О применении судами законодательства при разрешении споров, связанных с воспитанием детей

Нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 28 апреля 2000 года № 4. Утратило силу нормативным постановлением Верховного Суда Республики Казахстан от 29 ноября 2018 года № 15

Сноска. Утратило силу нормативным постановлением Верховного Суда РК от 29.11.2018 № 15.
Сноска. Заголовок с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 22.12.2008 № 12 (порядок введения в действие см. п. 2).
Сноска. По всему тексту нормативного постановления слова "органов опеки и попечительства", "органами опеки и попечительства", "органа опеки и попечительства", "органам опеки и попечительства", "органы опеки и попечительства", "органу опеки и попечительства", "орган опеки и попечительства", "Закона", "Законе" заменены соответственно словами "органов, осуществляющих функции по опеке или попечительству", "органами, осуществляющими функции по опеке или попечительству", "органа, осуществляющим функции по опеке или попечительству", "органам, осуществляющему функции по опеке или попечительству", "органы, осуществляющий функции по опеке или попечительству", "органу, осуществляющие функции по опеке или попечительству", "орган, осуществляющие функции по опеке или попечительству", "Кодекса", "Кодексе", после слова "брака", "браке" дополнить соответственно словом "(супружества)", "супружестве" нормативным постановлением Верховного Cуда РК от 31.05.2012 № 2 (вводится в действие со дня официального опубликования).

Кодекс Республики Казахстан "О браке (супружестве) и семье" от 26 декабря 2011 года (далее – Кодекс) закрепил право ребенка жить и воспитываться в семье, знать своих родителей, а также право на заботу родителей и совместное с ними проживание. В целях обеспечения наиболее полной защиты прав и охраняемых законом интересов несовершеннолетних при разрешении судами споров, связанных с воспитанием детей, а также правильного и единообразного применения норм вышеназванного Кодекса, регулирующих перечисленные правоотношения, пленарное заседание Верховного Суда Республики Казахстан постановляет:

Сноска. Преамбула с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 22.12.2008 № 12 (порядок введения в действие см. п. 2); от 31.05.2012 № 2 (вводится в действие со дня официального опубликования).

1. Разъяснить, что судебному рассмотрению подлежат споры, связанные с воспитанием детей: о месте жительства ребенка при раздельном проживании родителей (пункт 2 статьи 73 Кодекса); об осуществлении родительских прав родителем, проживающим отдельно от ребенка (пункт 3 статьи 73 Кодекса); о возврате родителям ребенка, удерживаемого не на основании Кодекса или судебного решения (пункт 1 статьи 74 Кодекса); о возврате опекунам (попечителям) подопечного от любых лиц, удерживающих у себя ребенка без законных оснований (пункт 2 статьи 126 Кодекса); о возврате патронатному воспитателю ребенка, удерживаемого другими лицами не на основании Кодекса или судебного решения (пункт 1 статьи 135 Кодекса); о лишении родительских прав (пункт 1 статьи 75 Кодекса); о восстановлении в родительских правах (статья 78 Кодекса); об ограничении родительских прав (статья 79 Кодекса); об отмене ограничения родительских прав (статья 81 Кодекса), об отмене усыновления (удочерения) и признании его недействительным (статьи 103, 107 Кодекса) и другие.

Рассматривая споры о детях, суды должны руководствоваться Кодексом. В случаях, если международными договорами, ратифицированными Республикой Казахстан, установлены иные правила, чем те, которые содержатся в указанном Кодексе, следует руководствоваться ими.

Сноска. Пункт 1 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Cуда РК от 31.05.2012 № 2 (вводится в действие со дня официального опубликования).

2. При подготовке дела, связанного с воспитанием детей, к судебному разбирательству судье следует правильно определить обстоятельства, имеющие значение для разрешения возникшего спора и подлежащие доказыванию сторонами, обратив особое внимание на те из них, которые характеризуют личные качества родителей либо иных лиц, воспитывающих ребенка, а также сложившиеся взаимоотношения этих лиц с ребенком. Такие дела назначаются к разбирательству в судебном заседании только после получения от органов, осуществляющих функции по опеке или попечительству составленных во исполнение определения судьи в установленном порядке актов обследования условий жизни ребенка и лица (лиц), претендующего на его воспитание.

Рассмотрение дел о порядке осуществления родительских прав родителем, проживающим отдельно от ребенка, о восстановлении в родительских правах, об ограничении родительских прав, производится судом с участием органов, осуществляющих функции по опеке или попечительству (пункт 3 статьи 73, статьи 78, 79 Кодекса), а рассмотрение дел о лишении родительских прав, об отмене усыновления (удочерения) ребенка, кроме того, с участием прокурора (пункт 2 статьи 76, статья 107 Кодекса).

Государство осуществляет свои функции по опеке или попечительству в отношении несовершеннолетних через местные исполнительные органы. Координация деятельности и организация взаимодействия государственных органов и организаций по опеке или попечительству над несовершеннолетними осуществляется уполномоченным органом в области защиты прав детей Республики Казахстан и их территориальными подразделениями.

Заключение органа, осуществляющим функции по опеке или попечительству по спору о воспитании детей суд оценивает в совокупности с другими материалами дела. Несогласие с заключением должно быть мотивировано в решении, принятом по делу.

Сноска. Пункт 2 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Cуда РК от 31.05.2012 № 2 (вводится в действие со дня официального опубликования); от 20.04.2018 № 7 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

3. Если при разрешении спора, связанного с воспитанием детей, суд придет к выводу о необходимости опроса в судебном заседании несовершеннолетнего в целях выяснения его мнения по рассматриваемому вопросу (статья 62 Кодекса), то следует предварительно выяснить мнение органа, осуществляющим функции по опеке или попечительству о том, не окажет ли неблагоприятного воздействия на ребенка его присутствие в суде.

Опрос следует производить с учетом возраста и развития ребенка в присутствии педагога, в обстановке, исключающей влияние на него заинтересованных лиц. При этом необходимо выяснять, не является ли мнение ребенка следствием воздействия на него одного из родителей или других заинтересованных лиц, осознает ли он свои собственные интересы при выражении этого мнения и как он его обосновывает.

Сноска. Пункт 3 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Cуда РК от 31.05.2012 № 2 (вводится в действие со дня официального опубликования).

4. При вынесении решения о расторжении брака (супружества) супругов, имеющих общих несовершеннолетних детей, суд, исходя из пункта 2 статьи 22 Кодекса, должен принимать меры к защите интересов несовершеннолетних, независимо от того, возбужден ли спор о детях. В этих целях следует разъяснять сторонам, что отдельно проживающий родитель имеет право и обязан принимать участие в воспитании ребенка, а родитель, с которым проживает несовершеннолетний, не вправе препятствовать этому. В резолютивной части решения необходимо указать на право и обязанность родителя, проживающего отдельно от ребенка, участвовать в его воспитании и после расторжения брака (супружества).

Если совместно с иском о расторжении брака (супружества) заявлено требование о том, при ком из родителей будут проживать их несовершеннолетние дети, находящиеся на воспитании у других лиц, которые препятствуют возвращению их родителям, суд должен обсудить вопрос о выделении этого спора в отдельное производство.

Сноска. Пункт 4 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Cуда РК от 31.05.2012 № 2 (вводится в действие со дня официального опубликования).

5. При разрешении спора между раздельно проживающими родителями о месте жительства несовершеннолетнего (независимо от того, состоят ли они в браке (супружестве)) суд, исходя из установленного статьи 68 Кодекса равенства прав и обязанностей отца и матери, должен вынести решение, которое соответствовало бы интересам ребенка.

