О проекте Указа Президента Республики Казахстан "О Концепции дальнейшего развития институтов независимой оценки рисков контрактации (рейтинговых агентств, кредитных бюро) и институтов упрощенного решения корпоративных споров (третейских судов, коллекторских агентств)"

Постановление Правительства Республики Казахстан от 13 января 2012 года № 35

Правительство Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ:
внести на рассмотрение Президента Республики Казахстан проект Указа Президента Республики Казахстан "О Концепции дальнейшего развития институтов независимой оценки рисков контрактации (рейтинговых агентств, кредитных бюро) и институтов упрощенного решения корпоративных споров (третейских судов, коллекторских агентств)".

Премьер-Министр
Республики Казахстан К.Масимов

УКАЗ ПРЕЗИДЕНТА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН О Концепции дальнейшего развития институтов независимой оценки
рисков контрактации (рейтинговых агентств, кредитных бюро) и
институтов упрощенного решения корпоративных споров
(третейских судов, коллекторских агентств)

В целях дальнейшего развития институтов независимой оценки рисков контрактации (рейтинговых агентств, кредитных бюро) и институтов упрощенного решения корпоративных споров (третейских судов, коллекторских агентств) ПОСТАНОВЛЯЮ:
1. Одобрить прилагаемую Концепцию дальнейшего развития институтов независимой оценки рисков контрактации (рейтинговых агентств, кредитных бюро) и институтов упрощенного решения корпоративных споров (третейских судов, коллекторских агентств) (далее - Концепция).
2. Правительству Республики Казахстан, Верховному Суду Республики Казахстан и Национальному Банку Республики Казахстан руководствоваться в своей работе настоящей Концепцией.
3. Правительству Республики Казахстан привести свои решения в соответствие с настоящим Указом.
4. Настоящий Указ вводится в действие со дня подписания.

Президент
Республики Казахстан Н.Назарбаев

ОДОБРЕНА
Указом Президента
Республики Казахстан
от " " 2012 года №

КОНЦЕПЦИЯ
дальнейшего развития институтов независимой оценки рисков
контрактации (рейтинговых агентств, кредитных бюро)
и институтов упрощенного решения корпоративных споров
(третейских судов, коллекторских агентств) 1. Видение развития институтов независимой оценки рисков
контрактации и институтов упрощенного решения корпоративных
споров Анализ текущей ситуации

