О Концепции этнокультурного образования в Республике Казахстан

Распоряжение Президента Республики Казахстан от 15 июля 1996 г. N 3058

      1. Одобрить Концепцию этнокультурного образования в Республике Казахстан (прилагается).
      2. Текст Концепции передать КазТАГу для опубликования в газетах "Егемен Казакстан", "Казахстанская правда" и Министерству образования Республики Казахстан для опубликования в газетах "Казакстан мугалими", "Учитель Казахстана".
      3. Национальному агентству по делам печати и массовой информации Республики Казахстан выпустить Концепцию этнокультурного образования в Республике Казахстан отдельным изданием на государственном и русском языках.
     Президент
     Республики Казахстан


                                            Одобрена

распоряжением Президента Республики Казахстан от 15 июля 1996 г. N 3058


                              Концепция
          этнокультурного образования в Республике Казахстан

                              Стратегия

      Республикой Казахстан взят курс на демократические реформы, признание прав и свобод человека, независимо от национальной принадлежности, на недопустимость дискриминации по этническому или расовому признаку. Конституционное закрепление национального равноправия исходит из принципа приоритета прав личности и направлено сохранение межэтнической стабильности, утверждение казахстанского патриотизма, этническое возрождение народа. Поэтому этнические предвзятость и конфронтация, идеи национального превосходства расцениваются как противоречащие государственным интересам.
      Специфика Казахстана определяется полиэтническим и многоконфессиональным составом населения. В республике проживают представители многих наций и национальностей. Некоторые из них - компактно, что усиливает этнокультурное многообразие и особенности Республики Казахстан. По культурно-языковым различиям население страны в целом делится по преимущественной ориентации на один из двух языков - государственный и русский, коммуникативная значимость и распространенность которых неравнозначны. Кроме того, представители нескольких национальных групп не имеют собственной этнической государственности, что повышает ответственность страны за сохранение присущей им самобытной культуры. В этих условиях важно создание возможностей для восстановления и развития этнических культур, взаимодействия между ними в интересах общенационального единства.
      Поэтому становится актуальной разработка официальной политики государства в сфере межэтнических отношений, интерпретирующей этно-социальную ситуацию в целом и ее отдельные аспекты. Ее частью должна быть концепция реализации этнокультурных интересов населения в области образования. Основной идеей последней является создание модели образования, ориентированной на сохранение самобытности этнических групп и, одновременно, освоение ценностей и стандартов других культур. Важно, что при этом не утрачивается этническая идентичность и обеспечивается восприятие ими общегосударственных ценностей.
      Насущная потребность в концепции этнокультурного образования вытекает также из кризиса образовательной системы в переходную эпоху. Унификация содержания обучения и воспитания привела к тому, что не удовлетворялись этнокультурные потребности наций и национальных групп страны.
      Стратегия этнокультурного образования направлена на реализацию двух взаимосвязанных целей: этническая идентификация и государственная интеграция.
      Этнокультурная идентичность народа складывается в результате знания событий своей истории, культуры, верности сложившимся духовным ценностям, почитания национальных героев. Она формируется в процессе свободного и добровольного жизнетворчества нации.
      Состояние этнокультурной идентичности достигается через созданную народом социокультурную сферу. К ней относятся семья, детские дошкольные учреждения, учебные заведения, национально-культурные центры, журналы и газеты, художественная и научная литература, научно-исследовательские и административные учреждения и другое.
      Государственная интеграция - фундаментальная и стратегическая цель этнокультурного образования. Если этнической идентичности отдельный народ может достигнуть в относительно короткое время, то достижение государственной интеграции - длительный процесс, требующий усилий всех этносов в государстве. В конечном итоге именно государственность и есть основное условие возможности этнической идентификации народа, населяющего Казахстан.
      Этнокультурная и государственная идентичность могут быть достигнуты наиболее эффективно через систему образования.
      Образование, как средство формирования национального самосознания, реализации культурно-языковых интересов, должно выполнять четыре главных функции:
      транслирующую (обеспечение целостности и воспроизводимости этнонациональных сообществ);
      развивающую (формирование и развитие национального самосознания);
      дифференцирующую (выявление национально-культурных потребностей человека, этнических групп);
      интегрирующую (обеспечение взаимодействия, взаимопроникновения и взаимообогащения культур, интеграция личности в системы мировой и национальной культуры).
      Именно образованный человек причастен к исторической и культурной традиции. Он ощущает принадлежность к определенной общности и народу, у него сформированы культурные потребности: стремление к нравственности, осмысленной деятельности, красоте, высшим духовным началам.
      Другое образовательное требование - понимание и принятие иной культуры. Лишь при взаимодействии, диалоге культур проявляются принципы и особенности каждой отдельной культуры.
      Этнокультурное образование - это образование, направленное на сохранение этнокультурной идентичности личности путем приобщения к родному языку и культуре с одновременным освоением ценностей мировой культуры.
      Принятие идеи этнокультурного образования означает создание национальной системы обучения и воспитания, базирующейся на идее культурного и лингвистического плюрализма, сочетающей мировой уровень технической и информационной оснащенности образования с традиционными культурными ценностями.
      Основными условиями реализации данной идеи являются: развитие и укрепление национальных начал образования и школы; признание и обеспечение безусловного приоритета для личности родного языка и культуры; демократизация образования; вариативность и мобильность образования как по типу собственности, так и по многообразию каналов реализации этнокультурных интересов; общедоступность и дифференцированность образовательных услуг; открытость и адаптивность национальной системы образования ко всему прогрессивному в мировой практике в данной сфере; непрерывность образовательной деятельности, направленной на реализацию этнокультурных запросов личности и общества; целенаправленная ориентация системы образования на выявление и удовлетворение спроса на услуги в области этнокультурных потребностей; наличие региональных программ по данной проблеме с учетом особенностей этнического состава населения на базе единой государственной программы.
      При этом важно руководствоваться следующими основными принципами:
      - участие политических партий, иных общественных, в том числе религиозных, объединений, частных лиц в сфере оказания образовательных услуг этническим и языковым группам должно быть ограничено рамками закона;
      - обеспечение фактического равноправия наций и национальных групп в удовлетворении их этнокультурных запросов в области образования;
      - понимание и принятие положения о приоритете этнокультурных образовательных потребностей личности над интересами общества, над соображениями "целесообразности";
      - реализация государственной политики на основе обеспечения этнокультурного консенсуса в обществе как важного условия прогресса и процветания Казахстана;
      - внедрение в практику глобальных ценностей интернациональной культуры: консолидации и межнационального согласия, прав и свобод индивидуума и т.д.;
      - осуществление подхода к образованию не как к механизму передачи знаний и профессиональной подготовки кадров, но как к культурообразующему институту, важнейшему средству сохранения и развития индивидуумом человеческой и национальной самобытности;
      - разработка и внедрение защитного механизма от политизации и идеологизации образования и школы;
      - программный и комплексный подход к решению проблемы, учет различных сторон сложных процессов многонационального культурного бытия.
      В качестве основных задач этнокультурного образования выдвигаются:
      - воспитание поликультурной личности: создание условий для идентификации личности со своей исконной культурой и усвоения других культур. Ориентация на диалог культур, их взаимообогащение;
      - формирование многоязычного индивида: подготовка граждан, способных эффективно общаться на родном, государственном и русском языках. Реализация тем самым модели "двух лояльностей": по отношению к собственной этнонациональной группе и по отношению к государству. В реальной практике речь может идти об эффективном владении тремя, четырьмя и более языками.
      Необходимой предпосылкой становления в Казахстане системы этнокультурного образования является создание этнокультурного образовательного пространства.