Суд учитывает привязанность ребенка к каждому из родителей, братьям и сестрам, его возраст, нравственные и иные личные качества родителей, отношения, существующие между каждым из родителей и ребенком, возможность создания ему условий для развития и воспитания (род деятельности, режим работы родителей, их материальное и семейное положение и т.п.), а также другие обстоятельства, характеризующие обстановку, которая сложилась в месте проживания каждого из родителей. Следует иметь в виду, что само по себе преимущество в материально-бытовом положении одного из родителей не является безусловным основанием для удовлетворения требований этого родителя.

В соответствии со статьей 62 Кодекса суд обязательно принимает во внимание мнение ребенка, достигшего десятилетнего возраста, за исключением случаев, когда это противоречит его интересам.

Сноска. Пункт 5 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Cуда РК от 31.05.2012 № 2 (вводится в действие со дня официального опубликования).

6. В силу Кодекса родители имеют преимущественное право перед другими лицами на воспитание своих детей (пункт 2 статьи 70 Кодекса) и вправе требовать возврата ребенка от любого лица, удерживающего его у себя не на основании Кодекса или решения суда (пункт 1 статьи 74 Кодекса).

При рассмотрении исков родителей о передаче им детей лицами, у которых они находятся на основании Кодекса или решения суда (опекунов, попечителей, патронатных воспитателей, детских учреждений и т.д.), судам надлежит выяснять, изменились ли ко времени возникновения спора обстоятельства, послужившие основанием передачи детей указанным лицам или детским учреждениям, отвечает ли интересам детей их возвращение родителям. В частности, суд учитывает реальную возможность родителя обеспечить надлежащее воспитание ребенка, характер сложившихся взаимоотношений родителя с ребенком, привязанность ребенка к лицам, у которых он находится, и другие конкретные обстоятельства, влияющие на создание нормальных условий жизни и воспитания ребенка родителем, а также лицами, у которых фактически проживает и воспитывается несовершеннолетний.

Суд вправе с учетом мнения ребенка отказать родителю в иске, если придет к выводу, что передача ребенка родителю противоречит интересам несовершеннолетнего (часть вторая пункта 1 статьи 74 Кодекса). Мнение ребенка учитывается судом в соответствии с требованиями (статья 62 Кодекса).

Если в ходе судебного разбирательства будет установлено, что ни родители, ни лица, у которых находится ребенок, не в состоянии обеспечить его надлежащее воспитание и развитие, суд отказывает в удовлетворении иска и передает несовершеннолетнего на попечение органа опеки и попечительства с тем, чтобы были приняты меры для защиты прав и интересов ребенка и выбран наиболее приемлемый способ устройства его дальнейшей судьбы (пункт 2 статьи 74 Кодекса).

Сноска. Пункт 6 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Cуда РК от 31.05.2012 № 2 (вводится в действие со дня официального опубликования).

7. В соответствии с пунктом 3 статьи 73 Кодекса родители вправе заключить в письменной форме соглашение о порядке осуществления родительских прав родителем, проживающим отдельно от ребенка. Если родители не могут прийти к соглашению, спор разрешается органом, осуществляющим функции по опеке или попечительству, а в случае несогласия с его решением – в порядке медиации или судом с участием этого органа и родителей ребенка. Исходя из изложенного, судам следует иметь в виду, что истцом должен быть соблюден установленный законодательством для данной категории дел порядок предварительного досудебного разрешения спора и возможность применения этого порядка не утрачена.

Исходя из права родителя, проживающего отдельно от ребенка, на общение с ним, а также из необходимости защиты прав и интересов несовершеннолетнего при общении с этим родителем, суд с учетом обстоятельств каждого конкретного дела определяет порядок такого общения (время, место, продолжительность общения и т.п.) и излагает его в резолютивной части решения.

При определении порядка общения родителя с ребенком принимаются во внимание его возраст, состояние здоровья, привязанность к каждому из родителей и другие обстоятельства, способные оказать воздействие на физическое и психическое здоровье ребенка, на его нравственное развитие.

В исключительных случаях, когда общение с отдельно проживающим родителем может нанести вред ребенку, суд, исходя из пункта 1 статьи 73 Кодекса, не допускающего осуществление родительских прав в ущерб физическому и психическому здоровью детей и их нравственному развитию, вправе отказать этому родителю в удовлетворении иска об определении порядка его участия в воспитании ребенка, изложив мотивы принятого решения.

Аналогично должны разрешаться и требования об устранении препятствий родителям, не лишенным родительских прав, в воспитании детей, находящихся у других лиц на основании Кодекса или решения.

Определив порядок участия отдельно проживающего родителя в воспитании ребенка, суд предупреждает другого родителя о применении к нему предусмотренных законодательством мер в случае невыполнения решения суда или создания препятствий для его исполнения (пункт 4 статьи 73 Кодекса). При злостном невыполнении решения суд по требованию родителя, проживающего отдельно от ребенка, может вынести решение о передаче ему несовершеннолетнего, исходя из интересов и с учетом мнения ребенка.

Сноска. Пункт 7 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 31.05.2012 № 2 (вводится в действие со дня официального опубликования); от 31.03.2017 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

8. Под родительскими правами, которых могут быть лишены родители, следует понимать предоставленные им до совершеннолетия детей права: на воспитание, на заботу о здоровье, на получение детьми среднего образования, на представительство и защиту их интересов, на истребование детей от других лиц, на согласие либо отказ в даче согласия передать ребенка на усыновление (удочерение), на дачу согласия на совершение детьми в возрасте от 14 до 18 лет сделок, за исключением сделок, названных в пункте 2 статьи 22 Гражданского кодекса Республики Казахстан, на подачу заявления в суд об ограничении или лишении тех же подростков самостоятельно распоряжаться своим заработком, стипендией, иными доходами и созданными ими объектами интеллектуальной собственности и т.д.

Вынесение решения о лишении родительских прав влечет за собой утрату родителями (одним из них) не только вышеуказанных, но и других прав, основанных на факте родства с ребенком, вытекающих как из семейных, так и иных правоотношений (на получение содержания, предусмотренного статьей 145 Кодекса, на льготы и государственные пособия, установленные для граждан, имеющие детей, на наследование по закону и др.).

Сноска. Пункт 8 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 31.05.2012 № 2 (вводится в действие со дня официального опубликования); от 31.03.2017 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

9. В силу статьи 76 Кодекса дела о лишении родительских прав рассматриваются по заявлениям одного из родителей (лиц, их заменяющих), органов или организаций, на которые возложены обязанности по охране прав несовершеннолетних детей (органов, осуществляющих функции по опеке или попечительству, комиссий по делам несовершеннолетних, учреждений для детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, в частности, домов ребенка, школ-интернатов, детских домов, домов инвалидов, интернатов для детей с физическими недостатками и других), а также по иску прокурора.

Сноска. Пункт 9 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Cуда РК от 31.05.2012 № 2 (вводится в действие со дня официального опубликования).

10. При подготовке к судебному разбирательству дела о лишении родительских прав одного из родителей судья в целях защиты прав несовершеннолетнего и обеспечения надлежащих условий его дальнейшего воспитания, а также охраны прав родителя, не проживающего вместе с ребенком, должен в каждом случае извещать этого родителя о времени и месте судебного разбирательства, разъяснять, что он вправе заявить требование о передаче ему ребенка на воспитание.

В целях всестороннего выяснения обстоятельств дела и характера отношения родителей к детям иски о лишении родительских прав должны рассматриваться, как правило, с участием ответчиков в судебном заседании.