Кризисные явления глобального масштаба показали, что ранее существовавший подход в области управления экономическими рисками не был достаточно эффективным и характеризовался фрагментарностью, отсутствием системности, а иногда и высокой степенью субъективности. Высокая неопределенность в развитии мировой экономики еще раз показала высокую потребность в наличии развитой и широкой сети институтов оценки риска.
Республика Казахстан, широко интегрированное в мировое экономическое и информационное пространство и нуждающееся в свободном доступе на мировой рынок капитала и в привлечении иностранного капитала в экономику, должно стремиться соответствовать всем аспектам наилучшей международной практики и стандартам в области развития институтов независимой оценки рисков контрактации и институтов упрощенного решения корпоративных споров в целях улучшения инвестиционного климата страны.
При применении системного подхода к пониманию управления экономическими рисками в Республике Казахстан выявлена следующая институциональная классификация субъектов данной области:
Категория 1. Источники данных, полезные для оценки рисков (информация, содержащаяся в государственных и частных базах данных, в том числе в банках второго уровня, кредитных и других финансовых организациях).
Категория 2. Институты, обрабатывающие и систематизирующие информацию и оказывающие услуги информационного характера (рейтинговые агентства, кредитные бюро, организации, предоставляющие статистическую и аналитическую информацию).
Категория 3. Организации, использующие информацию в целях государственного и негосударственного регулирования (саморегулирования) (уполномоченные государственные органы, саморегулируемые организации, биржи, пр.).
Категория 4. Организации, использующие информацию для оценки своих рисков (финансовые институты, иные юридические лица).
Категория 5. Организации, устраняющие негативные последствия реализации рисков (уполномоченные государственные органы, суды, коллекторские агентства, третейские суды (арбитражи)).
Категория 6. Регуляторный (процедура деятельности и взаимодействия институтов категорий 1, 2, 3, 4, процедура доведения информации от институтов категорий 1, 2 до заинтересованных лиц, (категория 3, 4, 5) процедура создания эталонных информационных баз, процедура мониторинга рисковой информации, процедура учета и использования рисковой информации при принятии управленческих решений институтами категории 4) (уполномоченный государственный орган по контролю и надзору финансового рынка и финансовых организаций Национального Банка Республики Казахстан).
Категория 7. Аналитический (текущий мониторинг и аналитика всех категорий системы).
В целом, вышеизложенная классификация объективно обусловлена двумя аспектами системного подхода к управлению рисками: превентивным и восстановительным.
Первый аспект включает категории 1, 2, 3, 4, второй аспект - категорию 5, шестая категория обеспечивает единство и взаимосвязь всех категорий между собой и в целом выступает как механизм результативности системы управления рисками. Категория 7 включает основу для дальнейшего совершенствования всей системы.
Принимая во внимание существующую структуру управления рисками, применительно к независимым институтам оценки рисков контрактации и институтов упрощенного решения корпоративных споров, анализ текущей ситуации показал следующее.
Национальные рейтинговые агентства. Рейтинговые агентства, как институт, относятся к инфраструктуре финансового рынка и призваны устранять недостаток информации между субъектами.
Начиная с 20-х годов прошлого столетия, ведущие информационные конгломераты США стали предоставлять своим клиентам новую услугу, присваивая оценки (рейтинги) ценным бумагам. Так начался успешный бизнес Moody's Investors Services (головная компания Dun Bradstreet) и Standard & Poor's (головная компания McGrow Hill). Указанные агентства составляют высший уровень международного рейтинга. Однако успешное развитие международного рейтинга первого уровня в лице указанных агентств не умалило значения региональных или национальных рейтингов. Так, после введения единой европейской валюты предпринимаются попытки создания европейского рейтингового агентства, финансируемого немецким федеральным агентством Deutsche Ausgleichsbank, что было обусловлено недостатком аналитической информации о мелких и средних компаниях, ставшими более зависимыми от единого рынка капиталов Европы и заинтересованностью европейских инвесторов в инвестициях за пределами своих государств.
Во многих странах сейчас активно работают национальные рейтинговые агентства, предоставляющие внутренние рейтинги, так как для полноты оценки своих рисков инвесторы предпочитают пользоваться источниками информации различных уровней и знание "местных" особенностей имеет значение. Местные же заемщики, финансирующиеся на внутреннем рынке, заинтересованы в более простой и недорогой процедуре по сравнению с процедурой ведущих мировых лидеров.
В Казахстане рынок национальных рейтинговых агентств (НРА) осуществляется тремя субъектами: рейтинговое агентство "Региональный финансовый центр города Алматы", рейтинговое агентство "Эксперт РА Казахстан" и рейтинговое агентство "KZ Ratings", оценки которых признаются в целях листинга на Казахстанской фондовой бирже. Включение НРА в перечень признаваемых в целях листинга осуществляется при соблюдении ими необходимых требований, как наличие крупного акционера из числа иностранных рейтинговых агентств, наличие определенного размера уставного капитала, наличие кодекса профессиональной этики, требования к минимальному количеству членов рейтингового комитета и их квалификации.
Контроль за соблюдением требований осуществляет биржа.
В настоящее время деятельность национальных рейтингов для целей заимствования на внутреннем рынке осложнено следующими факторами:
1) отсутствие законодательства, регулирующего деятельность рейтинговых агентств на территории Казахстана, разработанного с учетом современных международных подходов, связанных с установлением контрольных и надзорных функций за деятельностью рейтинговых агентств (Кодекс кредитных рейтинговых агентств IOSCO 2008 года - The 2008 IOSCO CRA Code, Положение № 1060/2009 Европейского Парламента и Совета Европейского Союза "О кредитных рейтинговых агентствах" от 16 сентября 2009 года и др.);
2) отсутствие механизма аккредитации НРА, включающего законодательно закрепленные минимальные требования к учредителям НРА, квалификационные требования к руководителям и ключевым сотрудникам НРА, требования к используемым ими методикам оценки;
3) отсутствие обеспечения государственной поддержкой деятельности НРА.
Кредитные бюро. Кредитные бюро, как институт, относятся к инфраструктуре финансового рынка, и формируют информационную базу о заемщиках с ее предоставлением кредиторам.
С одной стороны, кредитные бюро позволяют банкам адекватно, с учетом имеющейся информации о потенциальном заемщике, оценивать свои риски. С другой - облегчают доступ и условия получения займа добросовестным заемщикам, имеющим хорошую кредитную историю.
Международная практика сбора кредитной информации представлена четырьмя основными моделями:
1) частная коммерческая модель - сбор и предоставление кредитной информации осуществляется частными кредитными бюро на коммерческой основе (США, Россия);
2) смешанная модель - сбор и предоставление кредитной информации осуществляется государственными кредитными регистрами (ГКР) и частными кредитными бюро (большинство стран Европы, страны Латинской Америки, Казахстан, Турция);
3) государственная некоммерческая модель - сбор и предоставление кредитной информации осуществляется только ГКР (Франция);
4) государственная коммерческая модель - сбор и предоставление кредитной информации осуществляется коммерческими кредитными бюро, находящимися в собственности государств (Национальных Банков) (Шри-Ланка и Индия).
В Казахстане система кредитной информации включает Государственный кредитный регистр на базе Национального Банка Республики Казахстан и два лицензированных частных кредитных бюро: ТОО "Первое кредитное бюро" и ТОО "Центрально-азиатское кредитное бюро".
Регулирование и надзор частных кредитных бюро осуществляется двумя уполномоченными органами, государственным органом, осуществляющим реализацию государственной политики и государственное регулирование в сфере информатизации, в части технического обеспечения и вопросов сохранности информации, и Национальным Банком Республики Казахстан по вопросам лицензирования и отчетности. Система регулирования и надзора частных кредитных бюро действует на основании Закона Республики Казахстан от 6 июня 2004 года "О кредитных бюро и формировании кредитных историй в Республики Казахстан (далее - Закон) и ряда подзаконных нормативных правовых актов, регулирующих вопросы лицензирования и устанавливающих требования к организации информационных процессов.
Согласно Закону обязательные поставщики информации в кредитные бюро - банки второго уровня, организации имеющие лицензии на проведение банковских операций - обязаны передавать информацию во все кредитные бюро.
Добровольными поставщиками информации могут быть любые иные лица на основании договоров. Таким образом, международные финансовые организации и микрокредитные организации также могут быть участниками информационного обмена с кредитными бюро всех уровней (государственными и частными).
Кредитные бюро конкурируют между собой за счет обеспечения качества и стоимости услуг, дополнительной информации, собираемой ими на добровольной основе, и дополнительных видов услуг.
Основными пользователями информации кредитных бюро являются банки второго уровня и другие финансовые организации. Суды и правоохранительные органы также имеют право получать информацию в соответствии с законодательными актами.
По ежегодной рейтинговой оценке Всемирного Банка "Ведение бизнеса" ("Doing Business"), среди более чем ста восьмидесяти стран мира с 2008 по 2011 годы индекс системы кредитных бюро Казахстана вырос с 13,7 до 29,9, что выше аналогичных показателей стран СНГ: России (14,4), Украины (10,1), Киргизии (11,9).
Этому способствовали наличие в стране государственного регистра и частного кредитного бюро, передача в кредитные бюро информации по физическим и юридическим лицам и ряд других позиций.
Концепцией развития финансового сектора в посткризисный период, одобренной Указом Президента Республики Казахстан от 1 февраля 2010 года № 923, предусматривается расширение перечня информации, предоставляемой в кредитные бюро, взаимодействие кредитных бюро с государственными органами по обеспечению достоверности информации по субъектам кредитных историй, усиление ответственности должностных лиц кредитного бюро за нарушение требований информационной безопасности.
Проблемными аспектами существующей системы сбора кредитной информации являются:
1) невозможность сверки информации государственного кредитного регистра с базами данных кредитных бюро;
2) отсутствие доступа к ряду государственных информационных баз данных, информация которых представляет интерес для расширения кредитных отчетов кредитных бюро и полезна финансовым институтам, которые являются клиентами кредитных бюро;
3) отсутствие доступа к кредитной информации не финансового сектора;
4) отсутствие условий для расширения видов услуг кредитных бюро (широкого предоставление скоринговых оценок, статистических и аналитических отчетов, ведение баз данных по залогу движимого имущества; сотрудничество с организациями розничных продаж, анализ кредитных портфелей);
5) невозможность обеспечения достоверности информации;
6) возможность увеличения затрат поставщиков информации и получателей кредитных отчетов в зависимости от количества кредитных бюро, которые будут переложены на заемщиков.
Указанные проблемные аспекты, в первую очередь, приводят к нарушению прав потребителей финансовых услуг, в частности заемщиков, а также дают возможность манипулировать информацией участниками системы формирования кредитных историй для достижения каких-либо своих целей, препятствуют увеличению объемов кредитования, что негативно сказывается на темпах развития всей экономики. В современной экономике роль кредитного бюро заключается не только в сборе и предоставлении объективной информации о заемщиках, но и в содействии развитию кредитования, за счет снижения рисков, связанных с кредитоспособностью заемщиков.
Коллекторские агентства. Понятие коллекторское агентство (от английского "collection" - собирание) вышло из США. Фактически, коллекторское агентство представляет собой посредника между кредитором и должником, берущим на себя обязательство проводить работу по возврату долга за определенный процент.
В отличие от законодательно регламентированных действий коллекторских агентств США, казахстанские коллекторские агентства не ограничены запретом на совершение телефонных звонков лишь на основании такой просьбы от должника, не ограничены в сборе и использовании личной информации. В Казахстане косвенные ограничения на подобную деятельность частично присутствуют лишь в гражданском и уголовном законодательствах. В США, согласно законодательным актам, коллекторское агентство не имеет права совершать повторные звонки соседям и родственникам должника с целью мотивации или принуждения ими должника к совершению оплаты долга, но может лишь однажды позвонить им, несмотря на возможные наличия подозрений в даче этими лицами неверной или неполной информации о должнике. Также, согласно данному законодательству, при отдельном вопросе об имени и фамилии коллектора, а также об имени и фамилии нанявшего его лица, коллектор обязан дать на него ответ.
В Казахстане активно действует порядка семи организаций, позиционирующих себя как коллекторские агентства, и значительное число юридических компаний, в Уставах которых указана деятельность по сбору долгов и оказанию коллекторских услуг. Поэтому понимание специфики коллекторской деятельности в настоящее время затруднено.
Среди организаций, которые занимаются исключительно коллекторской деятельностью, можно выделить такие компании, как коллекторское агентство "КСС", коллекторское агентство "ЮСБ Коллектор Казахстан", коллекторское агентство "ФАСП" и другие. В основном, коллекторские агентства являются структурами, связанными с банками второго уровня Республики Казахстан или представляют крупных коллекторских компаний зарубежных стран, такие как коллекторское агентство "ЮСБ Коллектор Казахстан", коллекторское агентство "ФАСП", и действуют на основании договоров об истребовании дебиторской задолженности.
В настоящее время деятельность коллекторских агентств не регулируется специальным законодательством, не лицензируется и не контролируется государством в лице его уполномоченных органов. Ряд коллекторских агентств имеет свои внутренние кодексы поведения, которых должны придерживаться сотрудники агентств в своей работе с должниками.
Позитивным фактором деятельности коллекторских агентств является их содействие освобождению банков второго уровня от несвойственной им функции сбора долгов, улучшению имиджевых сторон банковской деятельности, возможности коллекторских агентств профессионально и более скрупулезно работать с должниками, вести мониторинг их поведения, формировать историю сбора долгов. Это позволяет либо взыскивать долг или его часть, либо предоставлять банкам информацию, с помощью которой банк сможет сделать вывод о дальнейшей перспективе работы по взысканию долга, например, о возможном последующем списании долга и уменьшении создаваемых провизий.
Коллекторские агентства могут работать по договору поручения о проведении действий по обеспечению возврата долга, по договору об уступке права требования, приобрести долг, а так же осуществить его последующую секъюритизацию. Встречается форма работы коллекторских агентств, когда они самостоятельно, за свой счет, формируют коллекторскую историю по работе с должником, а в последующем продают ее кредитору, который может использовать ее как мнение независимого источника для принятия решения о дальнейшем истребовании или списании долга.
Однако, реальный механизм устранения негативных последствий, вызванных рисками невозврата кредитных средств, в основном базируется только на возможностях традиционной судебной системы, несущей в настоящее время большие операционные нагрузки и требующей больших временных затрат от ее участников.
Услуги коллекторских агентств не являются финансовыми услугами, и данные агентства не могут являться участниками финансового рынка, так как коллекторские агентства могут работать по просроченным займам, выданным в рамках гражданско-правового договора, коммунальным задолженностям, а также сбором любых просроченных долгов.
Как показывает мировая практика, коллекторы выступают в роли посредника по урегулированию отношений кредитора и заемщика/должника, который предоставляет должнику варианты/опции решения проблемы. Применительно к банковским заемщикам такими вариантами решения проблемы могут быть предложения по рефинансированию задолженности с различными опциями, в том числе прощение части долга. Кроме того, деятельность коллекторских организаций не ограничивается только вопросами банковских займов, а охватывает микрокредиты, а также другие виды долговых обязательств граждан (включая коммунальные услуги).
Проблемными аспектами коллекторской деятельности в Казахстане являются:
1) отсутствие аккредитации коллекторских агентств и их государственного регулирования;
2) отсутствие квалификационных требований к персоналу и риск проникновения в коллекторские агентства лиц с криминальным прошлым и криминальным поведением;
3) отсутствие возможностей для оценки поведения сотрудников коллекторских агентств при жалобах должников на незаконную деятельность и отсутствие возможности воздействия на коллекторское агентство со стороны уполномоченного государственного органа, за исключением способов реагирования в рамках проверок по линии надзора за законностью в социально-экономической сфере со стороны органов прокуратуры;
4) непрозрачность деятельности и риски нарушения законных прав кредиторов и должников;
5) отсутствие количественных показателей (статистики) о деятельности коллекторских организаций.
Третейские суды. Третейский суд (арбитраж) - это институт саморегулирования гражданского общества, осуществляющий разрешение гражданско-правовых споров на основе взаимного соглашения сторон. Институт третейского суда является самым распространенным из альтернативных способов разрешения конфликтов.
Деятельность третейских судов регулируется Законом Республики Казахстан "О третейских судах", деятельность арбитража регулируется Законом Республики Казахстан "О международном коммерческом арбитраже". Кроме этого, аспекты регулирования третейских судов содержатся в Гражданско-процессуальном кодексе Республики Казахстан, регламентах третейских судов, действующих в Казахстане.
Разграничение компетенции между арбитражем и третейским судом проводится по признаку резидентства: споры между резидентами рассматриваются по Закону Республики Казахстан "О третейских судах"; споры между сторонами, хотя бы одной из которых является нерезидент, рассматриваются по Закону Республики Казахстан "О международном коммерческом арбитраже".
В настоящее время в Казахстане существует порядка тридцати третейских судов (международных коммерческих арбитражей), наиболее известные из них это "- Казахстанский Международный Арбитраж, Международный третейский суд "IUS", Международный Арбитражный (Третейский) Суд (IAC), а также Международный арбитражный суд и Третейский суд при Торгово-промышленной палате Республики Казахстан. Суть третейского суда (международного коммерческого арбитража) заключается в том, что это негосударственный орган, созданный самими сторонами для разрешения спора. Арбитров (третейских судей) для рассмотрения споров выбирают сами спорящие стороны. При этом стороны также вправе определить и правила, по которым будет рассматриваться спор. Решения третейских судов (международных коммерческих арбитражей) признаются и приводятся в исполнение (в случае отказа сторон от добровольного исполнения) в соответствии с гражданским процессуальным законодательством Республики Казахстан, а также рядом международных конвенций, участницей которых является Республика Казахстан.
Несмотря на наличие законодательства субъектов рынка о деятельности тех или иных третейских судов, эти институты не получили должного развития. Этому препятствует низкая информированность общественности о третейских судах, и соответственно, недоверием к ним.
В целом правовая методология, связанная с информационными процессами в Казахстане требует дальнейшего развития.
События банкротств ряда крупных компаний в США за последние несколько лет наглядно показывают, что финансовая отчетность может искусно преподноситься без отражения реальной динамики роста пассивов. Более того, долгосрочные обязательства могут быть рассредоточены на периоды, в которых компания будет поддерживать положительные балансовые показатели. Кроме того, обязательства условные, только что принятые и фактические зафиксированные только в договорах, могут не вноситься в стандартные формы отчетности. Местная и международная практики показывают тенденцию к засекречиванию долгов компаний внутри корпоративных групп, что становится объективно возможным при упомянутом расширительном толковании понятия "конфиденциальная информация". При таком подходе к конфиденциальной информации можно относить и информацию о неисполнении партнером обязательств, хотя по логике информации о неисполнении обязательств не может относиться к договорной, поскольку договор является соглашением об исполнении обязательств, а не соглашением о неисполнении таковых.
С точки зрения действующего в Республике Казахстан законодательства, информация о неисполнении партнером обязательств не относится ни к одному из видов охраняемых тайн, хотя, как уже отмечалось, договорная практика расширяет законные рамки. Помимо этого, сложилось традиционное понимание закрытой информации, не связанной ни с законодательной, ни с договорной практикой.
28 января 2011 года Главой государства подписаны Законы Республики Казахстан "О медиации" и "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам медиации".
Указанными Законами предлагается регулировать отношения, связанные с использованием института медиации как альтернативного способа разрешения конфликтов.
Закон "О медиации" раскрывает понятие медиации, устанавливает его основные принципы, сферу применения, гарантии процедуры медиации, правовой статус медиаторов, требования, предъявляемые к медиаторам, порядок проведения медиации, оплату деятельности медиаторов и т.д.
Осуществление медиации предполагается с соблюдением следующих принципов:
1) добровольности;
2) равноправия сторон медиации;
3) независимости беспристрастности медиатора;
4) недопустимости вмешательства в процедуру медиации;
5) конфиденциальности.
Медиация будет применятся при урегулировании конфликтов, возникающих из гражданско-правовых отношений, в том числе в связи с осуществлением предпринимательской и иной экономической деятельности, конфликтов, возникающих из трудовых и семейных правоотношений, иных частных правоотношений с участием физических и (или) юридических лиц, а также в сфере уголовно-правовых отношений по делам о преступлениях небольшой и средней тяжести.
Использование медиации позволит:
1) снизить конфликтность и напряженность споров, переводя их из сферы личного противоборства в сферу заинтересованной дискуссии;
2) создать реально действующую систему, позволяющую заинтересованным гражданам и организациям использовать примирительные процедуры для разрешения споров без обращения в суд (на досудебной стадии) и в процессе рассмотрения дел в суде;
3) обеспечить экономичность, более низкие издержки участников спора;
4) создать возможность вовлечения в процедуры медиации людей с большим жизненным опытом, высшим образованием, судей, прокуроров в отставке, адвокатов, чей опыт в отправлении правосудия будет применен в полной мере;
5) широко применять медиацию, как следствие гуманизации правового процесса, ориентируя его на поиск виновных, а на поиск общих точек соприкосновения;
6) повлиять на развитие правовой культуры в целом, поскольку требует знания и навыков применения норм действующего законодательства в повседневной жизни от всех участников спора;
7) снизить количество рассматриваемых дел, нагрузки судей, что позволит повысит качество рассмотрения споров;
8) сократить поле для коррупционных правонарушений, поскольку решение, принятое в условиях медиации устраивает обе стороны что снимает необходимость "продавливания" нужного решения.

