О Концепции развития и размещения особо охраняемых природных территорий Республики Казахстан до 2030 года

Постановление Правительства Республики Казахстан от 10 ноября 2000 года N 1692. Утратило силу постановлением Правительства Республики Казахстан от 10 сентября 2010 года N 924

Сноска. Утратило силу постановлением Правительства РК от 10.09.2010 N 924.

В целях сохранения и восстановления биологического разнообразия и естественных экологических систем Правительство Республики Казахстан постановляет:
1. Одобрить прилагаемую Концепцию развития и размещения особо охраняемых природных территорий Республики Казахстан до 2030 года.
2. Настоящее постановление вступает в силу со дня подписания.

Премьер-Министр
Республики Казахстан

Одобрена

постановлением Правительства

Республики Казахстан

от 10 ноября 2000 года N 1692

Концепция
развития и размещения особо охраняемых
природных территорий Республики
Казахстан до 2030 года

1. Введение

Современной биологической наукой установлено, что глобальное нарушение экологического равновесия неминуемо влечет за собой катастрофические последствия для окружающей среды, которая является составной частью биосферы.
Учитывая ответственность за сохранение биологического разнообразия и рационального использования биологических ресурсов, постановлением Кабинета Министров Республики Казахстан от 19 августа 1994 года N 918 была одобрена Конвенция о биологическом разнообразии (Рио-де-Жанейро, 1992).
Главная задача сохранения биологического разнообразия, определенная настоящей Конвенцией - это, прежде всего, сохранение всего многообразия микроорганизмов, растительного и животного мира, а также естественных экологических систем, не допуская их потерь в результате хозяйственной и иной деятельности.
Наиболее эффективной мерой сохранения эндемичных, редких и исчезающих видов, уникальных, эталонных участков и, в целом, естественных природных экосистем мировым сообществом признано создание сети особо охраняемых природных территорий.
Наличие особо охраняемых природных территорий (далее - ООПТ) является гарантом и источником восстановительного потенциала окружающей среды.
В связи с современными преобразованиями хозяйственного механизма в сельском хозяйстве коренным образом изменяются условия и формы использования земельного фонда Республики Казахстан. С одной стороны, активно идет процесс дифференциации землевладения и землепользования, создаются мелкие крестьянские и фермерские хозяйства, разукрупняются сельскохозяйственные предприятия. С другой стороны, из года в год ухудшается качественное состояние земельного фонда, растительного и животного мира в природной среде в связи с повышением техногенных нагрузок и нерационального использования природных ресурсов.
В этих условиях назрела необходимость определения стратегии дальнейшего развития ООПТ, изыскание новых подходов и моделей управления на основе Стратегии "Казахстан-2030", Законов Республики Казахстан Z970160_ "Об охране окружающей среды" и Z970162_ "Об особо охраняемых природных территориях".

2. Цель Концепции

Целью настоящей Концепции является дальнейшее развитие и размещение сети ООПТ на период до 2030 года, направленных на сохранение и восстановление естественных экосистем на территории республики, поддержание экологического равновесия и выявление закономерностей естественного развития природных комплексов и их компонентов.

3. Основные задачи Концепции

Основными задачами настоящей Концепции являются:
сохранение целостности естественных экосистем, эталонных и уникальных природных комплексов и других объектов природного наследия;
восстановление нарушенных природных комплексов и объектов;
разработка и внедрение научных методов сохранения природных комплексов в условиях целевого использования ООПТ;
организация сети ООПТ;
осуществление государственного регулирования в области ООПТ;
создание условий для регулируемого туризма и отдыха в природных условиях, дальнейшее развитие туризма и рекреации с учетом вида ООПТ, его функциональных зон, социально-экономических факторов и интересов местного населения;
организация экологического просвещения населения.

4. Оценка существующей сети ООПТ

Сеть ООПТ представляет собой территориальное сочетание функционально и территориально взаимодополняющих друг друга охраняемых территорий, организованных с учетом естественной физико-географической структуры региона и взаимодействия с различными видами хозяйственной деятельности. Конечной целью развития сети ООПТ является обеспечение условий устойчивого социально-экономического развития на основе сохранения и улучшения условий среды и состояния биологического разнообразия.
Оценка существующей сети ООПТ является основой для выявления приоритетов, разработки программ и планов мероприятий по развитию ООПТ. Анализ может независимо строиться по сетке физико-географического, климатического, ботанико-географического районирования и на зонально-географической основе.
Наиболее общие параметры, подлежащие оценке, это: общее число ООПТ и их распределение по отдельным видам; процент площади, охваченной особой охраной; средний геометрический размер охраняемой территории; среднее расстояние между охраняемыми территориями. Эти параметры сами по себе будут изменяться от физико-географических и социально-экономических свойств региона и дадут возможность оценить уровень эволюционного состояние сети.
В соответствии с Законом Республики Казахстан "Об особо охраняемых природных территориях", в зависимости от целей, режимов охраны и особенностей использования выделены 13 видов особо охраняемых природных территорий: государственные природные заповедники, включая биосферные, государственные национальные природные парки, государственные природные парки, государственные памятники природы, государственные заповедные зоны, государственные природные заказники, государственные зоологические парки, государственные ботанические сады, государственные дендрологические парки, леса особо охраняемых природных территорий, водоемы, имеющие особое государственное значение или особую научную ценность, водно-болотные угодья, имеющие международное значение, участки недр, представляющие особую экологическую, научную, культурную и иную ценность и иные виды ООПТ.
В настоящее время в Казахстане созданы и функционируют 9 государственных природных заповедников, 6 государственных национальных природных парков, 3 государственных зоологических парка, 7 государственных ботанических садов, 3 водно-болотных угодья международного значения, включенные в список Рамсарской Конвенции и определены 150 водоемов,

имеющие государственное значение.

Среди всех видов ООПТ ведущую роль в сохранении биологического

разнообразия занимают государственные природные заповедники (далее -

заповедники) и государственные национальные природные парки (далее -

национальные парки).

Размещение заповедников и национальных парков

по природным зонам

1. Заповедники:

__________________________________________________________________________

N ! Название ! Год !Площадь,! Административная !Охраняемые!Природные

п/п! заповедника !созда!тыс. га ! область !ландшафты ! зоны

! ! ния ! ! ! !

--------------------------------------------------------------------------

1 Аксу- 1926 85,6 Южно- Горные Горная

Джабаглинский Казахстанская лесные

2 Алматинский 1960 71,7 Алматинская Горные Горная

лесные

3 Барсакельмесский 1939 30,0 Кзылординская Пустынные Пустын-

ная

4 Западно-Алтайс- 1992 56,1 Вост. Каз. Обл. Горные Горная

кий лесные

5 Кургальджинский 1968 252,3 Акмолинская Водно- Степная

болотные

6 Маркакольский 1976 75,0 Вост. Каз. Обл. Горн., Горная

лесн.,

озер.

7 Наурзумский 1931 87,7 Костанайская Озер., Степная

степ.,

лесн.