11. Родители могут быть лишены судом родительских прав по основаниям, предусмотренным в статье 75 Кодекса, только в случае их виновного поведения.

Уклонение родителей от выполнения своих обязанностей по воспитанию детей может выражаться в отсутствии заботы об их нравственном и физическом развитии, обучении, подготовке к общественно полезному труду, в злостном уклонении от уплаты алиментов. Как частный случай такого уклонения расценивается отказ без уважительных причин взять своего ребенка из родильного дома (отделения) либо из иного детского воспитательного, лечебного или других учреждений.

Под злоупотреблением родительскими правами следует понимать использование этих прав в ущерб интересам детей, например, создание препятствий в обучении, склонение к попрошайничеству, воровству, проституции, употреблению спиртных напитков или наркотиков и т.п.

Жестокое обращение с детьми может проявляться не только в осуществлении родителями физического или психического насилия над ними либо в покушении на их половую неприкосновенность, но и в применении недопустимых способов воспитания (в грубом, пренебрежительном, унижающем человеческое достоинство обращении с детьми, оскорблении или эксплуатации детей).

Хронический алкоголизм или заболевание родителей наркоманией и токсикоманией должны быть подтверждены соответствующим медицинским заключением. Лишение родительских прав по этому основанию может быть произведено независимо от признания ответчика ограниченно дееспособным.

Сноска. Пункт 11 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Cуда РК от 31.05.2012 № 2 (вводится в действие со дня официального опубликования).

12. Исходя из статей 75, 79 Кодекса не могут быть лишены родительских прав лица, не выполняющие свои родительские обязанности вследствие стечения тяжелых обстоятельств и по другим причинам, от них не зависящим (например, психического расстройства или иного хронического заболевания, за исключением лиц, страдающих хроническим алкоголизмом, наркоманией или токсикоманией). В указанных случаях, а также когда при рассмотрении дела не будет установлено достаточных оснований для лишения родителей (одного из них) родительских прав, суд может в порядке ограничения родительских прав вынести решение об отобрании ребенка и передаче его на попечение органов, осуществляющих функции по опеке или попечительству, при условии, что оставление ребенка у родителей опасно для него (статья 79 Кодекса).

При рассмотрении дела об ограничении родительских прав суду необходимо разрешить и вопрос о взыскании алиментов на ребенка с родителей (одного из них).

Сноска. Пункт 12 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 31.05.2012 № 2 (вводится в действие со дня официального опубликования); от 31.03.2017 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

13. Поскольку в соответствии с пунктом 2 статьи 77 Кодекса лишение родительских прав не освобождает родителя от обязанности содержать своего ребенка, суд в соответствии с пунктом 3 статьи 76 Кодекса при рассмотрении дела о лишении родительских прав решает и вопрос о взыскании алиментов на ребенка, независимо от того, предъявлен ли такой иск.

При лишении родительских прав одного родителя и передаче ребенка на воспитание другому родителю, опекуну или попечителю либо патронатным воспитателям алименты взыскиваются в пользу этих лиц в соответствии со статьями 138, 139, 140, 141, 142 Кодекса.

Если дети до решения вопроса о лишении родительских прав уже были помещены в детские учреждения, а также при лишении родительских прав обоих родителей или одного из них, когда передача ребенка другому родителю невозможна и ребенок помещается в детское учреждение, алименты, взыскиваемые с родителей, лишенных родительских прав, зачисляются на счета этих детских учреждений, где учитываются отдельно по каждому ребенку и переходят в их собственность.

До передачи детей от родителей органам, осуществляющему функции по опеке или попечительству алименты подлежат взысканию не в пользу этих органов, а перечисляются на личный счет ребенка в уполномоченном банке. В случае передачи ребенка в детское учреждение, под опеку (попечительство) или патронатному воспитателю вопрос о перечислении взыскиваемых алиментов детскому учреждению или лицам, которым передан ребенок, может быть решен по их заявлению в порядке исполнения судебного решения.

Сноска. Пункт 13 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 31.05.2012 № 2 (вводится в действие со дня официального опубликования); от 31.03.2017 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

14. Судам следует учитывать, что лишение родительских прав является крайней мерой. В исключительных случаях при доказанности виновного поведения родителя суд с учетом характера его поведения, личности и других конкретных обстоятельств вправе отказать в удовлетворении иска о лишении родительских прав и предупредить ответчика о необходимости изменения своего отношения к воспитанию детей, возложив на органы, осуществляющий функции по опеке или попечительству контроль за выполнением им родительских обязанностей. Отказывая в иске о лишении родительских прав, суд при наличии указанных выше обстоятельств вправе в соответствии со статьей 79 Кодекса также разрешить вопрос об отобрании ребенка у родителей и передаче его органам, осуществляющему функции по опеке или попечительству, если этого требуют интересы ребенка.

Сноска. Пункт 14 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Cуда РК от 31.05.2012 № 2 (вводится в действие со дня официального опубликования).

15. В решении суда о лишении родительских прав должно быть указано, кому передается ребенок на воспитание: другому родителю, органу, осуществляющие функции по опеке или попечительству или опекуну (попечителю), если он уже назначен в установленном порядке. Поэтому передача ребенка на воспитание родственникам и другим лицам допускается только в случае, когда эти лица назначены его опекунами и попечителями.

При невозможности передать ребенка другому родителю или лишении родительских прав обоих родителей, когда опекун (попечитель) еще не назначен, ребенок передается на попечение органам, осуществляющему функции по опеке или попечительству (пункт 5 статьи 77, статья 115 Кодекса). При этом суды не вправе определять конкретный порядок устройства ребенка (помещение в детское учреждение, школу-интернат, назначение опекуна и т.п.), поскольку этот вопрос относится к исключительной компетенции указанных органов.

Выписка из решения суда о лишении родительских прав в течение трех дней со дня вступления его в законную силу в соответствии с пунктом 5 статьи 76 Кодекса должна быть направлена судом в территориальный орган юстиции, осуществляющий государственную регистрацию актов гражданского состояния (далее – регистрирующий орган) по месту государственной регистрации рождения ребенка и в орган, осуществляющие функции по опеке или попечительству.

Учитывая, что лицо, лишенное родительских прав, утрачивает и право получать назначенные детям пенсии, пособия, иные платежи, а также алименты, взысканные на ребенка (пункт 1 статьи 77 Кодекса), суду после вступления в законную силу решения о лишении родительских прав необходимо направить его копию также органу, производящему указанные выплаты, или в суд, по месту вынесения решения (выдачи приказа), или территориальный орган Комитета по исполнению судебных актов для обсуждения вопроса о перечислении платежей на счет детского учреждения или лицу, которому ребенок передан на воспитание.

Сноска. Пункт 15 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Cуда РК от 31.05.2012 № 2 (вводится в действие со дня официального опубликования).

16. В соответствии с пунктом 2 статьи 78 Кодекса вопрос о восстановлении в родительских правах решается судом по заявлению родителя, лишенного родительских прав. Такое требование предъявляется к другому родителю, либо опекуну (попечителю), патронатному воспитателю, или детскому учреждению, в зависимости от того, на чьем попечении находится ребенок.

При рассмотрении исков о восстановлении в родительских правах суды должны выяснять, изменились ли поведение и образ жизни родителей и их отношение к воспитанию детей. Суд не вправе удовлетворить иск, если восстановление в правах противоречит интересам ребенка, а также в случаях, когда ребенок уже усыновлен и усыновление не отменено, или не признано недействительным, или ребенок, достигший возраста десяти лет, возражает против этого, независимо от мотивов, по которым он не согласен на восстановление родительских прав (пункт 3 статьи 78 Кодекса).

