О проекте Указа Президента Республики Казахстан "О Стратегии эффективного использования энергии и возобновляемых ресурсов Республики Казахстан в целях устойчивого развития до 2024 года"

Постановление Правительства Республики Казахстан от 24 января 2008 года N 60

Правительство Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ:
внести на рассмотрение Президента Республики Казахстан проект Указа Президента Республики Казахстан "О Стратегии эффективного использования энергии и возобновляемых ресурсов Республики Казахстан в целях устойчивого развития до 2024 года".

Премьер-Министр
Республики Казахстан К. Масимов

Указ Президента Республики Казахстан

О Стратегии
эффективного использования энергии и возобновляемых ресурсов
Республики Казахстан в целях устойчивого развития до 2024 года

В рамках реализации Концепции перехода Республики Казахстан к устойчивому развитию на 2007-2024 годы, одобренной Указом Президента Республики Казахстан от 14 ноября 2006 года N 216, а также в целях обеспечения эффективного использования возобновляемых ресурсов и источников энергии как фактора устойчивого развития экономики Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЮ:
1. Утвердить прилагаемую Стратегию эффективного использования энергии и возобновляемых ресурсов Республики Казахстан в целях устойчивого развития до 2024 года (далее - Стратегия).
2. Правительству Республики Казахстан:
1) в трехмесячный срок разработать и утвердить План мероприятий по реализации Стратегии на 2008-2010 годы и далее поэтапно;
2) ежегодно, к 30 января, представлять в Администрацию Президента Республики Казахстан информацию о ходе выполнения Стратегии;
3) принять иные меры, вытекающие из настоящего Указа.
3. Контроль за исполнением настоящего Указа возложить на Администрацию Президента Республики Казахстан.
4. Настоящий Указ вводится в действие со дня подписания.

Президент
Республики Казахстан Н. Назарбаев

Утверждена
Указом Президента
Республики Казахстан
от "__" __________ 2008 года N__

Стратегия
эффективного использования энергии и возобновляемых
ресурсов Республики Казахстан в целях устойчивого развития до
2024 года

Астана, 2008 год

Содержание

Введение
1. Анализ современного состояния и международный опыт эффективного
использования энергии и возобновляемых ресурсов
1.1. Возобновляемые ресурсы
1.1.1. Земельные ресурсы
1.1.2. Водные ресурсы
1.1.3. Биологические ресурсы
1.2. Энергосбережение и возобновляемые источники энергии
2. Перспективы эффективного использования энергии и возобновляемых
ресурсов в Республике Казахстан
2.1. Перспективы использования возобновляемых ресурсов
2.2. Перспективы энергосбережения и использования возобновляемых
источников энергии
3. Основные принципы, приоритеты, цель, задачи и этапы перехода
к эффективному использованию энергии и возобновляемых ресурсов в
Республике Казахстан
3.1. Основные принципы и приоритеты
3.2. Цель
3.3. Задачи
3.4. Этапы перехода к эффективному использованию энергии и
возобновляемых ресурсов в Республике Казахстан
4. Направления и механизмы эффективного использования энергии
и возобновляемых ресурсов
4.1. Создание нормативно-правовой базы для энергосбережения,
эффективного использования возобновляемых ресурсов и источников
энергии
4.2. Формирование экономических механизмов, обеспечивающих
поддержку перехода к использованию возобновляемых ресурсов и
источникам энергии
4.3. Развитие научных исследований в области использования
возобновляемых ресурсов и источников энергии
4.4. Энерго- и ресурсосбережение, ужесточение экологических
требований
4.5. Развитие международного сотрудничества в сфере использования
возобновляемых ресурсов и альтернативных источников энергии
4.6. Расширение участия общественности, проведение информационной
политики в вопросах ресурсо- и энергосбережения
5. Источники финансирования
6. Ожидаемые результаты

Введение

Эффективное использование энергии и возобновляемых ресурсов является необходимым условием устойчивого развития Республики Казахстан в XXI веке.
В Концепции перехода Республики Казахстан к устойчивому развитию на 2007-2024 годы, одобренной Указом Президента Республики Казахстан от 14 ноября 2006 года N 216, в Республике Казахстан необходимо принятие мер по эффективному и рациональному использованию возобновляемых ресурсов и альтернативных источников энергии путем внедрения более современных технологий использования земельных, водных, лесных, рыбных, растениеводческих и животноводческих ресурсов и возобновляемых источников энергии; стимулирования рационального использования гидроэнергетических ресурсов, объектов солнечной и ветровой энергетики и других возобновляемых ресурсов и альтернативных источников энергии.
Запасы невозобновляемых природных ресурсов в Республике Казахстан могут быть исчерпаны в течение ограниченного исторического периода. При экстенсивной эксплуатации, по оценкам экспертов, сегодняшних запасов нефти в Казахстане хватит на 70 лет, природного газа - на 85 лет. Горнометаллургическая промышленность находится на грани исчерпания разведанных эффективных месторождений. Железной руды осталось немногим более чем на 80 лет, алюминия - на 90 лет, медь исчерпается уже через 20 лет. Свинцово-цинковая отрасль обеспечена на 25 лет, хромоворудная - на 50 с небольшим лет, по никелю залежи полностью освоены.
Богатство природных ресурсов обусловило доминирующую роль высокорентабельных добывающих отраслей в экономике Казахстана. В 2005 году доля добывающей промышленности в ВВП составила 16 %, доля минеральных ресурсов в структуре экспорта составила 73,8 %.
Возобновляемые ресурсы и альтернативные источники энергии - важнейший аспект развития казахстанской экономики и фактор обеспечения энергетической безопасности страны на длительную перспективу. При этом Казахстан обладает значительными возможностями поэтапной переориентации экономики на использование возобновляемых ресурсов.
К возобновляемым ресурсам в условиях Республики Казахстан относятся земельные, водные и биологические (биосферные) ресурсы, к возобновляемым источникам энергии - солнечная, ветровая, гидроэнергетика, биомасса, геотермальная энергия и др. Потенциальные резервы использования этих ресурсов в Казахстане оцениваются в 12 миллиардов долларов в год.

1. Анализ современного состояния и международный опыт эффективного
использования возобновляемых ресурсов

В современных развитых странах на первый план выдвигаются параметры качества жизни. Здоровье населения и состояние окружающей среды рассматриваются в ряду основных критериев конкурентоспособности государства. Растет спрос на экологически чистые продукты питания. Прогнозируется повышение спроса на натуральные волокна и материалы, которые при утилизации разлагаются, не загрязняя окружающую среду. Особо актуальными становятся экологически безопасные гидро-, ветро-, био- и гелиоэнергетика, геотермальная энергетика.
Главной мировой тенденцией в условиях надвигающегося дисбаланса между потреблением невозобновляемых ресурсов и их запасами становится внедрение технологий максимально эффективного использования возобновляемых ресурсов.
Природные ресурсы, используемые в народно-хозяйственной деятельности, подразделяются на невозобновляемые и возобновляемые. Невозобновляемые ресурсы используются гораздо быстрее, чем могут быть восполнены, либо не могут быть восполнены вообще. Это в первую очередь, полезные ископаемые, срок формирования которых исчисляется длительными геологическими периодами. Невозобновляемыми могут стать и возобновляемые ресурсы в случае их нерационального использования.
Общим для всех стран, с динамично развивающейся экономикой на основе возобновляемых ресурсов, является целенаправленная политика, стимулирующая использование возобновляемых ресурсов через развитие соответствующих отраслей, научные, образовательные программы, поддержка инвестиций, создание благоприятных таможенного и налогового режимов, предоставление льгот при внедрении наиболее эффективных технологий, поощрение экспорта и другие меры.
Необходимость государственной поддержки обусловлена тем, что инвестиции в возобновляемые ресурсы и альтернативную энергетику не окупаются так быстро, как инвестиции в эксплуатацию минерально-сырьевых ресурсов. Скорость выработки минерально-сырьевых ресурсов зависит лишь от технических возможностей и потребности рынка, в то время как скорость использования возобновляемых ресурсов всегда ограничена скоростью их восполнения.
Международный опыт свидетельствует, что жизненный цикл формирования конкурентоспособных отраслей на основе возобновляемых ресурсов и энергии составляет ориентировочно 20-25 лет.

Цикл формирования отрасли на основе возобновляемых ресурсов и
энергии

__________
создание | 1-3 года |
предпосылок |__________|

_________
начало роста | 5-7 лет |
(компании-пионеры) |_________|

_________
накопление критической массы, выход на | 5-7 лет |
внешние рынки |_________|

_________
формирование реальных кластеров, закрепление на мировых | 5-7 лет |
рынках |_________|

<---------------------- 20-25 лет --------------------->

За это время отрасль проходит через следующие стадии развития:
Стадия 1. Создание государством законодательных, научных, образовательных, финансовых предпосылок и стимулов для развития отрасли.
Стадия 2. Первоначальные инвестиции в развитие компаний, становящихся пионерами во внедрении эффективных технологий. Занимает ориентировочно 5-7 лет, зачастую происходит параллельно с первым этапом и сопровождается участием государства для разделения рисков. На этом этапе происходит постепенный рост отрасли.
Стадия 3. Широкое распространение позитивного опыта, массовые инвестиции в отрасль, расширение и достижение критической массы, формирование узнаваемых брендов, выдвижение конкурентоспособной продукции на международный рынок - еще 5-7 лет, сопровождается стремительным ростом производственных и экспортных показателей.
Стадия 4. Окончательное формирование отрасли и закрепление позиций на мировом рынке, стабилизация показателей - в среднем 5-7 лет.
В Казахстане имеется значительный потенциал развития отраслей экономики, базирующихся на возобновляемых ресурсах:
сельское хозяйство и переработка сельскохозяйственной продукции;
водное хозяйство;
рыбное хозяйство и рыбная промышленность;
лесное хозяйство и лесоперерабатывающая промышленность;
топливно-энергетическая промышленность на основе возобновляемых источников: биотопливо (биогаз, биоэтанол, биодизель); гидроэнергетика; ветроэнергетика; гелиоэнергетика, геотермальная энергетика.
Сравнение с некоторыми странами евразийского региона говорит о том, что Казахстан мог бы использовать имеющийся потенциал во много раз эффективнее.

Таблица 1

Казахстан и близлежащие страны в разрезе экономического потенциала
отраслей на основе возобновляемых ресурсов по состоянию
на 1 ноября 2006 года

Возобновляемые ресурсы	Казахстан	Россия	Китай	Индия
Общий земельный фонд, млн. га	272,5	1 709,8	959,7	328,8
Сельскохозяйственные угодья, млн. га	222,6	220,7	530,0	177,5
Пастбища, млн. га	189,0	68,0	400,0	13,1
Пашни, млн. га	23,2	122,1	130,0	141,0
Лесной фонд, млн. га	23,4	1 104,8	175,0	63,5
Водный фонд, млн. га	3,7	27,9	26,8	31,2
Поголовье КРС, млн. голов	5,7	23,4	133,8	289,0
Поголовье мелкого рогатого скота, млн. голов	14,3	18,4	299,0	57,9
Доля сельского хозяйства в ВВП, %	5,5	5,3	11,9	19,9
ВВП, млрд. долл. США	77,2	733	2518	804
Продукция сельского хозяйства, долларов США/га	243,8	434,7	486	835

Для реализации потенциала отраслей, базирующихся на возобновляемых ресурсах, Казахстану необходимо ориентироваться на опыт стран мира, достигших наибольших успехов в этой сфере, имея схожие с нами стартовые условия.
Изучение международного опыта свидетельствует о том, что в эффективном использовании своих возобновляемых ресурсов преуспели страны с совершенно различными природно-климатическими условиями, разной исторически сложившейся ролью в мировой экономике и национальными и культурными особенностями. Общим для большинства из них является то, что они не считались развитыми 30-40 лет назад. Так же, как и Казахстан, они опирались на свои богатые минерально-сырьевые ресурсы, тенденция исчерпания которых заставила их своевременно перестроиться.
К примеру, Республика Чили исторически была интегрирована в мировое хозяйство как экспортер селитры и меди. После кризиса 1973 года, в стране были проведены неолиберальные реформы: либерализована банковская сфера, внешняя торговля, проведена налоговая и пенсионная реформа.
В аграрной сфере реформы проводились взвешенно: с одной стороны, либерализовано законодательство в области иностранных инвестиций, с другой стороны, сохранены существенные ограничения в порядке землевладения, в частности, запрет на продажу земли иностранцам. В 80-ые годы государство приняло меры по защите чилийских товаропроизводителей и взяло под свою протекцию основные сельскохозяйственные отрасли страны.
Со второй половины 1980-х годов началось активное поощрение экспорта и развитие экспортоориентированных отраслей: плодоводства, виноградарства, лесного и рыбного хозяйства, производства и экспорта соответствующей продукции переработки. В качестве одной из приоритетных правительством Чили была определена отрасль виноградарства и виноделия: была разработана государственная программа развития виноградарства, направлены капитальные вложения на закладку виноградников, созданы условия для привлечения в эту отрасль зарубежных инвестиций. Крупные иностранные компании вместе с инвестициями принесли новые технологии и опыт в сфере маркетинга и логистики.
В результате проведенных реформ Республика Чили стала одним из мировых лидеров в области производства и экспорта свежей и переработанной плодовоягодной продукции, винограда и вина, продукции рыбного и лесного хозяйства: первое место в мире по экспорту винограда, третье - по экспорту свежих фруктов, пятое - по экспорту вина, первое - по производству форели и восьмое - по экспорту рыбной продукции, пятое - по экспорту низкозатратной продукции лесопромышленного комплекса. ВВП страны в 2005 году вырос по сравнению с 2004 года на 6,3 % и составил 115,6 млрд. долларов США, ВВП на душу населения - 7,1 тыс. долларов США, ВВП на душу населения по паритету покупательной способности - 11,3 тыс. долларов США (оценочно). За последние 10 лет объем экспорта вырос в 2,5 раза до 40 млрд. долларов США в 2005 году.
Новая Зеландия и Австралия исторически являлись аграрными странами и экспортировали главным образом продукцию животноводства: шерсть, мясо, масло, сыр. В 1970-1980 годах ситуация в сельском хозяйстве этих стран ухудшилась по причине нефтяного кризиса и ограничения экспорта в Великобританию - основной рынок сбыта сельскохозяйственной продукции для этих стран. Обе страны сумели преодолеть зависимость от Великобритании и успешно диверсифицировать свой аграрный сектор. Реформы, проведенные в конце 1980-х - начале 1990-х годов, включали в себя следующие мероприятия: либерализация и применение более эффективных технологий в традиционных отраслях; приватизация; переориентация с рынка Великобритании и Европы на рынки стран Ассоциации государств Юго-Восточной Азии (АСЕАН) и США; свободный доступ иностранного капитала в национальную экономику; снижение экспортных тарифов и налогов для оживления предпринимательской активности.
В результате вышеуказанных действий, экспорт фруктов из Новой Зеландии увеличился за 20 лет в 5 раз до 1,1 млрд. долларов США. За период с 1980 по 2004 годы экспорт новозеландских яблок вырос в 9 раз до 314 млн. долларов США, экспорт киви - почти в 16 раз до 536 млн. долларов США.
Австралия с 1990 года нарастила экспорт вина более чем в 17 раз до 1,4 млрд. долларов США, выйдя на третье место в мире. Экспорт говядины вырос с 1980 года на 65 %, до 1,3 млн. тонн на сумму 2,3 млрд. долларов США, выведя Австралию на второе место в мире после Бразилии.

1.1. Возобновляемые ресурсы

Возобновляемые ресурсы расходуются со скоростью меньшей или равной скорости их восстановления. Это земельные, водные и биологические ресурсы.
Земельные ресурсы - земная поверхность, пригодная для проживания человека и для любых видов хозяйственной деятельности. Земельные ресурсы характеризуются величиной территории и ее качеством: рельефом, почвенным покровом и комплексом других природных условий.
Водные ресурсы - запасы поверхностных и подземных вод, сосредоточенных в водных объектах, которые используются или могут быть использованы.
Биологические ресурсы (ресурсы биосферы) - источники и предпосылки получения необходимых людям материальных и духовных благ, заключенные в объектах живой природы: промысловые объекты, культурные растения, домашние животные и т.п. К биоресурсам относятся ресурсы животноводства, растениеводства, лесного и рыбного хозяйства.

1.1.1. Земельные ресурсы

Общий земельный фонд Республики Казахстан составляет 272,5 млн. га. (9 место в мире). Земельные ресурсы представляют ценность в первую очередь для сельского и лесного хозяйства. В сочетании с ресурсами гидро- и биосферы, земля является также важным рекреационным ресурсом, который в виде национальных парков и памятников природы может являться источником стабильных доходов.
Сельскохозяйственные угодья занимают 82 % территории или 222,6 млн. га, из них на долю пастбищ приходится 84,8 % или 189 млн. га, на долю пашни - 9,8 % или 21,9 млн. га, на долю сенокосов и залежи по 2,3 %.
Для сельскохозяйственного использования особую важность представляет качество почвенного покрова, который в Казахстане располагается в виде широтно вытянутых зон, чередующихся с севера на юг. На севере наиболее плодородные черноземы занимают 9,5 % (26 млн. га) всей земельный площади страны. Более трети площади страны (33,2 % или 91 млн. га) приходится на каштановые почвы сухостепной и части полупустынной зон. Еще южнее в пустынной природной зоне на площади 119 млн. га (43,6 % территории) преобладают бурые и серо-бурые пустынные почвы, которые во многих регионах чередуются с массивами пустынных песчаных и глинистых почв. Помимо широтного чередования, наблюдается высотно-поясное чередование: от черноземов и лугово-степных на горных лугах до светло-каштановых и сероземов у подножия гор. На долю горных почв приходится 13,7 % (37 млн. га) территории республики.
Более 60 % территории страны находится в засушливой зоне и подвержено опустыниванию под воздействием климатических факторов и хозяйственной деятельности.
Около 30 млн. га пастбищных угодий (1/6 часть) подвержены дефляции и эрозии, третья часть земель деградирована. Распашка малопродуктивных земель степной зоны привела к сокращению естественных пастбищ.
В южной части Приаралья пришли в негодность более 20 % пастбищ. В составе сельскохозяйственных угодий Южно-Казахстанской области около 3,1 млн. га подвержено ветровой эрозии, более 0,5 млн. га - водной эрозии.
Средняя урожайность пшеницы в Казахстане (10 ц/га) в 2,6 раза ниже, чем в аналогичной по качеству почв Канаде.
Большую проблему представляет техногенное загрязнение почв вследствие безответственной хозяйственной деятельности промышленных предприятий. На предприятиях цветной металлургии накоплено более 5.2 млрд. т. промышленных твердых отходов.
Изношенность и недостаточное финансирование гидромелиоративных систем привело к выбытию значительных площадей орошаемых земель из сельскохозяйственного оборота. За период с 1990 по 2005 годы общая площадь орошаемых земель сократилась с 2,3 млн. га до 2,1 млн. га, из которых используется только 68 %, или 0,6 % от общей площади сельскохозяйственных угодий.
Исключительным примером по использованию возобновляемых ресурсов является Израиль - страна, бедная минеральными ресурсами, расположенная в зоне пустынь и полупустынь с дефицитом водных ресурсов.
С 1952 по 1984 годы в Израиле выпуск аграрной продукции увеличился в 8 раз, прежде всего за счет интенсивного внедрения новейших агротехнологий, таких как капельное и спринклерное орошение. При площади возделываемых земель меньше 2 % от казахстанской, а общей территории страны меньше 0,8 % от казахстанской, в 2005 году Израиль экспортировал сельскохозяйственной продукции (главным образом растениеводческой) и продовольственных товаров на 1,69 млрд. долларов США, что в 2,5 раза больше аналогичного показателя Казахстана.
Бразилия успешно осваивает территории под сельскохозяйственное производство и в настоящее время является крупным нетто-экспортером продовольствия. Работы по мелиорации имеют государственную важность и регулируются национальными программами ирригации и дренажа. В результате реализации этих программ, площадь орошаемых земель была увеличена в 6 раз, с 490 тыс. га в 1961 году до 2,92 млн. га в 2003 году.
Большой технический и инновационный потенциал в сфере рекультивации загрязненных земель, восстановления лесов и пастбищ, орошения неплодородных земель, осушения болот и их введения в сельскохозяйственный оборот, накоплен Институтом сельскохозяйственного развития Бразилии EMBRAPA. Эта организация объединяет в единую сеть 11 центральных подразделений, 37 исследовательских и 3 сервисных центра, координирует Национальную систему аграрных исследований и за период с 1973 года внедрила более 9 тыс. технологических решений в области сельского хозяйства. При рациональном использовании имеющихся водных ресурсов, с применением водосберегающих технологий, можно будет ввести в оборот дополнительные площади орошаемых земель. В целом за счет мелиоративных, в том числе агролесомелиоративных, мероприятий можно повысить качество более 8 млн. га (34 %) пашни, осложненной отрицательными признаками (защебнение, засоление, дефляция, водная и ветровая эрозия, заболоченность и пр.).
В Казахстане более 5,3 млн. га залежных земель могут быть возвращены в сельскохозяйственный оборот путем создания окультуренных пастбищ на основе специально подобранных составов трав. Это позволит нарастить объемы производства в животноводстве при одновременном предотвращении дальнейшей эрозии почв и улучшении их качества.

1.1.2. Водные ресурсы

По оценкам Всемирного банка, к середине XXI века 40 % населения Земли будет испытывать дефицит воды, 20 % - серьезно страдать от него. Процессы воспроизводства водных ресурсов ослабляются в результате их чрезмерной эксплуатации и загрязнения, а также уничтожения компонентов природных систем, главным образом растительности в прибрежных районах и на водосборных бассейнах, что приводит к нарушению водного баланса, необходимых для жизнедеятельности сообществ организмов в природных экосистемах, в том числе гидроэкосистемах.
Распределение водных ресурсов по территории крайне неравномерно и обуславливает нестабильность и неравномерность водообеспеченности регионов и отраслей экономики. Объем необходимого водопотребления составляет 54,5 км ³ , а располагаемый объем, возможный к хозяйственному использованию в средний по водности год не превышает 42,6 км ³ . Запасы пресных вод составляют порядка 524 км ³ (озера - 190, ледники - 80, реки - 101, водохранилища - 95, подземные воды - 58). Водообеспечение отраслей экономики осуществляется более чем на 90 % за счет поверхностных водных ресурсов. В секторе коммунально-бытового обеспечения в основном используются подземные воды. Уровень использования подземных водных ресурсов в 2005 году составил 1,0 км ³ .

Диаграмма 1

Структура водных ресурсов Казахстана

См. бумажный вариант

Казахстан относится к одному из засушливых регионов Евразии, с дефицитом водных ресурсов. Водное хозяйство республики развивается в условиях дефицита водных ресурсов, резко обостряющихся в периоды естественного маловодья. Одна из главных особенностей гидрографии страны, вызванная разнообразием ее рельефа и климата, состоит в том, что поверхностные водные ресурсы на ее территории распространены неравномерно. В связи с этим, на большей части территории страны имеет место напряженная водохозяйственная обстановка.
Большую угрозу качеству воды по большинству водных источников республики представляют предприятия химической, нефтеперерабатывающей, машиностроительной промышленности и цветной металлургии. В пределах республики выявлено более 700 потенциальных источников загрязнения подземных вод, из них 241 оказывают непосредственное влияние на гидрогеохимическое состояние подземных вод.
При всей относительной скудости водных ресурсов, для Казахстана отношение водопотребителей к воде остается расточительным. Несмотря на сокращение водопотребления промышленным сектором, расход свежей воды на единицу продукции остается высоким из-за низкого коэффициента полезного действия систем водоподачи. В орошаемом земледелии применяются водозатратные технологии поливов, которые ведут к сверхнормативным потерям воды.
Неравномерное распределение водных ресурсов, нарастающий дефицит воды в Центральном, Северном и Западном Казахстане, обострение положения в водообеспечении в бассейнах трансграничных рек, ухудшение качества питьевой воды, продолжающееся загрязнение поверхностных и подземных вод, катастрофическое ухудшение технического состояния плотин, гидроузлов, водопроводов, оросительных каналов, утрата контроля за водопользованием, отсталая технология поливов в орошаемом земледелии - требуют безотлагательного решения.
Водопотребление социально-экономического комплекса страны за 2004 год составило порядка 25,30 км ³ в год, причем, около 19,83 км ³ покрывается за счет отбора из природных источников и всего лишь - 5,47 км ³ , за счет инженерного воспроизводства (достигнутый мировой уровень более 50 %) в системе оборотного и повторно-последовательного использования воды. На производственные нужды расходуется до 20,0 % воды, на хозяйственно-питьевые цели до 5,0 %, орошение и сельскохозяйственное водоснабжение до 73,0 %.
Несмотря на спад производства и снижения объемов использования пресной воды, проблема расточительного водопользования не теряет своей остроты, так ежегодный объем потерь свежей воды только при транспортировке составляет 4,94 км ³ , при этом безвозвратное водопотребление, относительно природных водных объектов составляет 15,28 км ³ .
Объем водоотведения составляет в среднем 22,0 % от объема забора воды из природных источников. Мощности очистных сооружений покрывают потребность в очистке на 100 % и более, тем не менее, в водные объекты сбрасывается загрязненных вод 155,0 млн. м ³ , до нормального уровня очищается только 5,0 % сточных вод, что указывает - очистка осуществляется по старым схемам и на устаревшем технологическом оборудовании, методы очистки не соответствуют категории сбрасываемых вод и пр.
На коммунально-бытовые нужды городского и сельского населения ежегодно потребляется около 0,9 км ³ воды в год, что составляет порядка 4 % от общего объема забранных вод. При этом удельное водопотребление на одного человека, в зависимости от технического состояния водопроводных сетей, составляет от 130 до 250 литров/сутки.
Изношенность сетей водопровода является источником вторичного загрязнения питьевой воды и обесценивает водоподготовку. По данным Министерства здравоохранения Республики Казахстан, до 30 % населения пользуется некачественной питьевой водой, распространение тифа, гепатита связывается с употреблением загрязненной питьевой воды.
Количество аварий на 100 км водопроводных сетей в республике составляет более 70 аварий, показатель надежности среднеевропейского уровня - 3 аварии.
В настоящее время функционируют или находятся на стадии реконструкции не более 40 групповых водопроводов. На протяжении более двух десятилетий в северных областях республики эксплуатировались уникальные по своим параметрам Ишимский, Пресновский, Булаевский, Соколовский, Сергеевский и Беловодский групповые водопроводы общей протяженностью более 6,0 тыс. км. Протяженность групповых водопроводов Костанайской области составляла 3,4 тыс. км, Беловодского и Майского групповых водопроводов Павлодарской области - более 2,0 тыс. км.
В снабжении населения питьевой водой объективные трудности усугубляются субъективными факторами:
завышенные удельные нормы и как результат строительство мощных станций водоподготовки;
подача питьевой воды промышленным предприятиям;
прием загрязненных вод в сети канализации;
несовершенство существующих организационно-экономических и нормативно-правовых основ, побуждающих предприятия и население к ресурсосбережению на основе простого и надежного механизма - экономической заинтересованности.
Расчеты показывают, что при полном удовлетворении нужд в коммунальном секторе, можно говорить о 35-55 % сокращении отбора воды из водных объектов. Сельское хозяйство является основным водопотребителем, в котором до 70-75 % расходуется на орошение.
В последнее десятилетие площади регулярного орошения с 2,3 млн. га сократились до 1,4 млн. га, объем водозабора с 22,0 км ³ упал до 12,0 км ³ , при этом удельное водопотребление увеличилось с 9,0 до 10,0 тыс. куб. на 1 га, потери при транспортировке воды до точек выдела составляют в среднем 4,0 км ³ . Стоимость ежегодно недополучаемой валовой продукции с неполитых земель составляет около 60,0 млрд. тенге. Из-за ухудшения мелиоративного состояния земель, износа мелиоративных систем и сооружений в орошаемом земледелии урожайность сельскохозяйственных культур остается низкой, удельное водопотребление неоправданно высоким, КПД мелиоративных систем снизился до 0,5. Слабо внедряются передовые водосберегающие технологии полива.
В сельском хозяйстве и, в первую очередь, орошаемом земледелии, мерами по водосбережению, т.е. осуществлением реконструкции оросительных систем, внедрением водосберегающих технологий полива и др., возможно увеличение КПД мелиоративных систем на 25-40 %. В конечном итоге это приведет к улучшению мелиоративного состояния земель и повышению урожайности сельскохозяйственных культур и продуктивности поливной воды.
Водопотребление промышленного сектора сократилось до 4,0 км ³ в год. Расход свежей воды на единицу продукции остается высоким из-за недостаточного уровня использования оборотного и повторного водоснабжения, неудовлетворенного состояния систем водоподачи и низкого КПД, сегодня до 40 % воды, очищенной до питьевых требований, расходуется на промышленные нужды.
Несмотря на дефицит ресурсов пресной воды, Израиль орошает 55 % (250 тыс. га) своих обрабатываемых земель, площадь которых равна 455,0 тыс. га. При этом водопотребление на 1 га орошаемой земли в Израиле составляет 4 800 м ³ /год - в 1,65 раз меньше, чем в Казахстане. Две трети потребности в воде в Израиле покрывается за счет природных источников и одна треть за счет использования солоноватых грунтовых и очищенных сточных вод.
Столь впечатляющие успехи Израиля по эффективному использованию водных ресурсов обусловлены тем, что в этой стране успешно внедрены принципы Интегрированного управления водными ресурсами, рекомендованные Директивой Всемирного Саммита по устойчивому развитию (Йоханнесбург, 2002 год).

1.1.3. Биологические ресурсы

Лесные ресурсы . Общая площадь лесного фонда Республики Казахстан составляет 26,8 млн. га, из них площадь земель, покрытых лесом, занимает порядка 12 млн. га. Лесистость территории Казахстана составляет 4,5 %.
Для лесов республики характерно их крайне неравномерное распределение. Примерно 80 % запасов древесины приходится на северную и северо-восточную часть страны (Восточно-Казахстанская - 45 %, Северо-Казахстанская - 15 %, Акмолинская - 11 %), при этом более половины запасов хвойных лесов произрастают в Восточно-Казахстанской области. Общий запас древесины на корню составляет 375,8 млн. м ³ , в том числе 140 млн. м ³ спелой и перестойной древесины. Несмотря на значительные объемы спелой и перестойной древесины (38 %), которая образовалась из-за небольших темпов рубок в лиственном хозяйстве и запрета рубок главного пользования в хвойных насаждениях, осуществление рубок леса и получение древесины для промышленной переработки не является основной целью. Ведение лесного хозяйства в республике должно обеспечивать повышение ресурсного и экологического потенциала лесов.