                       Поликультурная личность

      Под поликультурной личностью понимается индивид, ориентированный через свою культуру на другие. Глубокое знание собственной культуры для него - фундамент заинтересованного отношения к другим, а знакомство со многими - основание для духовного обогащения и развития.
      Важно и другое: если у конкретного индивида потребность в своей национальной культуре и языке, есть ли у него стремление овладеть ими и желание идентифицировать себя со своим народом. Государство должно предусмотреть конкретные пути формирования каждого из этих трех факторов, оказывать всестороннюю помощь и создать стимулы к овладению родным языком и культурой. Однако решающее значение имеет позиция личности.
      Поликультурная личность должна обладать прежде всего целостным мировоззрением. Это означает, что знания и умения у такого индивида сформированы в систему, позволяющую отразить сложный, взаимосвязанный и взаимообусловленный характер связей и отношений в мире, социуме, культуре. Целостность - параметр высокоразвитого и рационально организованного мировоззрения.
      Поликультурная личность - индивид с развитым лингвистическим сознанием. Знание родного и государственного языков, изучение иностранного языка расширяют кругозор личности, содействуют ее многогранному развитию, способствуют формированию установки на толерантность и объемное видение мира.
      Поликультурная личность - индивид с рельефным историческим сознанием. Именно историческое сознание есть основа и этнического, и общегосударственного сознания. Национальный менталитет, складывающиеся у этноса за тысячелетнюю историю мифы, символы, образы, стереотипы могут быть познаны только через знание истории народа.
      Знание истории народов, населявших страну, истории государства порождает чувство исторической преемственности, исторических корней, ощущение причастности к истории земли, общности судеб народов, живущих бок о бок многие годы и века.
      Подобное объемное историческое сознание возникает, если всемирная и отечественная история преподаются не как история постоянных войн, набегов и вражды, а как история торговли и ремесла, строительства городов и дорог, история развития народов и межэтнических контактов, диалога культур, междинастических браков и т.д. Например, очень показательной могла бы стать в этом отношении "История Великого шелкового пути".
      История Казахстана значима тем, что позволяет формировать историческое сознание как этническое, так и общегосударственное. Она должна освещаться полнокровно, без каких бы то ни было неточностей и искажении, восприниматься как история всех народов, живших и поныне живущих на этой древней земле.
      Особое место в изучении истории должна занимать история культуры. Этот предмет в наибольшей степени отвечает задачам формирования поликультурного индивида. И если он преподается как история искусств, история мировой и национальной философии, истории обычаев и традиций, история национальной одежды и моды и т.д., то ведет к воспитанию многомерной, духовно развитой личности, ценящей и знающей национальную и мировую культуру.
      Государственное образование не ставит целью формирование религиозного сознания, но вправе дать знание истории мировых религий. Религия есть неотъемлемый компонент духовности народа, без представлений о религиозных ценностях, имеющих нравственное и эстетическое значение, знание народа будет неполным, ущербным. Тем более, что обращение к мировым религиям показывает не только различие, но и общность нравственных устремлений, духовных исканий, эстетических норм народов, населяющих наше государство.
      Поликультурная личность наряду с историческим должна обладать выраженным географическим сознанием, сознанием планетарным, и в то же время сознанием родного края, малой родины, родной земли, родного очага. Такое сознание формируют не только география, но и страноведение, этнография, экологические дисциплины, поскольку близки по смысловой направленности к проблемам этноса и культуры, к охранительной традиции, присущей этнокультурному образованию. Речь идет о новых направлениях науки и образования, таких, как экология культуры, экология этноса, экология человека, экология духа, экология нравственности и др. Они определяют такие качества поликультурной личности, как чувство Земли, как общего дома, и Казахстана как общей родины, чувство ответственности за общий дом и за природу страны.
      Вклад в формирование поликультурной личности должны вносить и не перечисленные здесь предметы. Например, при изучении естественных наук желательно уделять внимание фактам и явлениям, связанным с Казахстаном, обращать особое внимание на вклад ученых Казахстана в развитие этих наук. Это позволит сформировать и чувство казахстанского патриотизма и чувство гордости за народ, за этнос.
      Поликультурная личность должна обладать и достаточно ярким художественно-эстетическим сознанием: развитым воображением, утонченными чувствами, тягой к прекрасному, способностью ценить красоту, художественным вкусом, умением разбираться в произведениях искусства, что воспитывается театром, кино, телевидением, литературой, уроками музыки, живописи.
      Особенность художественно-эстетического сознания в том, что оно нередко получает воплощение в практике художественного творчества, в игре на музыкальных инструментах, пении, рисовании и т.д. Поэтому оно наиболее отвечает целям этнокультурного образования. Его формирование позволяет индивиду ощутить личную причастность к культуре народа, национальная идентификация получает индивидуальную окраску.
      Интегригующей составной поликультурной личности должно стать правовое сознание личности, формируемое всей практикой соблюдения и применения в государстве Конституции и законов Республики Казахстан, иных нормативных правовых актов, а также фактическим состоянием удовлетворенности закрепляемых ими прав и свобод граждан.
      Одной из главных целевых характеристик индивидуального правосознания казахстанца в системе этнокультурного образования является осознание каждым индивидом того объективного фактора казахстанской государственности, что принадлежность к любой национальности не прибавляет ему никаких прав и свобод, как и ни в коей мере не должна отнимать их у него. В гражданине любой национальности подлинный патриот Казахстана видит только равноправного себе индивида.

             Этнокультурное образовательное пространство

      Под этнокультурным пространством подразумевается культурная почва, поле для развития этнических культур, материальные условия развития национально-культурных общностей.
      Этнокультурное пространство есть, с одной стороны, необходимое условие для этнокультурного образования, с другой - отдельные его элементы воспроизводят этнокультурное образование.
      Этнокультурное образовательное пространство - это семья, материнская школа, детские дошкольные учреждения, школы, вузы, национально-культурные центры, кружки и курсы. Оно с точки зрения структуры должно состоять из трех органически взаимосвязанных частей: институциональные (школы, колледжи, вузы и т.д.), внеинституциональная (курсы, библиотеки, радио и т.д.), неформальная (обучение и воспитание в семье, общение в кругу друзей, соседей и т.д.).
      На эту классификацию накладывается другая: в этнокультурном образовании можно выделить три последовательных логически связанных типа: пропедевтика, обучение, погружение в практику. Есть возможность, совместив эти два подхода, предложить в качестве концептуального решения следующую структуру этнокультурного образования в содержательном контексте.
      I. На стадии пропедевтики осуществляется первое приближение к решению проблемы этнической идентификации. Этнокультурное образовательное пространство в данном случае - это атмосфера в семье. Происходит первое знакомство с историей народа, его культурой, национальными обрядами, обычаями. Восприятие национального происходит через устное народное творчество: сказки, песни, мифы и прочее.
      Важно наряду с созданием предпосылок для этнической самоидентификации, которая закономерно сближает ребенка с родителями, родственниками, своим родом, этносом, вызывая чувство гордости, почитания, восхищения предками, не упустить из виду и другое. Нельзя, чтобы восхищение и гордость перерастали в чувство превосходства, связанное часто с незнанием других культур, этносов, или принижением их, или негативным отношением к ним. Особое внимание нужно уделить переориентации негативных этнических стереотипов.
      Любовь к своему народу гармонически должна сочетаться с любовью к земле, на которой живет этот народ. Центральная задача этнокультурного образования в этой части, чтобы дети испытывали законную гордость, называя себя "казахстанцами".
      II. Основная часть этнокультурного образования - институциональная образование. Главная задача здесь - обучение. Реализуется этнокультурное образование в детских садах, школах, средних специальных и высших учебных заведениях. Обязательным условием его будет многоязычие: изучение родного и государственного языков.
      Этнокультурное образовательное пространство в этой части создается тем, на каком языке преподаются учебные дисциплины, какие предметы изучаются и каково содержание изучаемых курсов.
      Родной и государственный языки должны стать языками обучения и общения уже в детских садах. Важно здесь государственный язык превратить в язык общения.
      Этнокультурное образовательное пространство может быть создано наиболее эффективно в школах. Основные языки обучения: государственный и русский. Всем желающим кроме этого может быть представлена возможность дополнительного изучения родного языка, литературы, истории.
      В местах компактного проживания этнических групп могут быть созданы, наряду с основным типом школ, школы с преподаванием предметов на родном языке и обязательным глубоким изучением с первого по выпускной классы государственного языка.
      В средних специальных и высших учебных заведениях этнокультурное образовательное пространство создается также языками обучения и содержанием курсов. Особое значение данного образования в том, что здесь готовятся кадры, от которых в первую очередь зависит создание этнокультурного образовательного пространства в детских садах и школах. Поэтому особого внимания в рамках реализации Концепции требуют пединституты, учебные заведения культуры, университеты.
      III. Внеинституциональное обучение и погружение в практику занимают особое место в системе этнокультурного образования. Именно они позволяют эффективно осуществить задачу, которая, конечно, стоит и перед институциональным образованием, - приближение этнокультурного образования к практическим потребностям индивидов. Этнокультурное образовательное пространство здесь создают национально-культурные центры, кружки и курсы при школах, дворцах культуры, в учебных заведениях, иных организациях. Кроме того, этнокультурное образовательное пространство может формироваться теле- и радиопередачи, публикациями в газетах и журналах.
      Этнокультурное образовательное пространство вместе с учреждениями образования и семьей составляют книги, учебники, специализированные журналы, учебные фильмы и передачи.