8 Устюртский 1984 223,3 Мангистауская Пустынные Пустын-

ная

9 Алакольский 1998 12,5 Алматинская Водно- Полупу-

болотные стынная

Итого 894,2

___________________________________________________________________________

2. Национальные парки:

___________________________________________________________________________

N ! Название ! Год !Площадь,! Административная !Охраняемые!Природная

п/п! ! !тыс. га ! область !ландшафты ! зона

___________________________________________________________________________

1 Баянаульский 1985 50,7 Павлодарская Мелкосопочник Степная

(озера, сос-

новые леса)

2 Иле-Алатауский 1996 165,4 Алматинская Горные (ело- Горная

вые леса, вы-

сокогорья)

3 "Кокшетау" 1996 135,8 Акмолинская Лесостепные Лесо-

(сосновые степные

леса, озера,

степи)

4 "Алтын-Эмель" 1996 209,6 Алматинская Пустынные Пустын-

(каменис- ная

тые, пес-

чанные)

5 Каркаралинский 1998 90,3 Карагандинская Степные Степная

(сосновые

леса, озера,

степи)

6 "Бурабай" 2000 84,1 Акмолинская Лесостепные Лесо-

(сосновые степная

леса, озера,

степи)

Итого 724,9

___________________________________________________________________________

Общая площадь заповедников составляет 894,2 тыс. гектаров, национальных парков - 724,9 тыс. гектаров, что составляет всего лишь 0,59% от общей территории Республики Казахстан.
Структура ООПТ определяется степенью хозяйственной освоенности природных территорий и уровнем социально-экономического развития региона. В районах с интенсивной хозяйственной деятельностью значительный удельный вес занимают ООПТ небольших размеров, в то время как в регионах с низкой плотностью населения и малой интенсивностью хозяйственной деятельности такие ООПТ могут практически отсутствовать.
Существующие ООПТ целесообразно рассматривать как частично самоорганизующуюся систему, развитие которой определяется соотношением и взаимодействием функций природопользования и сохранения биологического разнообразия, физико-географическими условиями, уровнем антропогенного преобразования природы, социально-экономическими отношениями, текущими приоритетами, как в целом, в стране, так и в конкретном регионе.
В 9 заповедниках Казахстана из 178 видов млекопитающих охраняется 140 (78,6%), из них 22 вида занесены в Красную Книгу или 61% от общего списка млекопитающих в этой книге. Требуется создание ООПТ в местах обитания архара алтайского, центрально-казахстанского, каратауского и кызылкумского. Недостаточно охраняемых территорий для пустынных млекопитающих - джейрана, манула, каракала и перевязки. Ненадежно защищен сайгак, нет охраняемого резервата в местах окота этих ценных копытных. Совсем не встречаются на заповедных территориях 37 видов (21,1%) млекопитающих, в том числе 12 видов, занесенных в Красную Книгу. Среди них выхухоль, лесная куница, европейская норка, обитающие в долине реки Урал, гигантский слепыш, живущий в Волго-Уральских песках, сурок Мензбира - эндемик западного Тянь-Шаня. Единственное морское млекопитающее - каспийский тюлень - лишь частично защищен заповедной зоной, которая не имеет статуса юридического лица, в северной части Каспийского моря.
В заповедниках гнездятся 346 видов птиц, что составляет 87,4% от всех гнездящихся птиц в республике. Среди них 39 редких и находящихся под угрозой исчезновения видов, что составляет 76,5%. Однако, лишь немногие из них обеспечены соответствующей охраной. Это беркут, филин, гнездящиеся в 6 из 9 заповедников, а также фламинго, самая северная в Евразии единственная колония, которая охраняется в Кургальджинском заповеднике. Недостаточно созданы охраняемых территорий в местах обитания кудрявого пеликана, колпицы, каравайки, дрофы, джека, стрепета, серпоклюва, чернобрюхого рябка и ряда других краснокнижных птиц.
В заповедниках встречаются представители 31 вида пресмыкающихся (63,2% герпетофауны Казахстана). Здесь из краснокнижных видов рептилий встречаются всего 3 вида из 10: желтопузик и краснополосый полоз - в Аксу-Джабаглинском заповеднике и четырехполосый полоз - в Устюртском.
Из 104 видов рыб в водоемах казахстанских заповедников обитают только 23 (22,1%), что вполне объяснимо недостаточностью заповедников, специализированных на сохранение гидроценозов.
Таким образом, подзона опустыненных степей степной зоны не имеет режима особой охраны. Южные (умеренно-теплые) пустыни лишь фрагментарно представлены в Устюртском заповеднике, но типичные сообщества редких видов солянок и других растений, редкие и исчезающие виды животных остаются незаповеданными. Не охвачены охраной уникальные типы растительности и животный мир Южного Алтая, Саур-Тарбагатая, богатые реликтовыми и эндемичными видами сообщества среднегорий Каратау, Кетменя, Кунгей и Джунгарский Алатау, поймы рек Иртыш, Иргиз, а также поймы и дельты рек Урал и Или.

5. Развитие сети ООПТ

Развитие сети ООПТ реализуется на основе следующих теоретических положений ландшафтной экологии: 1) об узлах (ядрах) и коридорах; 2) о территориальных взаимодействиях между узлами; 3) о границах охраняемых территорий и их влияния на потоки объектов окружающей среды и взаимодействия между ними.
В качестве базовых положений используются следующие представления ландшафтоведения и физической географии: 1) иерархическая организация природно-территориального комплекса; 2) связи и отношения между компонентами, как основа формирования территориальной структуры природы и всех видов хозяйственной деятельности; 3) представление о ландшафтном каркасе как основе, обеспечивающей стабильность структуры и функционирования всего региона.
Развитие сети основывается также на следующие базовые положения теории биологического разнообразия: 1) выделение различных форм биологического разнообразия - экологическое и таксономическое разнообразие, включая ландшафтный, экосистемный, видовой, популяционный уровни экологического разнообразия; 2) связь между уровнями разнообразия;
3) зависимость биологического разнообразия от окружающей среды; 4) представление о биологическом разнообразии как о ресурсном потенциале экономического развития и национальном достоянии.
Вышеотмеченные базовые положения, взаимно дополняющие друг друга, определяют направление и характер реализации разрабатываемых программ по развитию и размещению ООПТ для осуществления целей настоящей Концепции. В этих программах будет оцениваться современное состояние ООПТ, обосновываться пути их последовательного развития, определяться перечень проектируемых ООПТ и их размещение, а также будут рассчитываться финансовые, людские и технические ресурсы.
Развитие сети ООПТ республиканского значения должно быть осуществлено путем разработки отраслевой (секторной) программы.
Организация ООПТ местного значения будет осуществляться региональными программами, дополняющими отраслевую программу.
Естественные экологические системы, встречающиеся весьма редко и дающие ценную информацию для сопоставлений, являются потенциальными объектами государственного природно-заповедного фонда.
Нарушенные природные комплексы и объекты, преобразованные в результате хозяйственной деятельности, также имеют немаловажное значение. Интерес к таким территориям определяется тем, что в настоящее время не изучен в достаточной мере естественный ход их восстановительного процесса.
Размещение ООПТ требует отображения как условий, в которых основные ценозообразующие виды находятся в области своего глобального экологического оптимума, так и в области их экологических границ - на относительно однородных равнинах и в сложном горном рельефе, в районах исторических путей расселения видов и в центрах биологического

разнообразия. Все эти условия определяют эффективность реализации

различных функций, возложенных на ООПТ.