Диаграмма 2

Структура лесов Казахстана

См. бумажный вариант

После 1991 года официальный объем лесозаготовок снизился с 2,5 млн. м ³ до 0,9-1,2 млн. м ³ в год, при этом большая часть рубки производится в бытовых целях (77 % - заготовка дров, 23 % - пиловочник). В настоящее время общий запас древесины на корню составляет 375,8 млн. м ³ , в т. ч. более 78 млн. м ³ спелой и перестойной древесины. Большой объем спелой и перестойной древесины (до 20 %) образовался из-за низких объемов лесозаготовки, которые в развитых странах составляют 2 % от общего объема запаса древесины на корню.
Вклад деревообрабатывающей отрасли в экономику Казахстана в 1990 году составлял 2,7 % ВВП, что в несколько раз превышает современные показатели и свидетельствует о низком уровне развития отрасли в настоящее время. Недостаточно эффективные мероприятия по воспроизводству и эксплуатации лесов требуют формирования новых современных подходов к лесовосстановлению.
Южная Африка располагает крупнейшими лесными плантациями в мире, развитие которых началось в 30-е годы прошлого века, когда по инициативе правительства страны и при помощи частного сектора началась высадка сосны и эвкалипта.
В результате данных мер, Южноафриканская Республика создала у себя полноценную лесную промышленность. В 2003 году объем лесозаготовки на плантациях превысил 19,2 млн. м ³ , что в стоимостном выражении составило порядка 550 млн. долларов США. Совокупный объем промышленного производства всего лесопромышленного комплекса составил около 2 млрд. долларов США (в т. ч. 1,1 млрд. долларов США пришлось на целлюлозу), было реализовано более 10,9 млн. тонн продукции.
В 2004 году инвестиции в развитие плантаций составили почти 2,5 млрд. долларов США, из них 55 % - в высадку деревьев. В середине 2005 года площадь плантаций частного сектора составила 1,03 млн. га или 76 % от общей площади плантационных насаждений (1,35 млн. га). 322,5 тыс. га плантаций принадлежит государству. При этом мягколиственные породы деревьев составляют 52 % и твердолиственные - 48 %.
Ресурсы растениеводства . Площадь пашни в Казахстане составляет 23,2 млн. га (10,5 % сельскохозяйственных угодий). Площадь орошаемых земель составляет 2,1 млн. га - менее 9 % пашни. Основная часть обрабатываемой площади в Казахстане (80,1 %) занята под зерновые и зернобобовые культуры, преимущественно под пшеницу. В 2005 году под пшеницу было занято 12,6 млн. га, валовый сбор составил 11,2 млн. т. Средняя урожайность пшеницы составила 10,5 ц/га. Выручка от экспорта пшеницы составила 17,5 доллара/га.
На юге Казахстана сосредоточен значительный нереализованный потенциал отрасли плодоовощеводства и виноградарства. Например, даже при невысокой урожайности 25 т/га, с 1 га томатов может быть выручена сумма более 1000 долларов США. Если сравнивать с другими странами, экспорт только яблок принес Чили в 2004 году в 1,8 раз больше суммы экспорта пшеницы Казахстана.
Площадь, отведенная для выращивания картофеля, овощных, бахчевых, плодово-ягодных культур в 2005 году составила 376 тыс. га. По итогам 2005 года, валовый сбор плодоовощной продукции составил 6 300 тыс. тонн, из которых отгружено на экспорт 327 тыс. тонн. Валовый сбор винограда в Казахстане в благоприятные по климатическим условиям годы достигал 150-250 тыс. тонн, а производство вина составляло около 150 млн. литров. Производство и реализация винодельческой продукции в последние пять лет составляет 45-55 млн. литров.
В отличие от крупнотоварного производства зерна или масличных культур, плодоовощное производство и виноградарство требует большего объема достаточно сложных агротехнических мероприятий, в т. ч. с использованием ручного труда. В настоящее время для плодоовощной отрасли и виноградарства Казахстана характерны мелкотоварный способ производства в небольших крестьянских и фермерских хозяйствах, отсутствие культуры выращивания, незнание агротехнологий и нехватка средств для их полного соблюдения, низкий уровень технической оснащенности и изношенность имеющихся машин и агрегатов, отсутствие необходимой инфраструктуры по сохранению и своевременной доставке потребителю скоропортящейся продукции.
В середине 80-х годов площади под виноградом были сокращены более чем в 2,5 раза (с 26 тыс. га до 10 тыс. га), производство винограда и виноматериалов снизилось в 5-7 раз (в 2005 году собрано 52 тыс. тонн винограда).
С 1990 года значительно вырос средний возраст садов. Закладка новых садов и виноградников требует долгосрочных инвестиций, которые большинство крестьянских/фермерских хозяйств не в состоянии самостоятельно осуществить в больших объемах.
Сейчас сельское хозяйство Чили переживает небывалый подъем и является одним из важнейших секторов экономики, с которым связывают будущее страны. При этом, площадь обрабатываемых земель в Чили (1821 тыс. га) в 13 раз меньше, чем в Казахстане. Чили - один из крупнейших мировых экспортеров свежих фруктов (столовый виноград, яблоки, киви, слива, персики и др.). Доходы от экспорта сельскохозяйственной продукции составили в 2004 году более 7 млрд. долларов США, в т.ч. от экспорта свежих фруктов - 1,91 млрд. долл. США (рост более чем в 11 раз с 1980 года). Объем экспорта свежих фруктов в количественном выражении составил в 2004 году 2157 тыс. т - в 6,6 раза больше экспорта Казахстана.
Особое внимание в Чили привлекает успешный опыт развития в течение последних 15-20 лет производства, переработки и экспорта плодовоягодной продукции (свежих фруктов, свежезамороженных ягод, концентратов), а также винограда и вина. В 2005 году экспорт переработанной плодоовощной продукции принес стране 846 млн. долл. США (рост более чем в 26 раз с 1981 года).

Таблица 2

Динамика экспорта плодоовощной продукции Чили
(1981-2005 годы)

Статьи экспорта	1981 год млн. USD	2005 год млн. USD	Рост
Замороженные плоды и овощи	2,0	147	74 раза
Сушеная продукция	20,2	344	17 раз
Концентраты соков	2,4	122	50 раз

С начала 90-х годов прошлого столетия общая площадь виноградников в Чили была увеличена в 3 раза - с 55 тыс. га до 170 тыс. га в 2004 году, урожайность повысилась до 70 - 130 ц/га (для сравнения, в Казахстане 24 - 57 ц/га), валовый сбор увеличился до 1,9 млн. тонн винограда. Кроме того, чилийские компании создавали стратегические альянсы с престижными международными компаниями для активного выхода на внешние рынки.
Как результат, на сегодняшний день Чили является мировым лидером в экспорте винограда, в 2005 году страна выручила по данной статье 909 млн. долларов США. Экспорт вина принес стране в 2005 году 883 млн. долларов США (5-е место в мире).

Диаграмма 3

Динамика экспорта винограда и вина Чили (1996-2005 годы)

См. бумажный вариант

Другим примером может послужить Новая Зеландия, где собирают до 170 тыс. тонн винограда с 16 тыс. га виноградников, получая прибыль от реализации более 300 млн. долларов США.
Больших успехов за последние 10 лет добилась Австралия, где доходы от продажи вина составляют более 1,1 млрд. долларов США (3-е место в мире).
Рыбные ресурсы . Рыбохозяйственный фонд Республики Казахстан составляет округленно 3 млн. га и включает озера, водохранилища и реки, в т.ч. 61,5 тыс. га водоемов по выращиванию товарной рыбы. Среди постсоветских республик по площади внутренних водоемов Казахстан уступает только России. Наиболее ценным из них является Каспийское море. В нем обитает 126 видов рыбы, приблизительно 10 % которых имеет коммерческое значение. Здесь происходит рост молоди рыбы, включая ценнейшие виды: белуги, осетра, шипа и севрюги.
Характерной особенностью рыбного хозяйства Казахстана является высокая доля (почти 80 %) малоценных рыб.
Согласно исследованиям Всемирного Банка, фактический улов рыбы в Казахстане в 3-4 раза выше декларируемого и составляет более 120 тыс. т в год.
Имеющийся Закон Республики Казахстан от 9 июля 2004 года N 593-II "Об охране, воспроизводстве и использовании животного мира" не в полной мере отражает вопросы развития товарного рыбоводства и переработки рыбной продукции, в связи с чем, требуется его совершенствование.
Несмотря на принимаемые меры по ужесточению законодательства, существует незаконный промысел рыбных ресурсов.
Отрасль страдает от дефицита квалифицированных специалистов по организации промысла рыбы.
Другой проблемой остается неразвитость переработки. Экспорт на 25 % состоит из продуктов с добавленной стоимостью и на 75 % из свежемороженой рыбы. Малоценная рыба не перерабатывается.
Республика Чили до 1975 года не рассматривалась всерьез ни как страна-экспортер рыбы, ни как регион с развитой аквакультурой. Тем не менее, полугосударственная организация Фонд Чили попыталась использовать имеющиеся благоприятные предпосылки (длинная изрезанная береговая линия), чтобы внедрить технологии искусственного разведения и выращивания лососевых. За весь 30-летний период деятельности Фонда Чили было создано около 60 компаний. Бурный рост аквакультуры в Чили начался в последней четверти XX века: к 1988 году в стране действовало 10 проектов по аквакультуре, а к 1998 году - 650 проектов. Теперь у Чили есть самостоятельная отрасль на базе возобновляемого ресурса, которая обеспечила в 2005 году экспорт лосося и форели на сумму 1,667 млрд. долларов США. Технологии, используемые в аквакультуре Чили, были заимствованы в основном в Норвегии, Японии и США.
Животноводческие ресурсы . Общая площадь пастбищ Казахстана составляет 188,8 млн. га, в том числе 184,0 млн. га неулучшенных пастбищ и 4,8 млн. га улучшенных (2,5 %). По площади пастбищных угодий Казахстан занимает пятое место в мире.
Поголовье крупнорогатого скота составляет 5,7 млн. голов, овец и коз - 13,4 млн. голов. Почти 76 % поголовья скота (более 3,7 млн. крупного рогатого скота и 12,4 млн. овец) содержится в засушливой зоне с сухим климатом, занимающей более 84 % естественных кормовых угодий Казахстана. Средняя продуктивность пастбищ составляет здесь 4 ц/га и подвержена значительным колебаниям по годам и сезонам. 24 % поголовья содержится на севере Казахстана, где расположены 16 % пастбищных угодий с продуктивностью в среднем 7 ц/га. Средняя продуктивность улучшенных пастбищ в Казахстане составляет 35 ц/га.

Таблица 3

Состояние животноводства в Казахстане (1990-2005 годы)

Состояние животноводства	Годы
	1990	2000	2005
Крупный рогатый скот, млн. голов	9,8	4,1	5,7
в том числе коровы, млн. голов	3,3	2,0	2,4
Производство мяса говядины, млн. тонн	0,7	0,31	0,35
Производство молока, млн. тонн	5,26	3,73	4,33
Мелкорогатый скот, млн. голов	36,2	10,0	14,3
Производство мяса баранины, млн. тонн	0,4	0,09	0,11
Производство шерсти, тыс. тонн	100	22,3	29,2

Современное состояние отрасли животноводства республики характеризуют мелкотоварное, неорганизованное производство, примитивные технологии, низкий генетический потенциал основной массы скота, разрушенная система кормопроизводства и кормления, недостаточное кадровое, научное и правовое обеспечение.
Более 80 % поголовья скота содержится в личных подсобных хозяйствах населения, где не проводится должная ветеринарная, племенная работа, скот теряет породные качества из-за беспорядочного скрещивания.
Вышеуказанные причины обуславливают низкую продуктивность скота и высокую себестоимость продукции животноводства. В республике деградировано 26 млн. га пастбищ, что было вызвано чрезмерным выпасом скота и отсутствием работ по обводнению.
Среди развивающихся стран на долю Латинской Америки приходится порядка 40 % поголовья мясных и 35 % поголовья молочных коров. В странах Латинской Америки животноводство является одной из главных статей экспорта, дающей до 30 % государственного дохода.
Значительные успехи в развитии мясного скотоводства демонстрируют такие страны, как Бразилия, Аргентина, Уругвай, где средняя продуктивность пастбищ составляет порядка 35 центнеров кормовой массы с 1 га.

Таблица 4

Динамика производства и экспорта говядины странами
Латинской Америки (1995-2005 годы)

Производство и экспорт говядины странами Латинской Америки	Годы
	1995	2000	2005
Бразилия, производство говядины, млн. т	5,4	6,6	8,7
экспорт говядины, млн. т	0,28	0,59	2,12
экспорт говядины, млрд. USD	0,55	0,88	4,2
Аргентина, производство говядины, млн. т	2,6	2,6	3,0
экспорт говядины, млн. т	0,52	0,34	0,77
экспорт говядины, млрд. USD	1,0	0,51	1,4
Уругвай, производство говядины, млн. т	0,3	0,4	0,5
экспорт говядины, млн. т	0,14	0,27	0,49
экспорт говядины, млрд. USD	0,27	0,4	0,9

В 2005 году экспорт говядины из Бразилии составил 4,2 млрд. долларов США (первое место в мире, рост в 7,6 раз с 1995 года). По сравнению с 2004 годом объем экспорта говядины Аргентины вырос в 1,5 раза и составил 1,4 млрд. долларов США (3-е место в мире).
Основой развития скотоводства в Аргентине является прежде всего крупнотоварное и экспортоориентированное производство (75 % хозяйств с содержанием скота свыше 1 000 голов), рациональное использование пастбищ, развитие селекционно-племенной работы и выведение пород скота, преимущественно мясных пород, районированных к местным климатическим условиям. Проводится целенаправленная научно-исследовательская работа в области ветеринарии, селекции, генетики. Аргентина признана в мире как страна, не имеющая ящура.
Особенно интересен опыт интенсификации животноводства путем создания окультуренных пастбищ, причиной которой стало перераспределение сельскохозяйственных угодий в пользу более рентабельной сои. Высев специально подобранного состава трав позволил увеличить среднюю концентрацию КРС с 0,5 голов/га до 1,5-2,5 голов/га.
Также в Аргентине имеются ценные наработки в технологиях заготовки кормов, например в силосовании, и в технологиях переработки (забоя, охлаждения, хранения, вакуумирования мяса), обеспечивающих сохранность охлажденного мяса при экспорте на далеко расположенные рынки Европы.
Овцеводческая отрасль является приоритетной для экономик этих стран и составляет главную статью экспортных доходов. Ввиду отсутствия субсидий сельскому хозяйству, в Австралии государство активно поддерживает отрасль через развитие инфраструктуры крупно- и мелкотоварного овцеводства, создание инновационных компаний, инвестирующих в исследования в области генетики и разведения овец, кормов, ветеринарии. Созданы сервис-компании на федеральном уровне, целью которых является помощь фермерам-овцеводам посредством создания пастбищ, ветродвигателей, стрижки овец, подготовки шерсти, снабжения спецкомбикормами, зооветпрепаратами и т.д.
В настоящий момент 80 тыс. ферм Австралии содержат примерно 100 млн. овец и производят порядка 500 тыс. тонн шерсти ежегодно, экспортируя 70 % от производимого объема, на сумму до 1,5 млрд. долларов США.
Новая Зеландия уже на протяжении 50 лет остается главным экспортером баранины по всему миру. Только в 2004 году эта страна экспортировала порядка 350 тыс. тонн баранины на сумму 1,5 млрд. долларов США.
Благодаря постоянной работе по улучшению породных качеств овец, ветеринарному обеспечению овцеводства, сбалансированному кормлению с использованием огороженных окультуренных пастбищ, овцеводы Австралии и Новой Зеландии добиваются более высоких показателей продуктивности:

Таблица 5

Данные по продуктивности овец в Австралии,
Новой Зеландии и Казахстане

Страна	Овцепо- головье, млн. голов	Пастбища	Выход баранины с 1 головы		Выход шерсти с 1 головы
			кг	долларов США	кг	долларов США
Австралия	106	391,6	20	60	5,3	8,5
Новая Зеландия	40	13,8	25,4	76,2	5,7	9,1
Казахстан	14,3	188,9	16	48	3,0	4,8

В целом, Казахстан имеет значительный нереализованный потенциал как в скотоводстве, так и в овцеводстве. Концентрация условных голов скота на 1 га пастбищных земель в Казахстане в 7 раз ниже, чем в Аргентине, и в 28 раз ниже, чем в Новой Зеландии:

Таблица 6

Концентрация поголовья крупнорогатого скота и овец

Страна	Поголовье скота, млн. условных голов	Площадь постоянных пастбищ, млн.га	Средняя концентрация, голов/1 га пастбищ
Казахстан	7,2	189,0	0,04
Аргентина	56,6	195,0	0,29
Австралия	43,8	391,6	0,11
Новая Зеландия	15,4	13,8	1,12
Бразилия	194,1	197,0	0,99

1.2. Энергосбережение и возобновляемые источники энергии

Возобновляемые источники энергии - источники энергии, непрерывно возобновляемой за счет естественно протекающих природных процессов. Активно используется энергия Солнца, воды, рек, ветра, теплота грунта, грунтовых и геотермальных вод, а также биологического топлива.

Диаграмма 4

Производство электроэнергии в Казахстане
(1990-2005 годы), млрд. кВт.ч

См. бумажный вариант

В 2005 году выработка электроэнергии в Казахстане составила 67,6 млрд. кВт.ч. Это в 1,3 раза ниже уровня 1990 года. Однако в настоящее время в связи с ростом экономики наблюдается увеличение потребления и производства электроэнергии.
Основным источником электроэнергии в Казахстане является угольная энергетика, базирующаяся на дешевых экибастузских углях. В обозримой перспективе уголь будет по прежнему играть значительную роль в энергетике страны. Сегодня угольная отрасль республики обеспечивает выработку в Казахстане 80 % электроэнергии. По подтвержденным запасам угля Казахстан занимает 8 место в мире и содержит в недрах 4 % от общемирового объема запасов.
Республика Казахстан является сильнейшим загрязнителем в мире с высокими уровнями выбросов углекислого газа, что обусловлено индустриальным ростом на базе использования устаревших технологий, выработке электрической энергии и тепла на основе сжигания углеводородов, в первую очередь дешевого низкокачественного бурого угля открытой добычи с зольностью до 56 %, а также устаревшим национальным жилищным фондом, большим по численности парком подержанных автомобилей.
Наряду со значительными запасами ископаемого органического топлива Республика Казахстан обладает и обширными запасами возобновляемых ресурсов и источников энергии (солнечной, ветровой, гидравлической, геотермальной, энергии биомассы и твердых бытовых отходов (далее - ТБО), водородной и др. альтернативной энергетики). Технический потенциал возобновляемых ресурсов и источников энергии только по ветру составляет около 1 820 млрд. кВт.ч в год, что в 25 раз превышает объем потребления всех топливно-энергетических ресурсов Республики Казахстан, а экономический потенциал определен более чем в 110 млрд. кВт.ч, что в 1,5 раза больше годового внутреннего потребления энергоресурсов в Республики Казахстан. С увеличением стоимости первичных топливно-энергетических ресурсов доля экономически обоснованного потенциала ветроэлектростанций будет возрастать.
По мере продолжающегося роста экономики возрастает спрос на электрическую энергию и тепло; производство которых уже на сегодняшний день отстает от спроса и в скором времени (2009 год) данный факт будет препятствовать экономическому росту - нехватка мощности по Южному Казахстану уже сейчас составляет около 600 мегаватт в летний период и доходит до 900 МВт в зимнее время.
Республика Казахстан испытывает недостаток инвестиций в индустрию производства электроэнергии - по предварительным оценкам, в течение следующих 15 лет потребуется около 15 млрд. долларов США, а в перспективе до 2030 года - 24 млрд. долларов США.
Ожидается, что в Казахстане произойдет увеличение спроса на энергию еще на 50 % в течение последующих 10-12 лет (до 2018 года).
Текущие розничные тарифы неадекватно отражают стоимость передачи и распределения электрической энергии для любого заданного потребителя вследствие их независимости от расстояния. В связи с этим инвестиции, направленные на сокращение тарифов для действующей электрической сети, не повлекут за собой доходов, соизмеримых с приобретенными преимуществами. Предприятия, расположенные ближе к энергетическим источникам, оплачивают транспортные расходы более удаленных потребителей.
Изобилие дешевого угля в Республике Казахстан является основным препятствием для инвестиций в развитие возобновляемых источников энергии. Однако колебания глобальных цен на энергоносители является фактором для диверсификации энергетических ресурсов, но именно изобилие дешевого угля в большой степени ограждает Казахстан от связанных с этим рисков.
Угольная электроэнергетика оказывает наибольшее отрицательное воздействие на окружающую среду. Казахстан является самым крупным источником выбросов парниковых газов в Центральной Азии.
Концентрация генерирующих мощностей вблизи угольных месторождений при больших размерах территории приводит к необходимости иметь протяженные электрические сети (около 450 тыс. км), что приводит к значительным потерям электроэнергии при транспортировке. Общие потери электроэнергии составляют примерно 10-20 % от ее потребления. Содержание протяженных электросетей при небольших нагрузках становится экономически нерентабельным. Это создает проблему с энергоснабжением отдаленных небольших населенных пунктов.
Предполагается, что уровень производства электроэнергии в Казахстане к 2010 году составит 84,7 млрд. кВт.ч, что потребует строительства новых генерирующих мощностей, так как основное оборудование существующих электростанций характеризуется значительным износом.
В настоящее время для Казахстана характерны низкие, относительно мировых, цены на топливно-энергетические ресурсы, неудовлетворительная культура энергосбережения на стадиях: добычи, производства, переработки, передачи (транспортировки) хранения, распределения и потребления (преобразования), которые сложились, благодаря низким ценам и доступности к топливно-энергетическим ресурсам.
В мировой экономике энергосбережение за последние годы проявляет себя как самое надежное средство решения глобальной энергетической проблемы, которая характеризуется снижением запасов и исчерпаемостью невозобновляемых топливно-энергетических ресурсов, экологическими проблемами, связанными со снижением выбросов парниковых газов.
Опыт развитых стран показывает, что вложение средств в энергосбережение стало полноправной альтернативой строительству энергетических объектов, а в ряде случаев даже более целесообразным.
Экономия энергии не сказывается отрицательным образом на конечных результатах использования энергии, а представляет собой, в функциональном отношении, источник энергии, т.е. энергосбережение является энергетическим ресурсом.
В условиях адаптации экономики страны к международным рыночным отношениям и вступления Казахстана во Всемирную торговую организацию (ВТО) предполагается неизбежность тенденции роста цен на внутреннем рынке топливно-энергетических ресурсов, практически, до мирового уровня.
Возобновляемая энергия - это внутренний ресурс любой страны, имеющий потенциал, достаточный для производства энергии, необходимой для полного или частичного обеспечения потребности страны в энергии.
Возобновляемые источники энергии - практически неисчерпаемы и доступны благодаря быстрому распространению современных технологий. Их использование соответствует стратегии использования различных энергетических источников. Возобновляемые ресурсы являются общепризнанным способом защиты экономики от ценовых колебаний на мировом энергетическом рынке и будущих расходов по защите и восстановлению окружающей среды. Технологии, основанные на использовании возобновляемых источников энергии, являются экологически чистыми из-за отсутствия выбросов загрязняющих веществ в атмосферу. Их применение практически не вызывает образование парникового эффекта и, соответственно, связанных с ним климатических изменений. Кроме того, их использование не приводит к образованию радиоактивных отходов. Возобновляемые источники энергии соответствуют, таким образом, политике защиты окружающей среды, а их использование формирует лучшую окружающую среду и обеспечивает устойчивое развитие.
Потенциал возобновляемых источников энергии значительно превосходит потребление энергии всем населением Земли как сейчас, так и в будущем.

Таблица 7

Оценка глобального потенциала возобновляемой энергии

Наименование ресурса	Ресурсная база, ТВт	Экономически эффективны, ТВт
Солнечное излучение	90 000	1000
Ветер	1200	10
Волны	3	0,5
Приливы	30	0,1
Геотермальные потоки	30	-
Биомасса на корню, ТВт/год	450	-
Геотермальное тепло	1011	> 50

По поверхности Земли ресурсы возобновляемой энергии распространены значительно равномернее и доступнее, чем залежи угля, нефтяные и газовые месторождения или уран. В настоящее время доля возобновляемых ресурсов в производстве всех видов энергии в мире занимает порядка 13,5 %, доля возобновляемых ресурсов в производстве электроэнергии - 18 %. Прогнозируется дальнейший рост доли возобновляемых источников энергии.

Диаграмма 5

Распределение выработки энергии по источникам

См. бумажный вариант

В силу больших экономических возможностей и информированности правительств, возобновляемая энергетика получила наибольшее развитие в развитых странах, особенно с ограниченными природными энергоресурсами, в первую очередь в Японии и Западной Европе. Евросоюз имеет общую политику в области возобновляемой энергетики. Определены три ключевые цели энергетической политики - повышение конкурентоспособности, надежность снабжения и защита окружающей среды. Содействие государства возобновляемой энергетике определяется как ключевой фактор достижения этих целей.
С целью развития возобновляемой энергетики в развитых странах вносятся предложения по законодательству и поправки в существующие правила, включая освобождение энергетической продукции возобновляемой энергетики от налогов или их сокращение, обеспечивающие гибкую амортизацию капиталовложений в возобновляемой энергетике; налоговые льготы по инвестициям, субсидии для новых электростанций, для создания новых рабочих мест и для малых предприятий; финансовое стимулирование потребителей для покупки оборудования и услуг возобновляемой энергетики, гарантирование покупки электроэнергии от частных производителей по специальным тарифам (в Германии "feed in tariff"), другие финансовые меры по стимулированию развития возобновляемой энергетики.
Солнечная энергетика . Среди развитых стран фотоэнергетическое направление наиболее интенсивно развивается в Японии, где выпуск солнечных модулей за шесть лет увеличился более, чем в 10 раз (с 35 МВт в 1997 году до 364 МВт в 2003 году), в то время как в мире за этот же период - в 6 раз (с 125,8 до 760 МВт). По заключению комиссии стратегических исследований при президенте США в XXI веке темпы роста солнечной энергетики будут значительно выше, чем даже в таких бурно развивающихся отраслях, как компьютерные технологии.
Одна из причин феноменального роста фотовольтаики в Японии - действующая правительственная программа "70000 фотоэлектрических крыш", предлагающая налоговые льготы и субсидии производителям солнечных батарей, монтируемых на крышах домов. В 1997 году было установлено 9400 таких систем, в 2000 году их число превысило 70 тысяч. В Японии действуют правила, по которым до 20 % стоимости дома, крыша которого оснащена фотоэлектрическими батареями, компенсируется государством.
В Германии были последовательно реализованы проекты по оборудованию фотоэлектрическими установками сначала 1000, а на втором этапе 2250 крыш домов. При реализации этих проектов значительная часть стоимости установок оплачивалось из государственных бюджетов, причем государство выкупает энергию, производимую солнечными батареями, смонтированными в рамках программы, по цене 0,5 долларов США/кВт.ч, при рыночной цене электроэнергии 0,05 долларов США/кВт.ч. Осуществление этих программ позволило выявить наиболее совершенные фотоэлектрические системы (ФЭС), которые стали прототипами промышленных разработок, а также наиболее успешные схемы государственной помощи как потребителям, так и производителям этих систем. Кроме того, реализация программ позволила проанализировать ошибки, выявить узкие места при эксплуатации ФЭС и выработать единые стандарты по их использованию. Все это привело к тому, что в настоящее время в Германии надежные солнечные батареи могут быть установлены где угодно и в течение нескольких дней. С 2000 года в Германии уже запущена новая программа "Фотовольтаика на 100 тысячах крыш", стоимость которой можно оценить в 2 млрд. долларов США.
Аналогичный проект "5000 солнечных крыш" реализуется в Голландии. В Швейцарии в рамках программы "За энергонезависимую Швейцарию" уже построено более 2600 гелиоустановок на фотопреобразователях мощностью до 1000 кВт. Это позволяет значительно снизить расходы на импорт электричества.
Уместно отметить, что в развитие мировой фотоэнергетики огромный вклад вносят, ведущие нефтяные компании. Гиганты нефтедобычи и нефтепереработки, фирмы мирового уровня имеют в своей структуре подразделения по производству и обслуживанию солнечных фотоэнергетических установок (например, British Petroleum Solar, Agip/Italsolar, Siemence и др.). Интерес нефтяных компаний к фотоэнергетическим установкам не случаен и возникновение его связано с нефтяными кризисами. Самые большие запасы нефти сосредоточены в районе Персидского залива, который неоднократно становился главной причиной масштабных политических конфликтов с семидесятых годов 20-го века. Этой участи могут подвергнуться и другие богатые нефтью регионы планеты, что приведет к появлению новых очагов напряженности и военных конфликтов.
В США в 1997 году была начата пока самая масштабная программа "Миллион солнечных крыш", рассчитанная до 2010 года. Расходы федерального бюджета на ее реализацию составят 6,3 млрд. долларов США. Инициатива "Миллион Солнечных Крыш" соединяет возможности Федерального правительства с ключевыми национальными предпринимателями и организациями и фокусирует их на создание устойчивого рынка для использования солнечной энергии на сооружениях. В 2010 году миллион установленных солнечных крыш на сооружениях позволит снизить выделение двуокиси углерода в эквиваленте выделений от 850000 автомобилей. Преследуется также цель создания высокотехнологических домов, обеспечивающих себя электричеством за счет солнечных батарей, теплом за счет солнечных коллекторов и оборудованных современными средствами экономии тепла и электричества. В 2010 году приблизительно 70000 новых сооружений будут созданы в результате увеличенного спроса на фотоэлектричество, горячую воду и связанные системы солнечной энергии. Как ожидается, Инициатива позволит сохранить конкурентоспособной промышленность солнечной энергии США, стимулирует развитие более широкого внутреннего рынка для солнечной энергии и поможет компаниям США восстановить их конкурентоспособность на мировом рынке.
Ветроэнергетика решает проблемы обеспечения электрической энергией жилых зданий и производственных объектов, а также водоснабжения, орошения, ирригации во многих странах. Только в 2004 году в мире введены в эксплуатацию ветроэнергетические установки суммарной мощностью 8321 МВт. Европа остается лидирующим континентом по установленной мощности - 34,6 ГВт, что составляет 72,7 % от мировой установленной мощности. Лидерами в области ветроэнергетики являются Германия, Испания, США, Дания, Голландия и Индия.
В настоящее время разработано большое количество типового промышленного оборудования ветроэнергетики. Однако отсутствует методика его использования для условий Казахстана, а в ряде случаев оно не может использоваться в казахстанских условиях, например, резкие порывы ветра, приводящие к разрушению установок. В этой связи необходимо разработать методику для адаптации существующего оборудования к условиям республики Казахстан и разработать новое оптимальное оборудование. (Должен отражать количественные и качественные характеристики, сильные и слабые стороны, имеющиеся проблемы, основные показатели в динамике за несколько предыдущих лет, а также содержать обзор позитивного зарубежного опыта по решению данной проблемы, который может быть адаптирован к условиям республики Казахстан.).
Ветроэнергетика составляет существенную часть энергетического комплекса более чем в 80 странах мира. Ежегодный прирост установленной мощности ветроэнергетических агрегатов составляет 23-30 %. Накоплен большой опыт эксплуатации ветроагрегатов малой мощности при электроснабжении автономных объектов и агрегатов мощностью 600-1500 кВт, работающих в энергосистемах. При этом используются ставшие традиционными, ветроагрегаты пропеллерного типа. Однако этот класс установок имеет ряд существенных недостатков.
МикроГЭС и малые ГЭС . Современная гидроэнергетика по сравнению с другими традиционными видами электроэнергетики является наиболее экономичным и экологически безопасным способом получения электроэнергии. Малая гидроэнергетика идет в этом направлении еще дальше. Небольшие электростанции позволяют сохранять природный ландшафт, окружающую среду не только на этапе эксплуатации, но и в процессе строительства. При последующей эксплуатации отсутствует отрицательное влияние на качество воды: она полностью сохраняет первоначальные природные свойства. В реках сохраняется рыба, вода может использоваться для водоснабжения населения.
Экономический потенциал гидроэнергии в мире составляет 8100 млрд. кВт.ч, установленная мощность всех гидростанций - 669000 МВт, вырабатываемая электроэнергия - 2691 млрд. кВт.ч., т.е. экономический потенциал используется на 33 %. В России эти данные составляют соответственно 600 млрд. кВт.ч, 43940 МВт, 157,5 млрд. кВт.ч. и 26 %. По экономическому потенциалу малые и микро ГЭС составляют примерно 10 % от общего экономического потенциала.
Мировым лидером в малой гидроэнергетике является Китай, где с 1950 года по 1996 год общая мощность малых ГЭС выросла с 5,9 МВт до 19200 МВт. В планах Китая на ближайшее десятилетие - строительство более 40000 малых ГЭС с ежегодным вводом до 1000 МВт. В Индии на конец 1998 года установленная мощность малых ГЭС (единичной мощностью до 3 МВт) составляет 173 МВт и в стадии строительства находятся ГЭС общей мощностью 188 МВт. Определены места строительства еще около 4000 станций с общей проектной мощностью 8370 МВт. Эффективно работают малые ГЭС в ряде Европейских стран, в том числе в Австрии, Финляндии, Норвегии, Швеции и др.
Мировым лидером в малой гидроэнергетике является Китай, где из работающих 90 тыс. малых ГЭС 60 тыс. имеют мощность менее 25 кВт, т. е. это микроГЭС. Оборудование для них стандартизировано и применяется, начиная с мощности 12 кВт.
В Индии на конец 1998 года установленная мощность малых ГЭС составила 173 МВт, и в стадии строительства находились малые ГЭС общей мощностью 188 МВт. Эффективно работают малые ГЭС в ряде европейских стран, в том числе, в Австрии, Финляндии, Норвегии, Швеции и др.
Казахстан имеет огромный запас энергоресурсов малых рек. Только по Алматинской области он составляет более 2-х млрд. кВт.ч.
Биоэнергетика . Сегодня во многих странах функционируют национальные программы развития технологии анаэробной переработки биомассы, направленные на решение проблем энергоснабжения, обеспечения удобрением, поддержания надлежащих санитарных условий и иные цели. Первая в мире программа по развитию биогазовой технологии была принята в Индии (1962 год). Китай начал реализацию программы развития технологии анаэробной переработки органического материала с 1969 года. Из известных способов утилизации органических отходов наиболее перспективны технологии глубокой переработки методом анаэробной ферментации или биоконверсии. Анаэробная термофильная переработка органических отходов сегодня является единственной технологией их обеззараживания от патогенных микробов, паразитов и семян сорняков, получения высококачественного удобрения и газообразного топлива - биогаза. Биогазовые установки, в отличие от других автономных энергетических средств возобновляемой энергетики, могут функционировать круглосуточно, практически везде, где есть в достаточном объеме биомасса или органические отходы.
В различных странах мира на смену традиционному топливу приходит биотопливо, которое получают из сырья биологического происхождения. Уникальность этого вида топлива в том, что выделяемый при его сжигании углекислый газ имеет первичное атмосферное происхождение, и его могут опять ассимилировать растения, которые в будущем станут источником получения нового топливного этанола. Основные достоинства биоэтанола заключаются в следующем:
биоэтанол - 100 % органическое вещество, 100 % разлагающееся;
значительно менее токсичное сгорание, особенно при сравнении с обычным углеводородным топливом по выбросам окислов тяжелых металлов и серы;
углерод-нейтральное топливо. По мере своего роста, растения, использовавшиеся для производств биоэтанола, поглощают столько же углекислого газа (СО ₂ ), сколько выделяется при сжигании.
В настоящее время уже более половины мирового производства этанола используется в качестве добавки к топливу для двигателей внутреннего сгорания и лишь около 15 % для производства спиртных напитков. Сегодня практически все развитые и развивающиеся страны мира разрабатывают с учетом наличия специфики биомассы собственные программы производства биоэтанола, в том числе и наши ближайшие соседи - Россия и Китай.
Практическое использование биогаза в мире началось в начале XX века. А сегодня во многих странах функционируют национальные программы развития технологии анаэробной переработки биомассы, направленные на решение проблем энергоснабжения, обеспечения удобрением, поддержания надлежащих санитарных условий и иные цели. Первая в мире программа по развитию биогазовой технологии была принята в Индии (1962 год). Китай начал реализацию программы развития технологии анаэробной переработки органического материала с 1969 года.
В Индии фундаментальные и прикладные исследования проводятся преимущественно в Исследовательском центре биохимической инженерии и в Индийском технологическом институте. Вопросами развития, исследования, стандартизации и популяризации установок в Индии занимается Khadi and Village Indusries Commission (KVIC). Программа базируется на освоении технологии переработки навоза крупного рогатого скота посредством универсальных биогазовых установок, так называемого "габоровского типа", предназначенных для индивидуальных крестьянских хозяйств. Исследовательские работы по данной проблеме выполняются в следующих организациях: Научно-исследовательский институт по инженерным проблемам в области изучения окружающей среды в Нигпуре; Национальный институт по сахару в Канпуре; Центр структурных инженерных исследований в Руркесе; Индийский институт управления в Ахмедабаде; Индийский научный институт в Бомбее; Комиссия по сельской местности.
В СССР фундаментальные исследования по технологии анаэробной переработки проводились в институте микробиологии АН СССР, институте биохимии им. А.И. Баха Академии Наук СССР, институте микробиологии им. А. Кирхенштейна АН Латвийской ССР, институте микробиологии Академии Наук Армении. Работы прикладного характера выполнялись в институтах ВИЭСХ, ВНИИВС, ВИЖ, ВНИИКОМЖ, ГипроНИИсельхоз, Уралгипросельхозстрой, УкрНИИгипросельхоз и др.
В Казахстане аналогичные по направлению исследования проводятся с 80-х годов прошлого столетия. В частности, в этот период для сельскохозяйственных предприятий, специализирующихся на свиноводстве, было выполнено три проекта крупных установок анаэробной переработки навоза: два проекта для свинокомплексов на 54 тыс. свиней и проект для свинофермы на 16 тыс. свиней. В настоящее время они пришли в негодность, а научно-исследовательские работы после развала СССР прекращены.
Из известных способов утилизации органических отходов наиболее перспективны технологии глубокой переработки методом анаэробной ферментации или биоконверсии. Анаэробная термофильная переработка навоза и других органических отходов сегодня является единственной технологией обеззараживания навоза от патогенных микробов, яиц гельминтов и семян сорняков, сохранения его в виде высококачественного удобрения и получения газообразного топлива - биогаза.
Биогазовые установки, в отличие от других автономных энергетических средств на базе возобновляемых источников энергии, могут функционировать круглосуточно, практически везде, где есть в достаточном объеме биомасса или органические отходы. И в этом плане они имеют определенные преимущества. Учитывая это обстоятельство, предлагается использовать установку для переработки и обеззараживания навозных стоков как источник тепло- и энергоснабжения фермерских хозяйств и агроформирований как автономно, так и в комбинации с другими энергетическими средствами на базе возобновляемых источников энергии.
Водородная энергетика . Водород является идеальным топливом для экологически чистой энергетики. Для хранения, транспортировки, очистки водорода, извлечения его из газовых смесей, в электрохимических источниках тока, а также в ядерной технике, порошковой металлургии, гетерогенном катализе, для получения магнитных материалов и т. д. широко применяются металлогидридные технологии, основанные на принципе абсорбции-десорбции водорода. Развитию водородной энергетики в последние 20 лет уделяется огромное внимание в странах Западной Европы.
Германия разворачивает наиболее активную среди государств Европы деятельность в области водородной энергетики. Свою роль играет и активность промышленных компаний и исследовательских лабораторий.
Федеративное государственное устройство Германии позволяет регионам самостоятельно вести промышленные и исследовательские программы, причем зачастую более активно и эффективно, чем на федеральном уровне. Можно привести немало примеров крупных региональных проектов. Так, в Мекленбурге - Западной Померании реализуется программа "Водородная инициатива". В апреле 2002 года правительством земли Гессен совместно с несколькими университетами и промышленными фирмами была учреждена организация "Инициатива в области водородной энергетики и топливных элементов".
Объем государственного финансирования работ по водородной энергетике в различных европейских странах (не считая Восточной Европы) весьма различен, как вследствие неодинаковой степени вовлечения в эту деятельность промышленных фирм, так и в результате действия иных факторов (экологических проблем, энергетической ситуации в данной стране и проводимой государством энергетической политики).
В большинстве европейских стран наблюдается быстрый рост активности в области водородной энергетики и разработки топливных элементов, прежде всего топливных элементов с твердым полимерным электролитом, расплавнокарбонатных и твердоокисных.