                               Тактика

      Для реализации цели этнокультурного образования необходимо создание этнокультурного образовательного пространства, что потребует от государственных структур значительных усилий, в том числе организационных, финансовых и иных.
      Крупномасштабная реформа системы образования в связи с введением этнокультурного образования не может быть эффективной без серьезной научной поддержки. Необходимо государственное содействие становлению таких научных дисциплин, как этнопсихология и этнопедагогика, этнология и диаспорология.
      Необходимы серьезные исследования и конкретные рекомендации по проблемам:
      - объединения усилий органов власти, учреждений образования, науки, учебных заведений, национально-культурных центров, общественных объединений и организаций, политических партий в деле регулирования национальных отношений в образовательной сфере;
      - сохранения этнокультурной специфики народов в условиях научно-технического прогресса, урбанизации образа жизни, развития этнозащитных функций национальной культуры для противодействия культурной ассимиляции;
      - разработки педагогических и психологических аспектов механизма формирования межэтнической адаптации;
      - наличия и удовлетворенности этнолингвистических потребностей и т.д.
      В культурологических исследованиях основные усилия должны быть направлены на изучение и пропаганду ценностей национальной культуры, на интеграцию ее наследия с демократическими тенденциями в развитии общемировой культуры.
      Для адресного научного обеспечения становления этнокультурного образования предусмотреть создание при университетах научно-исследовательских лабораторий по данной проблеме, специальных кафедр по повышению квалификации научно-педагогических и руководящих кадров системы образования. При Институте стратегических исследований - открыть центр этнополитологии для изучения этнических проблем, разработки прогнозов и рекомендаций Президенту, Парламенту и Правительству.
      В целях координации было бы правильным создать при Правительстве общественный Центр гуманитарного и этнокультурного образования.
      Становление этнокультурного образования, удовлетворение этнокультурных образовательных потребностей диаспор Казахстана потребуют координации усилий с рядом зарубежных стран. Желательно заключить двухсторонние договоры с Россией, Узбекистаном, Украиной, Германией, Кореей, Польшей и другими странами по обмену студентами и преподавателями. Они могли бы готовить преподавателей национальных языков, учителей-предметников, воспитателей.
      При участии этих государств целесообразно открытие в Казахстане университетов: Восточного, Славянского, Немецкого и других, которые наряду с реализацией целей этнокультурного образования помогали бы достижению культуры и языка казахского народа в разных странах мира.
      Важно установить и развивать контакты с ЮНЕСКО, Европейским бюро по языкам малочисленных народов, Международным центром исследований проблем двуязычия в Квебеке (Канада), участвовать в работе "Ассоциации международных школ" (Женева), в соответствующих организациях ОБСЕ.
      Нужно использовать накопленный в мире положительный опыт по введению двуязычного образования. В США принят, к примеру, федеральный закон "О двуязычном образовании", Европейским экономическим сообществом созданы двуязычные школы в Европе.
      Переход к системе этнокультурного образования не одномоментный акт, а длительный процесс, имеющий свои этапы. Условно можно выделить три основных этапа переориентации системы образования , охватывающих длительную перспективу с учетом социально-экономических и демографических реалий.
      На первом этапе, подготовительном, надо будет создать все предварительные условия для формирования этнокультурного образовательного пространства. Это - разработка законодательных актов по обеспечению культурных свобод и прав, по охране культурно-исторического наследия этносов Казахстана. Принятие специальных государственных и региональных программ сохранения, возрождения и развития языков и культур этносов, проживающих в стране. Подготовка и подписание двух- и многосторонних государственных соглашений и международных актов по проблемам этнокультурного образования. Осуществление постоянного анализа этнокультурных образовательных потребностей населения в режиме мониторинга. Работа над созданием учебников и учебно-методической литературы нового поколения.
      Содержанием второго, основного, этапа должно стать введение двуязычного образования в школах, во внеинституциональном обучении.
      Предстоит начать подготовку специалистов по многоязычному обучению в педагогических колледжах, институтах и университетах. Уделить особое внимание выпуску специалистов, преподающих на государственном языке. Наладить систему переподготовки кадров учителей и преподавателей, в первую очередь, учителей казахского и русского языков. В целях возрождения родного языка этнических групп в местах их компактного проживания продолжить развитие сети дошкольных учреждений, школ, лицеев, гимназий.
      Для дошкольных учреждений разработать программы воспитания и обучения, учебно-методические пособия и фильмы, компьютерные игры на национальных языках. Внедрить в школах интегрированные курсы "Казахский и иностранные языки", "История культуры народов Казахстана и мировая культура" и т.д.
      Национально-культурным центрам можно предусмотреть создание культурно-просветительных объединений "Родной язык" с сетью воскресных школ, кружков.
      Необходимо создать условия для работы музеев, фольклорно-этнографических ансамблей, комплектования библиотек учебной, научно-популярной и художественной литературой на национальных языках, в том числе путем ее приобретения за пределами Казахстана.
      На третьем, заключительном, этапе предполагается завершить работу по подготовке эксперементальных и типовых учебников, учебных пособий и справочников, терминологических словарей на национальных языках. Издать казахстанскую энциклопедию народной педагогики, антологию фольклора и памятники словесности этносов страны. Осуществлять ежегодное, нарастающее по объемам, издание учебных, наглядных и справочных пособий, книг с параллельными текстами для детей, сказок и мифов, двуязычных и многоязычных словарей, разговорников и самоучителей. Наладить выпуск периодических изданий на языках этнических групп. Выделить время на радио и телевидении для вещания на языках этносов Казахстана, предусмотрев на них

специальные учебные передачи, курсы языков и т.д.
     Общим вектором всех предлагаемых мер должна стать их
направленность на достижение этнокультурной и государственной
идентичности в Республике Казахстан.