По результатам комплексных исследований по оценке природных

территорий последних лет рекомендуется организация ООПТ во всех природных

зонах. Ориентировочная их площадь будет составлять 10100 тыс. га.

Размещение проектируемых ООПТ по природным зонам

___________________________________________________________________________

Виды ООПТ ! Природная зона ! Площадь, тыс. га

___________________________________________________________________________

Заповедники Лесостепная 200,0

Степная 700,0

Полупустынная 600,0

Пустынная 1500,0

Горные районы 500,0

Итого 3500,0

___________________________________________________________________________

Национальные Степная 500,0

парки Пустынная 1200,0

Горные районы 1500,0

Итого 3200,0

Всего 6700,0

__________________________________________________________________________-

Государственные Степная 1100,0

природные заказ- Пустынная 1800,0

ники и памятники Горные районы 500,0

природы

Итого 3400,0

Всего 10100,0

___________________________________________________________________________

Кроме этого, требуется восстановление государственных природных заказников республиканского значения на площади более 5700 тыс. га и памятников природы на площади 6,2 тыс. га.
Таким образом, в перспективе общую площадь ООПТ намечается довести до 17 490 тыс. га, которая будет занимать 6,4% территорий Республики Казахстан, в том числе площади заповедников - 1,6%, национальных парков - 1,4%, государственных природных заказников и памятников природы - 3,4%.
Размеры ежегодного финансирования по содержанию и обустройству создаваемых особо охраняемых природных территорий будут корректироваться в зависимости от предусматриваемых на эти цели в государственном бюджете средств.

6. Система управления ООПТ

Общей стратегической целью системы управления является совершенствование системы управления и полноты реализации всех функций ООПТ. Многофункциональный характер ООПТ определяет неизбежность сложной структуры системы управления. Вместе с тем можно определить некоторые общие принципы ее организации:
функции ООПТ регулируются органами государственного управления;
существует орган государственного управления, координирующий деятельность ООПТ и ответственный за развитие сети ООПТ, совершенствование законодательной базы и разработку подзаконных нормативных правовых актов.
В настоящее время многофункциональность ООПТ определяет ведомственный характер структуры управления.
Управление научными исследованиями осуществляется следующим образом: фундаментальные научные исследования на ООПТ проводится под руководством центрального исполнительного органа в сфере науки, при этом уполномоченный орган по ООПТ занимает второстепенное место. При проведении прикладных научных исследований ведущая роль возлагается на уполномоченный орган.
Система управления, с одной стороны, повышает свою социально-экономическую значимость через развитие отношения человека с окружающей средой, а с другой, в рамках собственной структуры готовит предложение по совершенствованию государственного управления.

7. Основные принципы использования ООПТ

Характер использования ООПТ определяется видом и размером охраняемой территории, особенностями физико-географических условий, состоянием охраняемых экосистем и взаимодействием охраняемых территорий и их компонентов с экосистемами окрестных территорий.
По способам и механизмам реализации воздействие на охраняемые территории в целях их использования можно подразделить на следующие основные виды:
пассивное воздействие - специальные меры для охраны территорий от пожаров, внедрения чуждых видов организмов в природную среду и традиционная хозяйственная деятельность;
активное воздействие - регулирование на уровне популяции (через изъятия части популяций, интродукция, искусственное разведение редких и находящихся под угрозой исчезновения видов животных и последующий их выпуск в природную среду), регулирование на уровне экосистем и сообществ, другие виды рекреационной и ограниченной хозяйственной деятельности.
Во многих случаях, воздействие на ООПТ, особенно на заповедные экосистемы, целесообразно рассматривать как крайнюю меру, допустимую в случаях, когда естественное развитие природы принципиально противоречит целям организации ООПТ. При этом, всегда необходимо иметь в виду, что охраняемые территории созданы, в первую очередь, для сохранения биологического разнообразия. В связи с этим введению любого активного воздействия должно предшествовать максимально полное, научно обоснованное исследование, ориентированное на выявление действующих механизмов воздействия, построение оптимальной модели объекта воздействия и проверки ее прогнозных возможностей. На основе этой модели можно рассчитывать масштабы, территориальную конфигурацию, время и характер воздействия при обеспечении необходимого контроля его последствий.

8. Основы организации охраны ООПТ

Эффективность охраны ООПТ, прежде всего, обеспечивается их взаимодействием с местным населением, его отношением к ним и качеством разъяснительной работы. Охрана может препятствовать только редким случаям нарушений, но не в силах эффективно противостоять массовому антропогенному давлению. Обычно конфликты со службой охраны возникают вследствие наличия давних традиций и экономической необходимости использования населением местных биологических ресурсов, в первую очередь, ягод, грибов, уникальных условий рекреации, охотничьих и рыбных ресурсов. Противостоять этим воздействиям в местах особой высокой концентрации ресурсов при значительной их территориальной доступности практически невозможно. Поэтому, наряду с усилением охраны, повышением требований к работе службы охраны, необходимо проведение разъяснительной работы с населением.

9. Основные принципы организации научно-исследовательских
работ и экологического мониторинга

Система ООПТ в первую очередь должна развивать направления науки, связанные с изучением состояния и проблемы охраны биологического разнообразия, экологическим нормированием и экологическим мониторингом. Научные исследования должны проводиться по следующим основным направлениям: инвентаризация и изучение объектов государственного природно-заповедного фонда, разработка научно обоснованных мер по их охране и восстановлению, изучение естественного течения природных процессов и влияния режимов охраны на экологические системы, разработка научных основ заповедного дела, охраны окружающей среды, рационального природопользования, разведения редких и находящихся под угрозой исчезновения видов животных, селекции и размножения дикорастущих и культурных видов растений.
Разработка этих направлений обеспечивается соответствующими разделами фундаментальной науки, освоением современной методологии и методов. Прикладные научные исследования должны сопровождаться достаточно полными теоретико-методологическими разработками, конкретными методическими указаниями и соответствующим обеспечением ими на всех этапах научного процесса.
Система заповедников характеризует природные процессы, состояние и динамику экосистем и их важнейших компонентов на репрезентативной, зонально-географической основе. Поэтому, логично выделение заповедников, специализирующихся на глубоком изучении зонального биологического разнообразия, укомплектованных специалистами по систематике различных таксонов растительного и животного мира.
В национальных парках научные исследования, главным образом, должны быть сосредоточены на изучении биологического разнообразия и влиянии на него различных форм рекреации и хозяйственной деятельности.
Важным организационным принципом являются целенаправленные действия, снижающие последствия территориальной и интеллектуальной изоляции научного коллектива ООПТ.