2. Перспективы эффективного использования энергии и возобновляемых
ресурсов в Республике Казахстан

Казахстан имеет все возможности для обеспечения своего устойчивого развития на базе использования возобновляемых ресурсов и не только войти в число 50-ти наиболее конкурентоспособных стран мира, но и сохранить эти позиции за будущими поколениями.
Во-первых, у страны имеется значительный нераскрытый потенциал возобновляемых ресурсов, а благоприятная конъюнктура на минерально-сырьевом рынке должна дать возможность инвестировать дополнительные доходы в эффективные технологии воспроизводства и эксплуатации возобновляемых ресурсов в сельском, водном, лесном и рыбном хозяйстве, а также энергетике. Импорт технологий и экспорт капитала для непосредственного изучения опыта в соответствующих отраслях за рубежом, с одной стороны, снизят инфляционное давление внутри страны, с другой стороны, обеспечат Казахстану в долгосрочной перспективе стабильный доход, по нашим оценкам - более 12 млрд. долларов США в год.
Во-вторых, благодаря развитию рентабельных, географически диверсифицированных производств на основе возобновляемых ресурсов, будет обеспечена оптимизация структуры занятости и рост благосостояния населения страны, более 40 % которого проживает в сельской местности. Более того, будут созданы дополнительные рабочие места для трудовых ресурсов, которые высвободятся из отраслей, потенциально неконкурентоспособных в условиях глобализации.
В-третьих, переход к высокоэффективным технологиям безотходной переработки растительного и животного сырья для производства экологически чистой продукции, а также использование возобновляемых источников энергии, обеспечит общее оздоровление нации и окружающей среды.
В-четвертых, обеспечив себе устойчивое поступательное развитие, Казахстан сможет внедрять достигнутый опыт в странах-партнерах по ЕврАзЭС, прежде всего в Центральной Азии, тем самым укрепляя экономическую и политическую стабильность в регионе.
Для достижения указанных целей в течение 20-25 лет, необходимо уже сегодня разработать и приступить к реализации Стратегии эффективного использования энергии и возобновляемых ресурсов Республики Казахстан в целях устойчивого развития до 2024 года. Эта долгосрочная стратегия будет предусматривать популяризацию идей рационального и эффективного природопользования, внедрение новых технологий, новой культуры производства, формирование соответствующей законодательной базы для сбережения ресурсов, их экологической защиты и решения проблем, наносящих ущерб возобновляемым ресурсам, в т.ч. принятие мер по прекращению их хищнической эксплуатации. Опыт стран, достигших успехов в развитии отраслей на базе возобновляемых ресурсов, показывает, что с момента запуска такой стратегии первые видимые результаты появятся через 15-20 лет.
Начать реализацию Стратегии нужно безотлагательно, так как требуется активное государственное регулирование для преодоления накопившихся негативных тенденций в сфере использования природных ресурсов, таких как снижение эффективности извлечения полезных ископаемых, загрязнение окружающей среды промышленными отходами, отсутствие контроля за рекультивацией исчерпанных месторождений и загрязненных территорий; деградация и опустынивание пастбищ, неэффективное использование пахотных земель, неконтролируемое выведение качественных земель из сельскохозяйственного оборота и передача их под промышленное строительство; сокращение лесов в Восточно-Казахстанской области, истребление саксаула; неконтролируемый вылов рыбы, обмеление водоемов в связи с неурегулированностью использования трансграничных рек и др.

2.1. Перспективы использования возобновляемых ресурсов

Земельные ресурсы . Государственная поддержка перехода на устойчивые системы сельскохозяйственного производства, основанные на органическом или экологическом земледелии с постоянным воспроизводством плодородия земель, с увеличением количества и качества органического вещества почв.
Водные ресурсы . Внедрение принципов Интегрированного управления водными ресурсами (ИУВР), технологий эффективного использования поверхностных и подземных вод, а также очищенных сточных вод и оборотного водоснабжения, позволит развивать регионы с дефицитом поверхностных источников и атмосферных осадков. Реконструкция мелиоративных систем с внедрением водосберегающих технологий позволит сократить сверхнормативные потери поливной воды.
Лесные ресурсы . Одним из перспективных направлений развития лесного хозяйства республики является плантационное выращивание древесных и кустарниковых пород в целях получения деловой и топливной древесины.
Пилотным проектом может быть проект "Ликвидация сточных вод с рекультивацией накопителя "Талдыколь" в Акмолинской области.
В рамках данного проекта предусматривается использование очищенных сточных вод для орошения плантаций быстрорастущих древесных и кустарниковых пород.
По мере успешной реализации проекта аналогичные проекты можно будет осуществлять и вокруг крупных населенных пунктов республики, тем самым будут ликвидированы накопители сточных вод, выращены плантации древесных и кустарниковых пород, улучшена экологическая обстановка, получена топливная и деловая древесина, созданы новые рабочие места.
Одним из механизмов решения пилотного проекта является выращивание посадочного материала с закрытой корневой системой.
Ресурсы растениеводства . Перспективность развития садоводства можно наглядно продемонстрировать на примере такого традиционно казахстанского фрукта, как яблоко.
В Чили 40 тыс. га яблоневых садов приносят экспортный доход 400 млн. долларов США в год (10 тыс. долларов США/га), тогда как в Казахстане в 2005 году с 34,1 тыс. га экспорт яблок составил лишь 2,2 млн. долларов США (64,5 долларов США/га - в 155 раз меньше!). При внедрении современных агротехнологий, возможно увеличение продуктивности яблоневых садов в 6 с лишним раз до 25 т/га. Таким образом, с имеющихся площадей может быть получено более 850 тыс. т яблок на сумму 250 млн. долларов США.
Что касается винограда, Казахстан имеет все шансы достигнуть, как минимум, результатов своего пика середины 80-х годов прошлого столетия, когда валовый сбор достигал 250 тыс. тонн. При таком сборе Казахстан сможет произвести до 150 млн. литров вина и 50 тыс. тонн столового винограда. Экспортный потенциал может составить до 100 млн. литров вина в год или до 150-200 млн. долларов США. Предпосылками для успешного развития отрасли являются благоприятный климат и состав почв в южных регионах Казахстана.
Помимо увеличения продуктивности, существуют возможности расширения площадей под выращивание плодоовощных, бахчевых, ягодных культур и винограда на юге и юго-востоке Казахстана, за счет использования земель, вышедших из сельскохозяйственного оборота (около 17 тыс. га). Общий потенциал расширения посевных площадей под выращивание плодоовощных, бахчевых и ягодных культур может составить 400 тыс. га.
Рыбные ресурсы . Среднегодовое потребление рыбной продукции на душу населения в Казахстане составляет всего 4 кг, тогда как среднемировое значение - 17 кг. Более того, в развитых странах данный показатель составляет около 50 кг, а в таких странах, как Япония и Норвегия, достигает 70 кг. Таким образом, существует значительный потенциал внутреннего рынка для потребления продукции рыбного хозяйства.
Существует потенциал экспорта в Европу, где ресурсы некоторых видов рыбы отсутствуют по естественным причинам либо из-за человеческой деятельности.
Учитывая медленное восполнение ресурсов водоемов в естественных условиях и мировые тенденции к сокращению запасов рыбы, главным направлением развития для Казахстана должно стать рыбоводство. Имеется значительный нераскрытый потенциал аквакультуры осетровых, форели и других ценных видов рыб. По оценкам специалистов, только в существующих рыбоводных хозяйствах можно производить до 100 тыс. тонн рыбы ежегодно - 300 % от текущего ежегодного вылова по официальной статистике.
При реализации мер развития рыболовства и рыбоводства, совокупный доход от реализации рыбы может составить более 500 млн. долларов США в год.
Ресурсы животноводства . В Казахстане возможно наращивание площадей улучшенных пастбищ до 49,1 млн. га, со средней продуктивностью 36,5 ц/га. Для этого необходимо проведение работ по окультуриванию существующих сбитых и малопродуктивных пастбищ, по пастбищному водоснабжению, а также внедрение практики включения этих пастбищ в севооборот под масличные и бобовые культуры. При этом концентрация скота в среднем по Казахстану увеличится в 5 раз и составит в среднем 0,2 условные головы на 1 га пастбищ.
Коренное улучшение пастбищ позволит увеличить поголовье КРС до 25,3 млн. голов, при этом может производиться до 1,1 млн. тонн говядины на сумму порядка 3 млрд. долларов США, до 6,8 млн. тонн молока на сумму 2,2 млрд. долларов США, кожи на сумму 150 млн. долларов США. Переработка мяса и молока может дополнительно дать 1,8 млрд. долларов США.
На этих же пастбищах возможно содержание до 68,8 млн. голов овец, соответственно можно производить до 1,1 млн. тонн баранины на сумму 3,4 млрд. долларов США, шерсти - до 210 тыс. тонн на сумму до 260 млн. долларов США, кожсырья МРС - 30 млн. штук на сумму около 110 млн. долларов США.

2.2. Перспективы энергосбережения и использования возобновляемых
источников энергии

Повышение эффективности использования энергии и всемерное использование возобновляемых источников энергии должны стать основными направлениями в энергетической политике для достижения целей устойчивого развития в соответствии с Концепцией перехода Республики Казахстан к устойчивому развитию на 2007-2024 годы.
Рост потребления электрической и тепловой энергии как внутри Казахстана, так и у ближайших соседей приведет к необходимости введения в строй новых мощностей и росту цен на энергию. Инвестиции в строительство новых теплоэлектростанций (ТЭС), работающих на угле и углеводородах, будут означать усугубление экологических проблем. Использование местных возобновляемых источников энергии является экономической альтернативой централизованному энергоснабжению, особенно для отдаленных районов, испытывающих дефицит электроэнергии.
Гидроэнергетика . Энергия воды является наиболее широко применяемым возобновляемым источником энергии. Преимущества гидроэнергетики: возобновляемые энергоресурсы, высокая маневренность, комплексное использование водных ресурсов, отсутствие загрязняющих атмосферу выбросов и экономия топлива.
Доля гидроэнергетики в мировом производстве электроэнергии составляет 18 % (в Казахстане - 12,3 %). Доля гидроэлектростанций (ГЭС) в структуре генерирующих мощностей ЕЭС Казахстана составляет 12,3 %, что является недостаточным. Оптимальная структура установленных мощностей в энергосистеме, при которой обеспечивается покрытие пиковых нагрузок, и создаются благоприятные условия регулирования частоты, предполагает долю ГЭС, осуществляющих регулирование стока рек, в размере не менее 15 - 20 % от установленной мощности всех станций энергосистемы. Гидроэнергетика наиболее развита в таких странах как Норвегия (99 %), Бразилия (90 %), Швейцария (76 %). Для Казахстана будет полезен опыт Бразилии в развитии малой и средней гидроэнергетики, что актуально для энергоснабжения небольших населенных пунктов.
В целом, мощность существующих в настоящее время ГЭС Казахстана составляет 2 068 МВт с годовой выработкой электроэнергии 8,32 млрд. кВт.ч. Суммарный гидропотенциал Казахстана теоретически составляет порядка 170 млрд. кВт.ч в год, из которых экономически эффективно может вырабатываться 23,5 млрд. кВт.ч. Основные гидроэнергетические ресурсы сосредоточены в Восточном и Юго-Восточном регионах республики.
На территории Южного Казахстана суммарные потенциальные энергетические ресурсы региона определены в размере 10 млрд. кВт.ч. Северный и Центральный Казахстан располагает минимумом водно-энергетических ресурсов, на их долю приходится всего около 2,08 млрд. кВт.ч, или 1,7 % потенциальных гидроэнергетических ресурсов республики. Водно-энергетический потенциал рек Западного Казахстана оценивается в 2,8 млрд. кВт.ч.
Ветроэнергетика . Использование энергии ветра развивается наиболее динамично. В США за 2003-2005 годы установлено около 4500 МВт ветроагрегатов, или почти столько же, сколько было установлено за все предыдущие годы. В целом по миру за 2 последних года установленные мощности ветроэнергетики выросли в 1,5 раза и составляют более 60000 МВт.

Таблица 8

Динамика развития ветроэнергетики (МВт)

Страна	годы
	2003	2004	2005
Германия	14609	16628	18427
Испания	6202	8263	10027
США	6370	6740	9149
Индия	2110	2985	4430
Китай	567	764	1260
Япония	506	896	1040
Франция	248	386	757
Норвегия	100	276	276
Россия	10	10,8	14
Европа	28730	34616	40932
Весь мир	39293	47617	58982

Казахстан исключительно богат ветроэнергетическими ресурсами. На большей территории страны среднегодовые скорости ветра составляют 4-5 м/с, а в ряде регионов превышают 6 м/с, что создает хорошие условия для развития ветроэнергетики. По экспертным оценкам, величина потенциала ветроэнергетики в Казахстане составляет порядка 1820 млрд. кВт.ч в год и возможности его использования ограничиваются только потребностями в энергии и возможностями энергетической системы балансировать мощность ветроэлектростанций.
Значительными ветровыми ресурсами обладает центральная часть Казахстана, побережье Каспийского моря, ряд районов на юго-востоке Казахстана. Так например, ветроэнергетический потенциал Джунгарских ворот оценивается в 37 млн. кВт.ч/км ² . По оценкам международных экспертов Джунгарские ворота являются одним из лучших мест в мире для развития ветроэнергетики.
В связи с увеличением спроса на электроэнергию и генерирующую мощность, тарифы будут продолжать увеличиваться и могут составить 7-10 тенге/кВт.ч для удаленных регионов уже в ближайшей перспективе. Таким образом, использование ветроэнергетики является экономически обоснованным уже сейчас, начиная с обеспечения энергоснабжения небольших населенных пунктов, не имеющих надежного централизованного электроснабжения, либо не подключенных к ним.
Гелиоэнергетика . В мире только за 2005 год было установлено 1460 МВт гелиоэнергетических мощностей. Лидером является Германия, установившая 57 % от этой мощности.

Диаграмма 6

Ввод в строй новых мощностей солнечной энергетики в 2005 году, %

См. бумажный вариант

Энергия Солнца является источником жизни на нашей планете. Солнце нагревает атмосферу и поверхность Земли. Благодаря солнечной энергии дуют ветры, осуществляется круговорот воды в природе, нагреваются моря и океаны, развиваются растения, животные имеют корм. Именно благодаря солнечному излучению на Земле существуют ископаемые виды топлива. Солнечная энергия может быть преобразована в теплоту или холод, движущую силу и электричество.
Системы, построенные на использовании возобновляемых источников энергии, используют ресурсы, которые постоянно воспроизводятся и которые являются менее загрязняющими. Все возобновляемые источники энергии - солнечная энергия, гидроэнергия, биомасса и энергия ветра существуют благодаря деятельности Солнца. Только геотермальная энергия, которая также считается возобновляемой, представляет собой тепло Земли.
Ресурсы солнечной энергии в Казахстане являются стабильными и приемлемыми благодаря благоприятным сухим климатическим условиям. Количество солнечных часов составляет 2200-3000 часов в год, а энергия солнечного излучения - 1300-1800 кВт на кв. м в год.
Потенциальный уровень потока энергии на всей территории Казахстана составляет 1 трлн. кВт.ч. На базе фотопреобразователей при возможной суммарной мощности гелиоэлектростанций 2500 МВт потенциально возможная выработка составляет 2,5 млрд. кВт.ч/год. Наиболее предпочтительные районы размещения гелиоэлектростанций в Казахстане - Приаралье, Кызылординская и Южно-Казахстанская области - как раз испытывают дефицит электроэнергии и наименее урбанизированы.
Геотермальная энергетика
Геотермальные воды представляют собой ценнейшее полезное ископаемое, позволяющее, при сравнительно невысоких затратах, использовать их в качестве постоянного источника тепловых ресурсов, технологических вод промышленных предприятий, бальнеологических вод и др.
К геотермальным водам относятся подземные воды с температурой свыше 35 ⁰ С, независимо от химического состава. Пригодность геотермальных вод в качестве источников тепла определяется главным образом температурой. Большое значение для практического их использования имеют также агрессивные свойства, интенсивность процессов солеотложения и возможные пути сброса отработанных вод.
В мире накоплен достаточно большой опыт использования геотермальных вод. Интерес к проблемам освоения геотермальной энергии проявляется в более чем 60 странах мира, а свыше 20 стран уже используют геотермальные ресурсы. Лидирующее положение в этом занимают такие страны как США, Исландия, Филиппины, Венгрия, Мексика, Италия, Новая Зеландия, Япония и др.
На территории Казахстана выделяются ряд артезианских бассейнов, где распространены геотермальные воды с температурой на устьях скважин от 35 до 90 ⁰ С и более. Геотермальные воды были вскрыты глубокими скважинами, в основном, при проведении поисково-разведочных работ на нефть и газ и только на отдельных участках на юге Казахстана были проведены целенаправленные работы на геотермальные воды.
Теплонасосные установки
Одним из нетрадиционных источников более дешевой энергии, нашедшим широкое применение в ведущих странах мира на рубеже XX-XXI веков, являются теплонасосные установки (далее - ТНУ) - установки, которые производят в 3-7 раз больше тепловой энергии, чем потребляют электрической на привод компрессора и поэтому считаются наиболее эффективными источниками высокопотенциальной теплоты.
Тепловые насосы - это компактные экономичные и экологически чистые системы отопления, позволяющие получать тепло для горячего водоснабжения и отопления коттеджей за счет аккумулирования тепла от низкопотенциальных источников (это грунтовые и артезианские воды, озера, моря, грунтовое тепло, тепло земных недр, промышленные и очищенные бытовые стоки, воды технологических циклов) и переноса его к теплоносителю с более высокой температурой (Таблица 9).

Таблица 9

Мировой уровень использования низкопотенциальной тепловой энергии
земли посредством тепловых насосов

(данные на 2000 год)

Страна	Установленная мощность оборудования, МВт	Произведенная энергия, ТДж/год
Австралия	24,0	57,6
Австрия	228,0	1094,0
Болгария	13,3	162,0
Великобритания	0,6	2,7
Венгрия	3,8	20,2
Германия	344,0	1149,0
Греция	0,4	3,1
Дания	3,0	20,8
Исландия	4,0	20,0
Италия	1,2	6,4
Канада	360,0	891,0
Литва	21,0	598,8
Нидерланды	10,8	57,4
Норвегия	6,0	31,9
Польша	26,2	108,3
Россия	1,2	11,5
Сербия	6,0	40,0
Словакия	1,4	12,1
Словения	2,6	46,8
США	4800,0	12000,0
Турция	0,5	4,0
Финляндия	80,5	484,0
Франция	48,0	255,0
Чехия	8,0	38,2
Швейцария	300,0	1962,0
Швеция	377,0	4128,0
Япония	3,9	64,0
Всего:	6675,4	23268,9

Применение тепловых насосов различной тепловой мощности является принципиально новым решением проблемы теплоснабжения и позволяет в зависимости от сезонности и условий работы достигать максимальной эффективности в их работе.
Развитие и усовершенствование ТНУ, постоянно возрастающий спрос на них, привели к тому, что многие высокоразвитые страны мира (США, Япония, Швеция, Германия, Финляндия и т.д.) используют их как основной источник в системах отопления и горячего водоснабжения жилых, общественных и производственных помещений. В странах СНГ внедрение ТНУ находится на начальной стадии, так, например, в России работает всего свыше 200 ТНУ, а в других странах, в том числе и в Республике Казахстан - их буквально единицы.
Так, по данным на 2000 год, из 90 миллионов тепловых насосов, установленных в мире, примерно только 5 %, или 4,28 миллиона аппаратов, смонтировано в Европе (см. Таблицу 10) Совсем немного по сравнению с 57 миллионами систем, имеющихся в Японии, где такое оборудование является основным в обеспечении отопления жилого фонда.
В Соединенных Штатах насчитывается 13,5 миллионов установленных агрегатов, а еще только развивающийся китайский рынок достиг уровня 10 миллионов систем.

Таблица 10

Количество тепловых насосов, установленных в Европе

(данные на 2000 год)

Страна	Жилой фонд 1	Торгово- административный фонд	Промышленный фонд 2	Всего на 2000 год
Австрия	133100	4 300	*	137400
Дания	31300	2 000	1000	34300
Франция	53000	61000	675	114675
Германия	363120	5 300	300	368720
Греция	570840	266 220	*	837060
Италия 3	800000	20 000	*	820000
Голландия 4	2856	136	159	3151
Норвегия	13500	6400	726	20626
Испания	802000	411000	7390	1200390
Швеция	250000	*	*	250150
Швейцария	39500	3400	*	*42900
Англия	13900	414060	600	428560
Всего	3073116	> 1193816	> 11000	> 4277932

Примечания :
* - нет информации; ¹ - в том числе водяные отопители; ² - в том числе районные системы; ³ - ориентировочно; ⁴ - только отопление

В мире работы в данном направлении интенсивно проводятся с середины XX века и нашли широкое применение:
тепловые насосы применяются для автономного обогрева и горячего водоснабжения жилых и производственных помещений;
для теплоснабжения и горячего водоснабжения индивидуального жилья;
для охлаждения и поддержания постоянной температуры воды технологических циклов, что позволяет регулировать температурные режимы теплоносителей, а также заменить громоздкие, дорогостоящие и загрязняющие окружающую среду системы охлаждения открытого типа (градирни тепловых электростанции).
Так, в Швеции 50 % отапливаемых площадей обеспечивают ТНУ, а в ее столице, Стокгольме, 12 % всего отопления города обеспечивается тепловыми насосами общей мощностью 320 МВт, использующими как источник теплоты Балтийское море с температурой воды +8 ⁰ С. В Японии ежегодно производится около 3 млн. тепловых насосов различной мощности, в США эта цифра составляет около 2 млн. тепловых насосов, а по прогнозам Мирового Энергетического Комитета к 2020 году доля ТНУ в теплоснабжении составит 75 %.
В последние годы (1999-2007 годы) интенсивные работы в этом направлении осуществляются и в Республике Казахстан. Эффективность же применения тепловых насосов в нашей стране будет более высока, чем в большинстве развитых стран, из-за жестких климатических условий и значительно более продолжительного отопительного периода, достигающего от 200 до 250 дней в году.
Биотопливо . Исторически наиболее распространенным видом биотоплива является биомасса на основе различных видов сельскохозяйственных культур, деревьев, отходов сельскохозяйственного производства. В последнее время все большее распространение получают технологии получения тепла и энергии из биогаза, биодизеля, биоэтанола.
В Австрии доля биотоплива в энергетике - 12 %, в Финляндии - 23 %. В целом по Европейскому союзу эта доля составляет до 14 %. Использование биомассы как топлива в ЕС увеличилось с 47 млн. т нефтяного эквивалента в 1993 году до 69 млн. т нефтяного эквивалента в 2003 году.

Диаграмма 7

Потребность Европы в биотопливе: прогноз до 2015 года

См. бумажный вариант

Биогазовые технологии - это экологически чистый, безотходный способ переработки, утилизации и обезвреживания разнообразных органических отходов растительного и животного происхождения.
Мировое потребление биодизельного топлива, вырабатываемого на основе растительного масла, выросло за последние 2 года в 2,5 раза - с 2 млрд. литров в 2003 году до примерно 5 млрд. литров в 2005 году. К 2020 году объемы его выпуска могут достичь 24 млрд. литров.
В Бразилии наиболее активно развивается рынок биоэтанола, получаемого из сахарного тростника. Программа использования биоэтанола была инициирована во время нефтяного кризиса 1970-х годы. В 2005 годы продажи автомобилей, использующих этанол в качестве топлива, составили 53,6 % от общего числа продаж новых автомобилей в Бразилии.
В настоящее время Австралия, Таиланд, Мексика и Индия запускают свои программы внедрения биотоплива. США активно перенимают опыт Бразилии в области стимулирования развития альтернативных видов топлива. С начала 1990-х годов Бразилия развивает технологию электростанций, работающих на газифицированной древесной биомассе для газовых турбин (BIG/GT).
В Казахстане стабильным источником биомассы для производства энергии могут являться отходы сельскохозяйственного производства, растениеводческая продукция технического характера, а также излишки продовольственного сырья. По оценочным данным, годовой выход животноводческих и птицеводческих отходов по сухому весу составляет 22,1 млн. тонн (от крупного рогатого скота - 13 млн. тонн, овец и коз - 6,2 млн. тонн, лошадей - 1 млн. тонн), из которых можно получить 8,6 млрд. м ³ биогаза.
Имеющиеся сырьевые ресурсы растениеводства (целлюлозный ресурс - 9 млн. тонн, свободный остаток зерна - 1,9 млн. тонн, низкокачественная пшеница, идущая на корм скоту, - 1 млн. тонн, малосемена - 1 млн. тонн), позволяют без ущерба для пищевой и комбикормовой промышленности организовать производство свыше 4 млрд. литров биотоплива в год.
Таким образом, эффективное и рациональное использование возобновляемых ресурсов и энергии в Республике Казахстан необходимо для:
обеспечения устойчивого развития и сохранения конкурентоспособности страны;
сохранения невозобновляемых природных ресурсов, уменьшения антропогенного давления на окружающую среду и сокращения выбросов парниковых газов;
внедрения и широкого использования наилучших малоотходных и ресурсосберегающих технологий в промышленности и сельском хозяйстве;
улучшения социально-экономической и экологической ситуации в регионах и городах Республики Казахстан за счет снижения загрязнения окружающей среды и улучшения доступа к энергетическим ресурсам.