Цель и задачи Концепции

Настоящая Концепция касается как негосударственных, независимых институтов, так и общих вопросов регулирования и совершенствования системы управления экономическими рисками и распространения информации. При этом, как показывает мировой опыт преодоления кризиса, данные институты и традиционные подходы к оценке рисков нуждаются в постоянной модернизации.
Настоящая Концепция нацелена на улучшение инвестиционного климата страны путем совершенствования системы управления рисками в Республике Казахстан, в частности, совершенствования основ для применения национального рейтинга, регламентации деятельности кредитных бюро в целях обеспечения качества информации, формирования правового поля для работы коллекторских агентств, а также усиления роли третейских судов и снижения нагрузки на государственную судебную систему.
Для достижения указанной цели определены следующие задачи:
1) улучшение механизма информационного обмена и организации деятельности национальных рейтинговых агентств;
2) создание двухуровневой системы формирования кредитных историй в целях обеспечения защиты прав потребителей финансовых услуг, достоверности и сохранности кредитных историй;
3) создание государственного кредитного бюро в качестве эталонной базы данных кредитных историй;
4) введение отраслевых стандартов деятельности коллекторских агентств и повышение эффективности их деятельности за счет государственного регулирования;
5) обеспечение баланса по защите прав должников и кредиторов в процессе деятельности коллекторских агентств;
6) снижение нагрузки на суды Республики Казахстан путем обеспечения широкого информирования населения, в том числе бизнес-сообщества о деятельности и преимуществах разрешения споров третейским судом.

Ожидаемые результаты и периоды исполнения
от реализации Концепции

В результате достижения поставленных задач будут снижены экономические риски за счет улучшения системы управления рисками. При этом управление рисками отойдет от двух крайних позиций: формализация позитивного фактора и формализация негативного фактора.
Так, в период роста кредитования в стране общая позитивная картина в отношении рисков формально влияла на пренебрежение со стороны финансовых институтов детализированными или частными аспектами рисков, поскольку общий позитивный фактор преобладал и покрывал негатив, возникавший вследствие не учета частных аспектов. По сути, рост общей доходности по займам банков второго уровня перекрывал их фрагментарные потери. Впоследствии, глобальный финансовый кризис повлек формализацию иного вида, сместив акцент при управлении рисками в диаметрально противоположную сторону. В качестве положительных изменений в управлении рисками будет усилена степень индивидуализации методик оценки рисков финансовых институтов в связи с активизацией деятельности национальных рейтинговых агентств и изменением системы формирования кредитных историй и расширением перечня услуг кредитных бюро, их охват нефинансового сектора (телекоммуникационные компании, коммунальные услуги, залог движимого имущества, розничные продажи).
Более индивидуализированный характер управления рисками позволит развивать кредитование на основании изменения подхода в понимании статуса "качественный заемщик". Это оживит экономическую активность в стране, так как возросшая степень индивидуализации анализа рисков приведет к диверсификации методик оценки рисков, а избирательный подход сможет повысить доверие инвесторов, повысит роль независимых институтов оценки рисков контрактации, способных к быстрым адаптациям, обусловленным конкурентной средой.
Ожидается, что прогнозы рейтингов НРА будут сфокусированы на глубоком анализе внутреннего рынка и отражении меняющихся условий внутри страны, предоставляя инвесторам второй рейтинговый уровень, отличающийся от более устойчивого и более консервативного подхода ведущих мировых рейтинговых агентств.
Для последовательного управления финансовых рисков будет установлена двухуровневая система рейтинга, включающая международный рейтинг в качестве первого уровня и национальный рейтинг в качестве второго. Развитие второго уровня рейтинга позволит использовать оценки НРА наряду с оценками международных рейтинговых агентств и принимать наиболее взвешенные инвестиционные решения. Знание национального рынка, а также более низкие издержки клиентов являются преимуществом НРА перед международными агентствами. НРА будут находиться в тесном взаимодействии с отечественными эмитентами и инвесторами и способствовать накоплению специфических знаний внутри страны, формированию пула национальных экспертов.
Данный подход к совершенствованию системы национального рейтинга будет способствовать оживлению инвестиционного рынка Казахстана, привлечению зарубежных инвестиций и общему укреплению и стабилизации экономической ситуации в Казахстане.
Будет сформирована двухуровневая система сбора кредитной информации, включающая государственное кредитное бюро и частные кредитные бюро. Государственное кредитного бюро будет находиться при Национальном банке Республики Казахстан и будет осуществлять свою деятельность в форме некоммерческой организации. Государственное кредитное бюро будет формировать эталонную базу данных кредитных историй по заемным операциям.
Помимо этого государственное кредитное бюро вправе использовать информационную базу данных для целей государственного надзора и сверки информации с частными кредитными бюро в случаях разрешения споров о полноте и достоверности информации, получить доступ в базы данных государственных органов для обеспечения достоверности информации, а также принимать информационные базы данных кредитных историй частных кредитных бюро в случаях их ликвидации.
Активизация деятельности на рынке Казахстана коллекторских организаций будет способствовать устранению негативных последствий, вызванных рисками, но потребует повышенного внимания со стороны государства, так как в процессе истребования кредиторской задолженности могут быть нарушены конституционные права граждан, в частности право на неприкосновенность жилища, право на судебную защиту и прочие. Принятие свода правил для коллекторской деятельности необходимо в целях определения грани между защитой прав кредитора и самоуправством. Это позитивно отразится и на интересах кредиторов и на интересах должников. Учитывая, что дальнейшее устранение негативных последствий рисков переводит кредитора в плоскость судебных инстанций, полезными будут и мероприятия, направленные на разгрузку государственной судебной системы и широкое информирование населения о деятельности организаций досудебного урегулирования споров (медиация, третейский суд, арбитраж).
В целом, развитие институтов независимой оценки рисков контрактации и институтов упрощенного решения корпоративных споров будет осуществлено в течение 5 лет.

2. Основные принципы и общие подходы развития институтов
независимой оценки рисков контрактации и институтов упрощенного
решения корпоративных споров Общие основные принципы и подходы

Первым основным принципом развития институтов независимой оценки рисков контрактации и институтов упрощенного решения корпоративных споров должен стать принцип системного подхода для рассмотрения указанных институтов в качестве составных элементов общей системы управления рисками.
Системный подход позволит структурировать управление рисками, определить перечень институтов, имеющих отношение к деятельности по оценке рисков и процедуры, направленные на выявление рисков (признание того или иного события риском), рейтинг рисков (собственно оценки рисков), мониторинг и ведение баз данных информации о рисках, а также определить механизм воздействия информации о рисках на принятие превентивных управленческих решений, а также механизм устранения негативных последствий, возникших вследствие неэффективного управления рисками.
Вторым основным принципом является принцип независимости от государственного и корпоративного секторов, и всех заинтересованных сторон.
В условиях посткризисной экономики, в свете усиления негосударственной составляющей системы управления рисками, возрастает роль независимых институтов, призванных решать проблемы недостатка информации о состоянии субъектов рынка: национальных рейтинговых агентств, кредитных бюро и институтов по устранению последствий рисков: коллекторских агентств и третейских судов.
Что касается акцента на негосударственной составляющей, то ее приоритет обусловлен необходимостью снижения нагрузки на государственное регулирование и расходы государственного бюджета, снижение степени бюрократизации, недопущения монополии на информационные ресурсы и стимулирование инициативных действий участников рынка.
Третьим принципом является прозрачность и доступность достоверной информации для институтов независимой оценки рисков контрактации (рейтинговых агентств, кредитных бюро).

Основные принципы и общие подходы развития национальных
рейтинговых агентств

В соответствии с настоящей Концепцией основными принципами развития НРА являются:
1) принцип независимости НРА от эмитентов финансовых инструментов, подразумевающий законодательный запрет на участие в уставном капитале рейтинговых агентств юридических лиц, являющихся эмитентами финансовых инструментов, за исключением институциональных инвесторов с ограничениями, установленными законодательством (не более пяти процентов от уставного капитала);
2) принцип конкурентности в деятельности НРА;
3) принцип государственного регулирования порядка создания и аккредитации НРА;
4) принцип ответственности должностных лиц и экспертов НРА за использование в деятельности по присвоению рейтингов заведомо недостоверной информации или умышленное искажение информации, на основании которой осуществлялся рейтинг, а так же несанкционированное и нецелевое раскрытие и использование информации, не относящейся к публичной информации;
5) принцип прозрачности, рейтинговых методик, используемых НРА.
В качестве общих подходов развития НРА настоящая Концепция предусматривает:
1) формирование двухуровневой системы рейтинга в Республике Казахстан, включающей рейтинг международных рейтинговых агентств и рейтинг НРА;
2) законодательное закрепление системы аккредитации всех НРА, действующих в Республике Казахстан, порядок которой должен содержать комплекс требований к НРА, размеру их уставного капитала, квалификационные требования к руководителям и ведущим сотрудникам национальных рейтинговых агентств, общие требования к методикам оценки, используемым НРА.

Основные принципы и общие подходы развития кредитных бюро

В соответствии с настоящей Концепцией основными принципами развития кредитных бюро являются:
1) принцип ограничения долей участия в уставном капитале частного кредитного бюро для организаций, которые в соответствие с законодательством являются обязательными поставщиками и получателями информации в кредитные бюро в размерах, не превышающих двадцати пяти процентов от размера уставного капитала кредитного бюро;
2) принцип ответственности должностных лиц кредитных бюро за использование информации кредитных историй в целях недобросовестной конкуренции на рынке кредитных услуг.
В качестве общих подходов развития кредитных бюро настоящая Концепция предусматривает:
1) создание двухуровневой системы формирования кредитных историй: государственное кредитное бюро (1 уровень) и частные кредитные бюро (2 уровень);
2) создание государственного кредитного бюро в форме некоммерческой организации;
3) законодательное регулирование условий и порядка информационного обмена государственного кредитного бюро с государственными органами, государственными предприятиями и учреждениями, в ведении которых находятся информационные базы данных;
4) законодательное закрепление условий и порядка верификации информации, содержащейся в базе данных кредитных бюро с информацией, содержащейся в государственном кредитном регистре и других базах данных государственных органов управления, государственных предприятий и учреждений (по согласованию с органами государственного управления);
5) законодательное закрепление условий для расширения использования электронно-цифровой подписи в информационном обмене.

Основные принципы и общие подходы развития
коллекторских агентств

В соответствии с настоящей Концепцией основными принципами развития коллекторских агентств являются:
1) принцип государственного регулирования деятельности коллекторских агентств;
2) принцип ответственности должностных лиц и сотрудников коллекторских агентств за нарушение требований законодательства при осуществлении коллекторской деятельности.