10. Организация туристической и рекреационной деятельности

Цель реализации этой деятельности - обеспечение активного отдыха населения в природных условиях и ознакомление туристов и посетителей с природными и историко-культурными достопримечательностями.
В национальных парках необходимо внедрить систему регулирования потока туристов и посетителей с учетом рекреационной емкости природных территорий, разработать туристических маршрутов и троп с последующим их обустройством, обеспечить безопасность туристов и посетителей, создать соответствующие инфраструктуры для туристической и рекреационной деятельности и проведение работ, направленных на улучшение эстетических качеств туристических маршрутов и троп.
В заповедниках, в случае достаточной социально-экономической эффективности, необходима организация в установленном порядке научно-познавательного туризма без угрозы объектам государственного природно-заповедного фонда.

11. Основные направления организации
экологического просвещения

К наиболее эффективным формам экологического просвещения на ООПТ относятся: работа со средствами массовой информации, рекламно-издательская деятельность, создание кино- и видеопродукции, музейное дело и развитие визит-центров для посетителей, экологические экскурсии и акции, школьные лагеря и экспедиции, иные формы работы со школьниками и органами образования.

12. Заключение

Реализация настоящей Концепции позволит целенаправленное развитие и размещение сети ООПТ сохранить, восстановить и последовательно усилить охрану объектов окружающей среды, которые имеют особую экологическую, научную и культурную ценность в качестве природных эталонов, уникумов и реликтов, предмета научных исследований, просвещения, образования, туризма и рекреации. При этом станет возможным динамичное развитие ООПТ путем совершенствования нормативной правовой базы, создания новых ООПТ и проведения научных исследований, мониторинга, туризма, рекреации и экологического просвещения. Это обеспечит стабильность природных компонентов экосистем республики, содержание его на определенном уровне устойчивости, способность к саморегуляции и сохранению многообразия форм живой и неживой природы, в том числе генофонда живых организмов, находящихся на грани исчезновения.

(Специалисты: Склярова И.В.,

Мартина Н.А.)

Қазақстан Республикасының Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарын 2030 жылға дейін дамытудың және орналастырудың тұжырымдамасы туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы 10 қарашадағы N 1692 Қаулысы. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 10 қыркүйектегі № 924 Қаулысымен

Ескерту. Күші жойылды - ҚР Үкіметінің 2010.09.10 № 924 Қаулысымен.

Биологиялық әркелкілікті және табиғи экологиялық жүйені сақтап қалу және қайта қалпына келтіру мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулы етеді:
1. Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасының Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарын 2030 жылға дейін дамытудың және орналастырудың тұжырымдамасы мақұлдансын.
2. Осы қаулы қол қойылған күнінен бастап күшіне енеді.

Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі

Қазақстан Республикасы
Yкiметінің
2000 жылғы 10 қарашадағы
N 1692 қаулысымен
мақұлданған

Қазақстан Республикасының Ерекше қорғалатын табиғи
аумақтарын 2030 жылға дейін дамытудың және орналастырудың
тұжырымдамасы

1. Жалпы ережелер

Қазiргi биология ғылымы экологиялық тепе-теңдiктiң ғаламдық бұзылуы биосфераның құрамдас бөлiгi болып табылатын қоршаған орта үшiн қатерлi жағдайларға бұлтартпай әкеп соғатынын анықтады.
Биологиялық әркелкiлiктi сақтап қалу және биологиялық ресурстарды ұтымды пайдалану үшiн жауапкершiлiктi ескере отырып, Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетi 1994 жылғы 19 тамыздағы N 918 қаулысымен Биологиялық әркелкiлiк туралы конвенцияны (Рио-де-Жанейро, 1992) мақұлдады.
Осы Конвенция анықтағанындай, Қазақстан Республикасының биологиялық бүкiл әркелкiлiгiн сақтаудың басты мiндетi - микроорганизмдердi, өсiмдiктер мен жануарлар дүниесiн, сондай-ақ, табиғи экологиялық жүйелердi шаруашылық және басқа да қызметтердiң әсерiнен жоғалтуға жол бермей, сақтап қалу болып табылады.
Әлем жұртшылығы эндемикалық, сирек және құрып бара жатқан түрлер мен бiрегей, эталондық учаскелердi және бүкiл табиғи табиғат жүйелерiн сақтаудың неғұрлым тиiмдi шарасы ретiнде ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды құру деп таныды.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың (бұдан әрi - ЕҚТА) болуы қоршаған ортаны қайта қалпына келтiрудiң кепiлi және көзi болып табылады.
Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығында шаруашылық тетiктерiнiң қазiргi өзгерiстерiне байланысты, жер қорын пайдаланудың жағдайлары мен нысандары түбегейлi өзгердi. Бiр жағынан, жер иелену мен жер пайдалануды сараландыру процесі белсенді түрде жүруде, ұсақ шаруа және фермер қожалықтары құрылып, ауыл шаруашылығы кәсiпорындары ұсақталуда. Екiншi жағынан, жылдан жылға техногендiк әсерлердiң артуына және табиғи ресурстарды қырсыз пайдалануға байланысты жер қорының, табиғи ортадағы өсiмдiктер мен жануарлар дүниесiнiң сапалық жағдайы нашарлауда.
Осындай жағдайларда "Қазақстан - 2030" Стратегиясының, Қазақстан Республикасының "Қоршаған ортаны қорғау туралы" Z970160_ және "Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы" Z970162_ Заңдары негiзiнде ЕҚТА-ны, одан әрi дамытудың стратегиясын айқындау, басқарудың жаңа тәсiлдерi мен модельдерiн iздестiру қажеттiгi туындады.

2. Тұжырымдаманың мақсаты

Осы Тұжырымдаманың мақсаты республика аумақтарындағы табиғи экологиялық жүйелердi сақтау мен қалпына келтiруге, экологиялық тепе-теңдiктi сақтауға және табиғи кешендер мен олардың компоненттерiнiң дамуының заңдылықтарын анықтауға бағытталған, ЕҚТА желiсiн одан әрi дамыту және 2030 жылға дейiнгi кезеңде орналастыру болып табылады.

3. Тұжырымдаманың басты мiндеттерi

Осы Тұжырымдаманың басты мiндеттерi:
табиғи экожүйелердiң, эталондық және бiрегей табиғат кешендерiнiң және табиғи мұраға қалған басқа да объектілердiң бiртұтастығын сақтау;
бұзылған табиғи кешендер мен объектiлердi қалпына келтiру;
ЕҚТА-ны мақсатты пайдалану жағдайында табиғи кешендердi сақтаудың ғылыми әдiстерiн жасау және iске енгiзу;
ЕҚТА желiсiн ұйымдастыру;
ЕҚТА саласында мемлекеттiк реттеудi жүзеге асыру;
табиғат жағдайында реттелетiн туризм және демалыс үшін жағдай жасау, ЕҚТА-ның түрiн, оның функционалдық аймақтарын, әлеуметтiк-экономикалық факторлар мен жергілiктi халықтың мүдделерiн ескере отырып, туризм мен рекреацияны одан әрi дамыту;
халық арасында экологиялық ағартуды ұйымдастыру болып табылады.