     Утверждена
     Национальным советом
     по государственной политике при
     Президенте Республики Казахстан

      
      


Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени бiлiм тұжырымдамасы туралы

Қазақстан Республикасы Президентiнiң Өкiмi. 1996 жылғы 15 шiлде N 3058

      1. Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени бiлiм тұжырымдамасы (қоса берiлiп отыр) мақұлдансын.
      2. Тұжырымдаманың мәтiнi "Егемен Қазақстан", "Казахстанская правда" газеттерiнде жариялау үшiн ҚазТАГ-қа және "Қазақстан мұғалiмi", "Учитель Казахстана" газеттерiнде жариялау үшiн Қазақстан Республикасының Бiлiм министрлiгiне жiберiлсiн.
      3. Қазақстан Республикасының Баспасөз және бұқаралық ақпарат iстерi жөнiндегi Ұлттық агенттiгi Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени бiлiм тұжырымдамасын жеке басылыммен мемлекеттiк тiлде және орыс тiлiнде шығарсын.

      Қазақстан Республикасының
      Президентi

     Қазақстан Республикасы                   Одобрена
     Президентiнiң 1996 жылғы           распоряжением Президента
     15 шiлдедегi N 3058 өкiмiмен       Республики Казахстан от
            мақұлданған                 15 июля 1996 г. N 3058

Қазақстан Республикасының Президентi жанындағы
Мемлекеттiк саясат жөнiндегi Ұлттық кеңес
Национальный совет по Государственной политике
при Президента Республики Казахстан

Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени
бiлiм тұжырымдамасы туралы
Концепция этнокультурного образования
в Республике Казахстан
Алматы, 1996

Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени
бiлiм тұжырымдамасы
Стратегия

      Қазақстан Республикасы демократиялық реформаларға, адамның қандай ұлтқа жататынына қарамастан, оның құқықтары мен бостандығын тануға, этникалық немесе нәсiлдiк белгiсiне қарап кемсiтушiлiкке жол бермеуге бағыт ұстап отыр. Конституциямен бекiтiлген ұлттардың тең құқықтылығы жеке адам құқықтарының басымдығы принципiнен бастау алып, этносаралық тұрақтылықтың сақталуына, қазақстандық патриотизмнiң тамыр жаюына, халықтың этникалық қайта түлеуiне бағытталады. Сондықтан этникалық терiс түсiнiктер мен тайталас, этникалық артықшылық идеялары мемлекеттiк мүдделерге қайшылық ретiнде бағаланады.
      Қазақстанның ерекшелiгi халқының көп этникалық және көп дiндi құрамымен айқындалады. Респуликада көптеген ұлттар мен ұлыстардың өкiлдерi тұрады. Олардың кейбiрi тығыз шоғырланған, мұның өзi Қазақстан Республикасының этникалық-мәдени көп қырлылығы мен ерекшелiгiн күшейте түседi. Елдiң халқы мәдени-тiлдiк өзгешелiгi бойынша тұтас алғанда қатынастық мәнi мен таралуы жағынан өзара тең емес екi тiлдiң - мемлекеттiк және орыс тiлдерiнiң бiреуiне басым бағыт алуына қарай бөлiнедi. Мұның сыртында, бiрнеше ұлттық топ өкiлдерiнiң өзiндiк этникалық мемлекеттiлiгi жоқ, ал бұл елдiң оларға тән төл мәдениеттi сақтауға деген жауапкершiлiгiн арттыра түседi. Осындай жағдайда этникалық мәдениеттердi қалпына келтiру мен дамытуға және олардың арасында жалпыұлттық бiрлiк мүддесiндегi өзара iс-харакеттерге мүмкiндiк туғызудың маңызы зор.
      Сондықтан мемлекеттiң этникалық-әлеуметтiк ахуалды тұтас және оның жекелеген қырларынан пайымдайтын этносаралық қатынастар саласындағы ресми саясатын жасау өзектi мәселеге айналады. Бiлiм беру саласында халықтың этникалық-мәдени мүдделерiн iске асыру тұжырымдамасы оның бiр бөлiгi болуға тиiс. Бұл тұжырымдаманың негiзгi идеясы этникалық топтардың өзiндiк ерекшелiгiн сақтауға, сонымен бiрге өзге мәдениеттердiң құндылықтары мен қалыптарын игеруге бағытталған бiлiм беру үлгiсiн жасау болып табылады. Мұнымен қатар этникалық сәйкестiлiктiң жоғалып кетпеуi және жалпымемлекеттiк құндылықтардың қабылдануының қамтамасыз етiлуi ерекше маңызды.
      Этникалық-мәдени бiлiм тұжырымдамасының өте-мөте қажеттiлiгi, сондай-ақ өтпелi кезеңдегi бiлiм беру жүйесiндегi дағдарыстан да туындайды. Оқыту мен тәрбие беру мазмұнын бiр iзге түсiру елдiң ұлт пен ұлттық топтарының этникалық-мәдени қажеттерiнiң қанағаттандырылмауына әкеп соқты.
      Этникалық-мәдени бiлiм стратегиясы өзара байланысты екi мақсатты: этникалық сәйкестендiру мен мемлекеттiк интеграцияны жүзеге асыруға бағытталады.
      Халықтың этникалық-мәдени сәйкестiлiгi өз тарихында, мәдениетiнде болған оқиғаларды бiлу, қалыптасқан рухани құндылықтарға адалдық, ұлт қаhармандарын қастерлеу нәтижесiнде құрылады. Ол ұлттың азат және ерiктi жасампаздық шығармашылығы процесiнде қалыптасады.
      Этникалық-мәдени сәйкестiлiк жағдайына халықтың өзi тудырған әлеуметтiк-жүйе арқылы қол жетедi. Оған отбасы, мектепке дейiнгi балалар мекемелерi, оқу орындары, ұлттық-мәдени орталықтар, журналдар мен газеттер, көркем және ғылыми әдебиет, ғылыми-зерттеу және әкiмшiлiк мекемелерi, тағы басқалары жатады.
      Мемлекеттiк интеграция - Этникалық-мәдени бiлiм берудiң iргелi және стратегиялық мақсаты. Егер жекелеген халық этникалық сәйкестiлiкке бiршама қысқа мерзiмде жете алатын болса, мемлекеттiк интеграцияға қол жеткiзу - мемлекеттегi барлық этностардың күш-жiгерiн қажет ететiн ұзақ процес. Сайып келгенде, мемлекеттiлiктiң нақ өзi Қазақстанды мекендеген халықтардың этникалық сәйкестiлiк мүмкiндiгiнiң негiзгi шарты болып табылады.