Основные принципы и общие подходы развития третейских судов

В соответствии с настоящей Концепцией основными принципами развития третейских судов являются:
1) принцип свободного выбора третейского суда сторонами договора;
2) принцип состязательности и равноправия сторон, справедливости и конфиденциальности.
Для дальнейшего развития потенциала третейских судов необходимо комплексное информационное освещение их деятельности. Кроме того, следует уделить особое внимание вопросу информирования населения о принципах действия, преимуществах и других соответствующих вопросов институтов досудебного урегулирования споров (медиация, третейский суд, арбитраж).

3. Эффективные способы и методы развития

В целях реализации настоящей Концепции будут применяться следующие эффективные способы и методы:
1) метод исторического анализа в целях выявления общих закономерностей и тенденций в законодательстве и правоприменительной практике;
2) метод сравнительного анализа, базирующийся на положительных примерах международной практики в целях внедрения ее наиболее результативных и приемлемых для Казахстана образцов;
3) метод системного анализа, базирующийся на понимании институтов независимой оценки рисков контрактации и институтов упрощенного решения экономических споров, как составных элементов общей системы управления экономическими рисками и понимания их места и роли в рамках означенной системы;
4) метод комплексного подхода, который состоит в единовременной разработке и принятии проектов всех необходимых нормативных правовых актов в целях создания комфортных стартовых условий для развития вышеозначенных институтов;
5) организация пилотных проектов с участием институтов независимой оценки рисков контрактации и институтов упрощенного решения корпоративных споров в целях апробации решения задач, предусмотренных настоящей Концепцией (тестирование обмена информацией с государственными информационными базами данных);
6) анализ практической деятельности институтов независимой оценки рисков контрактации (рейтинговых агентств, кредитных бюро) и институтов упрощенного решения корпоративных споров (коллекторских агентств, третейских судов) относительно директивных направлений, определенных настоящей Концепцией и результатов реализованных пилотных проектов в целях определения, насколько реальная практика соответствует целям, определенным настоящей Концепцией.

4. Перечень нормативных правовых актов, посредством
которых предполагается реализация Концепции

Существующими инструментами реализации настоящей Концепции являются:
1) Конституция Республики Казахстан;
2) Гражданский кодекс Республики Казахстан;
3) Гражданско-процессуальный Кодекс Республики Казахстан;
4) Закон Республики Казахстан "О третейских судах";
5) Закон Республики Казахстан "О международном коммерческом арбитраже";
6) Закон Республики Казахстан "О медиации";
7) Закон Республики Казахстан "О банках и банковской деятельности";
8) Закон Республики Казахстан "О кредитных бюро и формировании кредитных историй в Республике Казахстан";
9) Концепция развития финансового сектора в посткризисный период, одобренная Указом Президента Республики Казахстан от 1 февраля 2010 года № 923 и другие нормативно-правовые акты затрагивающие вопросы контрактации, оценки рисков и разрешение споров.
Кроме этого, реализация данной Концепции предполагается посредством проекта Закона Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам регулирования банковской деятельности и финансовых организаций в части минимизации рисков" и соответствующих подзаконных актов в реализацию указанного проекта Закона.

"Келісімшарт жасасу тәуекелдерін тәуелсіз бағалау институттарын (рейтингтік агенттіктерді, кредиттік бюроларды) және корпоративтік дауларды оңайлатылған шешу институттарын (аралық соттарды, коллекторлық агенттіктерді) одан әрі дамыту тұжырымдамасы туралы" Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығының жобасы туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 13 қаңтардағы № 35 Қаулысы

Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:
«Келісімшарт жасасу тәуекелдерін тәуелсіз бағалау институттарын (рейтингтік агенттіктерді, кредиттік бюроларды) және корпоративтік дауларды оңайлатылған шешу институттарын (аралық соттарды, коллекторлық агенттіктерді) одан әрі дамыту тұжырымдамасы туралы» Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығының жобасы Қазақстан Республикасы Президентінің қарауына енгізілсін.

Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі К. Мәсімов

Қазақстан Республикасының Президенті
ЖАРЛЫҚ Келісімшарт жасасу тәуекелдерін тәуелсіз бағалау институттарын
(рейтингтік агенттіктерді, кредиттік бюроларды) және
корпоративтік дауларды оңайлатылған шешу институттарын (аралық
соттарды, коллекторлық агенттіктерді) одан әрі дамыту
тұжырымдамасы туралы

Келісімшарт жасасу тәуекелдерін тәуелсіз бағалау институттарын (рейтингтік агенттіктерді, кредиттік бюроларды) және корпоративтік дауларды оңайлатылған шешу институттарын (аралық соттарды, коллекторлық агенттіктерді) одан әрі дамыту мақсатында ҚАУЛЫ ЕТЕМІН:
1. Қоса беріліп отырған Келісімшарт жасасу тәуекелдерін тәуелсіз бағалау институттарын (рейтингтік агенттіктерді, кредиттік бюроларды) және корпоративтік дауларды оңайлатылған шешу институттарын (аралық соттарды, коллекторлық агенттіктерді) одан әрі дамыту тұжырымдамасы (бұдан әрі - Тұжырымдама) мақұлдансын.
2. Қазақстан Республикасының Үкіметі, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты және Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі өз жұмысында осы Тұжырымдаманы басшылыққа алсын.
3. Қазақстан Республикасының Үкіметі өз шешімдерін осы Жарлыққа сәйкес келтірсін.
4. Осы Жарлық қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасының
Президенті Н. Назарбаев

Қазақстан Республикасы
Президентінің
2012 жылғы « »
№ Жарлығымен
МАҚҰЛДАНҒАН

Келісімшарт жасасу тәуекелдерін тәуелсіз бағалау институттарын
(рейтингтік агенттіктерді, кредиттік бюроларды) және
корпоративтік дауларды оңайлатылған жолмен шешу институттарын
(аралық соттарды, коллекторлық агенттіктерді) одан әрі дамыту
ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ 1. Келісімшарт жасасу тәуекелдерін тәуелсіз бағалау
институттарының және корпоративтік дауларды оңайлатылған
жолмен шешу институттарының дамуын пайымдау Ағымдағы жағдайды талдау