4. ЕҚТА-ның қазiргi желiсiн бағалау

ЕҚТА-ның желiсi аймақтың табиғи физикалық-географиялық құрылымы мен шаруашылық қызметтің қилы түрiмен өзара iс-қимыл жасауын ескере отырып ұйымдастырылған, функционалдық жағынан бiрiн бiрi толықтыратын аумақтық жағынан үйлескен қорғалатын аумақтар болып табылады. ЕҚТА-ның желiсiн дамытудың мақсаты - ортаның және биологиялық әркелкілiктiң жай-күйiн сақтау мен жақсарту негізінде тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамыту жағдайларын қамтамасыз ету болып табылады.
ЕҚТА-ның қазiргi желiсiн бағалау ЕҚТА-ны дамыту бойынша басымдықтарды, бағдарламалар мен iс-шаралар жоспарларын әзiрлеу үшiн негiз болады. Талдау физикалық-географикалық, климаттық, ботаникалық-географиялық аудандастырулар бойынша және географиялық-аймақтық негiзде тәуелсiз жүргiзiлуi мүмкін.
Баға берілетін неғұрлым жалпы көрсеткіштерге мыналар жатады: ЕҚТА-ның жалпы саны және олардың әрбiр түр бойынша бөлінуi; ерекше қорғалатын аумақ қамтитын көлемiнiң пайызы; қорғалатын аумақтың орташа геометриялық көлемi; қорғалатын аумақтардың арасындағы орташа қашықтық. Осы жалпы көрсеткiштер аймақтың физикалық-географиялық және әлеуметтiк-экономикалық қасиеттерiне сәйкес өзгередi және жүйенiң эволюциялық жай-күйiнiң деңгейін бағалауға мүмкiндiк бередi.
"Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес мақсаттары, қорғау режимдерi және пайдалану ерекшелiктерiне байланысты ерекше қорғалатын табиғи аумақтың 13 түрi бөлiп көрсетілген: мемлекеттiк табиғи қорықтар, биосфералық қорықтарды қоса алғанда, мемлекеттiк ұлттық табиғи парктер, мемлекеттiк табиғи парктер, мемлекеттiк табиғат ескерткiштерi, мемлекеттiк қорық аймақтары, мемлекеттiк табиғи қаумалдар, мемлекеттiк зоологиялық парктер, мемлекеттiк ботаникалық бақтар, мемлекеттiк дендрологиялық парктер, ерекше қорғалатын табиғат аумақтар ормандары, ерекше мемлекеттiк маңызы бар немесе ерекше ғылыми құндылығы бар су айдындары, халықаралық маңызы бар сулы-сазды жерлер, экологиялық, ғылыми, мәдени және өзге де құндылығы бар жер қойнауының учаскелерi және ЕҚТА-ның өзге де түрлерi.
Қазiргi уақытта Қазақстанда 9 мемлекеттiк табиғи қорық, 6 мемлекеттiк

ұлттық табиғи парк, 3 мемлекеттiк зоологиялық парк, 7 мемлекеттiк

ботаникалық бақ құрылған және жұмыс iстеуде, Рамсар Конвенциясының

тiзiмiне енгiзiлген 3 халықаралық маңызы бар сулы-сазды жерлер, 150 ерекше

мемлекеттiк маңызы бар су айдыны анықталды.

ЕҚТА-ның барлық түрлерiнiң арасында, биологиялық әркелкiлiктi

сақтауда жетекшi рольдi мемлекеттiк табиғи қорықтар (бұдан әрi - қорықтар)

мен мемлекеттiк ұлттық табиғи парктерi (бұдан әрi - ұлттық парктер)

атқарады.

Табиғи аймақтар бойынша

қорықтар мен ұлттық парктердің орналасуы

1. Қорықтар:

__________________________________________________________________________

р/с! Қорық !Құр. ! Көлемі,! Әкімшілік !Қорғалатын!Табиғи

N ! атауы !ылған!мың га ! облысы !ландшафтар!аймақтар

! !жылы ! ! ! !

--------------------------------------------------------------------------

1 Ақсу- 1926 85,6 Оңтүстік Таулы Таулы

Жабағылы Қазақстан орманды

2 Алматы 1960 71,7 Алматы Таулы Таулы

орманды

3 Барсакелмес 1939 30,0 Қызылорда Шөл Шөл

4 Батыс Алтай 1992 56,1 Шығыс Таулы Таулы

Қазақстан орманды

5 Қорғалжын 1968 252,3 Ақмола Сулы- Дала

сазды

6 Марқакөл 1976 75,0 Шығыс Таулы Таулы

Қазақстан орманды,

көл

7 Наурызым 1931 87,7 Қостанай Көл, дала Дала

орман

8 Үстірт 1984 223,3 Маңғыстау Шөл Шөл

9 Алакөл 1998 12,5 Алматы Сулы- Шөлейт

сазды

Жиыны 894,2

___________________________________________________________________________

2. Ұлттық парктер:

___________________________________________________________________________

р/с! !Құр. !Аумағы, ! Әкімшілік !Қорғалатын !Табиғи

N ! Атауы !ылған!мың га ! облысы !ландшафтар !аймақтар

! !жылы ! ! ! !

___________________________________________________________________________

1 Баянауыл 1985 50,7 Павлодар Қыратты (көл Дала

қарағайлы

орман)

2 Іле-Алатауы 1996 165,4 Алматы Таулы (шырша Таулы

орманды, биік

таулы)

3 "Көкшетау" 1996 135,8 Ақмола Орманды дала Орманды

(қарағайлы дала

орман, көл,

дала)

4 "Алтын Емел" 1996 209,6 Алматы Шөл (тасты, Шөл

құмдауытты)

5 Қарқаралы 1998 90,3 Қарағанды Дала (көл, Дала

қарағайлы

орман, дала)

6 "Бурабай" 2000 84,1 Ақмола Орманды дала Орманды

(көл, дала

қарағайлы

орман, дала)