      Этникалық-мәдени және мемлекеттiк сәйкестiлiкке бiлiм беру жүйесi арқылы барынша тиiмдi қол жеткiзуге болады.
      Бiлiм беру - ұлттық сапаны қалыптастырудың, мәдени-тiлдiк мүдделердi жүзеге асырудың құралы ретiнде мынадай басты төрт функцияны атқаруға тиiс:
      - таратушылық (этникалық-ұлттық қоғамдастықтың тұтастығы мен жаңғыруын қамтамасыз ету);
      - дамытушылық (ұлттық сананы қалыптастыру және дамыту);
      - саралаушылық (адамның, этникалық топтардың ұлттық-мәдени қажеттiлiктерiн айқындау);
      - ынтымақтастырушылық (мәдениеттердiң өзара бiрлiгiн, өзара кiрiгуiн, өзара байытуын, жеке тұлғаның әлемдiк және ұлттық мәдениет жүйесiне байлауын қамтамасыз ету).
      Бiлiмдi адам ғана тарихи және мәдени дәстүрлердi ұстана алады. Ол өзiнiң белгiлi бiр қауымдастық пен халыққа қатыстылығын сезiнедi, оның бойында мәдени қажеттiлiктер: адамгершiлiкке, ойлы iс-әрекетке, сұлулыққа, жоғары-рухани бастауларға құлшыныс қалыптасады.
      Бiлiм берудiң тағы бiр талабы - өзге мәдениеттi түсiну және қабылдай бiлу. Мәдениеттердiң өзара байланысы, бiр-бiрiне ықпалдастығы жағдайында ғана әрбiр жекелеген мәдениеттiң принциптерi мен ерекшелiктерi айқын танылады.
      Этникалық-мәдени бiлiм - бұл ана тiлi мен төл мәдениеттi әлемдiк мәдениеттiң құндылықтарын қоса игеру арқылы тұлғаның этникалық-мәдени сәйкестiлiгiн сақтауға бағытталған бiлiм.
      Этникалық-мәдени бiлiм идеясын қабылдау - мәдени және лингвистикалық плюралимз идеясына негiзделген, бiлiмдi техникалық және ақпараттық жағынан байытудың әлемдiк деңгейiн дәстүрлi мәдени құндылықтармен үйлестiретiн оқыту мен тәрбиелеудiң ұлттық жүйесiн құруды бiлдiредi.
      Аталған идеяны жүзеге асырудың негiзгi шарттары мыналар болып табылады: бiлiм берумен мектептiң ұлттық бастауларын дамыту және нығайту; жеке тұлға үшiн ана тiлi мен төл мәдениеттiң сөзсiз басымдылығын тану және оны қамтамасыз ету; бiлiм берудi демократияландыру; бiлiм берудiң меншiктiк түрi жөнiнен де, этникалық-мәдени мүдделердi жүзеге асыру арналарының сан алуандығы жағынан да көп түрлiлiгi мен оңтайлылығы; бiлiм беру қызметтерiнiң жалпыға бiрдей пұрсаттылығы мен жiктелгендiгi, ұлттық бiлiм беру жүйесiнiң осы салаға қатысты дүниежүзiлiк тәжiрибедегi бүкiл озық атаулыға ашықтығы мен икемдiлiгi; жеке адам мен қоғамның этникалық-мәдени қажеттерiн iске асыруға бағытталған бiлiм беру қызметiнiң үздiксiздiгi; бiлiм беру жүйесiн этникалық-мәдени мүдделер саласындағы қызметтерге сұраныстарды анықтауға және қанағаттандыруға мақсатты түрде бағыттау; мемлекеттiк бiртұтас бағдарлама негiзiнде аталған проблема бойынша халықтың этникалық құрамының ерекшелiктерi ескерiлген аймақтық бағдарламалардың болуы.
      Мұнымен қатар мынадай негiзгi принциптердi басшылыққа алу маңызды:
      - этникалық және тiлдiк топтарға бiлiм беру қызметтерiн көрсету саласына саяси партиялардың, өзге де қоғамдық, оның iшiнде дiни бiрлестiктердiң, жеке адамдардың қатысуы заң шеңберлерiмен шектеулi болуға тиiс;
      - ұлттар мен ұлттық топтардың бiлiм беру саласындағы этникалық-мәдени сұраныстарын қанағаттандыруда iс жүзiндегi тек құқықтылығының қамтамасыз етiлуi;
      - жеке адамның этникалық-мәдени сұраныстарының қоғам мүдделерiнен, "қажеттiлiк" пайымдауларынан басымдығы туралы ереженiң түсiнiлуi және қабылдануы;
      - мемлекеттiк саясаттың қоғамда Қазақстанның прогресi мен гүлденуiнiң маңызды шарты ретiнде этникалық-мәдени келiсiмдi қамтамасыз ету негiзiнде iске асуы;
      - интернационалдық мәдениеттiң аса маңызды құндылықтары: бiрiгу мен ұлтаралық татулықтың, жеке адамның құқықтары мен бостандықтарының және тағы басқалардың практикаға енгiзiлуi;
      - бiлiм беру iсiн - бiлiм дарыту мен кадрларды кәсiби даярлаудың тетiгi ретiнде емес, түптеп келгенде, мәдениет түзушi институт, жеке тұлғаның адамға, ұлтқа тән ерекшелiктердi сақтап, дамытудың құралы ретiнде қараудың жүзеге асуы;
      - бiлiм беру мен мектептi саясаттандырудан, идеологияландырудан қорғау тетiгiнiң әзiрленуi мен енгiзiлуi;
      - проблеманы шешудiң бағдарламалы және кешендi жолдарының, көп ұлтты мәдени болмыстың күрделi процестерiнiң әртүрлi жақтарының ескерiлуi.
      Этникалық-мәдени бiлiм берудiң негiзгi мiндеттерi ретiнде мыналар ұсынылады:
      - жан-жақты мәдениеттi тұлғаны тәрбиелеу: тұлғаның өзiнiң төл мәдениетiне сай болуына және өзге мәдениеттердi игеруiне жағдайлар жасау. Мәдениеттер алмасуына, олардың бiрiн-бiрi байытуына бағдар ұстау;
      - көп тiлдi жеке адамды қалыптастыру: ана тiлiнде, мемлекеттiк және орыс тiлдерiнде еркiн ұғынысуға қабылеттi азаматтарды даярлау. Сол арқылы өзi этникалық тобына қатысты да, мемлекетiне қатысты да "бiрдей адалдық" үлгiсiн iске асыру. Нақты практикада үш, төрт, одан да көп тiлдердi тиiмдi меңгеру туралы сөз қозғалуы мүмкiн.
      Қазақстанда этникалық-мәдени бiлiм жүйесiн қалыптастыруға қажеттi алғышарт этникалық-мәдени бiлiм кеңiстiгiн құру болып табылады.