3. Основные принципы, приоритеты, цель, задачи и этапы перехода к
эффективному использованию энергии и возобновляемых ресурсов в
Республике Казахстан

3.1. Основные принципы и приоритеты

Основными принципами Стратегии эффективного использования возобновляемых ресурсов и энергии в Республике Казахстан являются:
обеспечение государственной и законодательной поддержки и стимулирования широкого и эффективного использования энергосбережения, возобновляемых ресурсов и энергии;
развитие разнообразных форм и технологий использования возобновляемых ресурсов и энергии;
создание условий для диверсификации энергетической системы страны;
поэтапный переход к включению в энергетические тарифы полных издержек, связанных с загрязнением окружающей среды и неэффективным использованием ресурсов;
расширение международного сотрудничества в вопросах энергосбережения, эффективного использования возобновляемых ресурсов и источников энергии.

3.2. Цель

Цель Стратегии - создание условий для более широкого и эффективного использования возобновляемых ресурсов и источников энергии как фактора диверсификации экономики, энергосбережения и улучшения качества окружающей среды.

3.3. Задачи

Основными задачами Стратегии являются:
формирование нормативно-правовой базы для энергосбережения, эффективного использования возобновляемых ресурсов и источников энергии;
формирование экономических механизмов, обеспечивающих поддержку перехода к использованию возобновляемых ресурсов и источников энергии;
развитие научных исследований в области использования возобновляемых ресурсов и источников энергии;
энерго- и ресурсосбережение, ужесточение экологических требований;
развитие международного сотрудничества в сфере использования возобновляемых ресурсов и альтернативных источников энергии;
расширение участия общественности, проведение информационной политики в вопросах ресурсо- и энергосбережения.

3.4. Этапы перехода к эффективному использованию энергии и
возобновляемых ресурсов в Республике Казахстан

Стратегия эффективного использования энергии и возобновляемых ресурсов Республики Казахстан в целях устойчивого развития до 2024 года должна предусматривать следующие этапы:
Подготовительный этап (2008-2009 годы) - подготовка условий для эффективного использования возобновляемых ресурсов и источников энергии, обобщение и систематизация наилучшего международного опыта, разработка и усовершенствование законодательной базы, создание предпосылок для стимулирования государством эффективного использования ресурсов и энергии.
Первый этап (2010-2012 годы) - внедрение государственных мер стимулирования использования возобновляемых ресурсов и источников энергии, технологий энерго- и ресурсосбережения, проведение исследований и разработка программных документов, повышение эффективности системы подготовки и переподготовки кадров, трансферт технологий путем участия в деятельности предприятий, привлечения инвестиций и "ноу-хау".
Второй этап (2013-2018 годы) - проведение пилотных проектов во всех регионах страны, развитие интегрированных энергетических систем, снижение доли теплоэнергетики, дальнейшее проведение научных исследований и технологий в области энерго- и ресурсосбережения.
Третий этап (2019-2024 годы) - формирование отраслей на базе возобновляемых ресурсов и источников энергии, повсеместное распространение позитивного опыта, в том числе и в странах Центральноазиатского региона, переход к "прорывным" энергетическим технологиям.

4. Направления и механизмы эффективного использования энергии и
возобновляемых ресурсов

4.1. Создание нормативно-правовой базы для энергосбережения,
эффективного использования возобновляемых ресурсов и источников
энергии

Разработка законопроектов Республики Казахстан по вопросам поддержки использования возобновляемых источников энергии и государственного регулирования производства и оборота биотоплива;
выработка предложений по совершенствованию законодательства в области энергосбережения;
выработка предложений по совершенствованию законодательства в сфере использования земельных ресурсов, в частности по сохранению национального достояния - гумуса и по запрету вывода плодородных земель из сельскохозяйственного оборота;
выработка предложений по совершенствованию законодательства в сфере использования водных ресурсов, в частности по борьбе с загрязнением воды и обеспечению ее рационального использования, а также нормам международных договоров в области использования водных ресурсов;
выработка предложений по совершенствованию законодательства в области растениеводства, в частности внедрение современных экологических стандартов по регулированию использования генно-модифицированных организмов и продуктов, а также неэффективных либо вредных для здоровья людей и окружающей среды технологий;
выработка предложений по усовершенствованию законодательной базы, в т.ч. ужесточение мер административной и уголовной ответственности за браконьерство и хищнический лов, внесение изменений в законодательную базу с целью ограничения вывоза непереработанной рыбы за пределы Казахстана для увеличения объемов переработки и производства продукции с добавленной стоимостью внутри страны;
выработка предложений по совершенствованию законодательства, касающегося производства и переработки животноводческой продукции;
определение уполномоченного органа в вопросах эффективного использования возобновляемых ресурсов и энергии;
создание Евразийского центра воды;
проработка вопроса по созданию Центра для генерации инновационных проектов по возобновляемым источникам энергии;
выработка предложений по увеличению объемов воспроизводства лесов и лесоразведения, углубленной переработке древесных ресурсов, развитию частного лесного фонда;
выработка предложений по внедрению новых технологий в области выращивания посадочного материала.

4.2. Формирование экономических механизмов, обеспечивающих
поддержку перехода к использованию возобновляемых ресурсов и
источникам энергии

Стимулирование рационального использования природных ресурсов с применением ресурсосберегающих технологий;
финансовая поддержка мероприятий по приобретению новых технологий в области выращивания посадочного мероприятия, в том числе саженцев ценных сортов, и закладке новых садов и виноградников;
поддержка создания транспортно-логистической инфраструктуры для вывода казахстанской продукции на мировой рынок;
поддержка деятельности по развитию аквакультуры, в т.ч. через финансирование работ по созданию необходимой инфраструктуры;
развитие отечественных предприятий рыбной отрасли, обладающих развитой системой дистрибуции, собственной службой маркетинга и продвижения товара;
государственное стимулирование перехода от мелкотоварного к крупнотоварному животноводству;
проведение селекционно-генетической и ветеринарной работы посредством научно-исследовательской деятельности, племенной работы и воспроизводства ценных пород, а также создания необходимой инфраструктуры;
тарифная политика и ценообразование в энергетике, с учетом косвенных издержек;
внедрение системы сертификатов возобновляемой энергии для поддержки использования возобновляемой энергии для производства электрической энергии;
финансовая поддержка строительства энергетических объектов посредством инфраструктурных облигаций и других инструментов долгосрочного финансирования;
разработка дифференцированных ставок платы за поверхностные водные ресурсы, способствующих созданию экономических стимулов использования отраслями экономики водосберегающих технологий, систем оборотного и повторного использования воды;
решение вопроса льготного кредитования развития частного лесного фонда;
государственное стимулирование развития производств в области эффективного использования возобновляемых ресурсов и энергии, основанных на инновационных технологиях.

4.3. Развитие научных исследований в области использования
возобновляемых ресурсов и источников энергии

Проведение научных исследований по созданию конкурентоспособных научных разработок и технологий в области возобновляемой энергетики;
определение нормативных, правовых и законодательных актов и мероприятий в области возобновляемой энергетики в Республике Казахстан, направленных на создание условий и механизмов ускоренного развития конкурентоспособных технологии в этой области, в том числе в виде льготного налогообложения;
повышение эффективности системы подготовки и переподготовки научных кадров, высококвалифицированных специалистов и менеджеров в области энергоэффективности и использования возобновляемых ресурсов и источников энергии;
постоянный мониторинг земель сельскохозяйственного назначения;
мониторинг использования и загрязнения водных ресурсов;
повышение уровня использования оборотного водоснабжения, очищенных сточных вод для орошения полевых и технических культур, наряду с использованием грунтовых вод;
улучшение технического состояния водохозяйственных объектов и систем, совершенствование системы водоснабжения в части повышения надежности водоподачи и качества питьевой воды;
внедрение современных аграрных технологий для повышения урожайности местных сортов, расширения плодово-ягодных насаждений, адаптации сортов международного класса столового и промышленного назначения;
усиление исследовательского потенциала в области рыбного хозяйства для обеспечения устойчивости запасов, разработки технологий;
изучение и внедрение современных технологий кормопроизводства;
изучение и внедрение технологий окультуренных пастбищ, пастбищного водоснабжения, а также практики включения пастбищ в севооборот под масличные и бобовые культуры;
проведение почвенных и геоботанических изысканий;
изучение и внедрение в Казахстане "ноу-хау" в области производства, переработки и экспорта животноводческой продукции, посредством поддержки участия казахстанских инвесторов в деятельности соответствующих предприятий в странах-лидерах, а также привлечения иностранных экспертов-консультантов;
приоритетное развитие технологических разработок по теплонасосным установкам (ТНУ), биоэнергетике, прорывным энергетическим технологиям (водородная энергетика и др.), комплексным (интегрирующим) энергетическим системам (ДСКЭ);
разработка кадастров возобновляемых источников энергии (солнечной энергии, гидроэнергии, ветровой энергии);
разработка и внедрение новых технологий и технических средств на базе возобновляемых источников энергии;
разработка и внедрение энерго- и ресурсосберегающих технологий и технических средств для производства и переработки сельскохозяйственной продукции (растениеводческой и животноводческой);
усовершенствование существующих и разработка новых технологий плантационного выращивания быстрорастущих древесных и кустарниковых пород;
разработка научного и технико-экономического обоснования возможности региональной переброски части поверхностного стока как внутри Казахстана, так и из-за его пределов;
разработка научно-обоснованной схемы размещения на территории республики производственных мощностей по биотопливу;
продолжение проведения научных исследований развития биоиндустрии, формирование и реализация программ научных исследований по приоритетным направлениям биоиндустрии, в том числе по продукциям глубоких переделов, в соответствии с тенденциями развития мировой науки;
разработка и реализации системы научно обоснованных рубок, воспроизводства лесов, улучшения их породного состава, создания и эффективного использования постоянной лесосеменной базы на селекционно-генетической основе, гидролесомелиорации, ухода за лесами в целях повышения ресурсного и экологического потенциала лесов.

4.4. Энерго- и ресурсосбережение,
ужесточение экологических требований

Введение обязательного требования к параметрам энергосбережения зданий и сооружений;
переход к международным стандартам по уровню выбросов в атмосферу от энергетических объектов;
внедрение автоматического приборного мониторинга и контроля за выбросами в атмосферу от энергетических объектов;
распространение технологий "автоматического отключения" для энергосистем при отсутствии нагрузки;
закрепление требований по обязательному использованию возобновляемых ресурсов и альтернативных источников энергии для крупных потребителей ресурсов;
введение показателей ресурсо- и энергосбережения в комплексные экологические разрешения;
разработка и развитие программ "Зеленая нефть" в целях более полного и всестороннего учета экологических требований при добыче экспортируемых энергоресурсов;
разработка и внедрение экологически чистой технологии и биореакторов низкого давления по переработке и обеззараживанию навозных стоков животноводческих помещений с модульной схемой компоновки типоразмерного ряда технологического оборудования для перевода сельских агроформирований на автономное тепло- и энергоснабжение;
создание и освоение производства ветроводоподъемных и ветроэнергетических установок для энерго- и водоснабжения отдаленных агроформирований;
разработка и внедрение экологически чистых технологий производства электрической энергии на малых реках с применением микроГЭС для энергоснабжения агроформирований в горных и предгорных зонах;
создание и освоение производства биотоплива с целью снижения выбросов вредных веществ в атмосферу.

4.5. Развитие международного сотрудничества в сфере использования
возобновляемых ресурсов и альтернативных источников энергии

Изучение и применение международного опыта и современных технологий в области:
использования возобновляемых источников энергии;
эффективного потребления воды в сельском хозяйстве за счет новых технологий и оборудования;
применения энерго- и ресурсосберегающих технологий и технических средств для производства и переработки сельскохозяйственной продукции;
решения проблем трансграничных рек;
мелиорации, проведения мероприятий по сохранению и улучшению мелиоративного состояния земель, окультуриванию солонцовых земель, предотвращению водной и ветровой эрозии, а также ликвидации их последствий; реконструкции и восстановлению межхозяйственных каналов и гидромелиоративных сооружений;
изучение и заимствование селекционных достижений, способов выращивания, сбора, хранения, переработки растительной продукции и путей выхода на международный рынок, посредством привлечения экспертов, а также участия в деятельности соответствующих предприятий в странах-лидерах, для последующего внедрения опыта в Казахстане;
внедрение международных метрологических норм и стандартов качества для создания и производства объектов возобновляемой энергетики;
проведение маркетинговых исследований мирового рынка биотоплива, изучение потребностей отдельных стран, возможностей экспорта казахстанской продукции в перспективные страны, анализ законодательства этих стран и торговых барьеров;
заключение международных договоров в области торговли биотопливной продукцией, обеспечивающих режим наибольшего благоприятствования для казахстанского биотоплива на экспортных рынках;
проведение исследований мирового рынка технологий производства биотоплива для определения наиболее эффективных и оптимальных их видов в условиях республики;
обеспечение формирования бренда казахстанского биотоплива на международном рынке.

4.6. Расширение участия общественности, проведение информационной
политики в вопросах ресурсо- и энергосбережения

Пропаганда бережного отношения к водным ресурсам и рационального их использования;
создание при крупных водохозяйственных организациях наблюдательных советов из представителей общественности, принимающих непосредственное участие в разработке водной политики и интерактивном планировании деятельности организаций;
формирование баз и банков данных по современным энерго- и ресурсосберегающим технологиям;
привлечение общественных организаций к внедрению культуры экономного потребления воды, сокращению использования традиционных видов топлива, развитию возобновляемых источников энергии.

5. Источники финансирования

Объемы бюджетных средств, необходимых для реализации Стратегии, будут уточняться при формировании бюджетов на соответствующий год. Для финансирования мероприятий Стратегии будут задействованы средства Банка Развития Казахстана, Инвестиционного фонда Казахстана, Национального инновационного фонда.
Предполагается также использование средств из других источников, не запрещенных законодательством Республики Казахстан.

6. Ожидаемые результаты

Повышение доли использования альтернативных источников энергии в Республике Казахстан до 0,05 % к 2012 году, 1 % к 2018 году, 5 % к 2024 году;
обеспечение замещения альтернативными источниками энергии к 2009 году 0,065 млн. тонн условного топлива, к 2012 году - 0,165 млн. т условного топлива, к 2018 году - 0,325 млн. т условного топлива, к 2024 году - 0,688 млн. т условного топлива и к 2030 году - 1,139 млн. т условного топлива;
повышение доли использования возобновляемых источников энергии (без учета крупных гидроэлектростанций) в производстве электрической энергии до 3000 МВт мощности и 10 млрд. кВт.ч электроэнергии в год к 2024 году;
повышение показателя эффективности использования ресурсов (ЭИР) до 33 % к 2009 году, 37 % к 2012 году, 43 % к 2018 году, 53 % к 2024 году;
распространение более эффективных аграрных технологий не менее, чем на 35 % сельских территорий страны к 2024 году;
внедрение к 2024 году пилотных проектов по прорывным энергетическим технологиям.

"2024 жылға дейін орнықты даму мақсатында Қазақстан Республикасының энергиясы мен жаңартылатын ресурстарын тиімді пайдалану стратегиясы туралы" Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығының жобасы туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 24 қаңтардағы N 60 Қаулысы

Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:
"2024 жылға дейін орнықты даму мақсатында Қазақстан Республикасының энергиясы мен жаңартылатын ресурстарын тиімді пайдалану стратегиясы туралы" Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығының жобасы Қазақстан Республикасы Президентінің қарауына енгізілсін.

Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі

Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы 2024 жылға дейін орнықты даму мақсатында
Қазақстан Республикасының энергиясы мен жаңартылатын
ресурстарын тиімді пайдалану стратегиясы туралы

Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 14 қарашадағы N 216 Жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасының 2007 - 2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасын іске асыру шеңберінде, сондай-ақ Қазақстан Республикасы экономикасының орнықты даму факторы ретінде жаңартылатын ресурстар мен энергия көздерін тиімді пайдалануды қамтамасыз ету мақсатында ҚАУЛЫ ЕТЕМІН:
1. Қоса беріліп отырған 2024 жылға дейін орнықты даму мақсатында Қазақстан Республикасының энергиясы мен жаңартылатын ресурстарын тиімді пайдалану стратегиясы (бұдан әрі - Стратегия) бекітілсін.
2. Қазақстан Республикасының Үкіметі:
1) үш ай мерзімде Стратегияны 2008 - 2010 жылдарға арналған және одан әрі кезең-кезеңімен іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарын әзірлесін және бекітсін;
2) жыл сайын 30 қаңтарға Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне Стратегияның орындалу барысы туралы ақпарат берсін;
3) осы Жарлықтан туындалатын өзге де шараларды қабылдасын.
3. Осы Жарлықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне жүктелсін.
4. Осы Жарлық қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасының
Президенті

Қазақстан Республикасы
Президентінің
2008 жылғы N Жарлығымен
бекітілген

2024 жылға дейін орнықты даму мақсатында
Қазақстан Республикасының энергиясы мен
жаңартылатын ресурстарын тиімді пайдалану
стратегиясы

Астана, 2008 жыл

Мазмұны

Кіріспе
1. Энергияны және жаңартылатын ресурстарды тиімді пайдаланудың қазіргі заманғы жай-күйін талдау және оның халықаралық тәжірибесі
1.1. Жаңартылатын ресурстар
1.1.1. Жер ресурстары
1.1.2. Су ресурстары
1.1.3. Биологиялық ресурстар
1.2. Энергия үнемдеу және жаңартылатын энергия көздері
2. Қазақстан Республикасында энергияны және жаңартылатын ресурстарды тиімді пайдаланудың перспективалары
2.1. Жаңартылатын ресурстарды пайдаланудың перспективалары
2.2. Энергия үнемдеудің және жаңартылатын энергия көздерін пайдаланудың перспективалары
3. Қазақстан Республикасында энергияны және жаңартылатын ресурстарды тиімді пайдаланудың негізгі қағидаттары, басымдықтары, мақсаты, міндеттері және оған көшу кезеңдері
3.1. Негізгі қағидаттар және басымдықтар
3.2. Мақсаты
3.3. Міндеттері
3.4. Қазақстан Республикасында энергияны және жаңартылатын ресурстарды тиімді пайдалануға көшу кезеңдері
4. Энергияны және жаңартылатын ресурстарды тиімді пайдаланудың бағыттары және тетіктері
4.1. Энергияны үнемдеу, жаңартылатын ресурстарды және энергия көздерін тиімді пайдалану үшін нормативтік-құқықтық база құру
4.2. Жаңартылатын ресурстарды пайдалануға және энергия көздеріне көшуді қолдауды қамтамасыз ететін экономикалық тетіктерді қалыптастыру
4.3. Жаңартылатын ресурстарды және энергия көздерін пайдалану саласындағы ғылыми зерттеулерді дамыту
4.4. Энергия және ресурс үнемдеу, экологиялық талаптарды қатайту
4.5. Жаңартылатын ресурстарды және балама энергия көздерін пайдалану саласындағы халықаралық ынтымақтастықты дамыту
4.6. Ресурс және энергия үнемдеу мәселелерінде жұртшылықтың қатысуын кеңейту, ақпараттық саясатты жүргізу
5. Қаржыландыру көздері
6. Күтілетін нәтижелер

Кіріспе

Энергияны және жаңартылатын ресурстарды тиімді пайдалану Қазақстан Республикасының XXI ғасырдағы орнықты дамуының қажетті шарты болып табылады.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 14 қарашадағы N 216 Жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасының 2007 - 2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасына сәйкес Қазақстан Республикасында жер, су, орман, балық, өсімдік шаруашылығының және мал шаруашылығының ресурстарын пайдаланудың неғұрлым қазіргі заманғы технологияларын енгізу; су энергетикасының ресурстарын, күн және жел энергетикасының объектілерін және басқа да жаңартылатын ресурстар мен балама энергия көздерін ұтымды пайдалануды ынталандыру жолымен жаңартылатын ресурстарды және балама энергия көздерін тиімді және ұтымды пайдалану жөнінде шаралар қабылдау қажет.
Қазақстан Республикасында жаңартылмайтын табиғи ресурстардың қорлары шектеулі уақыт кезеңі ішінде таусылуы мүмкін. Сарапшылардың бағалауы бойынша Қазақстанда мұнайдың бүгінгі күнгі қорын қарқынды пайдаланған жағдайда 70 жылға, табиғи газ - 85 жылға жетеді. Тау-кен металлургия өнеркәсібінің барланған тиімді кен орындары таусылу шегінде тұр. Темір кені 80 жылдан астам уақытқа, алюминий - 90 жылға қалды, мыс 20 жылдан кейін таусылады. Қорғасын-мырыш саласы 5 жылға, хром кені - 50-ден аз ғана асатын жылға қамтамасыз етілген, никель бойынша кен толығымен игерілген.
Табиғи ресурстардың байлығы Қазақстан экономикасында жоғары рентабельді өндіруші салалардың басымды рөліне себеп болды. 2005 жылы ЖІӨ-дегі өндіруші өнеркәсіптің үлесі 16 %-ды, экспорт құрылымында минералдық ресурстардың үлесі 73,8 %-ды құрады.
Жаңартылатын ресурстар мен балама энергия көздері - қазақстандық экономика дамуының маңызды аспектісі және елдің энергетикалық қауіпсіздігін ұзақ перспективаға қамтамасыз етудің факторы. Бұл ретте Қазақстанның жаңартылатын ресурстарды пайдалануға экономиканы кезең кезеңімен қайта бағдарлауға едәуір мүмкіндіктері бар.
Қазақстан Республикасының жағдайларында жаңартылатын ресурстарға жер, су және биологиялық (биосфералық) ресурстар, балама энергия көздеріне - күн, жел, су энергетикасы, биомасса, геотермалдық энергия және басқалары жатады. Қазақстанда осы ресурстарды пайдаланудың әлеуетті резервтері жылына 12 миллиард доллар болып бағаланады.

1. Энергияны және жаңартылатын ресурстарды тиімді
пайдаланудың қазіргі заманғы жай-күйін талдау және
оның халықаралық тәжірибесі

Қазіргі заманғы дамыған елдерде алдыңғы қатарға өмір сүру сапасының параметрлері қойылады. Халық денсаулығы мен қоршаған ортаның жай-күйі мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігінің негізгі өлшемдері қатарында қаралады. Экологиялық таза тамақ өнімдеріне сұраныс өсуде. Кәдеге жаратылғанда қоршаған ортаны ластамай ыдырайтын табиғи талшық пен материалдарға сұраныстың өсуі болжанады. Экологиялық қауіпсіз су-, жел-, био- және гелиоэнергетика, геотермалды энергетика аса өзекті болып отыр.
Жаңартылмайтын ресурстарды тұтыну мен олардың қорлары арасындағы үдеп келе жатқан теңгерімсіздігі жағдайында әлемдік басты тенденция жаңартылатын ресурстарды барынша тиімді пайдаланудың технологияларын енгізу болып табылады.
Халық шаруашылығы қызметінде пайдаланылатын табиғи ресурстар жаңартылмайтындар және жаңартылатындар болып бөлінеді. Жаңартылмайтын ресурстар толыққанша тез пайдаланылады не мүлдем толықтырылмайды. Бірінші кезекте бұл қалыптастыру мерзімі ұзақ геологиялық кезеңдермен есептелетін пайдалы қазбалар болып табылады. Жаңартылатын ресурстарды ұтымсыз пайдаланған жағдайда олар да жаңартылмайтын болуы мүмкін.
Жаңартылатын ресурстардың негізінде қарқынды дамып отырған экономикасы бар барлық елдер үшін ортақ жаңартылатын ресурстарды пайдалануды тиісті салаларды дамыту арқылы ынталандыратын мақсатты бағытталған саясат, ғылыми, білім беру бағдарламалары, инвестицияларды қолдау, қолайлы кедендік және салық режимдерін құру, барынша тиімді технологияларды енгізген кезде жеңілдіктер беру, экспортты көтермелеу және басқа да шаралар болып табылады.
Мемлекеттік қолдаудың қажеттілігі жаңартылатын ресурстарға және балама энергетикаға инвестициялар минералдық шикізат ресурстарын пайдалануға инвестициялар сияқты тез өтелмейтіндігіне негізделген. Минералдық шикізат ресурстарын өңдеу жылдамдығы тек қана техникалық мүмкіндіктер мен нарық қажеттілігіне тәуелді, бұл кезде жаңартылатын ресурстарды пайдалану жылдамдығы әрқашан оларды толықтыру жылдамдығымен шектеулі.
Халықаралық тәжірибе жаңартылатын ресурстар мен энергия негізіндегі бәсекеге қабілетті салаларды қалыптастырудың өмірлік циклі шамамен 20 - 25 жылды құрайтындығын куәландырады.

Жаңартылатын ресурстар мен энергия негізінде
саланы қалыптастыру циклі

алғышарттар жасау 1-3 жыл
өсудің басталуы (пионерлер компаниялар) 5-7 жыл
сыни массаның жинақталуы, сыртқы нарықтарға шығу 5-7 жыл
нақты кластерлерді қалыптастыру, әлемдік нарықтарда бекітілу 5-7 жыл

----------------------------20 - 25 жыл---------------------

Осы уақыт ішінде сала дамудың мына кезеңдерінен өтеді:
1-кезең. Саланы дамыту үшін мемлекеттің заңнамалық, ғылыми, білім беру, қаржылық алғышарттар мен ынталарды құруы.
2-кезең. Тиімді технологияларды енгізуде пионерлер болатын компаниялардың дамуына бастапқы инвестициялар. Шамамен 5-7 жылды алады, көбінесе бірінші кезеңмен қатар келеді және тәуекелдерді бөлу үшін мемлекеттің қатысуымен сүйемелденеді. Бұл кезеңде саланың біртіндеп өсуі жүреді.
3-кезең. Оң тәжірибенің кең таратылуы, салаға жаппай инвестициялар, сыни массаны кеңейту және оған қол жеткізу, танылатын брендтерді қалыптастыру, бәсекеге қабілетті өнімді халықаралық нарыққа алға тарту - тағы 5-7 жыл, өндірістік және экспорттық көрсеткіштердің екпінді өсуімен сүйемелденеді.
4-кезең. Саланың түпкілікті қалыптасуы және әлемдік нарықта позициялардың бекітілуі, көрсеткіштердің тұрақтануы - орташа 5-7 жыл.
Қазақстанда жаңартылатын ресурстарға негізделген экономика салаларын дамытудың едәуір әлеуеті бар:
ауыл шаруашылығы және ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу;
су шаруашылығы;
балық шаруашылығы және балық өнеркәсібі,
орман шаруашылығы және ағаш өңдеу өнеркәсібі;
жаңартылатын көздер: биоотын (биогаз, биоэтанол, биодизель), су энергетикасы, жел энергетикасы, гелиоэнергетика, геотермалды энергетика негізінде отын-энергетика өнеркәсібі.
Еуразия өңірінің кейбір елдерімен салыстыру Қазақстан бар әлеуетін бірнеше есе тиімділеу пайдалана алатындығын айтады.

1-кесте

2006 жылғы 1 қарашадағы жағдай бойынша жаңартылатын
ресурстар негізіндегі салалардың экономикалық әлеуеті
бөлінісіндегі Қазақстан және жақын орналасқан елдер

Жа ң артылатын ресурстар	Қазақстан	Ресей	Қытай	Индия
Жалпы жер қоры, млн. га	272,5	1709,8	959,7	328,8
Пайдаланылатын ауыл шаруашылығы жерлері, млн. га	222,6	220,7	530,0	177,5
Жайылымдар, млн. га	189,0	68,0	400,0	13,1
Жыртылатын жерлер, млн. га	23,2	122,1	130,0	141,0
Орман қоры, млн. га	23,4	1104,8	175,0	63,5
Су қоры, млн. га	3,7	27,9	26,8	31,2
ІҚМ басының саны, млн. бас	5,7	23,4	133,8	289,0
Ұсақ қара мал басының саны, млн. бас	14,3	18,4	299,0	57,9
ЖІӨ-нің ауыл шаруашылығының үлесі, %	5,5	5,3	11,9	19,9
ЖІӨ, млрд. АҚШ доллары	77,2	733	2518	804
Ауыл шаруашылығының өнімі, АҚШ доллары/га	243,8	434,7	486	835

Жаңартылатын ресурстарда негізделген салалардың әлеуетін іске асыру үшін Қазақстанға бізбен ұқсас бастапқы жағдайлары бола отырып, осы салада барынша үлкен табыстарға қол жеткізген әлем елдерінің тәжірибесіне бағытталуы қажет.
Халықаралық тәжірибені зерделеу өзінің жаңартылатын ресурстарын тиімді пайдалануда мүлдем әртүрлі табиғи-климаттық жағдайлары, әлемдік экономикада тарихи қалыптасқан әртүрлі рөлі және әртүрлі ұлттық және мәдени ерекшеліктері бар елдердің жеңіске жеткені туралы айтады. Олардың көпшілігі үшін ортақ нәрсе олардың 30 - 40 жыл бұрын дамыған ел ретінде саналмағандары болып табылады. Қазақстан сияқты олар өздерінің бай минералдық шикізат ресурстарына сүйенген, олардың таусылу тенденциясы оларды уақытында қайта құрылуға мәжбүр етті.
Мысалға, Чили Республикасы әлемдік шаруашылыққа селитра мен мыс экспортері ретінде тарихи біріктірілген. 1973 жылғы дағдарыстан кейін елде неолибералды реформалар өткізілді: банк саласы, сыртқы сауда либералдандырылды, салық және зейнет реформалары өткізілді.
Аграрлық салада реформалар өлшемді болып өткізілді: бір жағынан шетел инвестициялары саласында заңнама либералданды, екінші жағынан жер иелену тәртібінде едәуір шектеулер сақталған, жеке алғанда жерді шетелдіктерге сатуға тыйым салу. 80 жылдары мемлекет Чилилік тауар өндірушілерді қорғау жөніндегі шараларды қабылдады және елдің негізгі ауыл шаруашылық салаларын өз протекциясына алды.
1980 жылдардың екінші жартысынан бастап экспортты белсенді ынталандыру және экспортқа бағытталған салаларды: жеміс шаруашылығын, жүзім шаруашылығын, орман және балық шаруашылықтарын, өңдеудің тиісті өнімдерін өндіру мен экспорттауды дамыту басталды. Чили үкіметімен басымдылардың бірі болып жүзім шаруашылығы мен шарап жасау салалары анықталды: жүзім шаруашылығын дамытудың мемлекеттік бағдарламасы әзірленді, жүзімдіктерді салуға капиталдық салымдар бағытталды, осы салаға шетел инвесторларын тарту үшін жағдайлар құрылды. Ірі шетел компаниялары инвестициялармен бірге маркетинг және логистика салаларындағы жаңа технологиялар мен тәжірибені әкелді.
Өткізілген реформалар нәтижесінде Чили Республикасы жаңа піскен және өңделген жеміс-жидек өнімдерін, жүзім мен шарапты, балық және орман шаруашылықтарының өнімдерін өндіру және экспорттау саласында әлемдік көш басшылардың бірі болды: жүзім экспорты бойынша әлемде бірінші орын, жаңа піскен жемістер экспорты бойынша үшінші орын, шарап экспорты бойынша бесінші орын, бақтақ өндіру бойынша бірінші орын және балық өнімі экспорты бойынша сегізінші орын, ағаш өнеркәсібі кешенінің аз шығынды өнімінің экспорты бойынша бесінші орын. Елдің ЖІӨ 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 6,3 %-ға өсті және 115,6 млрд. АҚШ долларын, ЖІӨ жан басына 7,1 мың АҚШ долларын, ЖІӨ сатып алу қабілеті паритеті бойынша жан басына 11,3 мың АҚШ долларын (бағалаулы) құраған. Соңғы 10 жылда экспорт көлемі 2005 жылы 2,5 есе 40 млрд. АҚШ долларына дейін өсті.
Жаңа Зеландия мен Австралия тарихи аграрлық елдер болып табылған және негізінен мал шаруашылығы өнімдерін: жүн, ет, май, ірімшік экспорттаған. 1970 - 1980 жылдары осы елдердің ауыл шаруашылығындағы ахуалы мұнай дағдарысы және бұл елдер үшін ауыл шаруашылығы өнімін сатудың негізгі нарығы - Ұлыбританияға экспорттауды шектеу себептері бойынша нашарлады. Екі ел де Ұлыбританиядан тәуелділікті жеңіп шыға алды және өздерінің аграрлық секторын ойдағыдай диверсификациялай алды. 1980 жылдардың аяғында - 1990 жылдардың басында өткізілген реформалар өздеріне мына іс-шараларды қосты: дәстүрлі салалардағы либералдау және неғұрлым тиімді технологияларды қолдану; жекешелендіру; Ұлыбритания мен Еуропа нарығынан Оңтүстік-шығыс Азия мемлекеттері қауымдастығы (АСЕАН) елдері мен АҚШ нарығына бағытты қайта бұру; шетел капиталының ұлттық экономикаға еркін қол жеткізуі; кәсіпкерлік белсенділікті жандандыру үшін экспорттық тарифтер мен салықтарды төмендету.
Жоғарыда аталған іс-әрекеттер нәтижесінде Жаңа Зеландиядан жемістер экспорты 20 жылдың ішінде 1,1 млрд. АҚШ долларына дейін 5 есе өсті. 1980 - 2004 жылдар кезеңінде Жаңа Зеландия алмаларының экспорты 314 млн. АҚШ долларына дейін 9 есе, киви экспорты 536 млн. АҚШ долларына дейін 16 есе өсті.
Австралия 1990 жылдан бастап әлемдегі үшінші орынға шыға отырып, шарап экспортын 1,4 млрд. АҚШ долларына дейін 17 еседен астам өсірді. Сиыр еті экспорты 1980 жылдан бастап Австралияны әлемде Бразилиядан кейін екінші орынға шығара отырып, 2,3 млрд. АҚШ доллары сомасына 1,3 млн. тоннаға дейін 65 %-ға өсті.