Жиыны 724,9

___________________________________________________________________________

Қорықтардың жалпы көлемі 894,2 мың гектар, ал ұлттық парктердікі - 724,9 мың гектар құрайды, олар Қазақстан Республикасының жалпы аумағының небәрi 0,59 пайызын ғана құрайды.
ЕҚТА-ның құрылымы аумақтардың шаруашылық игеру дәрежесiмен және аймақтардың әлеуметтiк-экономикалық дамуымен анықталады. Шаруашылық қызмет қарқынды жүргiзілетiн аудандарда ЕҚТА-ның меншiктi үлесi шағын болады, ал халқы сирек және шаруашылық қызметтiң қарқыны төмен аудандарда ондай ЕҚТА мүлдем болмауы мүмкiн.
Қазiргi ЕҚТА-ны дамуы бүкiл елiмiз және оның нақты аймақтарындағы табиғатты пайдалану мен биологиялық әркелкiлiктi сақтау функцияларының қатынасы және өзара iс-қимылымен, физикалық-географиялық жағдайларымен, табиғаты антропогендiк өзгерту деңгейiмен, әлеуметтiк-экономикалық қатынастармен, ағымдағы басымдықтарымен анықталатын iшiнара өз бетiмен ұйымдастырылатын жүйе ретiнде қараған орынды.
Қазақстанда мекендейтiн сүт қоректiлерiнiң 178 түрi iшiнде, 9 қорықта 140 (78,6 %) түрi қорғалады, оның iшiнде Қызыл кітапқа 22 түрi енгiзілген немесе осы кiтаптағы сүт қоректілерiнiң 61,1 % құрайды. Алтай, орталық қазақстан, қаратау және қызылқұм арқарларының мекен ететiн жерлерiне ЕҚТА қажет. Шөлдегi сүт қоректілерге - жайран, құлан, сабаншы, қарақалға да қорғалатын аумақтар жеткiлiксiз. Ақбөкен де жеткiлiксiз қорғалады, осы бағалы айыр тұяқтылардың төлдейтiн жерлерiнде бiрде бiр қорғалатын аумақ жоқ. Қорықтарда сүт қоректiлерiнiң 37 түрi (21,1 %) мүлде кездеспейдi, оның iшiнде 12 түрi Қызыл кiтапқа енгiзiлген. Олардың iшiнде Жайық өзенiнiң жазығында мекендейтiн сусар, орман күзенi, европа құндызы, Едiл-Жайық құмдарында мекендейтiн алып көртышқан, Батыс Тянь-Шаньдағы эндем - Мензбир суыры жатады. Бiрден бiр теңiз сүт қоректiсi - Каспий итбалығы, тек Каспий теңiзiнiң солтүстiк бөлiгiндегi қорықтық аймақта iшiнара қорғалады, себебi, аймақтың заңды тұлға мәртебесi жоқ.
Қорықтарда құстардың 346 түрi ұялайды, ол республикада ұялайтын барлық құстардың 87,4 % құрайды. Олардың iшiнде 39 түрi сирек және жойылу қаупi төнiп тұрған түрлерге жатады, бұл 76,5 %-ын құрайды. Бiрақ, олардың ішiнде тек кейбiреулерi ғана тиiстi қорғаумен қамтамасыз етiлген. Олар - бүркіт, жапалақ 9 қорықтың iшiндегi 6 қорықта ұялайды, сондай-ақ қоқиқаз өзінің Евразияның ең солтүстiгiндегі жалғыз колониясы Қорғалжын қорығында қорғалады. Бұйра бiрқазан, қалбағай, қарабай, дуадақ, безгелдек, жорға дуадақ, орақ тұмсық, қарабауыр бұлдырық және тағы басқа қызыл кітаптағы құстар үшін де қорғалатын аумақтар көлемі өте аз құрылған.
Қорықтарда бауырымен жорғалаушылардың 31 түрі кездеседі (Қазақстан герпетофаунасының 63,2 %-ы).
Оларда қызыл кітаптағы 10 рептилияның тек 3 түрi кездеседi: Ақсу-Жабағылы қорығында - қызылжолақ қарашұбар жылан мен сары жылан және Үстiрт қорығында - төртжолақты қарашұбар жылан.
Қазақстан Республикасы қорықтарының су айдындарында кездесетін 104 балық түрiнiң 23 (22,1 %) ғана мекендейдi, мұның өзі гидроценоздарды қорғайтын қорықтардың жеткiлiксiздiгiмен түсiндiрiледi.
Сөйтiп, дала аймағының шөлейттi дала кiшi аймағында ерекше қорғалатын режим жоқ. Оңтүстiк (шамалы жылы) шөлдерде үзiктi түрде, тек Yстiрт қорығында көрiнедi, бiрақ сораңдар және басқа сирек өсiмдiктердiң ежелгi түрлерi, сирек және жойылып бара жатқан жануарлар түрлерiне қорықтар жасалмаған. Таулы аудандарда - Оңтүстiк Алтай, Сауыр-Тарбағатай, Қаратаудың өте сирек және бiрегей эндемик түрлерiне бай қыраттары. Кетпен, Күңгей және Жоңғар Алатауы, Ертiс, Ырғыз өзендерiнiң жағалаулары және Жайық пен Іле өзендерінің жағалаулары мен атыраулары да қорғауға алынбаған.

5. ЕҚТА желiсiн дамыту

ЕҚТА желiсiн дамыту ландшафтық экологияның теориялық ережелерi арқылы iске асырылады: 1) түйiнi (ядросы) мен дәлiздер туралы; 2) түйiндер арасындағы аумақтық өзара қарым-қатынастар туралы; 3) қорғанатын аумақтардың шекаралары және олардың қоршаған орта объектiлерiнiң ағымдарына әсерi мен өзара iс-қимылы туралы.
Басты ереже ретiнде ландшафты тану мен физикалық географияның мынадай көрсеткiштерi қолданылады: 1) табиғи-аумақтық жүйенің иерархиялық ұйымдастырылуы; 2) компоненттердiң арасындағы байланыстар мен қатынастар табиғаттың аумақтық құрылымын және шаруашылық қызметтiң барлық түрiн қалыптастырудың негiзi ретiнде; 3) ландшафтық ұстын - бүкiл аймақтың құрылымы мен қызметiнiң тұрақтылығын қамтамасыз ететiн негiз.
Желiнi дамыту, сондай-ақ биологиялық әркелкiлiк теориясының мынадай негiзгi ережелерiне сүйенедi: 1) биологиялық әркелкілiк әр түрiн - экологиялық және таксономиялық әркелкiлiгiн, оның ішінде экологиялық әркелкiлiктiң ландшафтық, экожүйелiк, әртүрлiлiк, таралу деңгейiн бiлу;
2) әркелкiлiктiң деңгейлерi арасындағы байланыс; 3) биологиялық әркелкiлiктiң қоршаған ортаға тәуелдiлiгi; 4) биологиялық әркелкiлiк туралы түсінік - экономикалық даму мен ұлттық игiлiктiң ресурстық әлеуетi ретінде.
Бiр-бiрiн толықтыратын, жоғарыда аталған негiзгi ережелер осы тұжырымдаманың мақсаттарын орындау үшiн ЕҚТА-ны дамыту мен орналастыру жөнiндегi жасалатын бағдарламалардың бағыты мен сипатын анықтайды. Осы бағдарламаларда ЕҚТА жүйесiнiң қазiргi жағдайына баға берiледi, олардың дәйектi дамуының жолдары негiзделедi, жобаланатын ЕҚТА мен оларды орналастырудың тiзбесi айқындалады, сондай-ақ қаржы, адам және техникалық ресурстары есептеледі.
Республикалық маңызы бар ЕҚТА желiсiн дамыту салалық (секторлық) бағдарлама әзірлеу арқылы жүргiзіледi.
Жергілiктi маңызы бар ЕҚТА-ны ұйымдастыру салалық бағдарламаларды толықтыратын аймақтық бағдарламалар арқылы жүзеге асырылады.
Өте сирек кездесетін және салыстыруға құнды мәліметтер беретін табиғи экологиялық жүйелер мемлекеттiк табиғи-қорықтық қорының ықтимал объектiлерi болып табылады.
Шаруашылық қызмет нәтижесiнде қайта құрылып, бұзылған табиғи кешендер мен объектiлердiң де маңызы аз емес. Осындай аумақтарға қызығушылық, қазiргi уақытта олардың өзiндiк қайта қалпына келуi процесiнiң табиғи жолы жеткiлiктi түрде зерттелмеуiнен.
ЕҚТА-ды орналастыру негiзгi ценоз құрайтын түрлердiң өздерiнiң кең ауқымды экологиялық қолайлы алқабында, әрi олардың экологиялық шекаралары шегiндегi - салыстырмалы бiркелкi жазықтар, күрделi тау бедерлерi және түрлердiң таралып орналасуындағы тарихи жолдарының аудандары мен биологиялық әркелкілік орталығында болуы сияқты шарттардың орындалуын

талап етедi. Барлық осындай жағдайлар ЕҚТА-ға жүктелген әртүрлi

функцияларды iске асырудың тиiмдiлiгiн анықтайды.