Одновременно с иском о восстановлении в родительских правах может быть рассмотрен иск того же лица о передаче ему ребенка.

Применительно к пункту 5 статьи 76 Кодекса выписка из решения суда о восстановлении в родительских правах в течение трех дней со дня вступления в законную силу решения должна быть направлена судом в регистрирующий орган по месту государственной регистрации рождения ребенка и в орган, осуществляющие функции по опеке или попечительству.

Сноска. Пункт 16 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 31.05.2012 № 2 (вводится в действие со дня официального опубликования); от 31.03.2017 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

17. Иски о лишении родительских прав не могут быть предъявлены к усыновителям и к лицам, фактически воспитывающим ребенка, но не указанным в качестве родителей в записи о его рождении, поскольку права и обязанности возникают у них не в результате происхождения от них детей.

В случае уклонения усыновителя от выполнения обязанностей, злоупотребления родительскими правами, жестокого обращения с усыновленными может быть поставлен вопрос об отмене усыновления, но не о лишении родительских прав. Усыновление может быть отменено судом и в других случаях, когда этого требуют интересы ребенка (статья 106 Кодекса).

Разрешая иск об отмене усыновления по мотиву нарушения Кодекса при его оформлении, суд обязан учитывать все фактические обстоятельства, в частности, не противоречит ли отмена усыновления интересам ребенка.

В порядке, предусмотренном для ограничения родительских прав, может быть разрешен вопрос об отобрании детей от усыновителей, если отсутствуют установленные законом основания к отмене усыновления.

Сноска. Пункт 17 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Cуда РК от 31.05.2012 № 2 (вводится в действие со дня официального опубликования).

18. В случаях ненадлежащего исполнения опекуном (попечителем) лежащих на нем обязанностей, в т.ч. при использовании им опеки или попечительства в корыстных целях либо при оставлении подопечного без надзора и необходимой помощи, указанные лица могут быть отстранены от исполнения обязанностей опекуна (попечителя), а не лишены родительских прав. Вопрос об отстранении опекуна (попечителя) от выполнения его обязанностей решается не судом, а органами, осуществляющими функции по опеке или попечительству. Однако, если лицо, отстраненное от обязанностей по опеке (попечительству), отказывается передать ребенка, к нему может быть предъявлен иск о его отобрании.

19. В необходимых случаях судам в соответствии со статьей 238 Гражданского процессуального кодекса Республики Казахстан (далее – ГПК) РК по делам об отобрании детей следует определять порядок исполнения решений, предусматривая применение мер, способствующих переходу ребенка от одного лица к другому. При невозможности исполнения решения суда о передаче ребенка без ущерба его интересам ребенок может быть по определению суда временно помещен в воспитательное, лечебное или другое учреждение.

Сноска. Пункт 19 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Cуда РК от 31.05.2012 № 2 (вводится в действие со дня официального опубликования); от 31.03.2017 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

20. В связи с принятием настоящего постановления признать утратившим силу постановление Пленума Верховного Суда Республики Казахстан № 3 от 28 июня 1993 г. "О практике применения судами законодательства при разрешении споров, связанных с воспитанием детей".

21. Согласно статье 4 Конституции Республики Казахстан настоящее нормативное постановление включается в состав действующего права, а также является общеобязательным и вводится в действие со дня официального опубликования.

Сноска. Нормативное постановление дополнено пунктом 21 в соответствии с нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

Председатель Верховного Суда Республики Казахстан Секретарь Пленума, судья Верховного Суда Республики Казахстан

Соттардың балаларды тәрбиелеуге байланысты дауларды шешу кезiнде заңнаманы қолдануы туралы

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2000 жылғы 28 сәуірдегі N 4 Нормативтік қаулысы. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2018 жылғы 29 қарашадағы № 15 нормативтік қаулысымен ( алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі)

Ескерту. Күші жойылды - ҚР Жоғарғы Сотының 29.11.2018 № 15 нормативтік қаулысымен ( алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).
Ескерту. Тақырыпқа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2008.12.22. N 12; 31.03.2017 № 2 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулыларымен.
Ескерту. Бүкіл мәтіні бойынша "қамқоршы және қорғаншы органдардан", "қорғаншы және қамқоршы органдар", "қамқоршы және қорғаншы органдардың", "қорғаншы және қамқоршы органның", "қамқоршы және қорғаншы органдарға", "қамқоршы мен қорғаншы органның", "қорғаншы және қамқоршы органға", "Заңдағы", "Заңның" деген сөздер тиісінше "қорғаншылық және қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдардан", "қорғаншылық және қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдар", "қорғаншылық және қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдардың", "қорғаншылық және қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның", "қорғаншылық және қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдарға", "қорғаншылық және қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның", "қорғаншылық және қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органға", "Кодекстегі", "Кодекстің" деген сөздермен ауыстырылсын, "некесін", "некеде", "Неке" деген сөздерден кейін "(ерлі-зайыптылықты)", "(ерлі-зайыптылықта)", "(ерлі-зайыптылық)" деген сөздермен толықтырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 2012.05.31 № 2 Нормативтік қаулысымен.

"Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы" 2011 жылғы 26 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының кодексі (бұдан әрі - Кодекс) баланың отбасында тәрбиелену және өмiр сүру, өзiнiң ата-анасын бiлу құқығын, сонымен қатар ата-ана қамқорлығы және олармен бiрге тұру құқығын бекiтті. Соттардың балалар тәрбиесiне байланысты дауларды шешу кезiнде кәмелетке толмағандардың құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерiн неғұрлым толық қорғау, сондай-ақ жоғарыда аталған Кодекстің нормаларын дұрыс және бiркелкi қолданудағы құқықтық қатынастарды реттеу мақсатында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жалпы отырысы қаулы етедi:

Ескерту. Кіріспеге өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2008.12.22. N 12, 2012.05.31 № 2 Нормативтік қаулыларымен.

1. Балалар тәрбиесiне қатысты даулар iшiнде сот қарауына: ата-аналары бөлек тұрып жатқан жағдайда баланың тұратын жерi туралы (Кодекстің 73-бабының 2-тармағы); ата-ананың бiрi баладан бөлек тұрғанда, оның ата-аналық құқығын жүзеге асыруы туралы (Кодекстің 73-бабының 3-тармағы); Кодекс немесе сот шешiмi негізiнсiз баланы өз қолында ұстап отырған адамнан, баланы ата-анасына қайтару туралы (Кодекстің 74-бабының 1-тармағы); заңды негiздерсiз баланы өздерiнде ұстап отырған кез келген адамнан қорғаншыға (қамқоршыға) қарауындағы баланы қайтару туралы (Кодекстің 126-бабының 2-тармағы); заңды негіздерсiз немесе сот шешімiнсiз баланы өздерiнде ұстап отырған кез келген адамнан патронат тәрбиешiге қайтару туралы (Кодекстің 135-бабының 1-тармағы); ата-ана құқықтарынан айыру туралы (Кодекстің 75-бабының 1-тармағы); ата-ана құқықтарын қалпына келтiру туралы (Кодекстің 78-бабы); ата-ана құқықтарын шектеу (Кодекстің 79-бабы); ата-ана құқықтарын шектеудiң күшiн жою (Кодекстің 81-бабы); бала асырап алудың күшiн жою және оны заңсыз деп тану (Кодекстің 103, 107-баптары), және басқалар жататыны түсiндiрiлсiн.