1.1. Жаңартылатын ресурстар

Жаңартылатын ресурстар олардың жаңару жылдамдығынан кем немесе тең жылдамдықпен жұмсалады. Бұл жер, су және биологиялық ресурстар.
Жер ресурстары - адамның өмір сүруі үшін және шаруашылық қызметтің кез келген түрі үшін жарамды жер беті. Жер ресурстары аумақ мөлшерімен және оның сапасымен: жер бедерімен, топырақ жамылғысымен және басқа да табиғат жағдайларының кешенімен сипатталады.
Су ресурстары - пайдаланып жатқан немесе пайдаланылуы мүмкін су объектілерінде шоғырланған жер асты және жер беті суларының қоры.
Биологиялық ресурстар (биосфера ресурстары) - тірі табиғат объектілерінде шоғырланған адамға қажетті материалдық және рухани құндылықтар алу көздері мен алғышарттары: кәсіпшілік объектілер, дақылды өсімдіктер, үй жануарлары және басқалары. Биоресурстарға мал шаруашылығы, өсімдік шаруашылығы, орман және балық шаруашылығы өнімдері жатқызылады.

1.1.1. Жер ресурстары

Қазақстан Республикасының жалпы жер қоры 272,5 млн. га құрайды (әлемде 9-орын). Жер ресурстары бірінші кезекте ауыл және орман шаруашылықтары үшін құндылық болып табылады. Су және биосфера ресурстарымен үйлесе отырып, жер сондай-ақ ұлттық парктері мен табиғат ескерткіштері түрінде тұрақты табыс көздері болып табыла алатын маңызды рекреациялық ресурс болып табылады.
Ауыл шаруашылығы алқаптары аумақтың 82 %-ын немесе 222,6 млн. га алып жатыр, оның ішінде жайылымдар үлесіне 84,8 %-дан немесе 189 млн. га, жыртылатын жерлердің үлесіне 9,8 %-дан немесе 21,9 млн. га, шабындықтар мен шоғырлар үлесіне 2,3 %-дан келеді.
Ауыл шаруашылығына пайдалану үшін Қазақстанда солтүстіктен оңтүстікке қарай ауысып отыратын ендік созылған аймақтар түрінде орналасатын топырақ жамылғысының сапасы аса маңызға ие. Солтүстікте неғұрлым құнарлы қара топырақтар елдің барлық жер көлемінің 9,5 %-ын (26 млн. га) алып жатыр. Ел ауданының үштен бірінен астамы (33,2 % немесе 91 млн. га) құрғақ далалық және шөлейт аймақтары бөлігінің қоңыр топырақтарына келеді. Одан оңтүстікке қарай шөлді табиғат аймағында 119 млн. га көлемде (аумақтың 43,6 %-ы), көптеген өңірлерде шөлдік құмды және сазды топырақ массивтерімен ауысып отыратын құба және сұр-құба шөлді топырақтар басым болып келеді. Ендік ауысудан басқа биіктік-белдік: тау шалғындарындағы қара және шалғын-дала топырақтарынан тау етектеріндегі ақшыл-қоңыр және құба топырақтарға дейін ауысу бақыланады. Тау топырақтары үлесіне республика аумағының 13,7 %-ы (37 млн. га) келеді.
Ел аумағының 60 %-дан астамы қуаң аймақтарда орналасқан және климаттық факторлар мен шаруашылық қызмет әсерінен шөлейттенуге ұшыранқы.
Жайылым жерлердің шамамен 30 млн. га (1/6 бөлігі) дефляция мен эрозияға ұшыранқы, үшінші бөлігі азып-тозған. Дала аймағының аз өнімді жерлерін жырту табиғи жайылымдардың қысқаруына әкеліп соқтырды.
Арал маңының оңтүстік бөлігінде жайылымдардың 20 %-ы жарамсыздыққа келген. Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылығы жерлері құрамында шамамен 3,1 млн. га жел эрозиясына, 0,5 млн. га-дан астамы су эрозиясына ұшыраған.
Қазақстандағы бидайдың орташа өнімділігі (10 ц/га) топырақ сапасы бойынша ұқсас Канададан 2,6 есе төмен.
Өнеркәсіптік кәсіпорындардың жауапсыз шаруашылық қызметтері салдарынан топырақтардың техногендік ластануы үлкен проблеманы төндіріп тұр. Түсті металлургия кәсіпорындарында 5,2 млрд. тоннадан астам өнеркәсіптік қатты қалдықтар жинақталған.
Су метеорологиялық жүйелердің тозғандығы мен жеткіліксіз қаржыландыруы суармалы жерлердің едәуір аумақтарының ауыл шаруашылығы айналымынан шығуына әкеліп соқтырды. 1990 жылдан 2005 жылға дейінгі кезеңінде суармалы жерлердің жалпы ауданы 2,3 млн. га-дан 2,1 млн. га-ға дейін қысқарды, оның ішінде тек қана 68 %-ы, немесе ауыл шаруашылығы жерлерінің жалпы ауданынан 0,6 %-ы пайдаланылуда.
Жаңартылатын ресурстарды пайдалану бойынша ерекше мысал минералдық ресурстарға кедей, су ресурстары тапшылығымен шөл және шөлейт аймақта орналасқан ел - Израиль болып табылады.
1952 жылдан 1984 жылға дейін Израильде аграрлық өнімді шығару 8 есеге, алдымен тамшы және спринклерлі суармалау сияқты жаңа агротехнологияларды қарқынды енгізу есебінен артты. Өңделетін жерлердің ауданы қазақстандықтан 2 %-ға кем, ал жалпы аумағының қазақстандықтан 0,8 %-ға кем кезінде 2005 жылы Израиль ауыл шаруашылығы өнімін (ең басты өсімдік шаруашылығы) және азық-түлік тауарларын Қазақстанның ұқсас көрсеткішінен 2,5 есе көп 1,69 млрд. АҚШ долларына экспорттады.
Бразилия ауыл шаруашылығы өндірісіне жататын аумақтарды табысты игеруде және қазіргі кезде азық-түліктің ірі нетто-экспорттаушысы болып табылады. Мелиорациялау жөніндегі жұмыстар мемлекеттік маңызға ие және жер суландыру және сорғыту ұлттық бағдарламаларымен реттеледі. Осы бағдарламаларды іске асыру нәтижесінде суарылатын жерлердің ауданы 1961 жылғы 490 мың га-дан 2003 жылғы 2,92 млн. га-ға дейін 6 есеге ұлғайтылды.
Ластанған жерлерді қалпына келтіру, ормандарды және жайылымдарды қалпына келтіру, құнарсыз жерлерді суармалау, батпақты құрғату және оларды ауыл шаруашылық айналымға енгізу саласындағы үлкен техникалық және жаңашылдық әлеует ЕМВRАРА Бразилияның Ауыл шаруашылығын дамыту институтымен жинақталған. Бұл ұйым 11 орталық бөлімшелерді, 37 зерттеулік және 3 қызмет көрсету орталығын бір желіге біріктіреді, Аграрлық зерттеулердің ұлттық жүйесін үйлестіреді және 1973 жылдан бастап кезеңде ауыл шаруашылық саласында 9 мыңнан астам технологиялық шешімдерді енгізді. Қолда бар су ресурстарын ұтымды пайдалану кезінде су үнемдеуші технологияларды қолданумен айналымға суармалы жерлердің қосымша аудандарын қосуға болады. Жалпы мелиоративтік, оның ішінде агроорманмелиоративтік іс-шаралар есебінен нашар белгілермен күрделенген (ұсақтану, тұздану, азып-тозу, су және жел эрозиясы, батпақтану және басқалары) 8 млн. га (34 %) егіс жерлердің сапасын көтеруге болады.
Қазақстанда 5,1 млн. га-дан астам тыңайған жерлер арнайы таңдап алынған шөптер құрамы негізінде қалпына келтірілген жайылымдарды құру жолымен ауыл шаруашылығы айналымына қайтарылуы мүмкін. Бұл топырақтың одан әрі эрозияға үшырауының алдын алу кезінде бір уақытта мал шаруашылығында өндіріс көлемін өсіруге мүмкіндік береді.

1.1.2. Су ресурстары

Әлемдік банктің бағалауы бойынша XXI ғасырдың ортасына қарай Жер халқының 40 %-ы су тапшылығын сезінеді, 20 %-ы - бұдан біршама қиындық көретін болады. Су ресурстарының молығу үрдісі оларды шектен тыс пайдалану және ластау, сондай-ақ табиғи жүйелердің құрауыштарын, басты негізде су экожүйелерін қоса алғанда, табиғи жүйелерде ағзалар қауымдастығының өмірлік әрекеті үшін қажетті су теңгерімінің бұзылуына әкеліп соғатын жағалау аумақтарында және су жинақтағыш бассейндерде өсімдіктердің жойылу нәтижесінде нашарлайды.
Су ресурстарының аумақ бойынша тең бөлінбеуі өңірлер мен экономика салаларының сумен қамсыздандырудың тұрақсыздығын және теңсіздігін негіздейді. Қажетті су тұтыну көлемі 54,5 км ³ құрайды, ал шаруашылық пайдалануға мүмкін су тұтыну көлемі орташа сулылық бойынша жылына 42,6 км ³ -ден аспайды. Ауыз су қоры 524 км ³ ден астамды (көлдер - 190, мұздықтар - 80, өзендер - 101, су қоймалары - 95, жер асты сулары - 58) құрайды. Экономика салаларын сумен қамтамасыз етудің 90 %-дан астамы жер беті су ресурстары есебінен жүзеге асырылады. Коммуналдық-тұрмыстық қамтамасыз ету секторында негізінен жер асты сулары пайдаланылады. Жер асты су ресурстарын пайдалану деңгейі 2005 жылы 1,0 км ³ -ді құрады.

1-диаграмма

Қазақстанның су ресурстары құрылымы

(суретті қағаз бетінен қараңыз)

Қазақстан су ресурстарының тапшылығымен Еуразияның қуаң өңірлерінің біріне жатады. Республиканың су шаруашылығы су ресурстарының тапшылығы, табиғи су аздығы кезеңінде күрт ұшығуы жағдайында дамуда. Елдің жер бедері мен климатының әртүрлілігімен туындалған ел гидрографиясының басты ерекшеліктерінің бірі жер беті су ресурстары оның аумағында біркелкі таралмағанынан болады. Осыған байланысты ел аумағының көп бөлігінде су шаруашылығының шиеленіскен жағдайы орын алып отыр.
Республиканың басым су көздері бойынша су сапасына үлкен қауіптілікті химия, мұнай өңдеу, машина жасау өнеркәсіптерінің және түсті металлургия кәсіпорындары төндіріп отыр. Республика шегінде жер асты суларының 700-ден астам әлеуетті ластану көздері анықталған, оның ішінде 241-і жер асты суларының гидрогеохимиялық жай-күйіне тікелей әсер етеді.
Су ресурстарының жалпы салыстырмалы жеткіліксіздігі кезінде Қазақстан үшін су тұтынушылардың суға көзқарасы үнемсіз болып отыр. Өнеркәсіптік сектормен суды тұтынудың қысқаруына қарамастан, өнім бірлігіне таза судың жұмсалуы су беру жүйелерінің пайдалы қызметінің төмен коэффицентіне бола жоғары болып қалып отыр. Суармалы жер шаруашылығында судың нормативтен жоғары жоғалтуларына әкеліп соқтыратын суарудың су жұмсаушы технологиялары қолданылады.
Су ресурстарының біркелкі тарамауы, Орталық, Солтүстік және Батыс Қазақстандағы судың өсіп келе жатқан дефициті, трансшекаралық өзендер бассейндеріндегі сумен қамтамасыз ету жағдайының шиеленісуі, ауыз су сапасының нашарлауы, жер беті және жер асты суларының жалғасып келе жатқан ластануы, бөгеттердің, гидробуындардың, су құбырларының, суару арналарының техникалық жағдайларының қияпатты нашарлауы, су тұтынуды бақылауды қолдан жіберіп алу, суармалы жер шаруашылығындағы суарудың артта қалған технологиясы - кідіріссіз шешуді талап етеді.
Еліміздің әлеуметтік-экономикалық кешенінің су тұтынуы 2004 жылға жылына 25,30 км ³ -ден астамды құрады, бұл ретте шамамен 19,83 км ³ -і табиғи көздерден алу есебінен жабылып отыр және небәрі 5,47 км ³ -і су пайдаланудың айналымдық және қайталама-реттілік жүйесінде инженерлік қайта жандандыру есебінен (қол жеткізілген әлемдік деңгей 50 %-дан астам) болып отыр. Өндірістік қажеттілікке судың 20,0 %-ына дейін, шаруашылық-ауыз су мақсаттарына 5,0 %-ына дейін, суландыру және сумен қамсыздандыруға 73,0 %-ына дейін жұмсалады.
Өндірістің саябырлауына және тұщы суды пайдалану көлемінің төмендеуіне қарамастан ысырапты су пайдалану проблемасы өзінің өзектілігін жоғалтпай отыр, солайша тек тасымалдау кезіндегі таза судың жыл сайынғы шығын көлемі 4,94 км ³ , бұл ретте табиғи су объектілеріне қатысты қайтарымсыз су тұтыну 15,28 км ³ -ді құрайды.
Су бөлу көлемі табиғи көздерден су алу көлемінің орташа 22,0 %-ын құрайды. Тазалау имараттарының қуаты тазалау қажеттілігінің 100 %-ы ғана жабады, сонымен бірге су объектілеріне 155,0 млн. м ³ ластанған су төгіледі, қалыпты деңгейге дейін тек қана ағынды судың 5,0 %-ы тазаланады, бұл - тазалау ескі сызба бойынша және ескірген технологиялық жабдықтарда жүзеге асады, тазалау әдістері төгілген су категориясына сәйкес емес екендігін көрсетеді.
Қала және ауыл халқының коммуналдық-тұрмыстық қажеттілігіне жыл сайын жылына шамамен 0,9 км ³ тұтынады, ол алынңан судың жалпы көлемінен 4 %-ды құрайды. Бұнда су құбыры желісінің техникалық жағдайына байланысты бір адамға шекті су тұтыну 130-дан 250 литр/тәулігіне құрайды.
Су құбырының тозуы ауыз су сапасының қайталама ластануының көзі болып табылады және су дайындығын құнсыздандырады. Агенттік және денсаулық сақтау мәліметтеріне бойынша халықтың 30 %-ына дейін сапасыз ауыз суды пайдаланады, сүзек, сары аурудың таралуы ластанған ауыз суды тұтынумен байланысты.
Республикадағы 100 км су құбыры желілерінің апат санына 70 апаттан астамды құрайды, орташа еуропалық деңгейінің сенімділік көрсеткіші - 3 апат.
Қазіргі таңда небәрі 40 топтық су құбырлары жұмыс істейді немесе қайта құру деңгейінде болып отыр. Республиканың солтүстік облыстарында екі он жылдықтан астам уақыт өз параметрлері бойынша айрықша жалпы ұзындығы 6,0 мың км-ден астам Ишимский, Пресновский, Булаевский, Соколовский, Сергеевский және Беловодский топтық су құбырлары жұмыс істеді. Қостанай облысының топтық су құбырларының ұзындығы 3,4 мың км, Павлодар облысы Беловодский және Майский топтық су құбырлары - 2,0 мың км-ден астамды құрады.
Халықты ауыз сумен қамсыздандыруының өтпелі кезеңде нақты қиындықтар субъективті факторлармен қиындайды:
артық меншікті нормалар және нәтижесінде су дайындаудың қуатты станцияларын салу;
ауыз судың өнеркәсіптік кәсіпорындарға берілуі;
канализация желісінде ластанған судың берілуі;
кәсіпорындардың және халықтың жеңіл және сенімді тетігі - экономикалық мүдделілігі негізінде ресурс үнемдеуге түрткі болатын қолданыстағы ұйымдастырушылық-экономикалық нормативтік-құқықтық негіздердің жетілмеуі.
Есептердің көрсетуі бойынша коммуналдық секторда қажеттілікті толық қанағаттандыру кезінде су объектілерінен суды алуды 35-55 %-ға қысқарту туралы айтуға болады. Ауыл шаруашылығы суландыруға 80 %-ға дейін шығындайтын негізгі су тұтынушы болып табылады.
Соңғы он жылдықта тұрақты суландыру көлемі 2,3 млн. гектардан 1,4 млн. гектарға дейін қысқарып отыр, суды алу мөлшері 22,0 шаршы километрден 12,0 шаршы километрге төмендеді, сонымен бірге меншікті суды тұтыну 1 гектарға 9,0-дан 10,0 мың кубқа артты, суды орнына тасымалдау кезінде кезіндегі шығын орташа 4,0 куб. км. құрайды. Жыл сайын суландырылмаған жерлерден толық алынбаған шекті өнім құны шамамен 60,0 млрд. теңгені құрайды. Жерді суландыру жай-күйінің төмендеуінен, суландыру жүйесінің және суармалы егін шаруашылығындағы имараттарының тозуынан ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігі төмен, шекті су тұтыну кіріссіз жоғары болып отыр, суармалы жүйе ПӘК 0,5-ке дейін төмендеді. Озық су үнемдегіш суару технологиялары нашар енгізілуде.
Ауыл шаруашылығында, және де бірінші кезекте суландырылатын егін шаруашылығында суды үнемдеу жөніндегі шаралар, яғни суландыру жүйесін қайта қалпына келтіруді жүзеге асырумен, суландырудың және басқалары су үнемдегіш технологияларын енгізумен мелиоративтік жүйелердің ПӘК-ін 25 - 40 %-ға арттыру мүмкін болады. Соңғы нәтижеде бұл жердің мелиоративтік жай-күйін жақсартуға және ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін және суландыру суының өнімділігін арттыруға әкеледі.
Өнеркәсіптік секторда суды тұүтыну жылына 4,0 куб. км-ге дейін қысқарды. Өнімнің бірлігіне таза судың шығынының жоғары болуы айналма және қайталама сумен қамсыздандыруды пайдаланудың жеткіліксіз деңгейінен, су беру жүйесінің қанағаттанарлықсыз жай-күйінен және төмен КПД, бүгінгі күні ауыз су талаптарына дейін тазаланған судың 40 %-ына дейін өнеркәсіптік қажеттілікке шығындалып отыр.
Ауыз судың тапшылығына қарамастан Израиль көлемі 455,0 мың гектар болатын өзінің өңделетін жерінің 55 %-ы (250 мың гектар) суландырады. Бұл ретте бірге Израильда 1 гектар суландыратын жерге су тұтыну жылына 4 800 м - Қазақстанда бұл 1,65 есе аз. Израильде су қажеттілігінің үштен екісі табиғи көздер есебінен және үштен бірі сортаңданған жер асты және тазаланған ағынды суларды пайдалану есебінен жабылады.
Израильдің су ресурстарын тиімді пайдалану жөніндегі әсерлі табысы, осы елде орнықты даму жөніндегі Әлемдік Саммиттің Директивасы (Йоханнесбург, 2002 жыл) ұсынған Су ресурстарын ықпалдастыра басқару қағидаларының табысты енгізілуімен негізделген.

1.1.3. Биологиялық ресурстар

Орман ресурстары. Республикасы орман қорының жалпы көлемі 26,8 млн. гектарды құрайды, оның ішінде орманды жер көлемі шамамен 12 млн. гектар. Қазақстан аумағының ормандылығы 4,5 %-ды құрайды.
Республика ормандары үшін біркелкі емес жайылу сипатты. Шамамен сүрек қорының 80 %-ы еліміздің солтүстік және солтүстік-шығысына келіп отыр (Шығыс Қазақстан облысы - 45 %, Солтүстік Қазақстан - 15 %, Ақмола - 11 %), мұнда қылқан жапырақты орман қорының жартысынан көбі Шығыс Қазақстан облысында өседі. Сүректің жалпы қоры 375,8 млн. куб. метрді, оның ішінде 140 млн.куб метрі піскен және тұрып қалған сүректі құрайды. Жапырақты шаруашылықта шабудың аз қарқынынан және қылқан жапырақты отырғызылымдарда басты қолданудың шабуына тыйым салынуынан піскен және тұрып қалған сүректің (38 %) мәнді көлеміне қарамастан орманды шабуды жүзеге асыру және өнеркәсіптік өндеу үшін сүрек алу негізгі мақсат болып табылмайды. Республикада орман шаруашылығын жүргізу орманның ресурстық және экологиялық әлеуетін арттыруды қамтамасыз етуі қажет.

2-диаграмма

Қазақстан ормандарының құрылымы

(суретті қағаз бетінен қараңыз)

1991 жылдан кейін ағаш дайындаудың ресми көлемі жылына 2,5 млн. текше метрден 0,9 - 1,2 млн. текше метрге төмендеді, бұл кезде отаудың көп бөлігі тұрмыстық мақсатта өндіріледі (77 % - ағаш дайындау, 23 % - аралау). Қазіргі таңда ағаштың тамырдағы жалпы қоры 375,8 млн. текше метр, оның ішінде 78 млн. текше метрі жетілген және тұрып қалған ағаштар. Жетілген және тұрып қалған ағаштың көп көлемі (20 %-ға дейін) ағаш дайындау көлемінің нашарлығынан, бұл дамыған елдерде тамырдағы ағаш қорының жалпы көлемінің 2 %-ын құрайды.
Ағаш өңдеу саласының Қазақстан экономикасына қосқан үлесі 1990 жылы 2,7 %-ы ІЖӨ құрады, бұл қазіргі заманғы көрсеткіштерден бірнеше рет артып отыр және қазіргі таңда саланың төмен деңгейде дамып отырғанын дәлелдеп отыр. Орманды молықтыру және пайдалану жөніндегі жеткіліксіз тиімді шаралар орманды қайта жандандыруға жаңа қазіргі заманғы тұрғыны қалыптастыруды қажет етеді.
Оңтүстік Африкада дамуы өткен ғасырдың 30-жылдары ел үкіметінің бастамашылығы бойынша және жеке меншік секторы бойынша қарағай және эвкалипті отырғызудан басталған әлемдегі ірі орман плантациялары бар.
Аталған шаралар нәтижесінде, ОАМ өзіне толыққанды орман кәсіпорнын құрды. 2003 жылы плантацияларда ағаш дайындау көлемі 19,2 млн. шаршы метрден асты, бұл құндылық мәнде шамамен 550 млн. АҚШ долларын құрды. Барлық орман кәсіпорынының өнеркәсіптік өндірісінің жиынтық көлемі шамамен 2 млрд. АҚШ долларын құрады (оның ішінде 1,1 млрд. АҚШ доллары целлюлозаға келіп отыр), 10,9 млн. тоннадан астам өнім іске асырылды.
2004 жылы плантацияны дамытуға инвестиция 2,5 млрд. АҚШ долларын құрды, оның ішінде 55 % - ағаш отырғызуға бөлінген. 2005 жылдың орта кезеңінде жеке меншік секторы плантациясының көлемі 1,03 млн. гектарды немесе плантациялық отырғызылымдардың жалпы көлемінен 76 %-ды (1,35 млн. гектар) құрады. Плантацияның 322,5 мың гектары мемлекет құқығында. Сонымен бірге жұмсақ жапырақты ағаштар 52 %-ды және қатты жапырақта - 48 %-ды құрайды.
Өсімдік шаруашылығының ресурстары. Қазақстанда егістік көлемі 23,4 млн. гектарды құрайды (ауыл шаруашылық алқаптарының 10,5 %-ы). Суландырылатын жер көлемі алқаптың 9 %-ынан кем емес 2,1 млн. гектарды құрайды. Қазақстанның өңделетін көлемінің негізгі бөлігі (80,1 %) дәнді астыққа басымдықты бере отырып, астықты және бұршақты бидай дақылдарға берілген. 2005 жылы бидайға 12,6 млн.гектар берілген, жиынтық жинақ 11,2 млн. тоннаны құрады. Бидайдың орташа өнімділігі 10,5 ц/га Бидай экспортынан түсім 17,5 доллар/га құрады.
Қазақстанның оңтүстігінде жеміс көкөніс шаруашылығы және жүзім шаруашылығы саласының едәуір іске асырылмай отырған әлеуеті жинақталған. Мысалы, жоғары емес, 25 т/га өнімділігі кезінде 1000 АҚШ долларынан астам сома алуға болады. Егер өзге де елдермен салыстыратын болсақ, 2004 жылы Чилиде тек қана алма экспорты Қазақстанның бидай экспортының сомасынан 1,8 есе көп сома әкелді.
2005 жылы картоп, көкөніс, бақша, жеміс-жидекті дақылдарды өсіру үшін бөлінген аудан 376 мың гектарды құрады. 2005 жылдың қорытындысы бойынша жемісті көкөністі өнімдерді жиынтық жинауы 6 300 мың тоннаны құрады, оның ішінен экспортқа 327 мың тонна бөлінген. Қазақстанда климаттық жағдайлар бойынша қолайлы жылдары жүзімді жиынтық жинау 150 - 250 мың тоннаға жетті, ал шарап өндірісі шамамен 150 млн. литрге жетті. Шарап жасау өнімдерін өндіру және іске асыру соңғы бес жылда 45-55 млн. литрді құрайды.
Бидайды немесе майлы дақылдарды ірі тауарлы өндіруге қарағанда жемісті көкөністі өндіріс және жүзім шаруашылығы үлкен көлемді жеткілікті күрделі, оның ішінде қол еңбегін де пайдаланумен іс-шараларды қажет етеді. Қазіргі таңда Қазақстанның жемісті көкөністі саласына және жүзім шаруашылығы үшін шағын қожалық және фермерлік шаруашылықтарында шағын тауарлық тәсілі, өсіру дақылдарының жоқтығы, агротехнологияның білмеуі және оларды толық қадағалау құралдарының жетіспеушілігі, техникалық жарақтаудың төмен деңгейі және қолда бар машиналар және агрегаттардың тозуы, тез бұзылатын өнімнің сақталуы және тұтынушыға уақытында жеткізілуі жөніндегі қажетті инфрақұрылымның жоқтығы сипатты болып отыр.
80-жылдардың орта кезеңінде жүзім үшін көлем 2,5 есе қысқарды, (26 мың гектардан 10 мың гектарға), жүзім және жүзім материалдарын өндірісі 5 - 7 есе төмендеді (2005 жылы 52 мың тонна жүзім жиналды).
1990 жылдан бастап бақшалардың орташа жасы өсті. Жаңа бақшалар мен жүзімдіктерді салу, басымды қожалық/фермерлік шаруашылықтар өз бетімен үлкен көлемде жүзеге асыра алмайтын ұзақ мерзімді инвестицияларды талап етеді.
Қазір Чили ауыл шаруашылығы бұрын болмаған өркендеу үстінде және ел болашағымен байланыстыратын экономиканың маңызды секторының бірі болып табылады. Сонымен бірге, Чилидегі өңделетін жер көлемі (1 821 мың гектар) Қазақстанға қарағанда 13 есе аз. Чили - жаңа піскен жемістердің (асханалық жүзім, алмалар, киви, алхоры, шабдалы және өзге де) ірі әлемдік экспортерлерінің бірі. 2004 жылы ауыл шаруашылық өнімдердің экспортынан пайда 7 млрд. АҚШ долларынан астамды құрады, оның ішінде жаңа піскен жемістер экспортынан - 1,91 млрд. АҚШ доллары (1980 жылдан 11 еседен астам өсім). Сандық мәнде жаңа піскен жемістер экспортының мөлшері 2004 жылы 2 157 мың тонна - Қазақстан экспортынан 6,6 есе артық.
Чилидегі соңғы 15-20 жылдар мерзіміндегі жеміс-жидек өнімдерінің (жаңа піскен жемістер, мұздатылған жидектер, концентраттар), сондай-ақ жүзім және шарап өндірісі және экспортының даму тәжірибесі аса маңызды назар аударады. 2005 жылы өңделген жеміс көкөніс өнімдерінің экспорты елге 846 млн. АҚШ долларын әкелді (1981 жылдан 26 еседен астам).

2-кесте

Чилидің жеміс көкөністік өнімдері экспортының
серпіні (1981 - 2005 жылдар)

Экспорттың баптары	1981 ж. USD млн.	2005 жж. USD млн.	Өсуі
Мұздатылған жемістер мен көкөністер	2,0	147	74 есе
Кептірілген өнімдер	20,2	344	17 есе
Шырын концентраттары	2,4	122	50 есе

Өткен жүз жылдықтың 90 жылдарының басында Чилидегі жүзімдіктердің жалпы көлемі 3 есе - 55 мың гектардан 170 мың гектарға ұлғайды, 2004 жылы өнімділік 70 - 130 ц/гектарға артты (салыстыру үшін Қазақстанда 24 - 57 ц/га), жүзімді жиынтық жинау 1,9 млн. тоннаға дейін артты. Бұдан өзге, чилилік компаниялар сыртқы нарыққа белсенді шығу үшін беделді халықаралық компаниялармен стратегиялық альянстар құрды.
Нәтижесінде, бүгінгі күні Чили жүзім экспортында әлемдік көшбасшы болып табылады, 2005 жылы аталған бап бойынша ел 909 млн. АҚШ доллар пайда тапты. 2005 жылы шарап экспорты елге 883 млн. АҚШ долларын әкелді (әлемде 5-орын).

