О проекте Указа Президента Республики Казахстан "О Концепции развития финансового сектора Республики Казахстан до 2030 года"

Постановление Правительства Республики Казахстан от 27 мая 2014 года № 545

Правительство Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ:
внести на рассмотрение Президента Республики Казахстан проект Указа Президента Республики Казахстан «О Концепции развития финансового сектора Республики Казахстан до 2030 года».

Премьер-Министр
Республики Казахстан К. Масимов

О Концепции развития финансового сектора
Республики Казахстан до 2030 года

В целях определения основных направлений долгосрочного развития финансового сектора ПОСТАНОВЛЯЮ:
1. Утвердить прилагаемую Концепцию развития финансового сектора Республики Казахстан до 2030 года (далее – Концепция).
2. Правительству Республики Казахстан и Национальному Банку Республики Казахстан руководствоваться в своей работе настоящей Концепцией и принять меры по ее реализации.
3. Признать утратившим силу Указ Президента Республики Казахстан от 1 февраля 2010 года № 923 «О Концепции развития финансового сектора Республики Казахстан в посткризисный период».
4. Контроль за исполнением настоящего Указа возложить на Администрацию Президента Республики Казахстан.
5. Настоящий Указ вводится в действие со дня его подписания.

Президент
Республики Казахстан Н.Назарбаев

УТВЕРЖДЕНА
Указом Президента
Республики Казахстан
от 2014 года №

КОНЦЕПЦИЯ
развития финансового сектора Республики Казахстан до 2030 года 1. Введение

Развитие финансового сектора страны зависит от определения его места и роли в экономике страны с учетом потребностей общества и государства. При этом в силу разных точек зрения целевые установки перед финансовым сектором каждого отдельного экономического агента не должны доминировать. В противном случае возникают условия для роста неэффективности системы и увеличения системных рисков.
Так государство ожидает, что финансовый сектор будет способен предоставлять достаточный объем ресурсов по приемлемой цене для финансирования приоритетных отраслей экономики в рамках программ экономического развития.
Для потребителей (юридические и физические лица) важным является удовлетворенность качеством, объемом, стоимостью и перечнем услуг, оказываемых финансовой системой, независимо от фаз экономического цикла.
Перед самими финансовыми организациями стоит цель увеличения текущей стоимости бизнеса, максимизации его прибыльности, прежде всего, за счет роста объема услуг от основной деятельности при управляемых рисках и структуре затрат.
Общей целью, как для общества и государства, так и для финансовых организаций является формирование финансового сектора, максимально эффективно осуществляющего свою функцию финансового посредника.
Направления развития финансового сектора также должны учитывать изменения, происходящие в глобальном масштабе. На фоне усиления интеграционных процессов разрабатываются согласованные унифицированные подходы к регулированию национальных финансовых рынков (стандарты Базель III, Solvency II). Республика Казахстан и ее финансовый рынок не остаются в стороне от мировых тенденций. Происходит активное внедрение лучшей международной практики и стандартов регулирования.
Интеграция во Всемирную торговую организацию (далее – ВТО) и Единое экономическое пространство (далее – ЕЭП), в свою очередь, создает предпосылки для дальнейшей либерализации рынка финансовых услуг. Последующее усиление конкуренции на финансовом рынке, с одной стороны, должно повлечь за собой повышение качества и расширение спектра предоставляемых услуг. С другой стороны, повысится степень уязвимости финансового сектора Республики Казахстан к внешним шокам, возрастут так называемые риски «заражения», что, при реализации неблагоприятного сценария развития, может привести к оттоку капитала и средств кредиторов и вкладчиков из банковской системы, кредитному сжатию.
В этих условиях финансовая система не должна создавать новые риски или увеличивать масштаб существующих рисков в экономике. Это требует выработки оптимального механизма регулирования, когда возможные последствия реализации рисков минимизированы, при этом требования не являются избыточными и не подавляют активность финансового сектора.
Концепция развития финансового сектора Республики Казахстан до 2030 года обсуждена с участием финансовых организаций, Национальной палаты предпринимателей и объединения юридических лиц «Ассоциация финансистов Казахстана», результатом чего стал охват разных мнений, предложений, идей, направленных на улучшение функционирования финансового сектора. Кроме того, документ также охватывает выводы и рекомендации «Программы оценки финансового сектора: модуль стабильности» Международного валютного фонда (Financial Sector Assessment Program), которая реализовывалась в 4 квартале 2013 года – в первой половине 2014 года.