Соттар балалар туралы дауларды қарағанда Қазақстан Республикасының "Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы" Қазақстан Республикасының Кодексін басшылыққа алуға тиiс. Егер Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық шарттардағы ережелер Кодекстегі көрсетiлген жағдайларға қайшы келсе, онда аталған ережелер талаптары басшылыққа алынады.

Ескерту. 1-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2012.05.31 № 2 Нормативтік қаулысымен.

2. Балаларды тәрбиелеуге байланысты iстi сотта қарауға дайындаған кезде, судья туындаған дауларды шешу үшiн тараптардың дәлелдеуге жататын мән-жайларды, оның iшiнде ата-аналардың немесе баланы тәрбиелеушi басқа адамдардың жеке бастарының мiнез-құлық қасиеттерiне, сонымен қатар осы адамдардың баламен өзара қалыптасқан қарым-қатынастарына ерекше көңiл аударып дұрыс анықтауы керек. Мұндай iстер сот мәжiлiсiнде iстi қарауға қорғаншылық және қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдардан судьяның ұйғарымын орындау үшiн белгiленген тәртiп бойынша баланың және оны тәрбиелеуге үмiткер тұлғаның (тұлғалардың) тұрмыс-жағдайларын зерттеу актілерi алынғаннан кейiн тағайындалады.

Баласынан бөлек тұратын ата-ананың ата-ана құқықтарын жүзеге асыру тәртiбi туралы, ата-ана құқықтарын қалпына келтіру туралы, ата-ана құқықтарын шектеу туралы iстердi қарағанда сот iстi қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдардың қатысуымен (Кодекстің 73-бабының 3-тармағы, 78, 79-баптары) жүргізедi, ал ата-ана құқықтарынан айыру туралы, бала асырап алудың күшiн жою туралы iстерді қарауға прокурордың да қатысуы қажет (Кодекстің 76-бабының 2-тармағы, 107-бабы).

Мемлекет кәмелетке толмағандарға қатысты қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі өз функцияларын жергілікті атқарушы органдар арқылы жүзеге асырады. Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органы мен олардың аумақтық бөлімшелері мемлекеттік органдардың және ұйымдардың кәмелетке толмағандарға қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі қызметін үйлестіруді және өзара іс-қимылын ұйымдастыруды жүзеге асырады.

Қорғаншылық және қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдардың балаларды тәрбиелеу туралы дау бойынша қорытындысын сот, басқа iс материалдарының жиынтығымен салыстырып бағалайды. Қорытындымен келiспеушілiк, iс бойынша қабылданған шешiмде негiзделуге тиiстi.

Ескерту. 2-тармаққа өзгерістер енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2012.05.31 № 2; 20.04.2018 № 7 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

3. Егер сот, балаларды тәрбиелеуге байланысты дауды шешу кезiнде қарастырылатын мәселе бойынша кәмелетке толмаған баладан сот мәжiлiсiнде оның пiкiрiн сұрау қажеттілiгі туралы тұжырымға келсе (Кодекстің 62-бабы), онда қорғаншылық және қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдардың баланың сотқа қатысуы оған қолайсыз әсер етер-етпесi туралы пiкiрiн алдын ала айқындауы керек.

Сұрау жөнi баланың жасы мен оның өсiп-жетілуi ескерiліп, ұстаздың қатысуымен, оған мүдделi адамдардың ықпалын тигiзбейтiндей жағдайда жүргiзiледi. Бұндайда, баланың пікiрiне ата-анасының бiреуiнiң немесе басқа мүдделi адамдардың ықпалы болған-болмағанын, осы пiкiрiн бiлдiргенде өз ықыласын жете түсiнгендiгiн және оны ол қалай негіздейтінін анықтау керек.

Ескерту. 3-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2012.05.31 № 2 Нормативтік қаулысымен.

4. Кәмелетке толмаған ортақ балалары бар ерлi-зайыптылардың некесiн (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы шешiм шығарған кезде, сот Кодекстің 22-бабы 2-тармағын басшылыққа алып, балалар туралы дау туған-тумағанына қарамастан, кәмелетке толмағандардың мүддесiн қорғауға шара қолдануға тиiс. Осы мақсатта тараптарға бөлек тұратын ата-ананың баланы тәрбиелеуге құқылы және мiндетті екенiн, ал баламен бiрге тұратын ата-ананың бұған кедергi жасауға құқы жоқ екенiн түсiндiрген жөн. Шешімнің қорытынды бөлiгiнде баладан бөлек тұратын ата-ана неке (ерлі-зайыптылық) бұзылғаннан кейiн де оны тәрбиелеу iсiне араласуға құқылы және мiндеттi екенiн көрсету керек.

Егер некенi (ерлі-зайыптылықты) бұзу туралы талаппен бiрге балаларды ата-анасына қайтаруға кедергi жасап отырған басқа адамның тәрбиесiнде жүрген, кәмелетке толмаған балаларының ата-ананың қайсысының қолында қалатындығы туралы талап етiлсе, соттың бұл дауды жеке iс ретiнде қарау туралы мәселенi талқылауы тиiс.

Ескерту. 4-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2012.05.31 № 2 Нормативтік қаулысымен.

5. Бөлек тұратын ата-аналардың кәмелетке толмаған балаларының тұратын жерi туралы (олардың некеде (ерлі-зайыптылықта) тұрған-тұрмағандарына қарамастан) сот дауды шешкен кезде Кодекстің 68-бабы белгiлегендей, ата-аналардың құқықтары мен міндеттерiнiң теңдiгiн ескерiп, баланың мүддесiне сай шешiм қабылдауы керек.

Сот баланың ата-анасының әрқайсына, аға-iнiлерiне, апа-сiңлiлерiне (қарындастарына) жақындығын, оның жасына, ата-аналарының адамгершілігіне және жеке басының қасиеттерiне әрбiр ата-ана мен бала арасындағы орнаған қарым-қатынастың байланыстылығын, оның өсу қабiлетi мен тәрбиеленуi үшiн жағдай туғыза алатындығын (ата-анасының қызмет түрлерi, жұмыс тәртiбi олардың материалдық және отбасылық жағдайын т.с.с.), сонымен қатар әрбiр ата-ананың тұратын жерiнде қалыптасқан басқа да жағдайларды ескеруi тиiс. Бiр ата-ананың материалдық тұрмыстық артықшылығы - өздiгiнен ата-ана талаптарын қанағаттандыру үшiн сөзсiз негiз болып табылмайтынын да ескеру керек.

Сот Кодекстің 62-бабына сәйкес он жасқа толған баланың пiкiрiмен, егер оның пiкiрi өз мүддесiне қайшы келмесе, санасуға мiндетті.

Ескерту. 5-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2012.05.31 № 2 Нормативтік қаулысымен.

6. Кодекс күшiне орай ата-аналардың барлық басқа адамдарға қарағанда өз балаларын тәрбиелеуге басым құқығы бар (Кодекстің 70-бабы 2-тармағы) және Кодекстің немесе сот шешiмiнiң негiзiнсiз баланы өз қолында ұстап отырған кез келген адамнан оны қайтаруды талап етуге құқылы (Кодекстің 74-бабы 1-тармағы).