3-диаграмма

Чилидегі жүзім және шарап экспортының серпіні
(1996 - 2005 жылдар)

(суретті қағаз бетінен қараңыз)

Өзге мысал ретінде 16 мың гектар жүзімдіктен 170 мың тоннаға дейін жүзім жинайтын, іске асырудан 300 млн. АҚШ долларынан астам пайда алатын Жаңа Зеландияны алуға болады.
Шарап сатудан кірісі 1,1 млрд. АҚШ долларды құраған Австралия да соңғы 10 жылда үлкен табысқа жетті (әлемде 3-орын).
Балық ресурстары. Қазақстан Республикасының балық қоры жалпылағанда өзіне көлдерді, су қоймасын және өзендерді, оның ішінде 61,5 мың гектар тауарлық балықты өсіру жөніндегі су айдындарын қосқанда 3 млн. гектарды құрайды. Бұрынғы кеңестік республикалар арасында ішкі су айдындары көлемінен Қазақстан тек қана Ресейден кейінгі орында тұр. Олардың ішінен едәуір бағалы Каспий теңізі болып табылады. Онда шамамен 10 %-ының коммерциялық мәні бар 126 балық түрі өмір сүреді. Мұнда: қорытпа, бекіре, шипа, севрюганы өте бағалы түрлерін қоса алғанда жас балықтардың өсімі бар.
Қазақстанның балық шаруашылығының сипаттамалық ерекшелігі аз құнды балықтардың жоғары үлесі (80 %).
Әлемдік Банктің зерттеулеріне сәйкес Қазақстанда нақты балық аулау ресми мәлімдегендерден 3-4 есе жоғары және жылына 120 мың тоннадан астам құрайды.
Қолданыстағы "Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы" 2004 жылғы 9 шілдедегі N 593-ІІ Қазақстан Республикасының Заңы тауарлық балық шаруашылығы және балық өнімдерін қайта өңдеуді дамыту мәселелесін толық мәнде айқындамайды, осыған байланысты оны жетілдіру талап етіледі.
Сала балық кәсібін ұйымдастыру жөніндегі білікті мамандардың тапшылығынан зардап шегіп отыр.
Өзге проблема өңдеудің дамымауы болып қалады. Экспорттың 25 %-ы құны қосылған өнімдерден және 75 %-ы жаңа мұздатылған балықтардан тұрады. Құнсыз балық қайта өңделмейді.
Чили Республикасы 1975 жылға дейін не балық экспортері елі ретінде де, не дамыған аквадақылы бар өңір ретінде де шындап қарастырылмаған. Оның өзінде, Чили Қоры жартылай мемлекеттік ұйым, арқан балықтардың жасанды өсімін молайту және өсіру технологиясын енгізу үшін қолда бар қолайлы алғышарттарды (ұзыннан бөліктелген жағалау сызықтары) пайдалануға тырысты. Чили қорының барлық 30-жылдық қызметі кезеңінде 60-қа жуық компаниялар құрылды. XX ғасырдың соңғы тоқсанында Чили аквадақылының қарқынды өсуі басталды: 188 жылға қарай елде аквадақыл бойынша 10 жоба, ал 1998 жылға қарай - 650 жоба қызмет етті. Енді Чилиде 2005 жылы арқан балық және форель экспорты 1,667 миллиард доллар сомасына қамтамасыз еткен, жаңартылатын ресурс базасында дербес сала бар. Чили аквадақылында пайдаланылатын технологиялар негізінен Норвегия, Жапония және АҚШ-тан алынған.
Мал шаруашылығы ресурстары. Қазақстанның жайылымдығының жалпы көлемі 188,9 млн. гектарды құрайды, оның ішінде 184,1 млн. гектар жақсартылмаған және 4,8 млн. гектар жақсартылған жайылымдықтар (2,5 % ). Қазақстан жайылымдық алқаптарының көлемі бойынша әлемде бесінші орынды иеленеді.
Ірі қара мал басы 5,7 млн. бас, қой және ешкі - 13,4 млн. басты құрайды. Мал басының 76 %-ы (3,7 млн. ІҚМ және 124 млн. астам қой) Қазақстанның 84 %-дан астам табиғи азықты алқаптарын алатын құрғақ климатты қуаң аймақтарды өсіріледі. Мұнда жайылымдықтың орташа өнімділігі 4 ц/гектарды құрайды және жылдар және маусымдар бойынша едәуір құбылуға шалдыққан. Мал басының 24 %-ы, орташа 7 ц/гектар өнімділігімен 16 % жайылым алқаптар орналасқан Қазақстанның солтүстігінде болып отыр. Қазақстанда жақсартылған жайылымдардың орташа өнімділігі 35 ц/гектарды құрайды.

3-кесте

Қазақстанда мал шаруашылығының жай-күйі
(1990 - 2005 жылдар)

Мал шаруашылықтың жай-күйі	Жылдар
1990	2000	2005
Ірі қара мал, млн. бас	9,8	4,1	5,7
оның ішінде сиыр, млн. бас	3,3	2,0	2,4
Қара мал етін өндіру, млн. тонна	0,7	0,31	0,35
Сүт өндіру, млн. тонна	5,26	3,73	4,33
Ұсақ қара мал, млн. бас	36,2	10,0	14,3
Қой етін өндіру, млн. тонна	0,4	0,009	0,11
Жүн өндіру, мың тонна	100	22,3	29,2

Республика мал шаруашылығының қазіргі заманғы жай-күйі шағын тауарлы, ұйымдастырылмаған өндіріспен, нашар технологиялармен, негізгі мал көпшілігінің төмен генетикалық әлеуетімен, азық өндірісінің және азықтандырудың қираған жүйесімен, жеткіліксіз кадрлық, ғылыми және құқықтық қамсыздандырумен сипатталады.
Мал басының 80 %-ынан астамы, қажетті ветеринариялық, тұқымдық жұмыстар жүргізілмейтін халықтың жеке қосалқы шаруашылығында болып отыр, мал ретсіз будандастыру кесірінен тұқымдық сапасын жоғалтады.
Жоғарыда аталған себептер малдың төмен өнімділігімен және мал шаруашылығы өнімінің жоғары өзіндік кұнымен негізделеді. Республикада малдың шектен тыс жайылуынан және суландыру жөніндегі жұмыстардың жоқтығынан 26 млн. гектар жайылым тозған.
Дамып келе жатқан елдер арасында Латын Америкасының үлесіне шамамен 40 %-ы мал басының етінен және 35 %-ы сүтті сиырлар басынан келеді. Латын Америкасы елдерінің мал шаруашылығы мемлекетке 30 %-ға дейін кіріс беретін экспорттың басты баптарының бірі болып табылады.
Етті мал шаруашылығының дамуында маңызды табысты, жайылымдардың орташа өнімділігі шамамен 1 гектардан 35 центнер азықтық масса құрайтын Бразилия, Аргентина, Уругвай секілді елдер керсетеді.

4-кесте

Латын Америкасы елдері мал еті өндірісінің және
экспортының серпіні (1995 - 2005 жылдар)

Латын Америкасы елдерінің мал етінің өндірісі және экспорты	Жылдар
1990	2000	2005
Бразилия, мал етінің өндірісі, млн. т	5,4	6,6	8,7
мал етінің экспорты, млн. т	0,28	0,59	2,12
мал етінің экспорты, млрд. USD	0,55	0,88	4,2
Аргентина, мал етінің өндірісі, млн. т	2,6	2,6	3,0
мал етінің экспорты, млн. т	0,52	0,34	0,77
мал етінің экспорты, млрд. USD	1,0	0,51	1,4
Уругвай, мал етінің өндірісі, млн. т	0,3	0,4	0,5
мал етінің экспорты, млн. т	0,14	0,27	0,49
мал етінің экспорты, млрд. USD	0,27	0,4	0,9

2005 жылы Бразилиядан мал етінің экспорты 4,2 млрд. АҚШ долларын құрады (әлемде 1-орын, 1995 жылдан өсім 7,6 есе). 2004 жылмен салыстырғанда Аргентина мал етінің экспорт көлемі 1,5 есе өсті және 1,4 млрд. АҚШ долларын құрады (әлемде 3-орын).
Аргентинада мал шаруашылығының негізгі дамуы алдымен ірі тауарлы және экспортты бағытталған өндіріс (1 000 бастан астам мал ұстаумен 75 % шаруашылық), жайылымдықтарды ұтымды пайдалану, селекциялық-тұқымдық жұмыстарды дамыту және жергілікті климаттық жағдайға аудандалған, етті тұқымдарға басымдықты бере отырып малдың тұқымын өсіру болып табылады. Ветеринария, селекция, генетика саласында мақсатты ғылыми-зерттеулік жұмыстар жүргізілуде. Аргентина аусыл жоқ ел ретінде танылған.
Ауыл шаруашылығының рентабельді соя үлесіне қайта бөлінуінің себебі болған дақылданған жайылымдарды құру жолымен мал шаруашылығын қарқындату тәжірибесі әсіресе қызғылықты. Арнайы жинақталған құрамды шөптерді себу ІҚМ-ның орташа концентрациясын 0,5 бас/гектардан 1,5 - 2,5 бас/гектарға ұлгқйтуға мүмкіндік берді.
Сондай-ақ Аргентинада азық дайындау технологиясында құнды тәжірибе бар, мысалы шөпті сүрлеуде, Еуропаның алыс орналасқан рыноктарына экспорты кезінде суытылған еттің сақталуын қамтамасыз ететін өңдеу технологиясында (етті сою, суыту, сақтау, вакуумдау).
Қой өсіру саласы осы елдердің экономикасы үшін басымды болып табылады және экспорттық кірістердің басты бабын құрайды. Ауыл шаруашылығына субсидияның жоқтығына байланысты, Австралияда мемлекет ірі және шағын тауарлы қой шаруашылығы инфрақұрылымының дамуы, генетика және қой өсіру, азықтары, ветеринария саласындағы зерттеулерді инвестициялайтын инновациялық компанияларын құру арқылы саланы белсенді қолдайды. Федералды деңгейде мақсаты қой шаруашылығы фермерлеріне жайылымдарды, жел қозғалтқыштарын құру, қой қырқу, жүн дайындау, арнайы азықтармен, зооветпрепараттар жарақтау арқылы көмек болып табылатын қызмет көрсету компаниялары құрылды.
Қазіргі таңда Австралияның 80 мың фермасы шамамен 100 млн. қой ұстайды және өндірілетін көлемінен 1,5 млрд. АҚШ доллар сомасында 70 % экспорттап, жыл сайын шамамен 500 мың тонна жүн өндіреді.
Жаңа Зеландия 50 жыл бойы барлық әлем бойынша бас экспортер болып отыр. Тек қана 2004 жылы бұл ел 1,5 млрд. АҚШ доллар сомасында 350 мың тонна экспорттады.
Қой тұқымының сапасын жақсарту, қой шаруашылығын ветеринарлық қамтамасыз ету, бөлінген дақылдандырылған жайылымдарды пайдаланумен теңгерімді азықтандыруды жақсарту жөніндегі тұрақты жұмыс арқасында Австралия және Жаңа Зеландия қой бағушылары өнімділіктің бұдан әрі жоғары көрсеткіштерге қол жеткізуге тырысуда:

5-кесте

Австралияда, Жаңа Зеландияда және Қазақстанда
қойлардың өнімділігі жөніндегі мәліметтер

Ел	Қой басының саны, млн. бас	Жайылым- дар	1 бастан қой етінің шығуы	1 бастан жүннің шығуы
кг	АҚШ доллары	кг	АҚШ доллары
Австра- лия	106	391,6	20	60	5,3	8,5
Жаңа Зелан- дия	40	13,8	25,4	76,2	5,7	9,1
Қазақс- тан	14,3	188,9	16	48	3,0	4,8

Жалпы, Қазақстанның қалай мал шаруашылығында болсын, қой шаруашылығында болсын іске асырылмаған едәуір әлеуеті бар. Малдың шартты басының шоғыры Аргентинаға қарағанда жайылым жерлердің 1 га 7 есе төмен және Жаңа Зеландияға қарағанда 28 рет төмен:

6-кесте

Ірі қара мал және қой бастарының шоғыры

Ел	Мал басыны ң саны, млн. шартты бас	Т ұ рақты жайы- лымдарды ң ауданы, млн. га	Бастарды ң орташа шо ғ ырлануы/1га жайылым
Қазақстан	7,2	189,0	0,04
Аргентина	56,6	195,0	0,29
Австралия	43,8	391,6	0,11
Жаңа Зеландия	15,4	13,8	1,12
Бразилия	194,1	197,0	0,99

1.2. Әнергия үнемдеу және жаңартылатын энергия көздері

Жаңартылатын энергия көздері - табиғи өтетін табиғат үрдістерінің есебінен тұрақты жаңаратын энергия көздері. Күн, су, өзендер, жел, топырақ жылуының, топырақтық және геотермалды сулардың, сондай-ақ биологиялық отынның энергиясы белсенді пайдаланылады.

4-диаграмма

Қазақстанда электр энергиясын өндіру
(1990 - 2005 жылдар), млрд. кВт. сағ.

(суретті қағаз бетінен қараңыз)

2005 жылы Қазақстанда электр энергиясын өндіру 67,6 млрд. кВт. сағ. құрады. Бұл 1990 жыл деңгейінен 1,3 есе төмен. Алайда қазіргі кезде экономиканың өсуіне байланысты тұтыну және өндірістің ұлғаюы байқалуда.
Қазақстанның электр энергиясының негізгі көзі арзан Екібастұздық көмірде негізделген көмір энергетикасы болып табылады. Шолынатын перспективада көмір бұрынғыдай ел энергетикасында мәнді рөл атқаратын болады. Бүгін республиканың көмір энергетикасы Қазақстанда электр энергетика өнімінің 80 %-ы қамтамасыз етеді. Көмірдің куәландырылған қоры бойынша Қазақстан әлемде 8-орынды алады және жер қойнауларындағы қордың жалпы әлемдік көлемінің 4 %-ды құрайды.
Қазақстан Республикасы әлемде көмірқышқыл газ шығарындысының жоғары деңгейімен өте жоғары ластаушы болып табылады, бұл ескі технологиялар қолдану базасында индустрияның өсуімен, көмірқышқылды жағу негізінде электр энергиясын және жылуды әзірлеу, алғашқы кезекте 56 %-ға дейін күлді төмен сапасы қоңыр көмірді ашық өндіру, сондай-ақ ескірген ұлттық тұрғын үй қорымен, саны бойынша көп ұсталған автокөліктер санымен негізделеді.
Қазақстан Республикасында органикалық отынның мәнді қорымен қатар жаңартылатын ресурстар мен энергия көздерінің (күн, жел, гидравликалық, геотермалды, биомасса және ҚТҚ энергиясы, сутекті және өзге де балама энергетика) кең қоры бар. Тек қана жел бойынша жаңартылатын ресурстар мен энергия көздерінің техникалық әлеуеті жылына 1 820 млрд. кВт. сағ. жуықты құрайды, бұл Қазақстан Республикасының барлық отын-энергетика ресурстарын тұтыну көлемінен 25 есе асады, ал экономикалық әлеует 110 млрд. кВт. сағ. астамға анықталған, бұл Қазақстан Республикасындағы энергия ресурстарын жылдық ішкі тұтынудан 1,5 артық. Бастапқы отын-энергетика ресурстар құнының артуымен жел энергетикасының экономикалық негізделген әлеуеті өсетін болады.
Экономика өсімінің жалғасатын өсімінің шамасында электр энергиясына және жылуға сұраныс өседі; олардың өндірісі бүгінгі таңда сұраныстан қалуда және жақын уақытта (2009 жыл) бұл факт Оңтүстік Қазақстан бойынша қуаттың жетіспеушілігіне - экономикалық өсімге кедергі келтіретін болады, қазірдің өзінде жазғы кездерде 600 мегаватт құрайды және қысқы кездерде 900 МВт дейін жетеді.
Қазақстан Республикасы электр энергиясын өндіру индустриясына инвестицияның жетіспеушілігіне тап болып отыр - алдын-ала бағалау бойынша келесі 15 жыл ағымында АҚШ-тың 15 млрд. жуық доллары, ал келешекте 2030 жылға дейін АҚШ-тың 24 млрд. доллары қажет болады.
Келесі 10-12 жыл ағымында (2018 жылға дейін) Қазақстанда энергияға сұраныстың 50 %-ға артуы болатыны күтіледі.
Ағымдағы бөлшек тарифтер олардың қашықтығына байланысты еместігінен кез келген осы тұтынушы үшін электр энергиясын беру және бөлу құнын барабар емес көрсетеді. Осыған байланысты қолданыстағы электрлік жүйе үшін тарифтерді қысқартуға бағытталған инвестициялар алынған артықшылықтармен өлшенетін табыстарды өзіне тартпайды. Энергетикалық көздерге жақын орналасқан кәсіпорындар алыстағы тұтынушылардың көліктік шығындарын төлейді.
Қазақстан Республикасында арзан көмірдің аса көптігі жаңартылатын энергия көздерін дамытуға инвестициялар үшін негізгі кедергі болып табылады. Алайда энергия тасығыштарға жаһанды бағалардың ауытқуы энергетика ресурстарының диверсификациясы үшін фактор болып табылады, бірақ арзан көмірдің көптігі Қазақстанды осы қауіптермен байланысты көп дәрежеде сақтайды.
Көмір электр энергетикасы қоршаған ортаға барынша кері әсерін тигізеді. Қазақстан Орталық Азияда парникті газдар шығарындыларының ең ірі көзі болып табылады.
Генерациялайтын қуаттың көмір кен орындарына жақын шоғырлануы Аумақтардың үлкен өлшемдері кезінде тартылған электр желісінің бар болуы қажеттілігіне әкеліп соғады (450 мың шақырымға жуық), бұл тасымалдау кезінде электр энергиясының едәуір шығындарына әкеп соғады. Электр энергиясының жалпы шығындары оны тұтынудың шамамен 10-20 %-ын құрайды. Тартылған электр желілерін ұстау аз жүктеме кезінде экономикалық тиімсіз болады. Бұл алшақ шағын елді мекендерді энергиямен қамтамасыз етуде проблемалар туғызады.
Қазақстанда электр энергиясын өндіру деңгейі 2010 жылға қарай 84,7 млрд. кВт. сағ. құрайтын болады деп болжануда, бұл жаңа генерациялаушы қуаттарды салуды талап етеді, себебі бар электр станцияларының негізгі жабдықтары едәуір тозғандығымен сипатталады.
Қазіргі уақытта Қазақстан үшін отын-энергетика ресурстарына әлемдікке қатысты төмен бағалары, олар отын-энергетика ресурстарына төмен бағалар және қол жетімдік арқасында құрылған өндіру, өңдеу беру (тасымалдау), сақтау, тарату және тұтыну (түрлендіру) кезеңдеріндегі энергия үнемдеудің қанағаттандырарсыз мәдениеті тән.
Әлемдік экономикада энергия үнемдеу соңғы жылдары өзін жаңартылмайтын отын-энергетика ресурстары қорының төмендеуімен және таусылуымен, парниктік газдар шығарындыларын төмендетумен байланысты экологиялық проблемалармен сипатталатын жаһандық энергетикалық проблеманы шешудің ең сенімді құралы ретінде көрсетуде.
Әртүрлі елдердің тәжірибелері энергия үнемдеуге қаражаттар салу энергетика объектілерін салуға тең құқылы балама, ал кейбір жағдайларда неғұрлым орынды болғанын көрсетеді.
Энергия үнемдеу энергия пайдаланудың соңғы нәтижелерінде кері байқалмайды, ал функционалдық қатынаста энергия көзі болып көрінеді, яғни энергия үнемдеу энергетика ресурсы болып табылады.
Ел экономикасының халықаралық нарықтық қатынастарға бейімделуі және Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кіруі жағдайында отын-энергетика ресурстарының ішкі нарығындағы бағалардың өсуі үрдісінің шарасыздығы, ал практика жүзінде әлемдік деңгейге дейін өсуі көзделеді.
Жаңартылған энергия - бұл елдің энергиядағы қажеттілігін толық немесе бөліктей қамтамасыз ету үшін қажетті энергияны өндіру үшін жеткілікті әлеуеті бар кез келген елдің ішкі ресурстары.
Жаңартылған энергия көздері - қазіргі заманғы технологиялардың тез таралуының арқасында мүлдем таусылмайды және қол жетімді. Оларды пайдалану әртүрлі энергетикалық көздерді пайдалану стратегиясына сәйкес келеді. Жаңартылатын ресурстар қоршаған ортаны қорғау бойынша болашақтағы шығындардан және баға тербелістерінен экономиканы қорғаудың жалпы танылған тәсілі болып табылады. Жаңартылған энергия көздерін пайдалануға негізделген технологиялар атмосфераға ластаушы заттардың шығарындыларының болмауынан экологиялық таза болып табылады. Оларды қолдану булану әсерінің және тиісінше оған климаттық өзгерістермен байланыстың түзілуін мүлдем туғызбайды. Бұдан өзге, оларды пайдалану радиоактивті қалдықтардың түзілуіне әкеліп соғады. Осылай, жаңартылатын энергия көздері қоршаған ортаны қорғау саясатына сәйкес келеді, ал оларды пайдалану ең жақсы қоршаған ортаны қалыптастырады және орнықты дамуды қамтамасыз етеді.
Жаңартылатын энергия көздерінің әлеуеті қазіргі болсын, болашақта болсын Жердің барлық халқының энергия тұтыну көлемінен едәуір артады.

7-кесте

Жаңартылатын энергияның жаһандық әлеуетін бағалау

Ресурстің атауы	Ресурстік база, ТВт	Экономикалық тиімді, ТВт
Күннің сәулеленуі	90000	1000
Жел	1200	10
Толқындар	3	0,5
Көтерілулер	30	0,1
Геотермалды ағындар	30	-
Тамырдағы биомасса, ТВт/жыл	450	-
Геотермалды жылу	1011	>50

Жер беті бойынша бұл ресурстар көмір шоғырларына, мұнай және газ не уран кен орындарына қарағанда едәуір қол жетімді және біркелкі таратылған. Қазіргі кезде әлемде энергияның барлық түрлерін өндіруде жаңартылған ресурстар үлесі шамамен 13,5 %, электр энергиясының өндірістегі жаңартылған ресурстар үлесі 18 % алады. Жаңартылған энергия көздерінің үлесінің өсуі одан ары болжануда.

5-диаграмма

Көздер бойынша энергия өндіруді бөліп тарату.

(суретті қағаз бетінен қараңыз)