Жан-жақты мәдениеттi тұлға

      Өз мәдениетi арқылы өзге мәдениеттерге бағыт ұстаған адам жан-жақты мәдениеттi тұлға деп ұғынылады. Төл мәдениеттi терең бiлу ол үшiн - басқа мәдениеттерге қызығушылықтың iргетасын қаласа, көп мәдениетпен танысу - рухани баю мен дамудың негiзi болады.
      Сонымен бiрге, жеке тұлға өз ұлтының мәдениетi мен тiлiн қажетсiне ме, оларды меңгеруге ұмтылысы, өзiн өз халқына сәйкестендiруге ықыласы бар ма деген мәселе де өте маңызды. Мемлекет осы үш фактордың әрқайсысын қалыптастырудың нақты жолдарын қарастыруға, тұлғаны ана тiлi мен төл мәдениеттi меңгеруге ынталандырып, жан-жақты жәрдем көрсетуге тиiс. Алайда жеке адамның өз айқындамасы шешушi маңызға ие.
      Жан-жақты мәдениеттi тұлға, ең алдымен, тұтас дүниетанымға ие болуы қажет. Бұл мұндай тұлғаның дүниедегi, әлеуметтiк орта мен мәдениеттегi байланыстары мен қатынастарының күрделi, өзара байланысты және өзара астарлас сипатын көрсетуге мүмкiндiк беретiн бiлiмi мен бiлiгiнiң жүйеге қалыптасқанын бiлдiредi. Тұтастық - жоғары дамыған және тиiмдi оңтайланған дүниетанымның өлшемi.
      Жан-жақты мәдениеттi тұлға - кемел лингвистикалық сана иесi. Ана тiлi мен мемлекеттiк тiлдi бiлу, шетел тiлдерiн үйрену тұлғаның дүниетанымын кеңейтедi, оның сан қырлы дамуына жол ашады, сабырлылық пен дүниенi байыпты және кең ауқымда тану дағдысын қалыптастыруға жәрдемдеседi.
      Жан-жақты мәдениеттi тұлға - бедерлi тарихи сана иесi. Нақ осы тарихи сана этникалық та, жалпымемлекеттiк те сананың негiзi болып табылады. Ұлттық менталитеттi, этностың мыңдаған жылдық тарихында қалыптасқан аңыздарды, нышандарды, бейнелердi, ұғымдарды тек халық тарихын бiлу арқылы ғана тануға болады. Елдi қоныстанған халықтардың тарихын, мемлекет тарихын бiлу тарихи сабақтастықты, тарихи тамырды, атамекен шежiресiне қатыстылықты, талай жылдар мен ғасырлардан берi қоян-қолтық өмiр сүрiп келе жатқан халықтар тағдырының ортақтығын тану сезiмiн туғызады.
      Мұндай ауқымды сана әлемдiк және отандық тарих үздiксiз соғыстардың, шапқыншылықтар мен жаугершiлiктердiң тарихи сипатында емес, сауда мен қол өнерiнiң, қалалар мен жолдар құрылыстарының тарихы, этносаралық байланыстардың, мәдениеттер алмасуының, әулетарлық некелер, т.б. тарихы сипатында оқытылса пайда болады. Мәселен, бұл тұрғыда "Ұлы Жiбек жолының тарихы" барынша үлгi болар едi.
      Қазақстан тарихы тарихи сананы этникалық тұрғыда да және жалпы мемлекеттiк тұрғыда да қалыптастыруға мүмкiндiк беретiндiгiмен маңызды. Ол осынау көне жерде өмiр сүрген, қазiр де сүрiп жатқан барлық халықтардың тарихы ретiнде қабылданып, ешқандай кiнәратсыз, бұрмалаусыз, толыққанды көрсетiлуi керек.
      Тарихты зерттеуде мәдениет тарихы айрықша орын алуға тиiс. Бұл пән жан-жақты мәдениеттi тұлғаны қалыптастыру мiндеттерiне өте-мөте жоғары дәрежеде сай келедi. Егер ол өнер тарихы ретiнде, дүниежүзiлiк және ұлттық философия тарихы, дәстүрлер мен ғұрыптар тарихы, ұлттық киiмi мен сән-салтанат, т.б. тарихы ретiнде оқытылса, онда ұлттық және дүниежүзiлiк мәдениеттi қастерлейтiн және бiлетiн сан қырлы рухани жетiлген тұлғаны тәрбиелеуге өрiс ашады.
      Мемлекеттiк бiлiм беру саласы дiни сананы қалыптастыруды мақсат тұтпайды, бiрақ әлемдiк дiн тарихынан бiлiм беруге хақылы. Дiн - халық рухының ажырамас бөлiгi, адамгершiлiк және эстетикалық маңызы зор дiни құндылықтардан хабарсыз халықтың бiлiмi шала, кем болады. Мұның үстiне әлемдiк дiн тарихына ден қоюы бiздiң мемлекетiмiзде тұратын көптеген халықтардың адамгершiлiк құлшыныстарының, рухани iзденiстерiнiң, эстетикалық нормаларының алуан түрлiлiгiн ғана емес, сонымен бiрге ортақтастығын да көрсетсе керек.
      Жан-жақты мәдениеттi тұлға тарихи санамен қатар айқын географиялық санамен, ғаламдық, экологиялық санамен, сонымен бiрге туған өлке, кiшi отан, туған жер, туған шаңырақ санасымен қарулануға тиiс. Бұл сананы география ғана емес, сонымен қатар елтану, этнография, экологиялық пәндер де қалыптастырады, өйткенi бұлар мағыналық бағыттылығы жағынан этнос пен мәдениет проблемаларымен, этникалық-мәдени бiлiмге тән сақтау-қорғау дәстүрлерiмен өзектес болғандықтан да ерекше маңызға ие. Әңгiме ғылым мен бiлiмнiң мәдениет экологиясы, этнос экологиясы, адам экологиясы, жан дүние экологиясы, адамгершiлiк экологиясы, тағы сол сияқты жаңа бағыттары туралы болып отыр. Олар жан-жақты мәдениеттi тұлғаның Жердi ортақ мекен, Қазақстанды ортақ отан есебiнде жақсы көру сезiмi, ортақ үй мен елдiң табиғатына деген жауапкершiлiк сезiмi секiлдi қасиеттерiн айқындайды.
      Жан-жақты мәдениеттi тұлғаны қалыптастыруға бұл арада аталмаған пәндер де үлес қосуға тиiс. Мысалы, жаратылыс тану ғылымдарын оқытқанда Қазақстанға қатысты дәйектер мен құбылыстарға көңiл аудару қажет, әсiресе, бұл ғылымдарды дамытуға Қазақстан ғалымдарының қосқан үлесiне ерекше ден қойған ләзiм. Бұл қазақстандық патриотизм сезiмiн де, халыққа, этносқа деген мақтаныш сезiмiн де қалыптастыруға мүмкiндiк бередi.
      Жан-жақты мәдениеттi тұлға барынша айқын көркемдiк - эстетикалық сананың: ұшқыр қиял мен нәзiк сезiмнiң, әсемдiкке құштарлық пен әдемiлiктi бағалай бiлетiн қасиеттiң, театр, кино, теледидар, әдебиет, музыка, кескiндеме сабақтары дарытатын көркем талғамның, өнер туындыларын түсiне алатын қабiлеттiң иесi болуға тиiс.
      Көркемдiк-эстетикалық сананың ерекшелiгi оның өз болмысын әдетте көркем шығармашылық дағдыда: саз аспаптарында ойнағанда, ән салғанда, сурет салғанда, т.б. сәттерде айқын көрсетуiнде. Сондықтан ол этникалық-мәдени бiлiм мақсаттарына барынша сай келедi. Оның қалыптасуы тұлғаға өз халқының мәдениетiне тiкелей қатыстылығын сезiнуге мүмкiндiк бередi, ұлттық сәйкестiлiкке ерекше рең қосады.
      Жан-жақты мәдениеттi тұлғаны кемелдендiрушi сананың бiрi мемлекетте Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңдарын, басқа нормативтiк құқықтық актiлерiн сақтау мен қолданудың бүкiл тәжiрибесiнен, сол секiлдi азаматтардың осы негiзде бекiтiлген құқықтары мен бостандықтары сақталуының нақты жағдайынан туындайтын жеке адамның құқықтық санасы болуға тиiс.
      Қазақстан азаматының этникалық-мәдени бiлiм жүйесiндегi жеке құқықтық санасының басты мақсаттағы сипатының бiрi - әрбiр тұлғаның белгiлi бiр ұлтқа қатыстылығы оған ешқандай айрықша құқық пен бостандық қосып-алмайтыны жөнiндегi Қазақстан мемлекеттiгiнiң объективтi факторын жеке ұғынуы болып табылады. Шын мәнiндегi Қазақстан патриоты қай ұлттың болсын азаматынан өзiне тең тұлғаны көредi.