Кодекс немесе сот шешiмi бойынша басқа адамға берілген (қамқоршы, қараушы, патронат тәрбиешiлерге, балалар мекемелерi т.с.с.) балаларын қайтарып алу туралы ата-аналардың талаптарын қараған кезде, соттар аталған адамдарға немесе балалар мекемелерiне беруге негiз болған дауға дейiнгi мән-жайдың өзгерген-өзгермегенiн, балаларды ата-анасына қайтару олардың мүддесiне сай келер-келмесiн анықтауға тиiс. Сот соның iшiнде, ата-ананың балаға тиiстi тәрбие берудi қамтамасыз етуiнiң нақты мүмкiндiгін, ата-анамен баланың қалыптасқан өзара қарым-қатынасын, баланың тұрған жерiндегі адамдарға жақындығын және басқа да нақты ата-ананың, сондай-ақ кәмелетке толмаған баламен нақты тұрып, тәрбие берiп жатқан адамдардың қолайлы өмiр сүру және баланы тәрбиелеу үшiн әсер ететiн қалыпты мән-жайларды ескеруi тиiс.

Сот баланың пікiрiн ескере отырып, баланы ата-анасына беру баланың мүддесiне сай келмейдi деген қорытындыға келсе, ата-анасының талап арызын қанағаттандырудан бас тартуға құқылы (Кодекстің 74-бабы 1-тармағының екінші бөлігі). Сотта баланың пiкiрi Кодекстің 62-бабының талаптарына сәйкес ескерiлуi тиiс.

Егер iстi қарау барысында сот ата-анасының да, басқа адамның да қолындағы балаға дұрыс тәрбие беруге және өсiруге хал-жағдайы келмейтiндiгi анықталса, сот талап арызды қанағаттандырудан бас тартып, баланың құқығы мен мүддесiн қорғау және болашақта оған жағдай жасаудың ең тиiмдi шарасын қолдану үшін, оны қорғаншылық және қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның қамқорлығына бередi (Кодекстің 74-бабының 2-тармағы).

Ескерту. 6-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2012.05.31 № 2 Нормативтік қаулысымен.

7. Кодекстің 73-бабының 3-тармағына сәйкес, ата-аналар баладан бөлек тұратын ата-ананың ата-ана құқықтарын жүзеге асыру тәртiбi туралы жазбаша нысанда келiсiм жасауға құқылы. Егер ата-аналар келiсiмге келе алмаса, дауды қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган, ал оның шешімімен келіспеген жағдайда – медиация тәртібімен немесе осы органның және баланың ата-аналарының қатысуымен сот шешедi. Соттар осы жазылғандарды негізге алып, дауды сотқа дейін алдын ала шешудің осы санаттағы істер үшін заңнамамен белгіленген тәртібін талапкердің сақтауға тиіс екенін және осы тәртіпті қолдану ықтималдығының жойылмағанын назарда ұстағандары жөн.

Баласынан бөлек тұратын ата-ананың баламен араласу құқығын, сондай-ақ осы ата-анамен араласу кезiнде кәмелетке толмаған баланың құқығы мен мүддесiн қорғау қажеттiлiгiн басшылыққа ала отырып, сот әрбiр iстегi нақты мән-жайларды ескерiп, осындай араласу тәртiбiн анықтайды (уақыты, жерi, араласу уақыты т.с.с.) және оны шешiмнiң қорытынды бөлігiнде баяндайды.

Ата-ананың баламен араласу тәртiбiн анықтаған кезде, баланың жасы, денсаулығы, әрбiр ата-анаға жақындығы және, баланың дене бiтiмiне және психикалық денсаулығына, оның рухани дамуына әсер ететiн басқа да мән-жайлар ескерiледi.

Баланың бөлек тұратын ата-анасымен араласуы оған залал тигiзуi мүмкiн болған ерекше жағдайларда, сот балалардың дене бiтiмiне және психикалық денсаулығы мен рухани дамуына зиян келтiретiндей жағдайларда ата-аналық құқықтарды жүзеге асыруға тыйым салатын Кодекстің 73-бабының 1-тармағын басшылыққа алып, қабылданған шешiмдердiң себептерiн мазмұндай отырып, осы ата-анаға баланы тәрбиелеу iсiне араласу тәртiбiн анықтау туралы талап арызын қанағаттандырмауға құқылы.

Кодекс немесе сот шешiмi бойынша басқа адамның қолындағы балалар тәрбиесiне ата-аналық құқығынан айрылмаған ата-аналардың араласуына кедергі жасамау туралы талаптар осы тектес шешiлуi тиiс.

Бөлек тұратын ата-ананың баланы тәрбиелеуге қатысу тәртiбiн анықтағаннан кейiн, сот басқа ата-ананы сот шешiмiн орындамаған немесе оны орындауға кедергi келтiрген жағдайда, заңдарда көзделген шаралар қолданылатынын ескертедi (Кодекстің 73-бабының 4-тармағы). Сот шешiмi қасақана орындалмаған жағдайда, баладан бөлек тұратын ата-ананың талабы бойынша, сот баланың мүддесiн және баланың пiкiрiн ескере отырып, баланы соған беру туралы шешiм шығара алады.

Ескерту. 7-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2012.05.31 № 2; 31.03.2017 № 2 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулыларымен.

8. Балалар кәмелеттiк жасқа толғанша ата-аналық құқықтарға мыналар: баласын тәрбиелеу, оның денсаулығына қамқор болу балаларының орта дәрежелi бiлiм алуы, олардың мүддесiнің өкiлi болу және оларды қорғау, басқа адамнан баласын қайтарып алуға талап ету, баласын асырап алуға келiсiм беру немесе бермеу, 14 жастан 18 жасқа дейiнгi балаларға, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 22-бабы 2-тармағындағы аталған мәмiлелерден басқа, мәміле жасауға келiсiм беру, осы жасөспiрiмдердiң өздерiнің еңбек табыстарын, стипендиясын, басқа да табыстарын және олардың интеллектуалдық меншік объектiлерiн т.с.с. өз еркiмен басқаруын шектеу немесе одан айыру туралы сотқа арыз беру құқықтары жататынын түсiнген жөн.

Ата-аналық құқықтан айыру туралы шешiм - ата-аналардың (олардың бiреуiнiң), тек қана жоғарыда көрсетiлгендерден басқа да, отбасылық жағынан балаларымен туыстық фактiге негiзделген, отбасылық және өзге де құқықтық қатынастардан туындайтын барлық құқықтардан айырылуына (Кодекстің 145-бабында көзделген асырауға қаражат алу, сондай-ақ балалары бар азаматтар үшiн белгіленген жеңiлдiктер мен мемлекеттiк жәрдемақы алу заң бойынша мұрагерлiк құқығы) әкелiп соғады.

Ескерту. 8-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2012.05.31 № 2; 31.03.2017 № 2 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулыларымен.

9. Кодекстің 76-бабына сәйкес ата-аналық құқықтан айыру туралы iстер, ата-ананың бiреуiнiң (олардың орнындағы адамдардың) кәмелетке толмаған балалардың құқықтарын қорғау жөнiндегi мiндеттер жүктелген органдардың немесе ұйымдардың (қорғаншылық және қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдардың, кәмелетке толмаған балалар iстерi жөнiндегi комиссияның, жетiм балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған мекемелердiң, атап айтқанда, балалар үйінің, мектеп-интернаттың, бала-бақшасының, мүгедектер үйiнiң, кемтар балаларға арналған интернаттардың және басқалардың) арызы бойынша, сондай-ақ прокурордың талабы бойынша қаралады.

Ескерту. 9-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы
Сотының 2012.05.31 № 2 Нормативтік қаулысымен.

10. Ата-аналардың бiреуiн ата-аналық құқықтан айыру туралы iстi сот қарауына дайындаған кезде, судья кәмелетке толмаған баланың құқығын қорғау мен оны әрi қарай тәрбиелеуге тиiстi жағдай жасау, сонымен қатар баламен бiрге тұрмайтын ата-ана құқығын қорғау мақсатында, кез келген жағдайда осы ата-анаға сотта iстi қарау уақыты мен орнын хабарлауға мiндеттi және ол баланы өзiнің тәрбиелеуiне алу туралы талап беруге құқылы екендiгін түсiндiредi.