Табиғи аумақтарды бағалау бойынша соңғы жылдары жүргiзiлген кешендi

зерттеулер нәтижесiнде, барлық табиғат аймақтарында ЕҚТА-ны ұйымдастыру

ұсынылады. Олардың шамамен алғандағы көлемi 10100 мың гектарға жуық.

Табиғат аймақтары бойынша ЕҚТА-ны орналастыру

___________________________________________________________________________

ЕҚТА түрі ! Табиғат аймағы ! Көлемі, мың га

___________________________________________________________________________

Қорықтар Орманды дала 200,0

Дала 700,0

Шөлейт 600,0

Шөл 1500,0

Таулы аудан 500,0

Жиыны 3500,0

___________________________________________________________________________

Ұлттық парктер Дала 500,0

Шөл 1200,0

Таулы аудан 1500,0

Жиыны 3200,0

Барлығы 6700,0

__________________________________________________________________________-

Мемлекеттік табиғи Дала 1100,0

қаумалдар және Шөл 1800,0

табиғат Таулы аудан 500,0

ескерткіштері

Жиыны 3400,0

Барлығы 10100,0

___________________________________________________________________________

Сонымен қатар, көлемi 5700 мың га-дан астам жерде мемлекеттiк табиғи қаумалдар, 6,2 мың га жерде табиғат ескерткiштерiн қайта қалпына келтiру талап етiлуде.
Сөйтiп, болашақта ЕҚТА-ның жалпы аумағын 17 490 мың гектарға дейiн жеткiзу көзделiп отыр, ол республика аумағының 6,4 %-ын құрайды, оның iшiнде қорықтар - 1,6 %, ұлттық парктер - 1,4 %, мемлекеттiк табиғи қаумалдар мен табиғат ескерткiштерi - 3,4 %.
Ұйымдастырылатын ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды ұстау және оларды орналастыруды қаржыландыру жөнiндегi қаражаттың жыл сайынғы мөлшерi мемлекеттiк бюджетте осы мақсаттарға көзделген қаражат мөлшерiне қарай өзгерiп отырады.

6. ЕҚТА-ны басқару жүйесi

Басқару жүйесiнiң жалпы стратегиялық мақсаты ЕҚТА-ды басқару жүйесiн жетілдiру және олардың барлық функцияларын толық іске асыру болып табылады. ЕҚТА-ның көп функциялық сипаты басқару жүйесiнiң сөзсiз күрделi құрылымын айқындайды. Сонымен бiрге, оны ұйымдастырудың кейбiр жалпы қағидаттарын айқындауға болады:
- ЕҚТА-ның функцияларын мемлекеттiк басқару органдары реттейдi;
- ЕҚТА-ның қызметтерiн үйлестiретiн, ЕҚТА-ның желiсiн дамытуға, заң базасын жетiлдiруге және заңдық нормативтiк құқықтық кесiмдердi әзiрлеуге жауапты мемлекеттiк басқару органы болады.
Қазiргi уақытта ЕҚТА-ның көп функциялық сипаты басқару құрылымының ведомстволық сипатын анықтайды.
Ғылыми зерттеулердi басқару мынадай ретпен жүзеге асырылады: ЕҚТА-ның iргелi ғылыми зерттеулерi ғылым саласындағы орталық атқарушы органының басшылығымен жүргiзіледi, бұл ретте ЕҚТА жөнiндегi уәкiлеттi орган екiншi қатарға ысырылады. Қолданбалы ғылыми зерттеулердi жүргiзу кезінде жетекші рөл уәкілетті органға жүктеледi.
Басқару жүйесi, бiр жағынан, адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасын дамыту арқылы өзiнiң әлеуметтiк-экономикалық маңызын арттырады, екiншi жағынан, өзiнiң құрылымы шеңберінде мемлекеттік басқаруды жетілдiру жөнiнде ұсыныстар дайындайды.

7. ЕҚТА-ны пайдаланудың негiзгi қағидаттары

ЕҚТА-ны пайдаланудың сипаты қорғалатын аумақтардың түрлерi мен мөлшерi, физикалық-географиялық жағдайлары ерекшелiктерiнiң, қорғалатын экожүйелердiң жай-күйi және қорғалатын аумақтар мен олардың компоненттерiнiң көршілес аумақтардың экожүйелерiмен өзара іс-қимылымен анықталады.
Оларды пайдалану мақсатында қорғалатын аумақтарға әсер етудiң тәсiлдерi және тетiктерi бойынша мынадай негiзгi түрлеуге бөлуге болады:
бәсең әсер ету - өрттен қорғау үшiн жүргiзiлетiн арнайы шаралар, табиғи ортаға организмдердiң бөтен түрлерiн енгiзу және дәстүрлі шаруашылық қызмет;
белсендi әсер ету - ұдайы өсiм деңгейiнде басқару (ұдайы өсiмнiң бiр бөлiгiн алу, интродукция, сирек және құрып бара жатқан жануарларды қолдан өсiру және оларды кейiн табиғатқа жiберу), экожүйе және қауымдастық деңгейінде реттеу, рекреациялық және шектеулi шаруашылық қызметтiң басқа да түрлерiн жүргiзу.
Көптеген жағдайларда, ЕҚТА-ға әсер етудi, әсiресе, қорықтық экожүйелерге, олардың табиғи дамуы ЕҚТА-ны ұйымдастырудың мақсаттарына қағидаттық түрде қарама-қайшы болған кезде ғана қолданылатын ең соңғы шара деп қарау орынды. Бұл ретте, қорғалатын аумақтардың, ең алдымен, биологиялық әркелкiлiктi сақтау үшiн ұйымдастырылғанын есте ұстаған жөн. Осыған байланысты, кез келген белсендi әсер ету алдында жұмыс iстейтiн әсер ету тетiктерiн анықтауға, әсер ету объектiсiнiң қолайлы моделiн құруға және оның болжамдық мүмкiндiктерiн тексеруге бағдарланған барынша толық, ғылыми негiзделген зерттеу жүргiзiлуi тиiс. Осы модель негiзiнде әсер етудiң ауқымын, аймақтық конфигурациясын, уақыты мен сипатын, оның салдарларын бақылауды қамтамасыз еткен кезде есептеуге болады.