Этникалық-мәдени бiлiм кеңiстiгi

      Этникалық-мәдени кеңiстiк дегенiмiз этникалық мәдениеттердiң дамуына қажеттi мәдени құнар мен ұлттық мәдени қауымдастықтарды дамытатын материалдық жағдай болып табылады.
      Этникалық-мәдени кеңiстiк, бiр жағынан, этникалық-мәдени бiлiм үшiн қажеттi жағдай болса, екiншi жағынан оның жекелеген белгiлерi этникалық-мәдени бiлiмнiң өзiн еселей түседi.
      Этникалық-мәдени бiлiм кеңiстiгi - бұл отбасы, ана тәрбиесi, мектепке дейiнгi балалар мекемелерi, мектептер, жоғары оқу орындары, ұлттық-мәдени орталықтар, үйiрмелер мен курстар. Құрылымдық жағынан ол өзара табиғи байланысты мынадай үш саладан тұруға тиiс: оқу орындарында бiлiм беру (мектептер, колледждер, жоғары оқу орындары және т.б.), оқу орындарынан тыс бiлiм беру (курстар, кiтапханалар, радио және т.б.), биресми бiлiм беру (отбасында оқыту және тәрбиелеу, достармен, көршiлермен қарым-қатынас, т.б.).
      Бұл топтастыруға қосымша этникалық-мәдени бiлiмнiң өзара байланыстағы жүйелi, қисынды үш түрiн атауға болады. Олар: бiлiмнiң кiрiспесi, оқыту, практикаға бойлау. Осы екi жағдайды ұштастыра келiп, тұжырымдамалық шешiм ретiнде этникалық-мәдени бiлiмнiң мазмұндық мағынадағы келесi құрылымын ұсынуға болады.
      I. Бiлiмнiң кiрiспесiнде этникалық сәйкестендiру проблемасын шешуге алғашқы талпыныс жасалады. Бұл жағдайдағы этникалық-мәдени бiлiм кеңiстiгi - ол отбасындағы хал-ахуал. Халықтың тарихымен, оның мәдениетiмен, ұлттық ғұрыптарымен, салттарымен алғашқы таныстық басталады. Ұлттықты түйсiну халықтың ауыз әдебиетi: ертегiлер, әндер, аңыздар және басқалары арқылы жүзеге асады.
      Баланы ата-анасымен, тума-туыстарымен, әулет тегiмен, этникасымен етене жақындатып, бабаларына деген мақтаныш, құрмет тұту, қайран қалу әсерлерiн туғызатын этникалық өзiн-өзi сәйкестендiрудiң алғышарттарын жасаумен қатар, басқаны да естен шығармау керек. Таңдану мен мақтаныш көп жағдайда өзге мәдениеттердi, этностарды бiлмеушiлiкпен, не оларды кемсiтумен немесе оларға деген терiс көзқараспен байланысты астамсу сезiмiне айналмауға тиiс. Этникалық таптаурын түсiнiктерден арылуға ерекше көңiл аудару керек.
      Өз халқына деген сүйiспеншiлiк осы халық өмiр сүретiн мекенге деген сүйiспеншiлiкпен үйлесiмдi түрде астасып жатуға тиiс. Этникалық-мәдени бiлiм берудiң бұл орайдағы негiзгi мiндетi - балалар өздерiн "қазақстандықпын" деп атағанда, олардың заңды мақтаныш сезiмiне бөленуiне қол жеткiзу.
      II. Этникалық-мәдени бiлiмнiң негiзгi бөлiгi - оқу орындарында бiлiм беру. Мұндағы басты мiндет - оқыту. Этникалық-мәдени бiлiм беру балабақшаларда, мектептерде, жоғары және арнаулы орта оқу орындарында жүзеге асырылады. Оның мiндеттi шарты - көп тiлдiлiк, ана тiлi мен мемлекеттiк тiлдi үйренудiң қажеттiлiгi.
      Бұл жағдайда этникалық-мәдени бiлiм кеңiстiгi қандай пәндер жүретiнiне, олардың қай тiлде оқытылатынына және бiлiм мазмұнына байланысты құрылады.
      Ана тiлдерi мен мемлекеттiк тiл балабақшадан бастап-ақ оқу мен қатынас құралдарына айналуға тиiс. Бұл арада мемлекеттiк тiлдi қатынас тiлiне айналдырудың маңызы зор.
      Этникалық-мәдени бiлiм кеңiстiгi мектептерде барынша тиiмдi құрыла алады. Оқытудың негiзгi тiлдерi - мемлекеттiк және орыс тiлдерi. Бұдан басқа қалағандардың бәрiне ана тiлiн, әдебиетiн, тарихын қосымша оқытуға мүмкiндiк берiледi.
      Жергiлiктi жерде этникалық топтардың жинақы қоныстанған орындарында мектептердiң негiзгi түрлерiмен қоса, пәндердi ана тiлiнде оқытатын және бастауыш кластан бастап соңғы кластарға дейiн мемлекеттiк тiлдi тереңдете оқытатын мектептер ашылуы мүмкiн.
      Сондай-ақ арнаулы орта және жоғары оқу орындарындағы этникалық-мәдени бiлiм кеңiстiгi де оқытылатын курстардың тiлi мен мазмұны арқылы құрылады. Мұндағы бiлiмнiң аса маңыздылығы, оларда кейiн балабақшалар мен мектептерде этникалық-мәдени бiлiм кеңiстiгiн құруға тiкелей атсалысатын мамандар даярланатындығында. Сондықтан тұжырымдаманы жүзеге асыру барысында пединституттарға, мәдениет оқу орындарына, университеттерге ерекше назар аудару керек.
      III. Этникалық-мәдени бiлiм беру жүйесiнде оқу орындарынан тыс бiлiм берудiң және практикаға бойлаудың орны ерекше. Олар, сөз жоқ, оқу орындарында бiлiм берудiң де алдында тұрған этникалық-мәдени бiлiмдi тұлғаның нақтылы қажеттiлiгiне жақындату мiндетiн тиiмдi жүзеге асыруға мүмкiндiк бередi. Бұл орайда этникалық-мәдени бiлiм кеңiстiгiн ұлттық-мәдени орталықтар, мектептердегi, мәдениет сарайларындағы, оқу орындарындағы, басқа ұйымдардағы үйiрмелер мен курстар құрайды. Мұнымен қатар, этникалық-мәдени бiлiм кеңiстiгi теле радио хабарлары, газет пен журналдар жарияланымдары арқылы да құрыла алады.
      Оқыту мекемелерi және отбасымен қатар кiтаптар, оқулықтар, арнаулы журналдар, оқу фильмдерi мен хабарлары этникалық-мәдени бiлiм кеңiстiгiн кеңейте түседi.