Үкіметтің ақпараттану және үлкен экономикалық мүмкіндігі күшіне жаңартылатын энергетика дамушы елдерде, әсіресе шектелген табиғи энергия ресурстарымен, бірінші кезекте Жапонияда және батыс Еуропада барынша дамуда. Еуроодақтың жаңартылатын энергия саласында жалпы саясаты бар. Энергетикалық саясаттың үш негізгі мақсаттары - бәсекелестікті көтеру, жабдықтаудың сенімділігі және қоршаған ортаны қорғау анықталған. Жаңартылатын энергетикаға мемлекеттің ықпал етуі негізгі фактор ретінде осы мақсаттарға қол жеткізу болып анықталады.
Жаңартылатын энергияны дамыту мақсатында шет елдерде жаңартылатын энергияға капиталдық салымдарды икемді амортизациялауды қамтамасыз ететін жаңартылатын энергияның энергетикалық өнімін салықтардан босатуды немесе оларды қысқартуды; инвестициялар бойынша салықтық жеңілдіктерді, жаңа электр станциялары үшін, жаңа жұмыс орындарын құру үшін және шағын кәсіпкерліктер үшін субсидияларды; жаңартылатын энергия жабдықтары мен қызметтерін сатып алу үшін тұтынушыларды ынталандыруды қаржыландыруды, электр энергиясын жеке кәсіпкерлерден арнайы тарифтер бойынша (Германияда "feed in tariff") сатып алуды кепілдік етуді, жаңартылатын энергияны дамытуды ынталандыру жөніндегі басқа да шараларды қаржыландыруды қоса заңнама бойынша ұсыныстар және қолданыста бар ережелерге түзетулер енгізіледі.
Күн энергетикасы. Дамыған елдер арасында фотоэнергетикалық бағыт Жапонияда неғұрлым қарқынды дамып келеді, мұнда күн модульдерін шығару алты жылда 10 еседен астам (1997 жылы 35 МВт-тан 2003 жылы 364 МВт-қа дейін), ал дүние жүзінде осы кезеңде - 6 есе (125,8-ден 760 МВт-қа дейін) артты. АҚШ президенті маңындағы стратегиялық зерттеулер комиссиясының қорытындысы бойынша XXI ғасырда күн энергетикасының өсу қарқыны тіпті қарқынды дамып жатқан компьютерлік технологиялар тәрізді салалардан әлдеқайда жоғары болады.
Жапониядағы фотовольтаиканың айрықша өсуінің себептерінің бірі - үйлердің шатырларында орнатылатын күн батареяларын өндірушілерге салықтық жеңілдіктер мен субсидиялар ұсынатын қолданыстағы бар "70 000 фотоэлектрлік шатырлар" үкіметтік бағдарламасы. 1997 жылы осындай 9400 жүйе орнатылған болатын, ал 2000 жылы олардың саны 70 мыңнан асып түсті. Жапонияда шатыры күн батареясымен жабдықталған үй құнының 20 %-ына дейін мемлекеттен өтелетін ережелер қолданыста бар.
Германияда бастапқысында 1000, ал екінші кезеңде 2250 үйдің шатырларын фотоэлектрлік қондырғылармен жабдықтау жөніндегі жобалар бірте-бірте іске асырылды. бұл жобаларды іске асыру барысында қондырғылар құнының едәуір бөлігі мемлекеттік бюджеттен төленді, бұл ретте мемлекет бағдарлама шеңберінде орнатылған күн батареялары өндіретін энергияны электр энергиясының нарықтық бағасы 0,05 $/кВт. сағ. кезінде 0,5 $/кВт. сағ. бағасы бойынша сатып алады. Осы бағдарламаларды жүзеге асыру өнеркәсіптік әзірлемелердің прототиптері болған неғұрлым жетілген фотоэлектрлік жүйелерді (ФЭЖ), сондай-ақ тұтынушыларға да, осы жүйелерді өндірушілерге де мемлекеттік жәрдем етудің неғұрлым ойдағыдай схемаларын анықтауға мүмкіндік берді. Бұдан өзге бағдарламаны іске асыру қателіктерді талдауға, ФЭЖ пайдалану кезіндегі қолайсыз жағдайларды және оларды пайдалану жөніндегі бірыңғай стандарттарды әзірлеуге мүмкіндік берді. Бұның барлығы Германияда қазіргі уақытта сенімді күн батареялары қай жерде болсын және бірнеше күн ішінде орнату мүмкіндігіне әкеліп соқтырды. 2000 жылдан бастап Германияда құнын 2 млрд. АҚШ долларына багалауға болатын жаңа "100 мың шатырдағы фотовольтаика" бағдарламасы қолданысқа енгізілді.
Осыған ұқсас "5000 күн шатырлары" жобасы Голландияда іске асырылуда. Швейцарияда "Энергияға тәуелсіз Швейцария үшін" бағдарламасы шеңберінде қуаты 1000 кВт-қа дейін фототүрлендіргіштерде 2600-ден астам гелий қондырғылары салынған. Бұл электр энергиясын импорттауға шығындарды едәуір төмендетуге мүмкіндік береді.
Әлемдік фотоэнергетиканы дамытуға алдыңғы қатарлы мұнай компаниялары үлкен үлес қосатындарын атап өткен жөн. Мұнай өндіру мен мұнай өндеудің алыптары, әлемдік деңгейдегі фирмалар өз құрылымдарында күн фотоэнергетикалық қондырғыларын өндіру және қызмет көрсету жөніндегі бөлімшелерге ие (мысалы, British Petroleum Solar, Agip/Italsolar, Siemence және басқалары). Мұнай компанияларының фотоэнергетикалық қондырғыларға қызығушьшықтары кездейсоқ емес және оның пайда болуы мүнай дағдарыстарымен байланысты. Мұнайдың ең үлкен қоры 20-ғасырдың жетпісінші жылдары бірнеше қабат аукымды саяси даулардың басты себебі болған Парсы шығанағы ауданында шоғырланған. Бұл ауыртпалыққа планетаның басқа да мұнайға бай аудандары да шалдығуы мүмкін, бұл шиеленістер мен әскери даулардың жаңа ошақтарының пайда болуына әкеліп соқтырады.
АҚШ-та 1997 жылы 2010 жылға дейін қарастырылған қазіргі кездегі ең ауқымды "Миллион күн шатырлары" бағдарламасы басталған болатын. Федералдық бюджеттің оны іске асыруға шығындары 6,3 млрд. долларды құрайды. "Миллион күн шатырлары" бастамашылығы Федералдық үкіметтің мүмкіндіктерін негізгі ұлттық кәсіпкерлермен және ұйымдармен қосады және оларды күн энергиясын имараттарда пайдалану үшін орнықты нарықты құруға бағыттайды. 2010 жылы имараттарда орнатылған миллион күн шатырлары көмірқышқыл газының бөлінуін 850 000 автомобиль бөлетін эквивалентте төмендетуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ өздерін күн батареялары есебінен электр энергиясымен, күн коллекторлары есебінен жылумен қамтамасыз ететін және жылу мен электр энергиясын үнемдейтін қазіргі заманғы құралдармен жабдықталған жоғары технологиялы үйлерді құру мақсаты көзделеді. 2010 жылы шамамен 70 000 жаңа имараттар фото электр энергиясына, ыстық суға және күн энергиясының байланысты жүйелеріне сұраныстың артуы нәтижесінде құрылатын болады. Күтілетіндей, Бастамашылық АҚШ күн энергиясының өнеркәсібін бәсекеге қабілетті етіп сақтауға мүмкіндік береді, күн энергиясы үшін неғұрлым кең ішкі нарықтың дамуын ынталандырады және АҚШ компанияларына олардың дүниежүзілік нарықтағы бәсекеге қабілеттіліктерін қалпына келтіруге мүмкіндік береді.
Жел энергетикасы тұрғын үйлерді және өндірістік объектілерді, сондай-ақ көптеген елдерде сумен қамтамасыз етуді, суаруды, жерді суландыруды электр энергиясымен қамтамасыз ету проблемаларын шешеді. Тек қана 2004 жылы әлемде қолданысқа сомалық қуаты 8321 МВт жел энергетикалық қондырғылар енгізілген. Орнатылған қуат бойынша Еуропа алдыңғы қатарлы континент болып қалып отыр - 34,6 ГВт, бұл әлемдік орнатылған қуат бойынша 72,7 %-ды құрайды. Жел энергетикасы саласындағы көшбасшылары Германия, Испания, АҚШ, Дания, Голландия және Индия болып табылады.
Қазіргі уақытта жел энергетикасының үлгілі өнеркәсіптік қондырғыларының мол саны әзірленген. Алайда оны Қазақстан жағдайлары үшін қолдану әдістемесі жоқ, ал бірқатар жағдайларда ол қазақстандық жағдайларында қолданыла алмайды, мысалы, қондырғының бұзылуына әкеліп соқтыратын желдің қатты соғулары. Осыған байланысты қолданыста бар қондырғыларды Қазақстан Республикасының шарттарына бейімдеу үшін әдістөмені әзірлеу және жаңа оңтайлы қондырғыны әзірлеу қажет. (Өткен бірнеше жылдар серпінінде сандық және сапалық сипаттамаларды, күшті және әлсіз жақтарын, бар проблемаларды, негізгі көрсеткіштерді көрсетуі, сондай-ақ осы проблеманы шешу жөніндегі Қазақстан Республикасының жағдайларына бейімделе алатын оң шетелдік тәжірибені қарастыру мазмұнында болуы тиіс).
Жел энергетикасы әлемнің 80-нен астам елдерінде энергетикалық кешеннің едәуір бөлігін құрайды. Жел энергетикасы агрегаттарының белгіленген қуатының жыл сайынғы өсімі 23 - 30 %-ды құрайды. Энергия жүйелерінде жұмыс істейтін қуаттылығы 600 - 1500 кВт автономды объектілер мен агрегаттарды электрмен қамтамасыз ету кезінде аз қуатты жел агрегаттарын пайдаланудың үлкен тәжірибесі жинақталған. Бұл ретте дәстүрлі болып қалған пропеллерлік типті жел агрегаттары пайдаланылады. Алайда қондырғылардың бұл сыныбы едәуір жетіспеушіліктер қатарына ие.
МиркроСЭС және шағын СЭС. Қазіргі кездегі су энергетикасы электр энергетикасының басқа да дәстүрлі түрлерімен салыстырғанда электр энергиясын алудың неғұрлым үнемді және экологиялық қауіпсіз тәсілі болып табылады. Шағын су энергетикасы бұл бағытта бұдан да алысқа барады. Шағын электр станциялары табиғи ландшафтты, қоршаған ортаны тек қана пайдалану кезеңінде, сондай-ақ құрылыс үрдісінде сақтап қалуға мүмкіндік береді. Бұдан арғы пайдалану кезінде су сапасына кері әсер ету болмайды: ол бастапқы табиғи қасиеттерін толық сақтап қалады. Өзендерде балық сақталады, су халықты сумен қамтамасыз ету үшін қолдануға болады.
Су энергетикасының әлемдегі экономикалық әлеуеті 8100 млрд. кВт. сағ., барлық су станцияларының белгіленген қуаты - 669000 МВт, өндірілетін энергиясы - 2691 млрд. кВт. сағ. құрайды, яғни экономикалық әлеует 33 %-ға пайдаланылады. Ресейде бұл көрсеткіштер сәйкесінше 600 млрд. кВт. сағ., 43940 МВт, 157,5 млрд. кВт. сағ. және 26 %-ы құрайды. Экономикалық әлеуеті бойынша шағын және микро ГЭС жалпы экономикалық әлуеттен шамамен 10 %-ы құрайды.
Шағын су энергетикасында көшбасшысы Қытай болып табылады, мұнда 1950 жылдан 1996 жылға дейін шағын ГЭС-тың жалпы қуаты 5,9 МВт-тан 19200 МВт-қа дейін өсті. Қытайдың жақын маңдағы онжылдық жоспарында - жылдық шығаруы 1000 МВт-қа дейін 40000-нан астам шағын ГЭС салу. Индияда 1998 жылдың аяғында шағын ГЭС-тың (бірлік қуаты 3 МВт-қа дейін) белгіленген қуаты 173 МВт құрады және жалпы қуаты 188 МВт ГЭС салу сатысында тұр. Жалпы жобалық қуаты 8370 МВт тағы 4000 станцияның салыну орындары анықталған. Шағын ГЭС Еуропаның бірқатар елдерінде, оның ішінде Австрияда, Финляндияда, Норвегияда, Щвецияда және басқа да елдерде тиімді жұмыс істеп отыр.
Шағын су энергетикасында көш басшысы болып Қытай табылады, мұнда жұмыс істеп тұрған 90 мың шағын ГЭС-тың 60 мыңы 25 кВт-тан кем қуатқа ие, яғни бұлар шағын ГЭС. Олар үшін жабдықтар стандартталған және 12 кВт қуаттан бастап қолданылады.
Индияда 1998 жылдың аяғында шағын ГЭС-тың белгіленген қуаты 173 МВт-ты құрды және жалпы қуаты 188 МВт шағын ГЭС салыну сатысында тұрған. Шағын ГЭС Еуропаның бірқатар елдерінде, оның ішінде Австрияда, Финляндияда, Норвегияда, Швецияда және басқа да елдерде тиімді жұмыс істеп жатыр.
Қазақстан шағын өзендер энергия ресурстарының үлкен қорына ие. Тек Алматы облысы бойынша ол 2 млрд. кВт. сағ. астамды құрайды.
Биоэнергетика. Қазіргі уақытта көптеген елдерде энергиямен қамтамасыз ету, тыңайтқыштармен қамтамасыз ету, сәйкес санитарлық жағдайларды ұстап тұру проблемаларын шешуге және басқа да мақсаттарға бағытталған биомассаны анаэробтық өңдеу технологиясын дамытудың ұлттық бағдарламалары жұмыс істейді. Биогаз технологиясын дамыту жөніндегі элемдегі бірінші бағдарлама Индияда қабылданған болатын (1962 ж.). Қытай 1969 жылдан бастап органикалық материалды анаэробтық өндеу технологиясын дамыту бағдарламасын іске асыруға бастады. Органикалық қалдықтарды кәдеге жаратудың белгілі тәсілдерінің ішінде анаэробтық ферменттеу немесе биоконверсия әдісімен терең өңдеу технологиялары неғұрлым перспективалы. Органикалық қалдықтарды анаэробтық термофилдік өндеу бүгінгі таңда оларды патогендік микробтардан, паразиттерден және арамшөптер тұқымдарынан залалсыздандырудың, жоғары сапалы тыңайтқыштарды және газ тәріздес отынды - биогазды алудың бір ғана технологиясы болып табылады. Биогаздық қондырғылар, жаңартылатын энергияның басқа да автономдық энергетикалық құралдарынан айырмашылығы, тәулік бойы, жеткілікті көлемде биомасса немесе органикалық қалдықтар бар кез келген жерде жұмыс істей алады.
Әлемнің әр түрлі елдерінде дәстүрлі отынның орнын биологиялық шикізатынан алынатын биоотын ауыстырды. Отынның бұл түрінің бірегейлігі қазбалы отынды пайдаланған кезде парниктік әсер көзі болып табылатын шығарынды газдары бөлінетін кезде, оны жаққан кезде бөлінетін көмір қышқыл газы бастапқы атмосфералық шығу тегіне ие және оны болашақта жаңа отын этанолын алатын көз болатын өсімдіктер тағы да ассимиляциялай алатындығында болып отыр. Биоэтанолдың негізгі қасиеттері мыналарда болып отыр:
биоэтанол - 100 % органикалық зат, 100 %-ы ыдырайды;
ауыр металдар тотықтары және күкірт шығарындылары бойынша әсіресе кәдімгі көміртектік отынмен салыстырған кезде едәуір кем уытты жануы;
көміртегі - бейтарап отын. Биоэтанолды өндіру үшін пайдаланылған өсімдіктер өзінің өсуі мөлшері бойынша жаққан кезде бөлінетін көмір қышқыл газының соншалықты мөлшерін жұтады.
Қазіргі уақытта этанолдың әлемдік өндірісінің жартысынан астамы іштен жану қозғалтқыштары үшін отынға қоспалар ретінде және тек 15 %-ы спирттік сусындарды өндіру үшін пайдаланылады. Бүгінгі таңда әлемнің барлық дерлік дамыған және дамушы елдері, оның ішінде біздің жақын көршілеріміз - Ресей мен Қытай биомасса ерекшелігінің бар болуын ескере отырып меншікті биоэтанолды өндірудің бағдарламаларын әзірлейді.
Биогазды практикалық пайдалану әлемде XX ғасырда басталды. Ал қазіргі уақытта көптеген елдерде энергиямен қамтамасыз ету, тыңайтқыштармен қамтамасыз ету, сәйкес санитарлық жағдайларды ұстап тұру проблемаларын шешуге және басқа да мақсаттарға бағытталған биомассаны анаэробтық өңдеу технологиясын дамытудың ұлттық бағдарламалары жұмыс істейді. Биогаз технологиясын дамыту жөніндегі әлемдегі бірінше бағдарлама Индияда қабылданған болатын (1962 ж.). Қытай органикалық материалды анаэробтық өңдеу технологиясын дамыту бағдарламасын 1969 жылдан бастап іске асыруға бастады.
Индияда іргетастық және қолданбалы зерттеулер негізінен Биохимиялық инженерия зерттеу орталығында және Индия технология институтында жүргізіледі. Қондырғыларды дамыту, зерттеу, стандарттау және көпшілікке тарату мәселелерімен Индияда Khandi and Village Industries Commission (KVIC) айналысады. Бағдарлама ірі қара малдың қиын жеке шаруа қожалықтарына арналған "габоров типі" деп аталатын әмбебап биогаз қондырғылары арқылы өңдеу технологиясын игеруге негізделеді. Осы проблема бойынша зерттеу жұмыстары мына ұйымдарда орындалады: Нирпурдағы Қоршаған ортаны зерттеу саласындағы инженерлік проблемалар жөніндегі ғылыми-зерттеу институты; Канпурдағы Ұлттық қант жөніндегі институты; Реукестегі Құрылымдық инженерлік зерттеулер орталығы; Ахмадабадтағы Индия басқару институты; Бомбейдегі Индия ғылыми институты; Ауылды жерлер жөніндегі комиссиясы.
ССРО-да анаэробтық өңдеу технологиясы жөніндегі іргетастық зерттеулер ССРО ҒА микробиология институтында, ССРО ҒА А.И.Бах атындағы биохимия институтында, Латвия ССР ҒА А.Кирхенштейн атындағы микробиология институтында, Армения ҒА микробиология институтында жүргізілетін. Қолданбалы сипаттағы жұмыстар ВИЭСХ, ВНИИВС, ВИЖ, ВНИИКОМЖ, ГипроНИИсельхоз, Уралгипросельхозстрой, УкрНИИгипросельхоз және басқа да институттарда орындалған.
Қазақстанда бағыттылығы бойынша ұқсас зерттеулер өткен жүзжылдықтың 80 жылдарынан бастап жүргізіледі. Жеке алғанда, бұл кезеңде шошқа өсіруге маманданған ауыл шаруашылығы кәсіпорындары үшін қиды анаэробтық өңдеудің ірі қондырғыларының үш жобасы: екі жоба 54 мың шошқаға шошқа кешендері үшін екі жоба және 16 мың шошқаға шошқа фермасы үшін бір жоба орындалған болатын. Қазіргі уақытта олар жарамсыз болып қалды, ал ғылыми-зерттеу жұмыстары ССРО-ның құлауынан кейін тоқтатылды.
Органикалық қалдықтарды кәдеге жаратудың белгілі тәсілдерінің ішінде анаэробтық ферменттеу немесе биоконверсия әдісімен терең өңдеу технологиялары неғұрлым перспективалы. Органикалық қалдықтарды анаэробтық термофилдік өңдеу бүгінгі таңда қиды патогендік микробтардан, гельминттер жұмыртқаларынан және арамшөптер тұқымдарынан залалсыздандырудың, оны жоғары сапалы тыңайтқыштар түрінде сақтаудың және газ тәріздес отынды - биогазды алудың бір ғана технологиясы болып табылады.
Биогаздық қондырғылар, жаңартылатын энергияның басқа да автономдық энергетикалық құралдарынан айырмашылығы, тәулік бойы, жеткілікті көлемде биомасса немесе органикалық қалдықтар бар кез келген жерде жұмыс істей алады. Және осы жағынан олар айқындалған артықшылықтарға ие. Осы жағдайды ескере отырып, қондырғыны ферма шаруашылықтарын және агро құрылымдарды автономды және жаңартылатын энергия көздері негізінде басқа да энергетикалық құралдармен қиыстыруда жылумен және энергиямен қамтамасыз ету көзі ретіндегі қи сарқындарын өңдеу және залалсыздандыру үшін пайдалану қарастырылып отыр.
Сутегі энергетикасы. Сутегі экологиялық таза энергетика үшін мінсіз отын болып табылады. Сутегін сақтау, тасымалдау, тазарту, оны газ қоспаларынан бөліп алу үшін, токтың электрохимия көздерінде, сондай-ақ ядролық техникада, ұнтақтық металлургияда, гетерогендік катализде, магниттік материалдарды алу үшін және т. б. абсорбция - сутегін десорбциялау қағидатына негізделген металлогидриттік технологиялар кеңінен қолданылады. Сутегі энергетикасын дамытуға соңғы 20 жылда Батыс Еуропа елдерінде үлкен көңіл бөлініп отыр.
Германия Еуропа елдері арасында сутегі энергетикасы саласында неғұрлым белсенді қызметті бастап жатыр. Өнеркәсіптік компаниялар мен зерттеу зертханаларының белсенділігі де өзінің рөлін ойнап отыр.
Германияның федеративтік мемлекеттік құрамы өңірлерге өнеркәсіптік және зерттеулік бағдарламаларды өз бетінше, бұл ретте көбінесе федералдық деңгейден неғұрлым белсенді және тиімді жүргізуге мүмкіндік береді. Ірі өңірлік жобалардың көп мысалын келтіруге болады. Солайша, Мекленбургте -Батыс Померанияда "Сутектік бастамашылық" бағдарламасы іске асырылып жатыр. 2002 жылғы сәуірде Гессен жерінің өкіметімен бірнеше университеттермен және өнеркәсіптік фирмалармен бірге "Сутектік энергетика және отын элементтері саласындағы бастамашылық" ұйымы ұйымдастырылған болатын.
Бұл қызметке өнеркәсіптік фирмаларды тартудың біркелкі емес дәрежесінің салдарынан да, экологиялық проблемалардың (бұл елдегі энергетикалық ахуалдың және мемлекетпен жүргізіліп жатқан энергетикалық саясаттың) өзге факторларыныңә етуі нәтижелерінде сутегі энергетикасы жөніндегі жұмыстарды мемлекеттік қаржыландыру көлемі әртүрлі еуропалық елдерде (Шығыс Еуропаны санамағанда) едәуір әртүрлі,
Еуропалық елдердің көбінде сутектік энергетика және отын элементтерін, бірінші кезекте қатты полимерлік электролитті, балқыған карбонатты және қатты тотықты отын элементтерін әзірлеу саласындағы белсенділіктің тез өсуі байқалады.

2. Қазақстан Республикасында энергияны және
жаңартылатын ресурстарды тиімді пайдаланудың
перспективалары

Қазақстанда жаңартылмайтын ресурстарды пайдалану базасында өзінің орнықты дамуын қамтамасыз ету және тек қана әлемнің 50 барынша бәсекеге қабілетті елдері қатарына кіріп қана қоймай, бұл ұстанымды болашақ ұрпақтарға сақтап қалу үшін барлық мүмкіндіктерге ие.
Біріншіден, ел жаңартылатын ресурстардың ауқымды ашылмаған әлеуетіне ие, минералдық шикізат нарығындағы қолайлы конъюктура қосымша табыстарды қалпына келтіру технологияларына инвестициялауға және осы ресурстарды ауыл, су, орман және балық шаруашылықтарында, сондай-ақ энергетикада пайдалануға мүмкіндік беруі тиіс. Шетелдегі сәйкес салалардағы тәжірибені тікелей зерттеу үшін технологиялардың импорты және капиталдың экспорты, бір жағынан, ел ішіндегі инфляциялық қысымды төмендетеді, екінші жағынан, Қазақстанға ұзақ мерзімді перспективада тұрақты табысты, біздің бағалауымыз бойынша - жылына 12 миллиардтан астам АҚШ долларды қамтамасыз етеді.
Екіншіден, рентабельді, географиялық диверсификацияланған өндірістерді жаңартылатын ресурстардың негізінде дамыту арқасында жұмыспен қамтылу құрылымын оңтайландыру және елдің ауылды жерлерде тұратын 40 %-дан астамы халқының әл-ауқатының өсуі қамтамасыз етілетін болады. Бұдан өзге, еңбек ресурстары үшін жаһандану жағдайларында әлеуетті бәсекеге қабілетсіз салалардан босап шығатын қосымша жұмыс орындары құрылатын болады.
Үшіншіден, экологиялық таза өнімді өндіру үшін өсімдік және жануар шикізатын қалдықсыз тазартудың жоғары тиімді технологияларына көшу, сондай-ақ жаңартылатын энергия ресурстарын пайдалану ұлт пен қоршаған ортаның жалпы сауығуын қамтамасыз етеді.
Төртіншіден, өзіне орнықты ілгермелі дамуды қамтамасыз етіп, сонымен өңірдегі экономикалық және саяси тұрақтылықты нығайта отырып, Қазақстан ЕврАзЭС бойынша серіктес елдерде, бірінші кезекте Орталық Азияда қол жеткізілген тәжірибелерді енгізе алады.
20 - 25 жыл ағымында белгіленген мақсаттарға қол жеткізу үшін 2024 жылға дейін орнықты даму мақсатында Қазақстан Республикасының энергиясы мен жаңартылатын ресурстарын тиімді пайдалану стратегиясын бүгін әзірлеу және іске асыруға кірісу қажет. Бұл ұзақ мерзімді стратегия ұтымды және тиімді табиғат пайдалану идеясын көпшілікке таратуды, өндірістің жаңа технологияларын, жаңа мәдениетін енгізуді, ресурстарды үнемдеу, оларды экологиялық қорғау және жаңартылатын ресурстарға залал келтіретін проблемаларды шешу үшін сәйкес заңнамалық базаны құруды, оның ішінде оларды жыртқыштық пайдалануды тоқтату жөніндегі шараларды қабылдауды қарастыратын болады. Жаңартылатын ресурстар базасында салаларды дамытуда табыстарға қол жеткізген елдердің тәжірибесі осындай стратегияны жіберген сәттен бастап бірінші айтарлықтай нәтижелер 15-20 жылдан кейін пайда болатынын көрсетеді.
Стратегияны іске асыруды кідіріссіз бастау қажет, себебі табиғат ресурстарын пайдалану саласында пайдалы қазбаларды алу тиімділігінің төмендеуі, қоршаған ортаның өнеркәсіптік қалдықтармен ластануы, таусылған кен орындарын және ластанған аумақтарды қалпына келтіруді бақылаудың жоқ болуы; жайылымдардың азып-тозуы және шөлейттенуі, жыртылатын жерлерді тиімсіз пайдалану, сапалы жерлерді бақылаусыз ауыл шаруашылығы айналымынан шығару және оларды өнеркәсіптік құрылысқа беру; Шығыс Қазақстан облысында ормандардың қысқаруы, сексеуілді қыру; балықты бақылаусыз аулау, трансшекаралық өзендерді пайдаланудың реттелмеуіне байланысты су қоймаларының таяздануы және басқа тәрізді жинақталған кері тенденцияларды жеңіп шығу үшін белсенді мемлекеттік реттеу талап етіледі.

2.1. Жаңартылатын ресурстарды пайдалану перспективалары

Жер ресурстары. Ауыл шаруашылығы өндірісінің жер құнарлығын тұрақты қалпына келтірумен, топырақтың органикалық затының саны мен сапасын арттырумен органикалық немесе экологиялық егіншілікке негізделген орнықты жүйелеріне көшуді мемлекеттік қолдау.
Су ресурстары. Су ресурстарын біріктірілген басқару (СРББ) қағидаттарын, жер беті және жер асты суларын, сондай-ақ тазартылған сарқынды суларды айналымды сумен қамтамасыз етуді тиімді пайдалану технологияларын енгізу жер беті көздерінің және атмосфералық жауын-шашын дефицитімен өңірлерді дамытуға мүмкіндік береді. Су үнемдеуші технологияларды енгізумен мелиорациялық жүйелерді қалпына келтіру нормадан тыс суландыру суының шығындарды қысқартуға мүмкіндік береді.
Орман ресурстары. Республиканың орман шаруашылығын дамытудың перспективалы бағыттарының бірі іскерлік және отындық ағашты алу мақсатында сүректі және бұталы тұқымдарды плантациялық өсіру болып табылады.
Пилоттық жоба "Ақмола облысындағы "Талдыкөл" жинақтауышын қалпына келтірумен сарқынды суларды жою" жобасы бола алады.
Осы жобаның шеңберінде тазартылған сарқынды суларды тез өсетін сүректі және бұталы тұқымдардың плантацияларын суару үшін пайдалану қарастырылған.
Жобаны ойдағыдай іске асыру барысы бойынша ұқсас жобаларды республиканың ірі елді мекендері айналасында жүзеге асыруға болады, дәл сонымен сарқынды сулардың жинақтауыштары жойылатын, сүректі және бұталы тұқымдардың өкпе жерлері өсірілетін, экологиялық жағдай жақсартылатын, отындық және іскерлік ағаш алынатын, жаңа жұмыс орындары құрылатын болады.
Пилоттық жобаны шешу тетіктерінің бірі екпе материалын жабық тамырлық жүйемен өсіру болып табылады.
Өсімдік шаруашылығы ресурстары. Бақ шаруашылығын дамытудың перспективасы қазақстандық алма секілді дәстүрлі жемісі мысалында көрнекті көрсетуге болады.
Чилиде 40 мың га алма бақтары 400 млн. АҚШ доллары жылына (10 мың АҚШ доллары/га) экспорттық табыс әкеледі, ал Қазақстанда 2005 жылы 34,1 мың га-дан алмалардың экспорты тек 2,2 млн. АҚШ долларын (64,5 АҚШ доллары/га - 155 есе кем!) құрады. Қазіргі заманғы агротехнологияларды енгізген кезде алма бақтары өнімділігінің 25 т/га-ға дейін 6 еседен астам арттыруға болады. Осылайша қолда бар аудандардан 250 млн. АКШ доллары сомасында 850 мыңнан астам тонна алма алу мүмкін.
Жүзімге қатысты, Қазақстан кем дегенде өткен ғасырдың 80-інші жылдарындағы жалпы жинау 250 мың тоннаға жеткен өз нәтижелерінің шыңына қол жеткізуге мүмкіншілікке ие. Осындай жинаған кезде Қазақстан 150 млн. литрге дейін шарап және 50 мың тоннаға дейін асхана жүзімін өндіре алады. Экспорт әлеуеті 100 млн. литр шарап немесе 150 - 200 млн. АҚШ доллары жылына дейін құрылуы мүмкін. Саланың табысты дамуының алғышарттар Қазақстанның оңтүстік өңірлеріндегі қолайлы климат пен топырақ құрамы болып табылады.
Өнімділігінің артуынан басқа, жеміс-көкөніс, бақша, жидекті дақылдарды және жүзімді өсіруге аудандарды Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында ауыл шаруашылығы айналымынан шығып қалған жерлерді (шамамен 17 мың га) пайдалану есебінен кеңейту мүмкіндігі бар. Жеміс-көкөніс, бақша, жидекті дақылдарды өсіруге егіс аудандарын кеңейтудің жалпы әлеуеті 400 мың га құрауы мүмкін.
Балық ресурстары. Балық өнімін жан басына орташа жылдық тұтыну Қазақстанда бар болғаны 4 кг құрайды, ал орташа әлемдік мән - 17 кг. Бұдан өзге осы көрсеткіш 50 кг шамасында құрайды, ал Жапония, Норвегия тәрізді елдерде 70 кг жетеді. Осылайша, балық шаруашылығы өнімдерін тұтыну үшін ішкі нарықтың едәуір әлеуеті бар.
Табиғи себептер бойынша немесе адам қызметінен балықтардың кейбір түрлерінің ресурстары жоқ Еуропаға экспорттау әлеуеті бар.
Су қоймалары ресурстарының табиғи жағдайларда баяу қалпына келуін және балық қорының қысқаруына әлемдік тенденцияларды ескере отырып, Қазақстан үшін басты даму бағыты балық шаруашылығы болуы тиіс. Бекіре түқымдастары, бақтақ және басқа да бағалы балықтар аквадақылдарының ашылмаған едәуір әлеуеті бар. Мамандардың бағалауы бойынша тек жүмыс істеп түрған балық өсіру шаруашылықтарының өзінде 100 мың тонна балық жылына - ресми статистика бойынша ағымдағы жыл сайынғы аулаудан 300 %-ға дейін өндіруге болады.
Балық аулау мен балық өсіруді дамыту шараларын іске асырған кезде балықты сатудан жиынтық табыс жылына 500 млн. АҚШ долларынан астам құрай алады.
Мал шаруашылығы ресурстары. Қазақстанда жақсартылған жайылымдардың аудандарының орташа өнімділігі 36,5 ц/га, 49,1 млн. га-ға дейін арттыру мүмкін. Ол үшін қолда бар соғылған және аз өнімді жайылымдарды дақылдандыру, жайылымдық сумен қамтамасыз ету жөніндегі жүмыстарды өткізу, сондай-ақ осы жайылымдарды майлы және бұршақты дақылдары ауыспалы егісіне қосу практикасын енгізу қажет. Бұл ретте малдың шоғырлануы орташа Қазақстан бойынша 5 есе артады және орташа 1 га жайылымға 0,2 шартты мал басын құрайды.
Жайылымдарды түбегейлі жақсарту ІҚМ бас санын 25,3 млн. басқа дейін арттыруға мүмкіндік береді, бұл ретте 3 млрд. АҚШ доллары сомасына 1,1 млн. тоннаға дейін сиыр еті, 2,2 млрд. тонна АҚШ доллары сомасына 6,8 млн. тоннаға дейін сүт, 150 млн. АҚШ доллары сомасына тері өндірілуі мүмкін. Ет пен сүтті өңдеу қосымша 1,8 млрд. АҚШ долларын бере алады.
Осы жайылымдарда 68,8 млн. басқа дейін қой ұстау мүмкін, сәйкесінше 3,4 млрд. АҚШ доллары сомасына 1,1 млн. тоннаға дейін қой етін, 260 млн. АҚШ доллары сомасына дейін 210 мың тоннаға дейін жүн, 110 млн. АҚШ доллары сомасы шамасына 30 млн. дана ҰҚМ шикізат былғарысын өндіру мүмкін.

2.2. Энергия үнемдеудің және жаңартылатын
энергия көздерін пайдаланудың перспективалары

Энергияны пайдалану тиімділігінің артуы және жаңартылатын энергия көздерін барлық мөлшерде пайдалану 2007 - 2024 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының орнықты дамуға көшу тұжырымдамасына сәйкес орнықты даму мақсаттарына жету үшін энергетикалық саясаттағы негізгі бағыты болуы тиісті.
Электр және жылу энергиясын тұтынудың өсуі Қазақстанның ішінде де, жақын көршілерде де қатарға жаңа қуаттарды енгізу мен бағаны көтеру қажеттілігіне әкеліп соқтырады. Көмір мен көмірсутектерде жұмыс істейтін жаңа ЖЭС құрылыстарына инвестициялар экологиялық проблемаларды шиеленістіру дегенді білдіреді. Жергілікті жаңартылатын энергия көздерін пайдалану орталықтандырылған энергиямен қамтамасыз етуге, әсіресе электр энергиясының тапшылығын көріп отырған алшақ орналасқан аудандар үшін экономикалық балама болып табылады.
Су энергетикасы. Су энергиясы жаңартылатын энергия көздерінің ең кең қолданылатын түрі болып табылады. Су энергетикасының артықшылықтары: энергия ресурстарының тұрақты шығынсыз жаңартылуы, жоғары ептіліктігі, су ресурстарын кешенді пайдалану, атмосфераны ластайтын шығарындылардың болмауы және отынды үнемдеу.
Су энергетикасының электр энергиясын әлемдік өндірудегі үлесі 18 %-ды құрайды (Қазақстанда - 12,3 %). Қазақстанның ЕЭС генерациялық қуаттары құрылымындағы ГЭС үлесі 12,3 %-ды құрайды, бұл жеткіліксіз болып табылады. Энергожүйедегі шекті жүктеме қамту қамтамасыз етілетін және жиілікті реттеудің қолайлы жағдайлары құрылатын кездегі белгіленген қуаттарының оңтайлы құрылымы энергожүйенің барлық станцияларының белгіленген қуатынан 15-20 %-ынан кем емес мөлшерінде өзен ағысын реттеуді жүзеге асыратын ГЭС үлесін қарастырады. Су энергетикасы Норвегия (99 %), Бразилия (90 %), Швейцария (76 %) тәрізді елдерде анағұрлым дамыған. Қазақстан үшін Бразилияның шағын және орта су энергетикасын дамытудағы тәжірибесі пайдалы болады, бұл шағын елді мекендерді электрмен қамсыздандыру үшін өзекті.
Жалпы Қазақстанның қазіргі уақытта қолданыстағы ГЭС қуаты электр энергиясын жылдық 8,32 млрд. кВт. сағ. өндіруімен 2 068 МВт-ты құрайды. Қазақстанның сомалық су әлеуеті шамамен 170 млрд. кВт. сағ. құруы тиіс, оның ішінде 23,5 млрд. кВт. сағ. экономикалық тиімді өндірілуі мүмкін. Негізгі су энергетикасының ресурстары республиканың Шығыс және Оңтүстік Шығыс өңірлерінде шоғырланған.
Оңтүстік Қазақстан аумағында өңірдің жиынтық әлеуетті энергетикалық ресурстары 10 млрд. кВт. сағ. мөлшерде анықталған. Солтүстік және Орталық Қазақстанның су энергетикасы ресурстарының аз мөлшері бар, олардың үлесіне республиканың әлеуетті су энергетикасының ресурстары 1,7 %-ға немесе 2,08 млрд. кВт. сағ. жуық келеді. Батыс Қазақстан өзендерінің энергетикалық әлеуеті 2,8 млрд. кВт. сағ. бағаланады.
Жел энергетикасы. Желдің энергиясын пайдалану қарқынды дамуда. АҚШ-та 2003 - 2005 жылдары жел агрегаттарының 4 500 жуығы орнатылған немесе барлық өткен жылдары қанша орнатылған болса, соншасы орнатылды. Тұтастай әлем бойынша соңғы 2 жылда жел энергетикасының белгіленген күші 1,5 есеге өсті.

8-кесте

Жел энергетикасының даму серпіні (МВт)

Ел	жылдар
2003	2004	2005
Германия	14609	16628	18427
Испания	6202	8263	10027
АҚШ	6370	6740	9149
Индия	2110	2985	4430
Қытай	567	764	1260
Жапония	506	896	1040
Франция	248	386	757
Норвегия	100	276	276
Ресей	10	10,8	14
Еуропа	28730	34616	40932
Бүкіләлем	39293	47617	58982

Қазақстан жел энергетикасы ресурстарына ерекше бай. Елдің үлкен аумағында желдің орташа жылдық жылдамдықтары 4-5 м/с құрайды, ал өңірлердің бірқатарында 6 м/с құрайды, бұл жел энергетикасын дамыту үшін жақсы жағдайларды құрастырады. Сараптамалық бағалаулар бойынша жел энергетикасы әлеуетінің мөлшері Қазақстанда жылына 1820 млрд. кВт. сағ. астамды құрайды және оны пайдаланудың мүмкіндіктері тек энергияда қажеттілікпен және энергетика жүйесінің жел электр станцияларының қуатын теңгермелеу мүмкіндігінде шектеледі.
Едәуір жел ресурстарына Қазақстанның орталық бөлігі, Каспий теңізінің жағалауы, Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы аудандардың қатары ие. Солайша, мысалға Жоңғар қақпасының жел энергетикалық әлеуеті 37 млн. кВт. сағ. бағаланады. Халықаралық сарапшылардың бағалаулары бойынша Жоңғар қақпасы жел энергетикасын дамыту үшін әлемдегі ең жақсы жерлердің бірі болып табылады.
Электр энергиясына және генерацияланған күшке сұраныстың ұлғаюына байланысты тарифтердің өсуі жалғасатын болады және алыс өңірлерде 7-10 кВт. сағ. теңгені құрауы мүмкін. Солайша, жел энергетикасын пайдалану қазіргі уақыттың өзінде сенімді орталықтандырған электрмен қамтамасыз етуге ие емес немесе оларға қосылмаған кіші елді мекендерді энергиямен қамтамасыз етуден бастап экономикалық негізделген болып табылады.
Гелиоэнергетикасы. Әлемде тек қана 2005 жыл ішінде 1460 МВт гелиоэнергетикалық қуаттылықтар орнатылған болатын. Осы қуаттың 57 %-ын орнатқан Германия көшбасшы болып табылады.

6-диаграмма

2005 жылы күн энергетикасының жаңа қуатын іске қосу, %

(суретті қағаз бетінен қараңыз)

Күн энергетикасы біздің ғаламшарда өмір көзі болып табылады. Күн атмосфераны және Жердің үстін қыздырады. Күн энергиясының арқасында жел соғады, табиғатта су айналымы жүзеге асады, теңіз және мұхит жылынады, өсімдіктер дамиды, жануарларда азық болады. Атап айтқанда күн сәулесінің арқасында отынның пайда қазбаларының түрі пайда болады. Күн энергиясы күшті және электрді іске қосатын жылуға немесе суыққа қайта айналуы мүмкін.
Жаңартылатын энергия көздерін пайдаланумен салынған жүйелер тұрақты жаңарып отыратын және аз ластайтын ресурстарды пайдаланады. Барлық жаңартылатын энергия көздері - күн энергиясы, су энергиясы және жел энергиясы Күн қызметінің арқасында жүзеге асады. Жаңартылатын болып саналатын тек қана геотермалдық энергия жер жылуынан болып табылады.
Қазақстанда күн энергиясының ресурстары құрғақ климаттық жағдайлардың арқасында тұрақты және қолайлы болып табылады. Күн сағатының саны жылына 2200 - 3000 сағатты, ал күннің сәулеленуі шаршы метрге жылына 1300 - 1800 кВт құрайды.
Қазақстанның барлық аумағында энергия ағымының әлеуетті деңгейі 1 трлн. кВт. сағ. құрайды. Гелий электр станцияларының мүмкіндігінің жиынтық қуаты 2500 болған кезінде фото қайта өзгеру базасында әлеуетті болатын мүмкін өндіруі 2,5 млрд. кВт. сағ/жыл құрайды. Қазақстанда гелий электр станцияларын орналастырудың барынша қолайлы аудандары - Арал маңы, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан облыстары - электр энергиясының тапшылығын сезінуде және барынша кем қалаландырылған.
Геотермалды энергетика.
Геотермалды сулар салыстырмалы шамалы шығындармен оларды жылу ресурстары, өнеркәсіптік кәсіпорындардың технологиялық сулары, бальнеологиялық сулар және басқалардың тұрақты көзі ретінде пайдалануға мүмкіндік беретін құнды пайдалы қазбалар болып табылады.
Геотермалды суларға химиялық құрамына қарамастан 35 ^о -тан астам температурасы бар жер асты сулары жатады. Геотермалды сулардың жылу көзі ретіндегі жарамдылығы ең бастысы температура арқылы анықталады. Оларды практикада пайдалану үшін сондай-ақ агрессивтік қасиеттердің, тұз тұну процестері қарқындығының және істен қалған суларды төгудің болатын мүмкін жолдарының мәні үлкен болып тұр.
Әлемде геотермалды суларды пайдаланудың үлкен тәжірибесі жинақталған. Геотермалды энергетиканы игеру проблемаларына деген қызығушылық әлемнің 60-тан астам елдерінде көрінеді, ал 20-дан астас ел геотермалды ресурстарды пайдаланып та жатыр. Мұнда көшбасшы жағдайға АҚШ, Исландия, Филиппин, Венгрия, Мексика, Италия, Жаңа Зеландия, Жапония сияқты және басқа да елдер ие.
Қазақстанның аумағында бірқатар артезиан бассейндері ерекше көрінеді, онда ұңғымалардың сағаларында 35-тен 90 ^о С және одан да жоғары температурасы бар геотермалды сулар таралған. Геотермалды сулар терең ұңғымалармен ашылған, негізінен, мұнай және газға іздеу-барлау жұмыстар жүргізілген кезде және тек қана Қазақстанның оңтүстігінде жеке учаскелерде геотермалды суларға мақсатқа лайық жұмыстар жүргізілді.
Жылу сорғыш қондырғылары
XX - ХХІ-ғасырлар шегінде әлемнің жетекші елдерінде кең қолданылған барынша арзан дәстүрлі емес көздердің бірі жылу энергиясын компрессор жетегіне электрді қолданғанша 3-7 есе өндіретін жылу сорғыш қондырғылары (бұдан әрі - ЖСҚ) болып табылады және сондықтанда жоғары әлеуетті жылудың барынша тиімді көзі болып саналады.
Жылу сорғыштары - бұл төмен әлеуетті көздерден жылуды аккумуляциялау (бұл жер астының және артезианды сулар, көлдер, теңіздер, жер асты жылу, жер қойнауының қоймалары, кәсіпорынды және тазартылған тұрмыстық ағындар, технологиялық циклдері) және жоғары температурамен оны жылу тасығышқа ауыстыру есебінен коттедждерді ыстық сумен қамтамасыз ету және жылыту үшін жылу алуға мүмкіндік беретін жылудың шағын тиімді және экологиялық таза жүйелері (9-кесте).