Жаһандық ауқымдағы дағдарыс құбылыстары экономикалық тәуекелдерді басқару саласындағы бұған дейінгі болған тәсілдің жеткілікті түрде тиімді болмағанын және фрагментарлықпен, жүйеліліктің болмауымен, ал кейде жоғары дәрежелі субъективтілікпен сипатталатынын көрсетті. Әлемдік экономиканың дамуындағы екіұштылықтың жоғары болуы тәуекелді бағалау институттарының дамыған және кең ауқымды желісіне қажеттіліктің жоғары екенін тағы да көрсетіп берді.
Әлемдік экономикалық және ақпараттық кеңістікке кеңінен ықпалдастырылған және капиталдың әлемдік нарығына еркін қол жеткізуді әрі экономикаға шетел капиталын тартуды қажет ететін Қазақстан Республикасы еліміздің инвестициялық ахуалын жақсарту мақсатында келісімшарт жасасу тәуекелдерін тәуелсіз бағалау институттарын және корпоративтік дауларды оңайлатылған жолмен шешу институттарын дамыту саласындағы таңдаулы халықаралық практиканың барлық аспектілері мен стандарттарға сәйкес болуға ұмтылуға тиіс.
Қазақстан Республикасында экономикалық тәуекелдерді басқаруды түсінуге қатысты жүйелі тәсілді қолданған кезде осы саладағы субъектілердің мынадай институционалдық сыныптамасы анықталды:
1-санат. Тәуекелдерді бағалау үшін пайдалы деректер көзі (мемлекеттік және жеке деректер базаларында, оның ішінде екінші деңгейдегі банктерде, кредит және басқа да қаржы ұйымдарында қамтылған ақпарат).
2-санат. Ақпаратты өңдейтін және жүйелейтін әрі ақпараттық сипаттағы қызметтері көрсететін институттар (рейтингтік агенттіктер, кредиттік бюролар, статистикалық және талдамалық ақпарат беретін ұйымдар).
3-санат. Ақпаратты мемлекеттік және мемлекеттік емес реттеу
(өзін-өзі реттеу) мақсатында пайдаланатын ұйымдар (уәкілетті мемлекеттік органдар, өзін-өзі реттейтін ұйымдар, биржалар және басқалары).
4-санат. Ақпаратты өз тәуекелдерін бағалау үшін пайдаланатын ұйымдар (қаржы институттары, өзге де заңды тұлғалар).
5-санат. Тәуекелдердің іске асырылуының теріс салдарын жоятын ұйымдар (уәкілетті мемлекеттік органдар, соттар, коллекторлық агенттіктер, аралық (төрелік) соттар).
6-санат. Реттеу (1, 2, 3, 4-санаттағы институттардың қызметі мен өзара іс-қимылының рәсімі, 1, 2-санаттағы институттардың ақпаратын мүдделі тұлғаларға жеткізу рәсімі, (3, 4, 5-санат) эталондық ақпарат базаларын құру рәсімі, тәуекел ақпаратын мониторингілеу рәсімі, 4-санаттағы институттардың басқарушылық шешімдер қабылдауы кезінде тәуекел ақпаратын есепке алу мен пайдалану рәсімі) (Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын бақылау және қадағалау жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органы).
7-санат. Талдамалық (ағымдағы мониторинг және жүйенің барлық санаттарын талдау).
Тұтастай алғанда, жоғарыда баяндалған сыныптама тәуекелді басқарудың жүйелі тәсілінің екі: алдын алу және қалпына келтіру аспектісімен объективті түрде негізделген.
Бірінші аспект 1, 2, 3, 4-санаттарды, екінші аспект – 5-санатты қамтиды, алтыншы санат барлық санаттардың өзара біртұтастығы мен өзара байланысын қамтамасыз етеді және жалпы алғанда тәуекелді басқару жүйесінің нәтижелілігінің тетігі ретінде әрекет етеді. 7-санат бүкіл жүйені одан әрі жетілдірілу негізін қамтиды.
Тәуекелдерді басқарудың қолданыстағы құрылымын назарға ала отырып, келісімшарт жасасу тәуекелдерін тәуелсіз бағалау институттарына және корпоративтік дауларды оңайлатылған жолмен шешу институттарына қатысты ағымдағы жағдайды талдау мынаны көрсетті.
Ұлттық рейтингтік агенттіктер. Рейтингтік агенттіктер, институт ретінде қаржы нарығының инфрақұрылымына жатады және субъектілер арасындағы ақпараттың жетіспеушілігін жоюға арналған.
Өткен жүзжылдықтың 20-жылдарынан бастап АҚШ-тың жетекші ақпараттық конгломераттары бағалы қағаздарға баға (рейтинг) бере отырып, өз клиенттеріне жаңа қызмет ұсына бастады. Осылайша, Moody's Investors Services (Dun Bradstreet бас компаниясы) және Standard & Poor's (McGrow Hill бас компаниясы) табысты бизнесі басталды. Көрсетілген агенттіктер халықаралық рейтингтің ең жоғары деңгейін құрайды. Алайда, аталған агенттіктердің арқасында бірінші деңгейдегі халықаралық рейтингтің табысты дамуы өңірлік немесе ұлттық агенттіктердің маңыздылығын төмендеткен жоқ. Айталық, бірыңғай еуропалық валюта енгізілгеннен кейін Deutsche Ausgleichsbank неміс федералдық агенттігі қаржыландыратын еуропалық рейтинг агенттігін құруға талпыныс жасалуда, бұл Еуропа капиталдарының ортақ нарығына және еуропалық инвесторлардың өз мемлекеттерінен тыс инвестицияларға қызығушылығына барынша тәуелді болып отырған шағын және орта компаниялар туралы талдамалық ақпараттың жеткіліксіздігіне байланысты.
Қазіргі уақытта көптеген елдерде ішкі рейтингтерді ұсынатын ұлттық рейтингтік агенттіктер белсенді жұмыс істеуде, өйткені өз тәуекелдерін толық бағалау үшін инвесторлар әртүрлі деңгейдегі ақпарат көздерін пайдаланғанды дұрыс көріп отыр және «жергілікті» ерекшеліктерді білудің де маңызы бар. Ішкі нарықта қаржыландырылатын жергілікті қарыз алушылар жетекші әлемдік көшбасшылардың рәсімімен салыстырғанда барынша қарапайым және қымбат емес рәсімге қызығушылық білдіруде.
Қазақстанда ұлттық рейтинг агенттіктерінің (ҰРА) нарығын үш субъект: «Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы» рейтинг агенттігі, «Эксперт РА Қазақстан» рейтинг агенттігі «KZ Ratings» рейтинг агенттігі жүзеге асырады олардың бағалауларын листинг мақсатында Қазақстандық қор биржасы мойындайды. ҰРА-ны листинг мақсатында танылатындар тізбесіне енгізу шетелдік рейтингтік агенттіктер қатарынан ірі акционердің болуы, жарғылық капиталының белгілі бір мөлшерінің болуы, кәсіби этика кодексінің болуы, рейтинг комитеті мүшелерінің ең аз санына және біліктілігіне қойылатын талаптардың болуы сияқты қажетті талаптар сақталған кезде жүзеге асырылады. Талаптардың сақталуын бақылауды биржа жүзеге асырады.
Қазіргі уақытта ішкі нарықта қарыз алу мақсатында ұлттық рейтингтердің қызметін мынадай факторлар күрделендеріп отыр:
1) Қазақстан аумағында рейтинг агенттіктерінің қызметін реттейтін, рейтинг агенттіктерінің қызметін бақылау және қадағалау функцияларын белгілеуге байланысты заманауи халықаралық тәсілдерді (Рейтинг агенттіктерінің 2008 жылғы IOSCO кодексі – The 2008 IOSCO CRA Code, Еуропалық Парламенттің және Еуропалық Одақ Кеңесінің 2009 жылғы 16 қыркүйектегі «Кредиттік рейтинг агенттіктері туралы» № 1060/2009 ережесі және т.б.) есепке ала отырып әзірленген заңнаманың болмауы;
2) ҰРА құрылтайшыларына қойылатын заңнамалық түрде бекітілген ең төменгі талаптарды, ҰРА-ның басшылары мен негізгі қызметкерлеріне қойылатын біліктілік талаптарын, олар пайдаланатын бағалау әдістемелеріне қойылатын талаптарды қамтитын ҰРА-ны аккредиттеу тетігінің болмауы;
3) ҰРА қызметін мемлекеттік қолдауды қамтамасыз етудің болмауы.
Кредиттік бюролар. Институт ретінде кредиттік бюролар қаржы нарығының инфрақұрылымына жатады және қарыз алушылар туралы ақпараттық базаны қалыптастырып, оны кредиторларға ұсынады.
Бір жағынан, кредиттік бюролар банктерге баламалы түрде әлеуетті қарыз алушы туралы қолда бар ақпаратты ескере отырып, өз тәуекелдерін бағалауға мүмкіндік береді. Екінші жағынан – кредиттік тарихы жақсы, адал қарыз алушыларға қарызға қол жеткізу мен оны алу шарттарын жеңілдетеді.
Халықаралық кредиттік ақпарат жинау практикасының негізгі төрт моделі бар:
1) жеке коммерциялық модель – кредиттік ақпаратты жинау мен ұсынуды коммерциялық негізде жеке меншік кредиттік бюролар жүзеге асырады (АҚШ, Ресей);
2) аралас модель – кредиттік ақпаратты жинау мен ұсынуды мемлекеттік кредиттік тіркелімдер (МКТ) және жеке меншік кредиттік бюролар жүзеге асырады (Еуропа елдерінің көпшілігі, Латын Америкасы елдері, Қазақстан, Түркия);
3) мемлекеттік коммерциялық емес модель – кредиттік ақпаратты жинау мен ұсынуды МКТ жүзеге асырады (Франция);
4) мемлекеттік коммерциялық модель – кредиттік ақпаратты жинау мен ұсынуды мемлекеттің (Ұлттық Банктердің) меншігіндегі коммерциялық кредиттік бюролар жүзеге асырады (Шри-Ланка және Үндістан).
Қазақстанда кредиттік ақпарат жүйесі Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің базасындағы Мемлекеттік кредиттік тіркелімді және лицензияланған жеке меншік екі кредиттік бюроны қамтиды: «Бірінші кредиттік бюро» ЖШС және «Орта Азия кредиттік бюросы» ЖШС.
Жеке меншік кредиттік бюроларды реттеу мен қадағалауды уәкілетті екі орган, техникалық қамтамасыз ету және ақпараттың сақталуы мәселелері бөлігінде ақпараттандыру саласындағы мемлекеттік саясат пен мемлекеттік реттеуді іске асыратын мемлекеттік орган және лицензиялау мен есептілік мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі жүзеге асырады. Жеке меншік кредиттік бюроларды реттеу және қадағалау жүйесі «Қазақстан Республикасындағы кредиттік бюролар және кредиттік тарихты қалыптастыру туралы» Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 6 маусымдағы Заңының (бұдан әрі – Заң) және лицензиялау мәселелерін реттейтін әрі ақпараттық процестерді ұйымдастыруға қойылатын талаптарды белгілейтін бірқатар заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілер негізінде әрекет етеді.
Заңға сәйкес кредиттік бюроларға міндетті түрде ақпарат жеткізушілер – екінші деңгейдегі банктер, банк операцияларын жүргізуге лицензиялары бар ұйымдар ақпаратты барлық кредиттік бюроларға беруге тиіс.
Шарт негізінде кез келген өзге тұлғалар ақпаратты өз еркімен жеткізуші бола алады. Осылайша, халықаралық қаржы ұйымдары мен шағын кредиттік ұйымдар да барлық деңгейдегі (мемлекеттік және жеке меншік) кредиттік бюролармен ақпарат алмасуға қатыса алады.
Кредиттік бюролар қызметтердің сапасы мен құнын, өздері ерікті негізде жинайтын қосымша ақпаратты және қосымша қызмет түрлерін қамтамасыз ету есебінен өзара бәсекеге түседі.
Кредиттік бюролардың ақпаратын негізгі пайдаланушылар екінші деңгейдегі банктер мен басқа да қаржы ұйымдары болып табылады. Соттар мен құқық қорғау органдарының да заңнамалық актілерге сәйкес ақпарат алуға құқығы бар.
Дүниежүзілік Банктің «Бизнесті жүргізу» («Doing Business») жыл сайынғы рейтингтік бағалауы бойынша әлемнің бір жүз сексеннен астам елінің арасында 2008 – 2011 жылдар аралығында Қазақстанның кредиттік бюролар жүйесінің индексі 13,7-ден 29,9-ға артты, бұл ТМД елдерінің осындай көрсеткіштерінен жоғары: Ресей (14,4), Украина (10,1), Қырғызстан (11,9).
Бұған елде мемлекеттік тіркелімнің және жеке меншік кредиттік бюроның болуы, кредиттік бюроларға жеке және заңды тұлғалар жөнінде ақпарат беру және бірқатар өзге де жағдайлар ықпал етті.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы № 923 Жарлығымен бекітілген Қаржы секторын дағдарыстан кейінгі кезеңде дамыту тұжырымдамасында кредиттік бюроларға ұсынылатын ақпараттың тізбесін кеңейту, кредиттік тарих субъектілері жөніндегі ақпараттың дұрыстығын қамтамасыз ету бойынша кредиттік бюролардың мемлекеттік органдармен өзара іс-қимыл жасауы, кредиттік бюроның лауазымды тұлғаларының ақпараттық қауіпсіздік талаптарын бұзғаны үшін жауапкершілігін күшейту көзделген.
Мыналар кредиттік ақпарат жинаудың қолданыстағы жүйесінің проблемалық аспектілері болып табылады:
1) мемлекеттік кредиттік тіркелім ақпаратын кредиттік бюролардың деректер базасымен салыстырудың мүмкін болмауы;
2) ақпараты кредиттік бюролардың кредиттік есептерін кеңейту үшін қызығушылық тудыратын және кредиттік бюро клиенттері болып табылатын қаржы институттары үшін пайдалы болатын бірқатар мемлекеттік ақпараттық деректер базасына қол жетімділіктің болмауы;
3) қаржылық емес сектордың кредиттік ақпаратына қол жетімділіктің болмауы;
4) кредиттік бюролар қызметтерінің түрлерін кеңейту үшін жағдайдың (скоринг бағалауды, статистикалық және талдамалық есептерді кең ауқымды ұсынудың, жылжымалы мүлік кепілі бойынша деректер базасын жүргізудің; бөлшектеп сату ұйымдарымен ынтымақтастықтың, кредиттік портфельдерді талдаудың) болмауы;
5) ақпараттың шынайылығын қамтамасыз ету мүмкіндігінің болмауы;
6) кредиттік бюролардың санына байланысты ақпарат жеткізушілер мен кредиттік есептерді алушылар шығындарының ұлғаю мүмкіндігі, бұл қарыз алушыларға жүктеледі.
Көрсетілген проблемалық аспектілер бірінші кезекте қаржы қызметтерін тұтынушылар, атап айтқанда қарыз алушылар құқықтарының бұзылуына алып келеді, сондай-ақ өздерінің қандай да бір мақсаттарына қол жеткізу үшін кредиттік тарихтарды қалыптастыру жүйесіне қатысушылардың ақпаратымен айлалы әрекет жасауына мүмкіндік береді, бұл бүкіл экономиканың даму қарқынына келеңсіз ықпал етеді. Қазіргі замандағы экономикада кредиттік бюроның рөлі қарыз алушылар туралы объективті ақпарат жинау мен ұсынудан ғана емес, қарыз алушылардың кредит төлеу қабілеттілігіне байланысты тәуекелдерді азайту есебінен кредит беруді дамытуға ықпал етуден де тұрады.