2. Цели и задачи Концепции развития финансового сектора
Республики Казахстан до 2030 года

Концепция развития финансового сектора Республики Казахстан до 2030 года нацелена на создание конкурентоспособного финансового сектора и повышение его эффективности в перераспределении ресурсов в экономике на базе лучших международных стандартов, включая стандарты Организации экономического сотрудничества и развития (далее – ОЭСР).
Для решения поставленной цели предусматривается реализация следующих задач:
1) снижение издержек общества и государства на поддержание устойчивости финансовой системы в случае возникновения потенциальных шоков;
2) повышение эффективности финансового сектора в условиях экономической интеграции и глобализации;
3) совершенствование инфраструктуры и создание оптимальных условий для качественного развития финансовой системы;
4) расширение ресурсов роста финансового сектора, в том числе за счет финансовых продуктов, отвечающих потребностям экономики;
5) поддержание сбалансированных экономических условий и снижение кредитных рисков в экономике.
Концепция развития финансового сектора Республики Казахстан до 2030 года предполагает несколько этапов. При этом успешная реализация мероприятий на каждом из них создаст основу для дальнейшего устойчивого развития финансовой системы до 2030 года и далее в условиях новых мировых тенденций.
До 2020 года основные усилия будут направлены на повышение устойчивости финансового сектора посредством решения существующих проблем и укрепление его конкурентоспособности, а также принятие соответствующих мер и создание фундамента для функционирования финансового рынка после 2020 года. На данном этапе ожидаются завершение переходного периода после вступления Республики Казахстан в ВТО, а также переход на международные стандарты регулирования финансовой деятельности. В период до 2025 года планируется завершить процесс гармонизации законодательств стран-участниц ЕЭП, определяющих развитие финансовых рынков стран. Основным итогом гармонизации станет создание наднационального органа по регулированию финансового рынка. В этой связи ожидается изменение роли и места национальных регуляторных органов.
В период после 2020 года перед финансовыми организациями встанут вызовы, связанные с ростом проникновения финансовых услуг, оказываемых глобальными и региональными лидерами на внутреннем рынке без коммерческого присутствия (через филиалы), в связи с чем отечественные финансовые организации должны быть способны выигрывать конкуренцию за потребителя с игроками, аппетит к риску и возможности которых несопоставимо выше в условиях нераспространения на них базовых пруденциальных нормативов и требований. В этих условиях рост конкурентоспособности невозможен только лишь за счет экстенсивного увеличения масштабов бизнеса, а должен также базироваться на улучшении качества бизнес-стратегий и процессов, позволяющих быстро адаптировать новые тренды и технологии предоставления финансовых услуг потребителям.

3. Анализ текущей ситуации и тенденции развития финансового
сектора Республики Казахстан

1. Основные внутренние структурные проблемы и тенденции развития
финансового сектора