8. ЕҚТА-ны қорғауды ұйымдастырудың негiздерi

ЕҚТА-ны қорғаудың тиiмдiлiгi, ең алдымен, жергiлiктi халықпен өзара iс-қимыл жасаудың, оның ЕҚТА-ға деген көзқарасы және түсiндiру жұмысының сапасымен қамтамасыз етiледi. Қорғау сирек тәртiп бұзушылықтың жекелеген жағдайларына ғана кедергi бола алады, бiрақ, жаппай антропогендiк қысымға төтеп бере алмайды. Әдетте, қорғау қызметкерлерiмен тартыстар ежелгi дәстүрлерден және жергiлiктi биологиялық ресурстарды, бiрiншi кезекте, жемiстер, саңырауқұлақтар, рекреацияның бiрегей жағдайларын, аңшылық және балық ресурстарын пайдаланудың экономикалық қажеттiлiгiнен туындайды. Ресурстардың ерекше жоғары шоғырланған жерлерiнде, қол жеткiзу оңай аумақтарда осындай теріс әсерлерге қарсы тұру, іс жүзінде, мүмкін емес. Сондықтан, ЕҚТА-ны қорғауды күшейту, қорғау қызметінің жұмысына талаптарды күшейтумен қатар, халықпен түсіндіру жұмыстарын жүргізу қажет.

9. Ғылыми-зерттеу жұмыстарын және экологиялық
мониторингтi ұйымдастырудың негiзгi қағидаттары

ЕҚТА-ның жүйелерi, бiрiншi кезекте биологиялық әркелкілiктiң жай-күйi мен проблемаларын экологиялық нормалауға және экологиялық мониторингтi зерделеуге байланысты ғылым бағыттарын дамытуы тиiс. Ғылыми зерттеулер мынадай бағыттарда жүргізілуі тиіс: мемлекеттік табиғи қорық қорының объектілерін түгендеу және зерттеу, оларды қорғау және қалпына келтіру жөнінде ғылыми негізделген шаралар әзірлеу, табиғат процестерінің табиғи ағымын және экологиялық жүйеге қорғау режимінің әсерін зерттеу, қорық ісінің, қоршаған ортаны қорғаудың, табиғатты ұтымды пайдаланудың, сирек және құрып кету қаупі төнген жануарларды өсіру, өсімдіктердің жабайы және дақылдық түрлерін сұрыптау мен оларды көбейтудің ғылыми негiздерiн әзiрлеу.
Осы бағыттарды әзiрлеу iргелi ғылымның тиiстi бөлiмдерімен, қазiргi заманғы әдістемемен және әдiспен қамтамасыз етiледi. Қолданбалы ғылыми зерттеулер ғылыми процестiң қазiргi заманғы бүкiл кезеңдерінде жеткіліктi дәрежеде толық теориялық-әдiстемелiк талдамаларымен, нақты әдiстемелiк нұсқаулармен және тиiсiнше қамтамасыз етiп жүргiзілуi тиiс.
Қорықтар жүйесi табиғи процестердi, экожүйенiң жағдайы мен серпiнiн, олардың маңызды компоненттерiн репрезентативтi, географиялық аймақтар негiзiнде сипатталады. Сондықтан, өсiмдiктер және жануарлар дүниесiнің әртүрлi таксондарын жүйелендiру жөнiндегi мамандармен қамтылған, аймақтың биологиялық әркелкілiктi терең зерттеуге маманданған қорықтарды бөлектеу қисынды.
Ұлттық парктердегi ғылыми зерттеулер, негiзiнен, биологиялық әркелкiлiктi және оған рекреациялық және шаруашылық қызметтiң әртүрлi нысандарының әсерiн зерттеуге жұмылдырылуы тиiс.
ЕҚТА-ның аумақтық және интеллектуалдық оқшаулануының салдарларын азайтатын мақсатты iс-қимылдар маңызды ұйымдастыру қағидаты болып табылады.

10. Туристiк және рекреациялық қызметтi ұйымдастыру

Бұл қызметтi iске асырудың мақсаты - табиғат жағдайларында халықтың белсендi демалуын қамтамасыз ету және туристер мен демалушыларды табиғи және тарихи-мәдени көрнектi жерлермен таныстыру.
Ұлттық парктерде табиғи аумақтардың рекреациялық сыйымдылығын ескере отырып, туристер мен келушілердiң ағынын реттеу жүйесiн енгізу, туристiк бағыттар мен соқпақтарды жасап, оларды жайластыру, туристер мен келушілердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету, рекреациялық қызметтер үшін тиiстi инфрақұрылым құру және туристiк бағыттар мен соқпақтардың эстетикалық сапасын жақсартуға бағытталған жұмыстар жүргiзу қажет.
Қорықтарда, әлеуметтiк-экономикалық тиімділігі жеткілікті болған жағдайда, мемлекеттiк табиғи қорық қорының объектiлеріне қауiп төндiрмейтiн ғылыми-танымдық туризмдi белгіленген тәртiппен ұйымдастыру қажет.

11. Экологиялық ағартуды ұйымдастырудың
негiзгi бағыттары

ЕҚТА-дағы экологиялық ағартудың неғұрлым тиiмдi нысандарына мыналар жатады: бұқаралық ақпарат құралдарымен жұмыс, жарнамалық-баспа қызметi, кино және бейне өнiмдерiн шығару, мұражай iсi және келушiлердi қабылдау, экологиялық экскурсиялар мен шаралар, оқушылардың экологиялық лагерлерi мен экспедициялары, оқушылармен және бiлiм органдарымен жұмыстың өзге де нысандары.

12. Қорытынды

Осы Тұжырымдаманы жүзеге асыру ЕҚТА желiсiн мақсатты дамыту мен орналастыруға табиғи эталондар, төлтумалар мен реликтiлер, ғылыми зерттеулер, оқу-ағарту, бiлiм беру, туризм және рекреация нысанасы ретiнде айрықша экологиялық, ғылыми және мәдени құндылығы бар қоршаған ортаны қорғау объектiлерiн сақтау қалпына келтiру және қорғауды дәйектi түрде күшейтуге мүмкiндiк бередi. Бұл ретте нормативтiк құқықтық базаны жетiлдiру, жаңа ЕҚТА-ны құру және ғылыми зерттеулердi, мониторингтi, туризмдi, рекреация мен экологиялық ағартуды жүргiзу арқылы ЕҚТА-ны

дамытуға мүмкiн болады. Ол республиканың экожүйелерi табиғи

компоненттерiнiң тұрақтылығын, оларды тұрақтылықтың белгiлі бiр деңгейiнде

ұстау, тiрi және өлi табиғаттың өзiн өзi реттеу қабiлетi мен әркелкi

нысандарын, оның iшiнде, жойылуға шақ қалған тiрi организмдердiң тектiк

қорын сақтауға мүмкiндiк бередi.

Оқығандар:

Багарова Ж.А.,

Икебаева А.Ж.