Коллекторлық агенттіктер. Коллекторлық агенттік ұғымы (ағылшынша «сollection» – жинау) АҚШ-тан шыққан. Іс жүзінде коллекторлық агенттік кредит беруші мен өзіне борышты белгілі бір пайызбен қайтару жөнінде жұмыс жүргізу міндеттемесін алатын борышкер арасындағы делдал болып табылады.
АҚШ-тың коллекторлық агенттіктерінің заңнамамен регламенттелетін іс-қимылымен салыстырғанда, қазақстандық коллекторлық агенттіктерге тек борышкер өтінішінің негізінде телефон қоңырауын шалуға тыйым салумен шек қойылмаған және жеке ақпаратты жинау мен пайдалануға шек қойылмаған. Қазақстанда мұндай қызметтерге салынатын жанама шектеулер азаматтық және қылмыстық заңнамаларда ғана ішінара ескерілген. АҚШ-та заңнамалық актілерге сәйкес борышкердің көршілері мен туыстарының оны борышын қайтаруға ынталандыруы немесе мәжбүрлеуі мақсатында коллекторлық агенттіктің оларға қайта-қайта қоңырау шалуына тыйым салынған, алайда бұл адамдар борышкер туралы жалған немесе толық емес ақпарат береді деген күдіктің болуына қарамастан, оларға бір рет қана қоңырау шала алады. Сондай-ақ аталған заңнамаға сәйкес коллектордың аты-жөні туралы, сонымен қатар оны жалдаған адамның аты-жөні туралы жеке сұрақ болса, коллектор оған жауап беруге міндетті.
Қазақстанда өзін коллекторлық агенттік ретінде танытатын шамамен жеті ұйым және Жарғыларында борышты жинау және коллекторлық қызмет көрсету жөніндегі қызмет көрсетілген заң компаниялары белсенді әрекет етеді. Сондықтан коллекторлық қызмет ерекшеліктерін қазіргі уақытта түсіну қиынға соғып отыр.
Тек қана коллекторлық қызметпен айналысатын ұйымдар арасында
«КСС» коллекторлық агенттігі, «ЮСБ Коллектор Казахстан» коллекторлық агенттігі, «ФАСП» коллекторлық агенттігі мен басқаларын атап көрсетуге болады. Негізінен, коллекторлық агенттіктер Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктерімен байланысты құрылымдар болып табылады немесе «ЮСБ Коллектор Казахстан» коллекторлық агенттігі, «ФАСП» коллекторлық агенттіктері сияқты шет елдердің ірі коллекторлық компанияларының атынан әрекет етеді және дебиторлық берешекті талап ету туралы шарттар негізінде жұмыс істейді.
Қазіргі уақытта коллекторлық агенттіктердің қызметі арнайы заңнамамен реттелмейді, лицензияланбайды және оны мемлекеттің атынан оның уәкілетті органдар бақыламайды. Бірқатар коллекторлық агенттіктердің ішкі тәртіп кодекстері бар, оларды ұйым қызметкерлері борышкерлермен жұмыс істегенде ұстануға тиіс.
Коллекторлық агенттіктердің екінші деңгейдегі банктерді өзіне тән емес берешекті жинау функциясынан босатуға, банк қызметінің имидждік жақтарын, коллекторлық агенттіктердің борышкерлермен кәсіби және барынша мұқият жұмыс істеу мүмкіндігін, олардың тәртібіне мониторинг жүргізуді, борышты жинау тарихын қалыптастыруды жақсартуға жәрдемдесуі олардың қызметінің жағымды факторы болып табылады. Бұл борышты не оның бір бөлігін өндіріп алуға не банктерге ақпарат беруге мүмкіндік береді, осы ақпарат көмегімен банк борышты өндіріп алу жөніндегі жұмыстың келешектегі перспективасы туралы, мысалы, борышты кейіннен есептен шығарудың мүмкіндігі және құрылатын провизияларды азайту туралы қорытынды жасай алады.
Коллекторлық агенттіктер борыштың қайтарылуын қамтамасыз ету жөнінде іс-қимылдар жүргізу туралы тапсырыс шарты бойынша, талап ету құқығын басқаға беру, борышты сатып алу шарты бойынша жұмыс істей алады, сондай-ақ оны кейіннен секьюритилендіруді жүзеге асыра алады. Коллекторлық агенттіктердің мынадай жұмыс нысаны кездеседі, олар борышкермен жұмыс істеу бойынша коллекторлық тарихты дербес, өз қаражаты есебінен қалыптастырып, кейіннен оны борышты одан әрі талап ету немесе есептен шығару туралы шешім қабылдау үшін тәуелсіз дереккөздің пікірі ретінде пайдалана алатын кредиторға сатады.
Алайда, кредиттік қаражатты қайтармау тәуекелінен туындаған келеңсіз салдарды жоюдың нақты тетігі, негізінен, қазіргі уақытта үлкен операциялық жүктемесі бар және оның қатысушыларынан қомақты уақыт шығындарын талап ететін дәстүрлі сот жүйесінің мүмкіндігіне ғана негізделеді.
Коллекторлық агенттіктердің қызметі қаржылық қызметтер болып табылмайды және бұл агенттіктер қаржы нарығының қатысушылары бола алмайды, өйткені коллекторлық агенттіктер азаматтық-құқықтық шарт шеңберінде берілген мерзімі өткен қарыздармен, коммуналдық берешектермен, сондай-ақ кез келген мерзімі өткен борыштарды жинаумен айналыса алады.
Әлемдік практика көрсетіп отырғандай, коллекторлар кредитор мен қарыз алушы/борышкер қатынастарын реттеу жөніндегі делдал рөлінде әрекет етіп, борышкерге проблеманы шешудің нұсқаларын/опцияларын ұсынады. Берешекті әртүрлі опциялармен қайта қаржыландыру, оның ішінде борыштың бір бөлігін кешіру бойынша ұсыныстар банктің қарыз алушыларына қатысты проблеманы шешудің осындай нұсқалары болуы мүмкін. Бұдан басқа, коллекторлық ұйымдардың қызметі банктік қарыздар мәселелерімен ғана шектелмейді, ол шағын кредиттерді, сондай-ақ азаматтардың борыштық міндеттемелерінің (коммуналдық қызметті қоса алғанда) басқа да түрлерін қамтиды.
Мыналар Қазақстандағы коллекторлық қызметтің проблемалы аспектілері болып табылады:
1) коллекторлық агенттіктерді аккредиттеудің және оларды мемлекеттік реттеудің болмауы;
2) персоналға қатысты біліктілік талаптарының болмауы және коллекторлық агенттіктерге бұрын қылмысты болғандар және қылмыстық сипаттағы адамдардың ену қаупі;
3) борышкерлер заңсыз қызметіне шағымданған кезде коллекторлық агенттіктер қызметкерлерінің тәртібін бағалау мүмкіндігінің болмауы және прокуратура органдары тарапынан әлеуметтік-экономикалық саладағы заңдылықты қадағалау желісі бойынша тексерулер шеңберінде ден қою тәсілдерін қоспағанда, коллекторлық агенттікке уәкілетті мемлекеттік орган тарапынан ықпал ету мүмкіндігінің болмауы;
4) қызметінің ашық болмауы және кредиторлар мен борышкерлердің заңды құқықтарының бұзылу тәуекелі;
5) коллекторлық ұйымдардың қызметі туралы сандық көрсеткіштердің (статистика) болмауы.
Аралық соттар. Аралық сот (төрелік) – бұл тараптардың өзара келісімі негізінде азаматтық-құқықтық дауларды шешуді жүзеге асыратын азаматтық қоғамның өзін-өзі реттеу институты. Аралық сот институты дау-дамайларды шешудің баламалы тәсілдерінің ішінде кең тараған түрі болып табылады.
Аралық соттардың қызметі «Аралық соттар туралы» Қазақстан Республикасының Заңымен реттеледі, төреліктің қызметі «Халықаралық коммерциялық төрелік туралы» Қазақстан Республикасының Заңымен реттеледі. Сонымен қатар, аралық соттарды реттеу аспектілері Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінде, Қазақстанда әрекет ететін аралық соттардың регламенттерінде қамтылған.
Төрелік пен аралық сот арасындағы өкілеттіктердің аражігін бөлу резиденттік белгісі бойынша жүргізіледі: резиденттер арасындағы даулар «Аралық соттар туралы» Қазақстан Республикасының Заңы бойынша; тым болмаса біреуі резидент емес болып табылатын тараптар арасындағы даулар «Халықаралық коммерциялық төрелік туралы» Қазақстан Республикасының Заңы бойынша қаралады.
Қазіргі уақытта Қазақстанда жиырмаға жуық аралық сот (халықаралық коммерциялық төрелік) бар, олардың арасында ең танымалы – Қазақстандық Халықаралық Төрелік, «IUS» Халықаралық аралық соты, Халықаралық Төрелік (Аралық) сот (IAC), сондай-ақ Қазақстан Республикасының Сауда-өнеркәсіп палатасының жанындағы Халықаралық төрелік сот және Аралық сот. Аралық соттың (халықаралық коммерциялық төреліктің) мәні дауды шешу үшін тараптардың өздері құрған мемлекеттік емес орган дегенді білдіреді. Дауларды қарау үшін төрешілерді (аралық судьяларды) дауласушы тараптарды өздері таңдайды. Бұл ретте тараптар дау қаралатын қағидаларды да айқындауға құқылы. Аралық соттардың (халықаралық коммерциялық төреліктердің) шешімдері Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу заңнамасына, сондай-ақ Қазақстан Республикасы қатысушысы болып табылатын бірқатар халықаралық конвенцияға сәйкес танылады және атқарылады (тараптар ерікті түрде орындаудан бас тартқан жағдайда).
Нарық субъектілерінің қандай да бір аралық соттардың қызметі туралы заңнамасының болуына қарамастан, бұл институттар тиісінше дами алмады. Бұған жұртшылықтың аралық соттар туралы хабардар болуының төмендігі және тиісінше оларға деген сенімсіздік кедергі жасауда.
Жалпы, Қазақстандағы ақпараттық процестерге байланысты құқықтық әдіснама одан әрі дамытуды талап етеді.
АҚШ-тағы бірқатар ірі компаниялардың соңғы бірнеше жылда банкрот болу жағдайлары қаржылық есептілікті пассивтер өсімінің шынайы серпінін көрсетпей, шеберлікпен ұсынуға болатынының көрнекі мысалы. Оның үстіне, ұзақ мерзімді міндеттемелерді компания оң теңгерімдік көрсеткіштерді ұстап тұратын кезеңдерге орналастыруға болады. Бұдан басқа, шартты, жаңа ғана қабылданған және іс жүзінде шарттарда ғана тіркелген міндеттемелер есептіліктің стандартты түрлеріне енгізілмеуі мүмкін. Жергілікті және халықаралық практика корпоративтік топтардың ішінде компаниялардың берешектерін жасыру үрдісін көрсетіп отыр, бұл «құпиялы ақпарат» ұғымын аталғандай кеңінен талқылаған кезде объективті түрде болады. Мұндай тәсілде әріптестің міндеттемелерді орындамағаны туралы ақпаратты да құпия ақпаратқа жатқызуға болады, алайда логика бойынша міндеттемелерді орындамау туралы ақпаратты шарттық ақпаратқа жатқызуға болмайды, өйткені шарт міндеттемелерді орындамау туралы келісім емес, оларды орындау туралы келісім болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы қолданылатын заңнама тұрғысынан әріптестің міндеттемелерді орындамағаны туралы ақпарат қорғалатын құпиялардың бірде бір түріне жатпайды, алайда жоғарыда айтылғандай, шарттық практика заңды шеңберден кеңірек. Бұған қоса, заңнамалық та, шарттық та практикаға байланысты емес жабық ақпарат туралы дәстүрлі түсінік қалыптасқан.
2011 жылғы 28 қаңтарда Мемлекет басшысы «Медиация туралы» және «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне медиация мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының заңдарына қол қойды.
Көрсетілген заңдарда дау-дамайларды шешудің баламалы тәсілі ретінде медиация институтын пайдалануға байланысты қатынастарды реттеу ұсынылады.
«Медиация туралы» Заң медиация түсінігін кеңінен ашып көрсетеді, оның негізгі қағидаттарын, қолданылу аясын, медиация рәсімдерінің кепілдіктерін, медиаторлардың құқықтық мәртебесін, медиаторларға қойылатын талаптарды, медиация өткізу тәртібін, медиаторлар қызметінің ақысын және т.б. белгілейді.
Медиацияны мынадай:
1) еріктілік;
2) медиация тараптарының тең құқылығы;
3) медиатордың тәуелсіздігі мен бейтараптылығы;
4) медиация рәсіміне араласуға жол бермеу;
5) құпиялық қағидаттарын сақтай отырып жүзеге асыру болжанады.
Медиация азаматтық-құқықтық қатынастардан, соның ішінде кәсіпкерлік және өзге де экономикалық қызметті жүзеге асыруға байланысты туындайтын дау-дамайларды, еңбек және отбасылық құқықтық қатынастардан, жеке және (немесе) заңды тұлғалар қатысатын өзге де жеке құқықтық қатынастардан туындайтын, сондай-ақ онша ауыр емес және ауырлығы орташа қылмыстар туралы істер бойынша қылмыстық-құқықтық қатынастар саласындағы дау-дамайларды реттеу кезінде қолданылатын болады.
Медиацияны пайдалану:
1) дауларды жеке тайталасу саласынан мүдделі пікірталас саласына ауыстыра отырып, олардың даулылығы мен шиеленісуін төмендетуге;
2) мүдделі азаматтар мен ұйымдардың дауларды сотқа жүгінбей (сотқа дейінгі сатыда) және істі сотта қарау процесінде шешу үшін татуласу рәсімдерін пайдалануына мүмкіндік беретін шынайы әрекет ететін жүйе құруға;
3) дауға қатысушылардың үнемділігін, шығынның барынша төмен болуын қамтамасыз етуге;
4) медиация рәсімдеріне тәжірибелі әділ сот шешімін шығаруда толық көлемде қолданылатын өмірлік тәжірибесі мол, білімі жоғары адамдарды, отставкадағы соттарды, прокурорларды, адвокаттарды тартуға мүмкіндік жасауға;
5) медиацияны кеңінен қолдануға, нәтижесінде құқықтық процесті кінәлілерді іздеуге емес, ортақ шешімге келу жолдарын іздестіруге бағыттай отырып, оны ізгілендіруге;
6) дауға қатысушылардың барлығынан күнделікті өмірде қолданыстағы заңнама нормаларын білуді және оны қолдану дағдыларын талап ететіндіктен, жалпы құқықтық мәдениеттің дамуына ықпал етуге;
7) дауларды қарау сапасының артуына мүмкіндік беретін қаралатын істердің санын, соттарға түсетін жүктемені азайтуға;
8) медиация жағдайларында қабылданған шешім екі тарапты да қанағаттандырып, қажетті шешімді «күштеп шығару» қажеттігін болдырмайтындықтан, сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық аясын қысқартуға мүмкіндік береді.