Істiң мән-жайларын және ата-аналардың балаларға қалай қарайтындығын жан-жақты анықтау мақсатымен ата-аналық құқықтан айыру жөніндегі талап арыздар, әдетте, жауапкерлердiң қатысуымен қаралуы тиiс.

11. Ата-аналар кiнәлi болған жағдайда ғана Кодекстің 75-бабында көрсетiлген негiздер бойынша ата-аналық құқығынан айырылуы мүмкiн.

Ата-аналар балаларының дене бiтiмiнiң және рухани дамуына, оқуына, қоғамдық пайдалы еңбекке баулу жөнiнде қамқорлық жасамаса, алимент төлеуден қасақана бас тартса, олар өз мiндеттерiн орындаудан жалтарған деп танылуы мүмкiн. Өз баласын перзентханадан (бөлiмшесiнен) немесе өзге емдеу, балалар тәрбиелеу мекемелерiнен алудан дәлелдi себептерсiз бас тарту осындай жалтарудың мысалы ретiнде есептеледi.

Ата-аналардың құқығына қиянат келтiретiн мән-жайлар деп балалардың мүддесiне зиян тигiзетiн, мәселен, балалардың оқуына кедергi жасайтын, қайыр сұрауға, ұрлыққа, жезөкшелiкке, iшiмдiкке және есiрткi қолдануға т.с.с. итермелейтiн әрекеттердi ұғыну керек.

Балаларға күш көрсету немесе оларға психикалық қысым жасау немесе жыныстық пәктігіне қастандық жасау ғана емес, тәрбиелеу iсiнде жол беруге болмайтын тәсiлдердi де қолдану (балалардың адамгершілiк ар-намысын таптау, балағаттау немесе жат қылыққа пайдалану) тәрiздiлер балаларға қатыгездiкпен қарау болып танылады.

Ата-аналардың құныққан маскүнемдiкке салынғандығы немесе нашақорлық пен уытқұмарлық ауруымен ауыратындығы тиiстi дәрiгерлiк қорытындымен расталуы тиiс. Ата-аналық құқықтан айыруға мұндай адамдардың әрекет қабiлеттілiгiне шек қою кедергi бола алмайды.

Ескерту. 11-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2012.05.31 № 2 Нормативтік қаулысымен.

12. Кодекстің 75, 79-баптарына қарай ауыр мән-жайлар мен өздерiне қатысты емес әр-түрлi басқа да себептермен (мәселен, психикасының бұзылуы, немесе басқа созылмалы ескi ауруына байланысты, құныққан маскүнемдiкпен, нашақорлықпен немесе уытқұмарлықпен ауыратындардан басқа) өздерiнiң ата-аналық мiндеттерiн орындай алмайтын адамдарды ата-аналық құқықтан айыруға болмайды. Аталған жағдайларда, сондай-ақ iстi қараған кезде ата-аналарды (олардың бiреуiн) ата-аналық құқықтан айыру үшiн жеткiлiктi негiздер болмаса, баланы олардың қолында қалдыру ол үшiн қауiптi болып табылған жағдайда, сот ата-аналық құқықты шектеу ретiнде баланы олардан алып, қорғаншылық және қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдарға беруге шешiм шығаруға құқылы (Кодекстің 79-бабы).

Ата-аналық құқықты шектеу туралы iстер қаралған кезде сот ата-аналардан (олардың бiреуiнен) балаға алимент өндiрiп алу туралы мәселенi шешуi керек.

Ескерту. 12-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2012.05.31 № 2 Нормативтік қаулысымен.

13. Кодекстің 77-бабының 2-тармағына сәйкес ата-ана құқығынан айыру - ата-ананы өз баласын асырау мiндеттерiнен босатпайтын болғандықтан, сот Кодекстің 76-бабының 3-тармағына сәйкес ата-аналық құқықтан айыру туралы iстердi қарау кезiнде, ата-аналардан (олардың бiреуiнен) бұндай талап ұсынылмағанына қарамастан, алимент өндiру туралы мәселенi шешедi.

Ата-аналардың бiреуiн ата-аналық құқықтан айырған кезде және бала басқа ата-анаға, қамқоршыға немесе қорғаншыға не патронат тәрбиешiлерге берiлгенде, алимент Кодекстің 138, 139, 140, 141, 142-баптарына сәйкес аталған тұлғалардың пайдасына өндiрiледi.

Егер балалар ата-аналық құқықтан айыру туралы мәселе шешiлгенше балалар мекемесiне орналастырылған болса, сонымен қатар ата-ананың екеуi де немесе олардың бiреуi ата-аналық құқықтан айырылған кезде баланы басқа ата-анаға беру мүмкiндiгі болмай, бала балалар мекемесiне орналастырылса, ата-аналық құқықтан айырылған ата-аналардан өндiрілетiн алименттер сол балалар мекемелерiнiң есепшоттарына әр қайсысының меншігі ретiнде аударылады.

Балаларды ата-аналарынан айырмай, қорғаншылық және қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдарға бергенге дейiнгi алименттер осы органдардың пайдасына өндiрiлмейдi, ол өкiлетті банкте баланың атына ашылған есепшотқа аударылады. Баланы балалар мекемесiндегi қамқоршыға (қорғаншыға) немесе патронат тәрбиешiге бергенде өндiрiлетiн алименттердi балалар мекемесiне немесе бала берiлген адамға аудару туралы мәселе сот шешiмiн орындау тәртiбiмен олардың өтiнiшi бойынша шешiлуi мүмкiн.

Ескерту. 13-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2012.05.31 № 2; 31.03.2017 № 2 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулыларымен.

14. Соттар ата-аналық құқықтан айыру - ең соңғы шара болып табылатынын ескергенi жөн. Ата-ананың кiнәсi дәлелденген ерекше жағдайларда сот оның мiнез-құлқының, жеке басының ерекшелiгiн және басқа да нақты жағдайларды ескере отырып, ата-аналық құқықтан айыру жөнiндегi талапты қанағаттандырудан бас тартуға және жауапкерге оның бала тәрбиесiне қарым-қатынасын өзгерту қажеттілiгін ескертiп, оның ата-аналық мiндеттерiн орындауын бақылауды қорғаншылық және қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдарға жүктеуге құқылы. Ата-аналық құқықтан айыру жөнiндегi талабын қанағаттандырусыз қалдыра отырып, сот жоғарыдағы аталған мән-жайларды ескерiп, Кодекстің 79-бабына сәйкес, егер бұл бала мүддесi үшiн қажет болса, баланы ата-анасынан алып, оны қорғаншылық және қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдарға беру жөнiндегi мәселенi де шешуге құқылы.

Ескерту. 14-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2012.05.31 № 2 Нормативтік қаулысымен.

15. Соттың ата-аналық құқықтан айыру туралы шешiмiнде баланы екiншi ата-ананың, қорғаншылық және қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның немесе белгіленген тәртiппен тағайындалған қамқоршы (қорғаншы) адамның тәрбиесiне берілетiндiгi көрсетiлуi тиiс. Сондықтан баланы туысқандарына немесе басқа адамдарға тапсыру үшiн бұл адамдар оның қамқоршысы немесе қорғаншысы болып тағайындалуы тиiс.