Тактика

      Этникалық-мәдени бiлiм беру мақсатын iске асыру үшiн этникалық-мәдени бiлiм кеңiстiгiн құру керек, мұның өзi мемлекеттiк құрылымдардан айтарлықтай күш-жiгер жұмсауды, оның iшiнде ұйымдастыру, қаржыландыру және басқа мәселелердi қажет етедi.
      Этникалық-мәдени бiлiм берудi қолға алуға байланысты бiлiм беру жүйесiнiң кең көлемдi реформасы ғылымның қолдауынсыз тиiмдi бола алмайды. Сондықтан этнопсихология, этнопедагогика, этнология және диаспорология секiлдi ғылыми пәндердiң қалыптасуы үшiн мемлекет тарапынан игi ықпал жасалуға тиiс.
      Мына проблемалар бойынша байыпты зерттеулер мен нақтылы ұсыныстар қажет:
      - бiлiм беру саласындағы ұлттық қатынастарды реттеу де өкiмет органдарының, бiлiм беру мен ғылыми мекемелердiң, оқу орындарының, ұлттық-мәдени орталықтардың, қоғамдық бiрлестiктер мен ұйымдардың, саяси партиялардың күш-жiгерiн бiрiктiру;
      - ғылыми-техникалық прогресс, өмiр салтын өзгерту жағдайында халықтардың этникалық-мәдени ерекшелiгiн сақтау, ұлттық мәдениеттiң мәдени ассимиляцияға қарсы тұратын этникалық қорғаныс функциясын дамыту;
      - этносаралық бейiмделудi қалыптастыру тетiгiнiң педагогикалық және психологиялық аспектiлерiн жасау;
      - этностардың лингвистикалық-этникалық қажеттiлiктерiн ескеру мен қанағаттандыру және т.б.
      Мәдениетнамалық зерттеулерде негiзгi күш-жiгер ұлттық мәдениет құндылықтарын оқып-үйрену мен насихаттауға және оның мұраларының жалпы әлемдiк мәдениеттiң дамуындағы демократиялық үрдiстермен кiрiгуi үшiн жұмсалуға тиiс.
      Этникалық-мәдени бiлiм берудiң қалыптасуын нақты ғылыми тұрғыдан қамтамасыз ету үшiн университеттер жанынан осы проблемалар бойынша ғылыми зерттеу лабораторияларын құруды қарастыру қажет. Бiлiм беру жүйесiндегi ғылыми-педагогикалық және басшы кадрлардың мамандығын жетiлдiретiн арнаулы кафедралар ашқан жөн. Стратегиялық зерттеулер институтының жанынан этникалық проблемаларды зерттеп, Президентке, Парламентке және Үкiметке болжамдар мен ұсыныстар жасап отыратын этносаясаттану орталығын құруға болады.
      Жұмысты үйлестiру мақсатында Үкiмет жанынан Гуманитарлық және этникалық-мәдени бiлiм берудiң қоғамдық орталығын ашқан дұрыс болар едi.
      Этникалық-мәдени бiлiм берудiң қалыптасуы, Қазақстан диаспораларының этникалық-мәдени бiлiм алу қажеттiлiгiн қанағаттандыру бiрқатар шет елдермен күш-жiгер бiрiктiрудi талап етедi. Ресеймен, Өзбекстанмен, Украинамен, Германиямен, Кореямен, Польшамен және тағы басқа елдермен студенттер, оқытушылар алмасу жөнiнде екi жақты шарттар жасасқан дұрыс. Бұл елдер ұлт тiлдерiнiң оқытушыларын, пән мұғалiмдерiн, тәрбиешiлердi даярлай алар едi.
      Осы мемлекеттердiң қатысуымен Қазақстанда этникалық-мәдени бiлiм беру мақсаттарымен жүзеге асырумен қатар, қазақ халқының мәдениетi мен тiлiн әлемнiң түрлi елдерiне таратуға көмектесетiн Шығыс, Славян, Немiс, т.б. университеттердi ашуға болар едi.
      ЮНЕСКО-мен, аз санды халықтардың тiлдерi жөнiндегi Еуропалық бюромен, Квебектегi /Канада/ қостiлдiлiк проблемаларын зерттеудiң Халықаралық орталығымен байланыс орнатудың және оны дамытудың, "Халықаралық мектептер ассоциациясының" /Женева/, Еуропадағы қауiпсiздiк пен ынтымақтастық ұйымының жұмысына қатысудың маңызы зор.
      Әлемде жинақталған қостiлдi бiлiм берудi енгiзу жөнiндегi оң тәжiрибелердi пайдалану керек. АҚШ-та, мысалы, "Қос тiлде бiлiм беру туралы" федералдық заң қабылданған. Еуропалық экономикалық қауымдастық Еуропада қос тiлде оқытатын мектептер құрды.
      Этникалық-мәдени бiлiм беру жүйесiне көшу - бiр сәттiк шара емес, өзiндiк кезеңi бер ұзаққа созылатын үрдiс. Бiлiм беру жүйесiнiң қайта бейiмделуiн әлеуметтiк-экономикалық және демографиялық жағдайды ескере отырып, алыс болашақты көздейтiн шартты түрде үш негiзгi кезеңге бөлуге болады.
      Бiрiншi, дайындық кезеңiнде этникалық-мәдени бiлiм беру кеңiстiгiн қалыптастыру үшiн барлық алдын ала ұйымдастырылатын жағдайларды жасау қажет болады. Бұл - Қазақстан этностарының мәдени бостандықтары мен құқықтарын қамтамасыз ету және мәдени тарихи мұраларын қорғау жөнiнде заң актiлерiн әзiрлеу. Елiмiзде тұратын этностардың тiлi мен мәдениетiн сақтаудың, жаңғыртудың және дамытудың арнаулы мемлекеттiк бағдарламасын қабылдау. Екi және көпжақты мемлекеттiк келiсiмдердi және этникалық-мәдени бiлiм беру проблемалары бойынша халықаралық актiлер дайындау және оларға қол қою. Зерттеу арқылы тұрғындардың этникалық-мәдени бiлiм алу қажеттiлiктерiне үнемi талдау жасап отыру. Жаңа тұрпаттағы оқулықтармен оқу-әдiстемелiк әдебиеттерiн әзiрлеу жұмысына кiрiсу.
      Екiншi, негiзгi кезеңнiң мазмұны мектептерде, оқу орындарынан тысқары тәлiм-тәрбие орындарында қос тiлде бiлiм берудi енгiзу болуға тиiс.
      Педагогика колледждерiнде, институттар мен университеттерде көп тiлде оқыту жөнiнде мамандар даярлай бастау қажет. Мемлекеттiк тiлде оқытатын мамандар даярлап шығаруға ерекше көңiл бөлу керек. Мұғалiмдер мен оқытушылар кадрларын, әсiресе, қазақ және орыс тiлдерiн оқытатын мұғалiмдердi қайта даярлау жүйесiн ретке келтiрген жөн. Этникалық топтардың ана тiлiн жандандыру мақсатында олардың жинақы орналасқан жерлерiнде мектепке дейiнгi балалар мекемелерiн, мектептердi, лицейлердi, гимназияларды дамытуды жалғастыра беру керек.
      Мектеп жасына дейiнгi балалар мекемелерi үшiн тәрбиелеу мен оқытудың, оқу-әдiстемелiк құралдардың бағдарламаларын дайындау қажет. Мектептерге "Қазақ тiлi және шет тiлдерi", "Қазақстан халықтары мәдениетiнiң тарихы мен әлем мәдениетi" және т.б. бiрiккен курстарды енгiзген жөн.
      Ұлттық-мәдени орталықтарға жексенбiлiк мектептер мен үйiрмелер жүйесi бар "Ана тiлi" мәдени-ағарту бiрлестiктерiн құру мәселесiн қарастыруға болады.
      Мұражайлардың, фольклорлық-этнографиялық ансамбльдердiң жұмысы үшiн жағдай жасап, кiтапханаларды ұлттық тiлдегi оқулықтармен, ғылыми-көпшiлiк және көркем әдебиеттермен, қажет болған жағдайда оларды Қазақстаннан тысқары жерлерден алдыру жолымен жабдықтау керек.
      Үшiншi, қорытынды кезеңде тәжiрибелiк және үлгiлiк оқулықтарды, оқу құралдары мен анықтамаларды, ұлттық тiлдегi терминдер сөздiгiн әзiрлеу жөнiндегi жұмысты аяқтау көзделедi. Халық педагогикасының қазақстандық эпциклопедиясы, ел этностарының фольклорлық мәтiндерi мен тiлдiк ескерткiштерi шығарылады. Жыл сайын көлемi жағынан ұлғайтылған оқулық басылымдары, көрнекi және анықтамалық құралдар, балалар үшiн мәтiнi бiрнеше тiлде қатар берiлген суреттi кiтаптар, ертегiлер мен аңыздар, қос тiлдiк және көп тiлдiк сөздiктер, тiлашарлар мен тiлдi өздiгiнен үйренетiн кiтапшалар шығарылады. Этникалық топтар тiлiндегi мерзiмдiк басылымдарды шығару жолға қойылады. Қазақстан этностары тiлдерiнде хабарлар беру үшiн радио мен теледидарда уақыт бөлiнiп, оларда арнаулы оқулық хабарлар, тiл курсы және тағы басқалардың болуы қарастырылады.
      Ұсынылған шаралардың жалпы бағыты Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени және мемлекеттiк сәйкестiлiкке қол жеткiзуге қызмет етуi тиiс.

Қазақстан Республикасының 
Президентi жанындағы  
Мемлекеттiк саясат жөнiндегi
ұлттық кеңес бекiткен