Тұжырымдаманың мақсаты мен міндеттері

Осы Тұжырымдама мемлекеттік емес, тәуелсіз институттарға да, экономикалық тәуекелдерді басқару жүйесін реттеу мен жетілдірудің және ақпарат таратудың жалпы мәселелеріне де қатысты болады. Бұл ретте дағдарысты еңсерудің әлемдік тәжірибесі көрсетіп отырғандай, аталған институттар мен тәуекелдерді бағалауға қатысты дәстүрлі тәсілдер ұдайы жаңғыртуды қажет етеді.
Осы Тұжырымдама Қазақстан Республикасындағы тәуекелдерді басқару жүйесін жетілдіру, атап айтқанда, ұлттық рейтингті пайдалану үшін негіздерді жетілдіру, ақпараттың сапасын қамтамасыз ету мақсатында кредиттік бюролардың қызметін реттеу, коллекторлық агенттіктердің жұмысы үшін құқықтық өрісті қалыптастыру, сондай-ақ төрелік соттардың рөлін күшейту және мемлекеттік сот жүйесінің жүктемесін азайту арқылы елдің инвестициялық ахуалын жақсартуға бағытталған.
Көрсетілген мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттер айқындалған:
1) ақпараттық алмасу тетігін және ұлттық рейтингтік агенттіктер қызметінің ұйымдастырылуын жақсарту;
2) қаржы қызметтерін тұтынушылардың құқықтарын қорғауды, кредиттік тарихтардың дұрыстығы мен сақталуын қамтамасыз ету мақсатында кредиттік тарихтарды қалыптастырудың екі деңгейлі жүйесін құру;
3) кредиттік тарихтардың эталонды деректер базасы ретінде мемлекеттік кредиттік бюро құру;
4) коллекторлық агенттіктер қызметінің салалық стандарттарын енгізу және мемлекеттік реттеу есебінен олардың қызметінің тиімділігін арттыру;
5) коллекторлық агенттіктер қызметінің процесінде борышкерлер мен кредиторлардың құқықтарын қорғау бойынша теңгерімді қамтамасыз ету;
6) халықты, оның ішінде бизнес-қоғамдастықты аралық соттың дауларды шешу қызметі мен басымдықтары туралы кеңінен хабардар етуді қамтамасыз ету арқылы Қазақстан Республикасының соттарына жүктемені азайту.

Тұжырымдаманы іске асырудан күтілетін нәтижелер мен орындау мерзімдері

Қойылған міндеттерге қол жеткізу нәтижесінде тәуекелдерді басқару жүйесін жақсарту есебінен экономикалық тәуекелдер төмендетіледі. Бұл ретте тәуекелдерді басқару шекті екі ұстанымнан: оң факторды формализациялаудан және теріс факторды формализациялаудан алшақтайтын болады.
Айталық, елдегі кредит берудің өсуі кезеңінде тәуекелдерге қатысты жалпы оң көрініс қаржы институттары тарапынан тәуекелдердің егжей-тегжейлі немесе жеке аспектілеріне немқұрайлы көзқарасқа формальді түрде ықпалын тигізді, өйткені жалпы оң фактор басым болды және жеке аспектілерді ескермеу салдарынан пайда болған жағымсыз салдарды жауып отырды. Шын мәнінде, екінші деңгейдегі банктердің қарыздары бойынша жалпы табыстылықтың өсуі олардың фрагментарлық шығындарынан асып түсті. Кейіннен жаһандық қаржылық дағдарыс тәуекелдерді басқару кезінде назарды мүлде қарама-қарсы жаққа аударып, басқа түрдегі формализациялауға алып келді. Тәуекелдерді басқарудағы оң өзгерістер ретінде ұлттық рейтингтік агенттіктердің қызметін жандандыруға және кредиттік тарихтарды қалыптастыру жүйесінің өзгеруіне әрі кредиттік бюролар қызметі тізбесінің кеңейтілуіне байланысты қаржылық институттар тәуекелдерін бағалау әдістемелерін дараландыру дәрежесі, олардың қаржылық емес секторды қамтуы (телекоммуникациялық компаниялар, коммуналдық қызметтер, жылжымалы мүлік кепілі, бөлшек сату) күшейтілетін болады.
Тәуекелдерді басқарудың неғұрлым дараландырылған сипаты кредит беруді «сапалы қарыз алушы» мәртебесін түсінудегі тәсілдерді өзгерту негізінде дамытуға мүмкіндік береді. Бұл елдегі экономикалық белсенділікті жандандырады, өйткені тәуекелдерді талдаудың өсе түсіп отырған дараландыру дәрежесі тәуекелдерді бағалау әдістемелерінің саралануына алып келеді, ал таңдау тәсілі инвесторлардың сенімін арттырып, бәсекелі ортамен негізделген жылдам бейімделуге қабілетті тәуелсіз келісімшарт жасасу тәуекелдерін бағалау институттарының рөлін арттырады.
ҰРА рейтингтерінің болжамдары инвесторларға жетекші әлемдік рейтингтік агенттіктердің барынша орнықты және барынша консервативтік тәсілінен ерекшеленетін екінші рейтинг деңгейін ұсына отырып, ішкі нарықты терең талдауға және ел ішіндегі өзгеріп жатқан жағдайларды көрсетуге шоғырландырылатын болады деп межеленіп отыр.
Қаржы нарықтарын дәйекті басқару үшін бірінші деңгей ретінде халықаралық рейтингті және екінші деңгей ретінде ұлттық рейтингті қамтитын рейтингтің екі деңгейлі жүйесі белгіленетін болады. Рейтингтің екінші деңгейін дамыту ҰРА бағалауларын халықаралық рейтингтік агенттіктердің бағалауларымен бірге пайдалануға және барынша сараланған инвестициялық шешімдерді қабылдауға мүмкіндік береді. Ұлттық нарықты білу, сондай-ақ клиенттер шығындарының төмен болуы ҰРА-ның халықаралық агенттіктер алдындағы артықшылығы болып табылады. ҰРА отандық эмитенттермен және инвесторлармен тығыз қарым-қатынаста болады және елде ерекше ілімдерді жинауға, ұлттық сарапшылар пулын қалыптастыруға жәрдемдеседі.
Ұлттық рейтинг жүйесін жетілдіруге қатысты осы әдіс Қазақстанның инвестициялық нарығын жандандырып, шетел инвестицияларын тартуға және Қазақстандағы экономикалық жағдайды жалпы нығайту мен тұрақтандыруға жәрдемдеседі.
Кредиттік ақпарат жинаудың мемлекеттік кредиттік бюроны және жеке меншік кредиттік бюроны қамтитын екі деңгейлі жүйесі қалыптастырылады. Мемлекеттік кредиттік бюро Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің жанында орналасатын болады және өз қызметін коммерциялық емес ұйым нысанында жүзеге асырады. Мемлекеттік кредиттік бюро қарыз операциялары бойынша кредиттік тарихтың эталондық деректер базасын қалыптастырады.
Бұдан басқа, мемлекеттік кредиттік бюро ақпараттық деректер базасын ақпараттың толықтығы мен дұрыстығы туралы дауларды шешу кезінде ақпаратты мемлекеттік қадағалау және жеке меншік кредиттік бюролармен салыстыру мақсатында пайдалануға, ақпараттың дұрыстығын қамтамасыз ету үшін мемлекеттік органдардың деректер базасына қол жеткізуге, сондай-ақ жеке меншік кредиттік бюролар таратылған жағдайда олардың кредиттік тарихтар деректерінің ақпараттық базаларын қабылдауға құқылы.
Қазақстан нарығында коллекторлық ұйымдардың қызметін жандандыру тәуекелдерден туындайтын жағымсыз салдарды жоюға ықпал ететін болады, алайда мемлекет тарапынан жіті назар аударуды талап етеді, өйткені кредиторлық берешекті талап ету процесінде азаматтардың конституциялық құқықтары, атап айтқанда тұрғын үйге қол сұғылмау құқығы, сотта қорғалу құқығы және басқа құқықтары бұзылуы мүмкін. Кредитордың құқықтарын қорғау мен жүгенсіздік арасындағы шекті айқындау мақсатында коллекторлық қызмет үшін қағидалар жинағын қабылдау қажет. Бұл кредиторлардың мүдделеріне де, борышкерлердің мүдделеріне де оң ықпал етеді. Тәуекелдердің жағымсыз салдарын одан әрі еңсеру кредиторды сот инстанцияларының алаңына алып келетінін ескеретін болсақ, мемлекеттік сот жүйесінің жүктемесін азайтуға бағытталған іс-шаралар да, халықты дауларды сотқа дейінгі реттеу ұйымдарының (медиация, аралық сот, төрелік) қызметі туралы хабардар ету де өз пайдасын береді.
Тұтастай алғанда, келісімшарт жасасу тәуекелдерін тәуелсіз бағалау институттарын және корпоративтік дауларды оңайлатылған шешу институттарын дамыту 5 жыл ішінде жүзеге асырылады.