9-кесте

Жылу сорғыштары арқылы жердің төмен әлеуетті жылу
энергиясын пайдаланудың әлемдік деңгейі .

(2000 жылға мәліметтер)

Ел	Жабдықтың орнатылған қуаттылығы, МВт	Өндірілген энергия, жылына ТДж
Австралия	24,0	57,6
Австрия	228,0	1094,0
Болгария	13,3	162,0
Ұлыбритания	0,6	2,7
Венгрия	3,8	20,2
Германия	344,0	1149,0
Греция	0,4	3,1
Дания	3,0	20,8
Исландия	4,0	20,0
Италия	1,2	6,4
Канада	360,0	891,0
Литва	21,0	598,8
Нидерланд	10,8	57,4
Норвегия	6,0	31,9
Польша	26,2	108,3
Ресей	1,2	11,5
Сербия	6,0	40,0
Словакия	1,4	12,1
Словения	2,6	46,8
АҚШ	4 800,0	12 000,0
Түркия	0,5	4,0
Финляндия	80,5	484,0
Франция	48,0	255,0
Чехия	8,0	38,2
Швейцария	300,0	1 962,0
Швеция	377,0	4 128,0
Жапония	3,9	64,0
Барлығы:	6 675,4	23 268,9

Әртүрлі жылу күші бар жылу сорғыштарын қолдану жылумен қамтамасыз ету проблемаларының түбегейлі жаңа шешімі болып табылады және мерзімділігі мен жұмыс шарттарына тәуелді олардың жұмысында максималдық тиімділігіне жетуге мүмкіндік береді.
ЖСҚ дамуы және жетілдіруі, оларға сұраныстың тұрақты өсуі көптеген жоғары дамыған әлем елдердің (АҚШ, Жапония, Швеция, Германия, Финляндия және басқалары) тұрғын үй, қоғамдық және өндірістік үймереттерді ыстық сумен қамтамасыз ету және жылыту жүйелерінде негізгі көз ретінде пайдаланылады. ТМД елдерінде ЖСҚ енгізу бастапқы сатыда, мысалы Ресейде 200-ден астам ЖСҚ, ал басқа елдерде, оның ішінде Қазақстан Республикасында бірлі жарымды ғана жұмыс істейді.
Осылай, 2000 жылдың мәліметтері бойынша жылу сорғыштардың әлемде белгіленген 90 миллионынан, шамамен тек қана 5 %-ы немесе 4,28 миллион аппараттары Еуропада құрылған (10-кестеге қараңыз). Жапонияда ең аз 57 миллион жүйелермен салыстырғанда мұндай жабдық тұрғын үй қорының жылумен қамтамасыз етудің негізгісі болып табылады.
Америка Құрама Штаттарында орнатылған агрегаттар 13,5 миллионы болып саналады, ал дамып келе жатқан қытайлық нарық 10 миллион жүйе деңгейіне жетті.

10-кесте

Еуропада орналасқан жылу сорғыштарының саны

(2000 жылға мәліметтер)

Ел	Тұрғын қоры 1	Сауда- әкімшілік қоры	Өнеркәсіптік қор 2	2000 жылға барлығы
Австрия	133100	4300	*	137400
Дания	31300	2000	1000	34300
Франция	53000	61000	675	114675
Германия	363120	5300	300	368720
Греция	570840	266220	*	837060
Италия 3	800000	20000	*	820000
Голландия 4	2856	136	159	3151
Норвегия	13500	6400	726	20626
Испания	802000	411000	7390	1200390
Швеция	250000	*	*	250150
Швейцария	39500	3400	*	*42900
Англия	13900	414060	600	428560
Барлығы	3073116	>1193816	>11000	>4277932

Ескертпелер: * - ақпарат жоқ; ¹ - оның ішінде су жылтқыштары; ² - оның ішінде аудандық жүйелер; ³ - шамамен; ⁴ - тек қана жылу беру
Бұл бағыттағы жұмыстар әлемде XX ғасырдың ортасында үдемелі жүргізілуде және кең таралуда:
жылу сорғыштары тұрғын үй және өндірістік үймереттерді ыстық сумен және автономды жылыту үшін қолданылады;
жеке тұрғын үйді ыстық сумен және жылумен қамтамасыз ету үшін;
судың тұрақты температурасын ұстау және суыту үшін жылу тасығыштардың температуралық режимін реттеуге мүмкіндік беретін, сондай-ақ қоршаған ортаны ластайтын және қымбат тұратын үлкен ашық типті суыту жүйелерін ауыстыру (жылу электр станцияларының градирнялары).
Солайша, Швецияда жылытылатын алаңдардың 50 %-ы ЖСҚ, ал оның астанасы Стокгольмде қаланы жылытудың 12 %-ы жалпы қуаттылығы 320 МВт су температурасы +8 ^о жылу көзі ретінде пайдаланылатын Балтық теңізі жылыту сорғыштарымен қамтамасыз етіледі. Жапонияда жыл сайын жылу сорғыштарының әртүрлі қуаттылығы 3 млн. жуық өндіріледі, АҚШ-та бұл сан жылу сорғыштардың 2 млн. құрайды. 2020 жылға қарай Әлемдік энергетика комитетінің болжамы бойынша ЖСҚ үлесі жылумен қамтамасыз етудің 75 %-ын құрайды.
Соңғы жылдары (1999 - 2007 жылдары) Қазақстан Республикасында да осы бағытта қарқынды жұмыстар жүзеге асырылуда. Жылына 200-ден 250 күнге дейін жететін жылыту кезеңінің едәуір кеп ұзақтығы және қатаң климаттық жағдайына байланысты, дамушы елдердің көпшілігіне қарағанда жылу сорғыштарын қолданудың тиімділігі біздің елде жоғары болады.
Биоотын. Биоотынның едәуір тарихи таралған түрі ауыл шаруашылык дақылдардың, ағаштардың, ауыл шаруашылық өндіріс қалдықтарының әртүрлі түрлерінің негізіндегі биомасса болып табылады. Соңғы уақытта биогаздан, биодизельден, биоэтанолдан жылу және энергия алу технологиялары көп таралуда.
Австрияда энергетикасында биоотынның үлесі - 12 %, Финляндияда - 23 %>. Тұтастай Еуроодақ бойынша бұл үлес 14 %-ды құрайды. Биомассаны ЕО-да отын ретінде пайдалану 1993 жылы мұнай баламасында 47 млн.т., 2003 жылы мұнай баламасында 69 млн. т. ұлғайды.

7-диаграмма

Еуропаның биоотындағы қажеттілігі:
2015 жылға дейін болжам

(суретті қағаз бетінен қараңыз)

Биогазды технологиялар - бұл экологиялық таза, қайта өңдеудің, кәдеге жаратудың және өсімдік пен жануардан шыққан әртүрлі органикалық қалдықтарды залалсыздандырудың қалдықсыз тәсілі.
Өсімдік майы негізінде өңделген биодизель отынын әлемдік тұтыну соңғы 2 жылда 2,5 есе, 2003 жылы 2 млрд. литрге, 2005 жылы шамамен 5 млрд. литрге өсті. 2020 жылға қарай оны шығару көлемі 24 млрд. литрге жетуі мүмкін.
Бразилияда қант қамысынан биоэтанол нарығы қарқынды дамуда. Биоэтанолды пайдалану бағдарламасы 1970 жылдары мұнай дағдарысы кезінде бастамашылық етілген болатын. 2005 жылы отын ретінде этанолды пайдаланатын автомобильдерді сату Бразилияда жаңа автомобильдерді сатудың жалпы санының 53,6 %-ын құрады.
Қазіргі уақытта Австралия, Таиланд, Мексика және Индия өздерінің биоотынды енгізу бағдарламасын қолданысқа енгізуде. АҚШ отын түрлерінің балама дамуын ынталандыру саласында Бразилияның тәжірибесімен алмасады. 1990 жылдардың басынан бастап Бразилия газ турбиналары үшін газдалған сүрек биомассасында жұмыс істейтін электр станцияларының технологиясын дамытуда.(BIG/GТ).
Қазақстанда энергия өндірісі үшін биомассаның тұрақты көзі ауыл шаруашылық өндіріс қалдықтары, техникалық сипаттағы өсімдік өсіру өнімі, сондай-ақ азық-түлік шикізатының артылып қалғаны болып табылады. Бағалау мәліметтері бойынша 8,6 млрд. м ³ биогаз алуға болатын жануар және кұс өсіру қалдықтарының жылдық шығыны құрғақ салмағы бойынша 22,1 млн. тоннаны (ірі қара мал - 13 млн. тоннаны, қой және ешкі - 6,2 млн. тоннаны, жылқылар -1 млн. тоннаны) құрайды.
Өсімдік өсірудің бар шикізат ресурстары (қағазды ресурс - 9 млн. тонна, дәннің бос қалдығы - 1,9 млн.тонна, малға беретін төмен сапалы бидай - 1 млн. тонна) тамақ және жем өнеркәсібі үшін залал келтірмей жылына биоотынның 4 млрд. астам өндірісін ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Осылай, Қазақстан Республикасында жаңартылатын ресурстар және энергияны тиімді және ұтымды пайдалану үшін қажет:
орнықты дамуды қамтамасыз ету және елдің бәсекеге қабілеттілігін сақтау;
қоршаған ортаға антропогенді қысымның азаюы және дәстүрлі объектілерден парникті газдар шығарындыларын қысқарту;
кәсіпорында және ауыл шаруашылықта ең жақсы аз қалдықты және ресурс үнемдеуші технологиялардың енгізілуі;
қоршаған ортаның ластануын төмендету және энергетикалық көздердің қол жетімдігін көтеру есебінен Қазақстан Республикасы өңірлерінде әлеуметтік ахуалды жақсарту.

3. Қазақстан Республикасында энергияны және
жаңартылатын ресурстарды тиімді пайдаланудың негізгі
қағидаттары, басымдықтары, мақсаты, міндеттері
және оған көшу кезеңдері 3.1 Негізгі қағидаттар және басымдықтар

Қазақстан Республикасында жаңартылатын ресурстарды және энергияны тиімді пайдалану стратегиясының негізгі қағидаттары:
энергия үнемдеуді, жаңартылатын ресурстарды және энергияны кең және тиімді пайдалануға мемлекеттік және заңнамалық қолдауды ынталандыруды қамтамасыз ету;
жаңартылатын ресурстарды және энергияны пайдаланудың әртүрлі нысандарын және технологияларын дамыту;
елдің энергетикалық жүйесін диверсификациялау үшін жағдайлар жасау;
қоршаған ортаның ластанумен және ресурстарды тиімсіз пайдаланумен байланысты толық шығындарды энергетикалық тарифтерге қосуға кезеңмен көшу;
энергия үнемдеу, жаңартылатын ресурстарды және энергия көздерін тиімді пайдалану мәселелерінде халықаралық ынтымақтастықты кеңейту болып табылады;

2.2. Мақсаты

Стратегияның мақсаты - экономиканы әртараптандыру, энергия үнемдеу және қоршаған ортаның сапасын жақсарту факторы ретінде жаңартылатын ресурстарды және энергия кездерін неғұрлым кең және тиімді пайдалану үшін жағдай жасау.

2.3. Міндеттері

Стратегияның негізгі міндеттері мыналар болып табылады:
энергия үнемдеу, қайта жаңартылатын ресурстарды және энергия көздерін тиімді пайдалану үшін нормативтік-құқықтық база құру;
жаңартылатын ресурстарды пайдалануға және энергия көздеріне көшуге қолдауды қамтамасыз ететін экономикалық тетіктерді қалыптастыру;
жаңартылатын ресурстарды және энергия көздерін пайдалану саласындағы ғылыми зерттеулерді дамыту;
энергия және ресурс үнемдеу, экологиялық талаптарды қатаңдату;
жаңартылатын ресурстарды және балама энергия көздерін пайдалану саласындағы халықаралық ынтымақтастықты дамыту;
ресурс және энергия үнемдеу мәселелерінде жұртшылықтың қатысуын кеңейту, ақпараттық саясатты жүргізу.

3.4. Қазақстан Республикасында энергияны және
жаңартылатын ресурстарды тиімді пайдалануға көшу
кезеңдері

"2024 жылға дейін орнықты даму мақсатында Қазақстан Республикасының энергиясы мен жаңартылатын ресурстарын тиімді пайдалану стратегиясы мынадай кезеңдерді көздейді:
Дайындық кезеңі (2008 - 2009 жылдар) - жаңартылатын ресурстарды және энергия көздерін тиімді пайдалану үшін жағдай жасау, ең үздік халықаралық тәжірибені қорыту және жүйелендіру, заңнамалық базаны әзірлеу және жетілдіру, ресурстар мен энергияны тиімді пайдалануға мемлекеттің ынталандыруы үшін алғы шарттар құру.
Бірінші кезең (2010 - 2012 жылдар) - жаңартылатын ресурстарды және энергия көздерін, энергия және ресурс үнемдеуші технологияларды пайдалануды ынталандырудың мемлекеттік шараларын енгізу, зерттеулер жүргізу және бағдарламалық құжаттар әзірлеу, кадрлар даярлау және қайта даярлау жүйесінің тиімділігін арттыру, кәсіпорындардың қызметіне қатысу, инвестициялар тарту және "ноу-хау" жолымен технологиялар трансферті.
Екінші кезең (2013 - 2018 жылдар) - елдің барлық өңірлерінде пилоттық жобалар жүргізу, ықпалдасқан энергетикалық жүйелерді дамыту, жылу энергетикасының үлесін азайту, энергия және ресурс үнемдеу саласындағы ғылыми зерттеулерді және технологияларды одан әрі жүргізу.
Үшінші кезең (2019 - 2024 жылдар) - жаңартылатын ресурстар мен энергия көздерінің базасында салаларды қалыптастыру, оң тәжірибені барлық жерде, оның ішінде Орталық Азия өңірі елдерінде де тарату, "серпінді" энергетикалық технологияларға көшу.

4. Энергияны және жаңартылатын ресурстарды тиімді
пайдаланудың бағыттары және тетіктері 4.1. Энергияны үнемдеу, жаңартылатын ресурстарды
және энергия көздерін тиімді пайдалану үшін
нормативтік-құқықтық база құру

Жаңартылатын энергия көздерін тиімді пайдалануды қолдау және биоотынды өндіруді және айналымын мемлекеттік реттеу мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының заң жобаларын әзірлеу;
энергия үнемдеу саласындағы заңнаманы жетілдіру жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу;
жер ресурстарын пайдалану саласында жекелегенде, ауыл шаруашылығы айналымынан құнарлы жерлерді шығаруға тыйым салуға және қара шіріндіні ұлттық жетістікті сақтау бөлігінде жер ресурстарын пайдалану саласында заңнаманы жетілдіру жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу;
су ресурстарын пайдалану саласында, жекелегенде судың ластануымен күрес және оны ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету, сондай-ақ су ресурстарын пайдалану саласындағы халықаралық шарттарының нормалары бойынша су ресурстарын пайдалану жөніндегі заңнаманы жетілдіру бойынша ұсыныстарды әзірлеу;
өсімдік саласында заңнаманы жетілдіру жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу, жекелегенде генетикалық модификацияланған ағзалар мен азық-түліктерді, сондай-ақ тиімсіз немесе адам денсаулығы мен қоршаған ортаға зиянды технологияларды пайдалану жөніндегі қазіргі заманғы экологиялық стандарттарды енгізу заңнамалық базаны жетілдіру жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу, оның ішінде браконьерлік және жабайы аулау үшін әкімшілік және қылмыстық жауапкершілік шараларды қатайту, ел ішінде құнның қосылуымен өнімді өндіру және қайта өңдеу көлемін ұлғайту үшін өңделмеген балықтарды Қазақстаннан тыс шығаруды шектеу мақсатында заңнамалық базаға өзгерістер енгізу;
мал шаруашылығы өнімін өндіруге және қайта өңдеуге қатысты заңнаманы жетілдіру жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу;
жаңартылатын ресурстарды және энергияны тиімді пайдалану мәселелерінде уәкілетті органдарды айқындау;
Еуразия су орталығын құру;
жаңартылатын энергия көздері бойынша жаңашылдық жобаларды генерациялау үшін Орталықты құру жөніндегі мәселені пысықтау;
орманды молықтыру және орман өсіру көлемін ұлғайту, сүрек ресурстарын тереңдетілген өңделуі, жекеменшік орман қорын дамыту жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу;
отырғызу материалдарын өсіру саласында жаңа технологияларды енгізу жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу.

4.2. Жаңартылатын ресурстарды пайдалануға және
энергия көздеріне көшуді қолдауды қамтамасыз ететін
экономикалық тетіктерді қалыптастыру

Ресурс үнемдеуші технологияларды қолданумен табиғат ресурстарын ұтымды пайдалануды ынталандыру;
отырғызу іс-шараларын, оның ішінде бағалы сұрыпты көшеттерді өсіру және жаңа бақтар мен жүзімдіктерді салу саласында жаңа технологияларды сатып алу жөніндегі іс-шараларды қаржылық қолдау;
қазақстандық өнімнің әлемдік нарыққа шығуы үшін көліктік-логистикалық инфрақұрылымды құруды қолдау;
аквадақылдарды дамыту жөніндегі қызметті, оның ішінде қажетті инфрақұрылымды құру жөніндегі жұмысты қаржыландыру арқылы қолдау;
дистрибуцияның дамыған жүйесіне, маркетингтің және тауар жылжытудың меншікті қызметіне ие балық саласының отандық кәсіпорнын дамыту;
шағын тауарлы мал шаруашылығынан ірі тауарлыққа көшуді мемлекеттік ынталандыру;
ғылыми-зерттеулік қызмет, тұқымдық жұмыстар және бағалы тұқымдарды молайту, сондай-ақ қажетті инфрақұрылымды құру арқылы сұрыптау-генетикалық және ветеринарлық жұмыстарды өткізу:
жанама шығындарды есепке ала отырып энергетикадағы тарифтік саясат және бағаны қалыптастыру;
электр энергиясын өндіру үшін жаңартылатын энергияны пайдалануды қолдау үшін жаңартылатын энергия сертификаттарының жүйесін енгізу;
инфрақұрылымдық облигациялар және өзге ұзақ мерзімді қаржыландыру құралдары арқылы энергетикалық объектілерді салуды қаржылық қолдау;
экономика салаларымен су үнемдеуші технологияларын, суды айналма және қайталама пайдалану жүйесін пайдаланудың экономикалық ынталарын құруға ықпал ететін жер үсті сулары үшін әртараптандырылған ставкаларды әзірлеу;
жекеменшік орман қорын дамытуды жеңілдетілген несиелендіру мәселесін шешу;
жаңашылдық технологияларға негізделген жаңартылатын ресурстарды және энергияны тиімді пайдалану саласында өндірісті дамытуды мемлекеттік ынталандыру.

4.3. Жаңартылатын ресурстарды және энергия
көздерін пайдалану саласындағы ғылыми
зерттеулерді дамыту

жаңартылатын энергетика саласында бәсекеге қабілетті әзірлемелерді және технологияларды құру жөнінде ғылыми зерттеулер жүргізу;
Қазақстан Республикасы жаңартылатын энергетика саласында, осы салада бәсекеге қабілетті технологияларды жеделдетіп дамыту жағдайын және тетіктерін жасауға, оның ішінде жеңілдетілген салық салу түріне де бағытталған нормативтік, құқықтық және заңнамалық актілерді және іс-шараларды анықтау;
энергияның тиімділігі және жаңартылатын ресурстар мен энергия көздерін пайдалану саласындағы ғылыми кадрларды, жоғары білікті мамандарды және менеджерлерді даярлау және қайта даярлау жүйесінің тиімділігін арттыру;
ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің тұрақты мониторингі;
су ресурстары ластануының және пайдаланылуының мониторингі;
жер асты суларын пайдаланумен қатар, егістік және техникалық дақылдарды суармалау үшін айналма сумен қамсыздандыру, тазартылған ағын суды пайдалану деңгейін көтеру;
су шаруашылығы объектілерінің және жүйелерінің техникалық жай-күйін көтеру, су берудің сенімділігін және ауыз су сапасын көтеру бөлігінде сумен қамту жүйесін жетілдіру;
жергілікті сұрыптардың өнімділігін арттыру, жеміс-жидек екпелерін кеңейту, асханалық және өнеркәсіптік мақсаттағы халықаралық сыныптар сұрыптарының бейімделуі үшін қазіргі заманғы аграрлық технологияларды енгізу;
қорлардың орнықтылығын қамтамасыз ету, технологияларды әзірлеу үшін балық шаруашылығы саласында зерттеулік әлеуетті күшейту;
азық өндірісінің қазіргі заманғы технологияларын зерделеу және енгізу;
дақылдандырылған жайылымдардың, жайылымдық сумен қамтамасыз ету технологияларын, сондай-ақ жайылымдарды майлы және бұршақты егіс айналымына қосу тәжірибесін зерделеу және енгізу;
топырақтық және геоботаникалық іздестірулерді өткізу;
көшбасшы елдерде тиісті кәсіпорындар қызметіне қазақстандық инвесторлардың қатысуды, сондай-ақ шетел инвесторлары - консультанттарды тартуды қолдау жолымен Қазақстанда мал шаруашылығы өнімдерін өндіру, өңдеу және экспорттау салаларындағы "ноу-хауды" зерделеу және енгізу;
жылулық сорғыш қондырғылары (ЖСҚ), биоэнергетика, серпінді энергетикалық технологиялар (сутегі энергетикасы және өзге), кешенді (бірігуші) энергетикалық жүйелер (ДСКЭ) бойынша технологиялық әзірлемелерді басымды дамыту;
жаңартылатын энергия көздері (күн энергиясы, су энергиясы, жел энергиясы) кадастрларын әзірлеу;
жаңартылатын энергия көздері базасында жаңа технологиялар мен техникалық құралдарды әзірлеу және енгізу;
ауыл шаруашылығы өнімдерін (өсімдік шаруашылығы және мал шаруашылығы) өндіру және өңдеу үшін энергия және ресурс үнемдеуші технологиялар мен техникалық құралдарды әзірлеу және енгізу;
тез өсетін сүректі және бұталы тұқымдарды плантациялық өсірудің қолданыста бар технологияларын жетілдіру және жаңасын әзірлеу;
жер беті ағысының бөлігін Қазақстан ішінде де, одан тыс жерде де өңірлік өңдеу мүмкіндігінің ғылыми және техникалық-экономикалық негіздемесін әзірлеу;
биоотын жөнінде өндірістік қуатты республика аумағында орналастырудың ғылыми негізделген жүйесін әзірлеу;
биоиндустрияны дамытудың ғылыми зерттеулерін, биоиндустрияның басымды бағыттары бойынша, оның ішінде әлемдік ғылымның даму тенденциясына сәйкес терең қайта даярлау өнімдері бойынша ғылыми зерттеулер бағдарламаларын қалыптастыру және іске асыруды жалғастыру;
ғылыми негізделген орманды шабу молықтыру жүйесін, оның тұқымдық құрамын жақсарту, селекциялық-генетикалық негізде тұрақты орман тұқымы базасын құруды және тиімді пайдалануды, гидромелиорацияларды, орманның ресурстық және экологиялық әлеуетін арттыру мақсатында күтімді әзірлеу және іске асыру.

4.4. Энергия және ресурс үнемдеу, экологиялық
талаптарды қатайту

Ғимараттардың және ғимараттардың энергия үнемдеу параметрлеріне міндетті талаптарды енгізу;
энергетикалық объектілерден атмосфераға шығарынды деңгейі бойынша халықаралық стандарттарға көшу;
энергетикалық объектілерден атмосфераға шығарындыға автоматты құралды мониторингіні және бақылауды енгізу;
энергия жүйелері үшін жүктеме болмаған кезде "автоматты сөндіру" технологияларын тарату;
ірі ресурс тұтынушылар үшін жаңартылатын ресурстарды және балама энергия кездерін міндетті пайдалану жөніндегі талаптарды бекіту;
кешенді экологиялық рұқсаттарға ресурс және энергия үнемдеудің көрсеткіштерін енгізу;
экспортталатын энергия ресурстары өндірген кезде экологиялық талаптарды толық және жан-жақты есепке алу мақсатында "Жасыл мұнай" бағдарламаларын әзірлеу және дамыту;
ауылдық агроқұрылымдарды автономды жылумен және энергиямен қамтамасыз етуге ауыстыру үшін технологиялық жабдықтардың типті өлшемді қатарын құрастырудың модульді сұлбасымен мал шаруашылығы үймереттерінің қи ағындарын өңдеу және залалсыздандыру бойынша экологиялық таза технологияларды және төмен қысымды биореакторларды әзірлеу және енгізу;
алшақ агроқұрылымдарды энергиямен және сумен қамтамасыз ету үшін жел-су көтеретін және жел энергетикалық қондырғылардың жасау және өндірісін игеру;
тау және тау етегі аймақтарында агроқұрылымдарды энергиямен қамтамасыз ету үшін шағын өзендерде микро ГЭС қолданумен электр энергиясын өндірудің экологиялық таза технологияларын әзірлеу және енгізу;
атмосфераға зиянды заттар шығарындысын төмендету мақсатында биотын өндірісін құру және игеру.

4.5. Жаңартылатын ресурстарды және балама
энергия көздерін пайдалану саласындағы халықаралық
ынтымақтастықты дамыту

Мынадай салаларда халықаралық тәжірибені және қазіргі заманғы технологияларды зерделеу және қолдану:
жаңартылатын энергия көздерін пайдалану;
жаңа технологиялар мен жабдықтар есебінен ауыл шаруашылығында суды тиімді тұтыну;
ауыл шаруашылығының өнімдерін өндіру және өңдеу үшін энергия және ресурс үнемдеуші технологияларды және техникалық құралдарды қолдану;
трансшекаралық өзендер проблемаларын шешу;
мелиорациялар, жерді сақтау және мелиоративтік жай-күйін жақсарту, сортаң жерлерді дақылдандыру, су және жел эрозиясының алдын алу, сондай-ақ олардың салдарларын жою, қайта құру және шаруашылық аралық арналарды және гидромелиоративтік ғимараттарды қайта қалпына келтіру жөніндегі іс-шараларды қаржыландыру;
тәжірибені бұдан әрі Қазақстанда енгізу үшін селекциялық жетістіктерді, өсімдік өнімдерін өсіру, жинау, сақтау, өңдеу тәсілдерін және сарапшыларды тарту арқылы халықаралық нарыққа шығу, сондай-ақ көшбасшы елдерде тиісті кәіпорындардың қызметіне қатысу жолдарын зерделеу және алу;
жаңартылатын энергетика объектілерін құру және өндіру үшін халықаралық метеорологиялық нормаларды және сапа стандарттарын енгізу;
биоотынның әлемдік нарығының маркетингтік зерттеулерін өткізу, жеке елдердің қажеттіліктерін, қазақстандық өнімді перспективалық елдерге апару мүмкіндігін зерделеу, осы елдердің заңнамаларын жэне сауда кедергілерін талдау;
қазақстандық биоотын үшін экспорттаушы нарықтарда барынша қолайлы режимді қамтамасыз ететін биоотындық өнім саудасы саласында мемлекет аралық келісімдерді жасау;
биоотынды өндіру технологиясының республика жағдайында барынша тиімді және оңтайлы түрлерін анықтау үшін әлемдік нарыққа зерттеулер өткізу;
халықаралық нарықта қазақстандық биоотын брендінің қүрылуын қамтамасыз ету.

4.6. Ресурс және энергия үнемдеу мәселелерінде жұртшылықтың
қатысуын кеңейту, ақпараттық саясатты жүргізу

Су ресурстарына құнтты қатынасты және оларды ұтымды пайдалануды насихаттау;
ірі су шаруашылығы үйымдарының жанынан ұйым қызметінің су саясатын әзірлеуге және интерактивті жоспарлауға тікелей қатысатын жұртшылық өкілдерінен бақылау кеңестерін құру;
қазіргі заманғы энергия және ресурс үнемдеуші технологиялар жөнінде мәліметтер базаларын және банктерін қалыптастыру;
жұртшылық ұйымдарды суды үнемді тұтыну мәдениетін енгізуге, отынның дәстүрлі түрлерін пайдалануды қысқартуға, жаңартылатын энергия көздерін дамытуға тарту.

5. Қаржыландыру көздері

Стратегияны іске асыру үшін қажетті бюджет қаражатының көлемі тиісті жылға арналған бюджеттерді қалыптастыру кезінде нақтыланатын болады. Стратегияның іс-шараларын қаржыландыру үшін Қазақстанның Даму Банкінің, Қазақстанның Инвестициялық қорының, Ұлттық инновациялық қордың қаражаты тартылатын болады.
Қазақстан Республикасының заңнамасында тыйым салынбаған басқа көздерден қаражаттарды пайдалану да көзделіп отыр.

6. Күтілетін нәтижелер

Қазақстан Республикасында балама энергия көздерін пайдалану үлесін 2012 жылға қарай 0,05 %-ға, 2018 жылға қарай 1 %-ға, 2024 жылға қарай 5 %-ға дейін арттыру;
2009 жылға қарай - 0,065 млн. тонна шартты отынды, 2012 жылға қарай - 0,165 млн. тонна шартты отынды, 2018 жылға қарай - 0,325 млн. тонна шартты отынды, 2024 жылға қарай - 0,688 млн. тонна шартты отынды және 2030 жылға қарай - 1,139 млн. тонна шартты отынды балама энергия көздерімен ауыстыруды қамтамасыз ету;
электр энергиясын өндіруде жаңартылатын энергия көздерін пайдалану үлесін (ірі су электр станцияларын есепке алмастан) 2024 жылға қарай жылына қуаты 3000 МВт және 10 млрд. кВт. сағ. дейін арттыру;
ресурстарды пайдалану тиімділігі (РПТ) керсеткішін 2009 жылға қарай 33 %-ға, 2012 жылға қарай 37 %-ға, 2018 жылға қарай 43 %-ға, 2024 жылға қарай 53 %-ға дейін арттыру;
2024 жылға қарай барынша тиімді аграрлық технологияларды елдің ауылдық аумақтарының кемінде 35 %-ына тарату;
2024 жылға қарай серпінді энергетикалық технологиялар бойынша пилоттық жобалар енгізу.