать от случаев отстранения работника от работы (ст.38 КЗоТ Каз.ССР) и непредоставления работы (если работа имелась, но не была предоставлена работнику администрацией (ст.214 КЗоТ Каз.ССР).

10. Ненормированный рабочий день

Ненормированный рабочий день может применяться для: руководящего, административно-управленческого, технического и хозяйственного персонала;
лиц, рабочее время которых в связи с особенностями условий их труда не поддается точному учету (ст.49 КЗоТ Каз.ССР).
В организациях перечень должностей работников с ненормированным рабочим днем устанавливается администрацией по согласованию с представителями работников и прилагается к коллективному договору.
В организациях, финансируемых из государственного бюджета, перечень должностей работников устанавливается уполномоченным органом.
В качестве компенсации за особые условия труда (повышенную нагрузку и допускаемую работу во внеурочное время) работникам с ненормированным рабочим днем предоставляется дополнительный отпуск продолжительностью до 12 рабочих дней. В отдельных случаях производится доплата за работу в неурочное время работникам с ненормированным рабочим днем в размере от 15% до 25% месячной тарифной ставки за отработанное время.
Администрация вправе привлекать лиц с ненормированным рабочим днем к работе во внеурочное время лишь в исключительных случаях и не вправе заранее обязывать их постоянно работать по особому распорядку сверх рабочего дня (смены).
Круг обязанностей, объем работы лиц с ненормированным рабочим днем должны предусматриваться трудовым договором, должностными инструкциями и т.п. с учетом того, чтобы они могли выполнять их в нормальное рабочее время.
На работников с ненормированным днем распространяются правила, определяющие время начала и окончания работы, перерывов для отдыха и приема пищи, порядок учета рабочего времени в организации. Эти лица на общих основаниях освобождаются от работы в дни еженедельного отдыха и праздничные дни.

11. Извещение рабочих и служащих об изменении или
введении новых условий оплаты труда

Администрация организации обязана известить рабочих и служащих об изменении или введении новых условий оплаты труда не позднее чем за один месяц (ст.82 КЗоТ Каз.ССР).
Эта норма распространяется на те случаи, когда работник продолжает выполнять прежнюю работу (обусловленную трудовым договором), но в установленном законном порядке вводятся новые условия оплаты труда или вносятся изменения в ранее действующие условия вознаграждения за труд (введение новых тарифных ставок, окладов, отмена надбавок или доплат).
Условия оплаты труда - это система вознаграждения и материального стимулирования работающих, действующая в отрасли или организации.
Примечание. В соответствии с действующим законодательством вопрос установления размеров доплат за ученую степень, за классность, бригадирство, профессиональное мастерство и других надбавок и доплат, стимулирующих и компенсирующих выплат решаются организациями самостоятельно в пределах имеющихся средств на оплату труда.
Оплата труда государственных служащих определяется в соответствии с единой системой оплаты труда работников органов Республики Казахстан, содержащихся за счет государственного бюджета, и на основе законодательства о государственной службе.