Баланы басқа ата-анаға беруге мүмкiндiк болмаса немесе ата-анасының екеуi де ата-ана құқықтарынан айырылғанда, егер қорғаншы (қамқоршы) әлi тағайындалмаса, бала қорғаншылық және қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның қамқорлығына берiледi (Кодекстің 77-бабының 5-тармағы және 115-бабы). Бұндай жағдайда сот баланы орналастырудың нақты тәртiбiн (балалар мекемесiне, мектеп интернатына орналастыру, қамқоршыны тағайындау т.с.с) анықтауға тиiстi емес, өйткенi бұл мәселе, көрсетiлген органдардың ерекше құзырына жатады.

Ата-ана құқығынан айыру туралы соттың шешiмiнен үзiндi көшiрмесi, ол заңды күшiне енген күннен бастап үш күннiң iшiнде Кодекстің 76-бабының 5-тармағына сәйкес бала туғанда тiркелген жердегi азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыратын аумақтық әділет органына (бұдан әрі – тіркеуші орган), қорғаншылық және қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органға жiберiлуге тиiстi.

Ата-аналық құқығынан айырылған адамдар балаларға тағайындалған зейнетақы, жәрдемақы, басқа да төлемдердi, сонымен қатар балаларға өндiрiлген алименттердi алу құқығын жоғалтатынын ескере отырып (Кодекстің 77-бабының 1-тармағы), сот ата-аналық құқығынан айырылғандығы туралы шешiм заңды күшiне енгеннен кейiн, оның көшірмесiн, төлемдердi балалар мекемесiнің есеп шотына немесе баланы тәрбиелеуге берген тұлғаға аудару мәселесiн талқылау үшiн, аталған төлемдердi жүргiзетiн органға, немесе шешiм шығарылған (бұйрық берiлген) жердегi сотқа, немесе сот актілерін орындау жөнiндегi аймақтық сот орындаушылары департаментінің комитетiне жiбередi.

Ескерту. 15-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2012.05.31 № 2 Нормативтік қаулысымен.

16. Кодекстің 78-бабының 2-тармағына сәйкес ата-аналық құқықтарын қалпына келтiру туралы мәселенi ата-аналық құқықтан айрылған ата-ананың арызы бойынша сот шешедi. Бұндай талап, баланың кiмнің қамқорлығында екендiгіне байланысты, басқа ата-анаға немесе қамқоршыға (қорғаншыға), патронат тәрбиешiге немесе балалар мекемесiне қойылады.

Ата-ана құқығын қалпына келтiру туралы талап арызды қараған кезде соттар, ата-ананың мiнез-құлқы мен өмiр сүру салтының, олардың балаларды тәрбиелеуге қатысты көзқарасының өзгергенiн анықтауы тиiс. Егер ата-ана құқықтарын қалпына келтiру баланың мүдделерiне қайшы келсе, сонымен қатар бала асырап алынған болса және баланы асырап алудың күшi жойылмаса, немесе он жасқа толған бала қандай да болмасын себептерге қарамастан, ата-ана құқықтарын қалпына келтiруге қарсылық бiлдiрсе, сот талап арызды қанағаттандырудан бас тартуға құқылы (Кодекстің 78-бабының 3-тармағы).

Ата-ана құқықтарын қалпына келтiру туралы талаппен бiрге, сол адамның баланы өзiне қайтарып беру туралы талабы да қаралуы мүмкiн.

Кодекстің 76-бабының 5-тармағына сәйкес ата-ана құқығын қалпына келтiру туралы соттың шешiмi заңды күшiне енген күннен бастап, үш күннiң iшiнде бұл шешiмнiң көшiрмесi бала туғанда тiркелген жердегi азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыратын аумақтық әділет органына (бұдан әрі – тіркеуші орган), қорғаншылық және қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органға жiберiлуге тиiстi.

Ескерту. 16-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2012.05.31 № 2 Нормативтік қаулысымен.

17. Баланың тууы туралы жазбаларда ата-анасы ретiнде көрсетiлмеген, асыраушыларға және шын мәнiнде оны тәрбиелеп отырған адамдарға ата-аналық құқықтан айыру жөнiнде талап қойылмайды, себебi олардың құқықтары мен мiндеттерi балалардың олардан туғанына байланысты туындамайды.

Бала асырап алушылар өздерiне жүктелген мiндеттерiн орындамаса, өзiнiң құқықтарын терiс пайдаланса немесе балаларға қатыгездiкпен қараса, сотта ата-ана құқығынан айыру туралы емес, бала асырап алу құқығын бұзу туралы мәселе қойылуы мүмкiн. Баланың мүддесiн қорғауды талап ететiн басқа да жағдайларда сот баланы асырап алу құқығын бұзуы мүмкiн (Кодекстің 106-бабы).

Баланы асырап алу кезiнде Кодекстің бұзылуына байланысты асыраушылығынан айыру жөнiндегi талапты қараған кезде сот барлық нақты жағдайларды, атап айтқанда, талапты қанағаттандыру бала мүддесiне қарсы келмеуiн ескеруi қажет.

Ата-аналық құқығын шектеу тәртiбiнде көрсетiлгендей, асырап алуды бұзу үшiн заңда көрсетiлген негіздер болмаса, асыраушыдан баланы алу туралы мәселе қаралуы мүмкiн.

Ескерту. 17-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2012.05.31 № 2 Нормативтік қаулысымен.

18. Қамқоршы (қорғаншы) өздерiне жүктелген мiндеттердi ойдағыдай атқармаса, оның iшiнде қамқоршылық немесе қорғаншылықты пайдакүнемдiк мақсатта пайдаланса, немесе қамқорлығындағы баланы бақылаусыз және қажеттi көмек-жәрдемсiз қалдырса, көрсетiлген адамдар қамқоршылық (қорғаншылық) мiндеттерден шеттетiлуi мүмкiн, бұл жағдайда оларды ата-ана құқықтарынан айыру мәселесi қойылмайды. Қамқоршыны (қорғаншыны) мiндеттерiнен шеттету мәселесiн сот емес, қорғаншылық және қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдар шешедi. Алайда, егер қамқоршы (қорғаншы) мiндеттерiнен шеттетiлген тұлға баланы қайтарғысы келмесе, оны алу жөнiнде сотқа талап қойылуы мүмкiн.

19. Соттар қажеттi жағдайларда Қазақстан Республикасы Азаматтық процестік кодексінің 238-бабына сәйкес балаларды алып қою туралы iстер бойынша баланы бiр адамнан екiншi адамға өткiзiп берудiң мүмкiндiгiн қарастырып, шешiмнiң орындалу тәртiбiн анықтауы керек.

Сот шешiмiн орындауға мүмкiндiк болмаған кезде баланың мүддесiне зиян келмейтiндей етiп, оны сот ұйғарымы бойынша уақытша тәрбиелеу, емдеу немесе басқа мекемелерге беру мәселесi шешiледi.

Ескерту. 19-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2012.05.31 № 2; 31.03.2017 № 2 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулыларымен.

20. Осы қаулының қабылдануына байланысты Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1993 жылғы 28 маусымдағы "Соттардың бала тәрбиелеуге байланысты дауларды шешу кезiнде заңды қолдану тәжiрибесi туралы" N 3 қаулысының күшi жойылған деп танылсын.

21. Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабына сәйкес осы нормативтік қаулы қолданылатын құқықтың құрамына кіреді, сондай-ақ жалпыға бірдей міндетті болып табылады және ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Ескерту. 21-тармақпен толықтырылды – ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 2 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

Қазақстан Республикасы

Жоғарғы Сотының Төрағасы

Қазақстан Республикасы

Жоғарғы Соттың судьясы,

Пленум хатшысы