2. Келісімшарт жасасу тәуекелдерін тәуелсіз бағалау институттарын және корпоративтік дауларды оңайлатылған жолмен шешу институттарын дамытудың негізгі қағидаттары мен жалпы тәсілдері Жалпы негізгі қағидаттар мен тәсілдер

Келісімшарт жасасу тәуекелдерін тәуелсіз бағалау институттарын және корпоративтік дауларды оңайлатылған жолмен шешу институттарын дамытудың негізгі бірінші қағидаты көрсетілген институттарды тәуекелдерді басқарудың жалпы жүйесінің құрамдас элементтері ретінде қарау үшін жүйелі тәсіл қағидаты болуға тиіс.
Жүйелі тәсіл тәуекелдерді басқаруды құрылымдауға, тәуекелдерді бағалау жөніндегі қызметке қатысы бар институттардың тізбесін және тәуекелдерді анықтауға (қандай да бір оқиғаны тәуекел деп тануға) бағытталған рәсімдерді, тәуекелдер рейтингтерін (тәуекелдерді бағалаудың өзін), тәуекелдер туралы ақпараттың мониторингін және деректер базасын жүргізуді айқындауға, сондай-ақ тәуекелдер туралы ақпараттың алдын ала басқару шешімдерін қабылдауға әсер ету тетігін, сондай-ақ тәуекелдерді тиімсіз басқарудан туындаған теріс салдарларды жою тетігін анықтауға мүмкіндік береді.
Екінші негізгі қағидат мемлекеттік және корпоративтік секторлардан, және барлық мүдделі тараптардан тәуелсіз болу қағидаты болып табылады.
Дағдарыстан кейінгі экономика жағдайында, тәуекелдерді басқарудың мемлекеттік емес құрамдас жүйесін күшейту аясында нарық субъектілерінің жай-күйі туралы ақпараттың жеткіліксіздігі проблемаларын шешуге бағытталған тәуелсіз институттардың: ұлттық рейтингтік агенттіктердің, кредиттік бюролардың және тәуекелдер салдарын жою жөніндегі институттардың, коллекторлық агенттіктер мен аралық соттардың рөлі артады.
Мемлекеттік емес құрамдас бөлікке келетін болсақ, оның артықшылығы мемлекеттік реттеуге және мемлекеттік бюджеттің шығыстарына жүктемені азайту, төрешілдік дәрежесін төмендету, ақпараттық ресурстарға монополияны болдырмау және нарыққа қатысушылардың бастамашылық әрекеттерін ынталандыру қажеттілігіне негізделген.
Үшінші қағидат келісімшарт жасасу тәуекелдерін тәуелсіз бағалау институттары (рейтингтік агенттіктер, кредиттік бюролар) үшін шынайы ақпараттың ашықтығы мен қол жетімділігі болып табылады.

Ұлттық рейтингтік агенттіктерді дамытудың негізгі қағидаттары мен жалпы тәсілдері

Осы Тұжырымдамаға сәйкес ҰРА дамытудың негізгі қағидаттары:
1) заңнамада белгіленген шектеулері бар институционалдық инвесторларды қоспағанда, рейтингтік агенттіктердің жарғылық капиталдарына қаржы құралдарының эмитенттері болып табылатын заңды тұлғалардың қатысуына заңнамалық тұрғыдан тыйым салуды білдіретін қаржы құралдарының эмитеттерінен ҰРА-ның тәуелсіз болу қағидаты (жарғылық капиталдың бес пайызынан аспайтын);
2) ҰРА қызметіндегі бәсекелестік қағидаты;
3) ҰРА құру және аккредиттеу тәртібін мемлекеттік реттеу қағидаты;
4) лауазымды тұлғалар мен ҰРА сарапшыларының рейтингтерді беру жөніндегі қызметте рейтингті жүзеге асыруға негіз болған көрінеу жалған ақпаратты пайдаланғаны немесе ақпаратты әдейі бұрмалағаны, сондай-ақ жария ақпаратқа жатқызылмайтын ақпаратты санкциясыз және мақсатсыз ашқаны және пайдаланғаны үшін жауапкершілік қағидаты;
5) ҰРА пайдаланатын ашықтық, рейтингтік әдістемелер қағидаты болып табылады.
ҰРА дамытудың жалпы тәсілдері ретінде осы Тұжырымдамада:
1) Қазақстан Республикасында халықаралық рейтингтік агенттіктердің рейтингін және ҰРА рейтингін қамтитын екі деңгейлі рейтинг жүйесін қалыптастыру;
2) тәртібі ҰРА-ға, олардың жарғылық капиталының мөлшеріне қойылатын талаптарды, ұлттық рейтингтік агенттіктердің басшылары мен жетекші қызметкерлеріне қойылатын біліктілік талаптарын, ҰРА пайдаланатын бағалау әдістемелеріне қойылатын талаптар кешенін қамтуға тиіс Қазақстан Республикасында қолданылатын барлық ҰРА-ны аккредиттеу жүйесін заңнамалық тұрғыдан бекіту көзделеді.

Кредиттік бюроны дамытудың негізгі қағидаттары
мен жалпы тәсілдері

Осы Тұжырымдамаға сәйкес кредиттік бюроларды дамытудың негізгі қағидаттары:
1) заңнамаға сәйкес кредиттік бюроларда жарғылық капиталының жиырма бес пайызынан аспайтын мөлшерде ақпаратты кредиттік бюроларға міндетті жеткізіп берушілер және алушылар болып табылатын ұйымдар үшін жеке меншік кредиттік бюроның жарғылық капиталына қатысу үлестерін шектеу қағидаты;
2) кредит қызметтері нарығында жосықсыз бәсекелестік мақсатында кредит тарихы ақпаратын пайдаланғаны үшін кредиттік бюролардың лауазымды тұлғаларының жауапкершілігі қағидаты болып табылады.
Кредиттік бюроларды дамытудың жалпы тәсілдері ретінде осы Тұжырымдамада:
1) кредиттік тарихты қалыптастырудың екі деңгейлі: мемлекеттік кредиттік бюро (1-деңгей) және жеке меншік кредиттік бюро (2-деңгей) жүйесін құру;
2) коммерциялық емес ұйым нысанында мемлекеттік кредиттік бюро құру;
3) иелігінде ақпараттық деректер базасы бар мемлекеттік органдармен, мемлекеттік кәсіпорындармен және мекемелермен мемлекеттік кредиттік бюроның ақпарат алмасу шарттары мен тәртібін заңнамалық түрде реттеу;
4) кредиттік бюролардың деректер базасында бар ақпаратты мемлекеттік кредиттік тізілімдегі және мемлекеттік басқару органдарының, мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелердің басқа да деректер базасындағы ақпаратпен верификациялаудың шарттары мен тәртібін заңнамалық түрде бекіту (мемлекеттік басқару органдармен келісім бойынша);
5) ақпарат алмасуда электрондық-цифрлық қолтаңбаны пайдалануды кеңейту шарттарын заңнамалық түрде бекіту көзделеді.

Коллекторлық агенттіктерді дамытудың негізгі қағидаттары
мен жалпы тәсілдері

Осы Тұжырымдамаға сәйкес коллекторлық агенттіктерді дамытудың негізгі қағидаттары:
1) коллекторлық агенттіктердің қызметін мемлекеттік реттеу қағидаты;
2) коллекторлық агенттіктердің лауазымды тұлғалары мен қызметкерлерінің коллекторлық қызметті жүзеге асыру кезінде заңнама талаптарын бұзғандығы үшін жауапкершілік қағидаты болып табылады.

Аралық соттарды дамытудың негізгі қағидаттары
мен жалпы тәсілдері

Осы Тұжырымдамаға сәйкес аралық соттарды дамытудың негізгі қағидаттары:
1) шарт тараптарының аралық сотты еркін таңдау қағидаты;
2) тараптардың бәсекелестігі мен тең құқықтылығы, әділдігі мен құпиялылығы қағидаты болып табылады.
Аралық соттардың әлеуетін одан әрі дамыту үшін олардың қызметін кешенді түрде ақпараттық жария ету қажет. Бұдан басқа, халықты іс-қимыл қағидаттары, басымдықтары және дауларды сотқа дейін реттеу институттарының (медиация, аралық сот, төрелік) басқа да тиісті мәселелері туралы хабардар етуге ерекше назар аудару қажет.

3. Дамудың тиімді тәсілдері мен әдістері

Осы Тұжырымдаманы іске асыру мақсатында мынадай тиімді тәсілдер мен әдістер пайдаланылады:
1) заңнама мен құқық қолдану практикасында жалпы заңдылықтар мен үрдістерді анықтау мақсатында тарихи талдау әдісі;
2) Қазақстан үшін барынша нәтижелі және қолайлы үлгілерін енгізу мақсатында халықаралық практиканың оң мысалдарына негізделген салыстырмалы талдау әдісі;
3) экономикалық тәуекелдерді басқарудың жалпы жүйесінің және олардың белгіленген жүйе шеңберіндегі орны мен рөлін түсінудің құрамдас элементтері ретінде келісімшарт жасасу тәуекелдері мен экономикалық дауларды оңайлатылған жолмен шешу институттарын және тәуелсіз бағалау институттарын түсінуге негізделетін жүйелі талдау әдісі;
4) жоғарыда аталған институттарды дамыту үшін қолайлы бастапқы шарттар жасау мақсатында барлық қажетті нормативтік құқықтық актілерді бір жолғы әзірлеуден және қабылдаудан тұратын кешенді тәсіл әдісі;
5) осы Тұжырымдамада көзделген міндеттерді шешуді сынау мақсатында келісімшарт жасасу тәуекелдерін тәуелсіз бағалау институттары мен корпоративтік дауларды оңайлатылған жолмен шешу институттарының қатысуымен пилоттық жобаларды ұйымдастыру (мемлекеттік ақпараттық деректер базаларымен ақпарат алмасуды тестілеу);
6) келісімшарт жасасу тәуекелдерін тәуелсіз бағалау институттары (рейтингтік агенттіктер, кредиттік бюролар) мен корпоративтік дауларды оңайлатылған жолмен шешу институттарының (коллекторлық агенттіктер, аралық соттар) осы Тұжырымдамада айқындалған директивтік бағыттарға қатысты тәжірибелік қызметін және нақты тәжірибенің осы Тұжырымдамада айқындалған мақсаттарға қаншалықты сәйкес келетінін анықтау мақсатында жүзеге асырылған пилоттық жобалардың нәтижелерін талдау.

4. Тұжырымдаманы іске асыру болжанатын нормативтік құқықтық актілердің тізбесі

Мыналар осы Тұжырымдаманы іске асырудың қолданыстағы құралдары болып табылады:
1) Қазақстан Республикасының Конституциясы;
2) Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі;
3) Қазақстан Республикасының Азаматтық-іс жүргізу кодексі;
4) «Аралық сот туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;
5) «Халықаралық коммерциялық төрелiк туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;
6) «Медиация туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;
7) «Банктер және банк қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;
8) «Қазақстан Республикасындағы кредиттік бюро және кредиттік тарихты қалыптастыру туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;
9) Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы № 923 Жарлығымен мақұлданған Дағдарыстан кейінгі кезеңде қаржы секторын дамыту тұжырымдамасы және келісімшарт жасасу, тәуекелдерді бағалау және дауларды шешу мәселелерін қозғайтын өзге де нормативтік-құқықтық актілер.
Бұдан басқа, осы Тұжырымдаманы «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне тәуекелдерді барынша азайту бөлігінде банк қызметін және қаржы ұйымдарын реттеу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Заңының жобасы және көрсетілген Заң жобасын іске асыру үшін тиісті заңға тәуелді актілер арқылы іске асыру көзделіп отыр.