Развитие финансовой системы Республики Казахстан носит неустойчивый характер и обуславливается наличием ряда ключевых проблем, многие из которых носят затяжной характер, что также подтверждается межстрановыми оценками ведущих международных организаций. Стагнация финансового рынка на протяжении последних лет вызвана как внутренними причинами, так и ограничениями со стороны реального сектора, в частности:
1) приоритеты кредитования банками отражают диспропорции в структуре экономического роста, базирующегося на потребительском спросе, а не на инвестициях;
2) ограниченный набор услуг, оказываемых крупным предприятиям, и неспособность банков аккумулировать самостоятельно существенный объем ресурсов, необходимых для финансирования масштабных инвестиционных проектов, определяют зависимость финансирования приоритетных направлений развития экономики, в том числе малого и среднего предпринимательства, во многом от ресурсов, выделяемых государством;
3) перекос в сторону розничного фондирования банковской системы при фактическом отсутствии рынка перераспределения ликвидности и неразвитости механизмов рефинансирования делает систему подверженной рискам «смены настроений» вкладчиков;
4) высокий объем неработающих займов снижает возможности банковского сектора гибко реагировать на изменения макроэкономической среды, ситуации на отдельных рынках;
5) несоответствие структуры активов и пассивов банковской системы по видам валют, поскольку кредиторы банков увеличивают предпочтения к иностранной валюте, а заемщики – к национальной валюте;
6) отсутствие внутренних точек роста других сегментов, в частности страхования, когда развитие обеспечивается благодаря обязательным видам страхования либо сопутствующему страхованию, как кросс-продажи при кредитовании банками, пенсионные аннуитеты за счет переводов пенсионных накоплений из накопительных пенсионных фондов в страховые организации;
7) системный риск, связанный с высокой убыточностью отдельных видов страхования в результате законодательного ограничения размера страховых тарифов и дерегулирования государственных функций с передачей их коммерческим страховым организациям без должного селектирования рисков;
8) низкий потенциал небанковских институциональных инвесторов на рынке частных инвестиций, когда возможности страховых организаций ограничены передачей существенного объема страховых премий перестраховщикам-нерезидентам Республики Казахстан, а в управлении пенсионными деньгами при создании Единого накопительного пенсионного фонда (далее – ЕНПФ) на первый план выходит вопрос обеспечения сохранности средств за счет снижения рисков инвестирования;
9) дефицит предложения и непривлекательность инструментов рынка ценных бумаг относительно депозитов банков и рынка недвижимости для розничных инвесторов;
10) как следствие, отсутствие альтернативности рынку банковских услуг со стороны рынка ценных бумаг;
11) неконкурентоспособность Регионального финансового центра города Алматы (далее – РФЦА) по сравнению с мировыми финансовыми центрами как следствие основных проблем рынка ценных бумаг страны, присущих на данном этапе его развития, а также проблем, носящих системный характер (инфраструктурные, экономические, инвестиционные, деловые, социальные, транспортные, экологические).
Банковский сектор. По состоянию на 1 января 2014 года в Республике Казахстан функционировало 38 банков, из них 17 банков с иностранным участием, 1 банк со 100 %-ным государственным участием и 3 банка с квазигосударственным участием в капитале.
После нескольких лет стагнации, вызванной финансовым кризисом, начиная с 2011 года, отмечалась определенная динамика роста банковского сектора. Однако показатели уровня финансового посредничества свидетельствуют о недостаточной эффективности банков по перераспределению ресурсов в экономике и удовлетворению спроса на кредиты со стороны экономических агентов и также отражают усиление регулирования в свете международных инициатив по решению проблем, приведших к возникновению мирового финансового кризиса. За последние 3 года (2011 – 2013 годы) активы банковского сектора увеличились на 28,5 % до 15 462 млрд. тенге. Тем не менее, по отношению к валовому внутреннему продукту (далее – ВВП) активы банковского сектора сократились с 55 % до 46 % (относительно несырьевого ВВП составляют порядка 64 %). Кредитный портфель банковского сектора на 1 января 2014 года составил 13 348 млрд. тенге, увеличившись на 47,2 % с начала 2011 года. Уровень кредитов к ВВП, максимальное значение которого достигало 70 % в 2007 году, сохраняется на низком уровне – 40 % (относительно несырьевого ВВП составляет порядка 55 %).
Низкий уровень финансового посредничества в большей степени связан с несбалансированным кредитованием и низкой диверсификацией ссудного портфеля, а также преимущественно краткосрочным фондированием. В его структуре преобладают займы, предоставленные сектору услуг, в частности торговли (то есть кредиты с высокой долей оборачиваемости), строительства и операций с недвижимым имуществом (займы, выданные во многом в докризисный период). Недостаточная вовлеченность банковского сектора в процесс финансирования малого и среднего бизнеса отражает высокий уровень закредитованности и неустойчивое финансовое положение последних, в том числе в силу их низкой способности генерировать капитал, что приводит к концентрации кредитного риска в данных направлениях.
В результате, несмотря на высокий уровень спроса на кредитные ресурсы со стороны корпоративного сектора, банки все больше концентрируются на предоставлении краткосрочных высокодоходных, но одновременно высокорискованных потребительских кредитов. За последние три года доля потребительских займов выросла почти в 2 раза, что вызывает определенную обеспокоенность, поскольку в перспективе может увеличивать кредитные риски населения. Невысокий текущий уровень долговой нагрузки населения (отношение совокупного долга домашних хозяйств к ВВП составляет 11 %) сохраняет определенный запас для дальнейшего наращивания банковского бизнеса в данном направлении. Однако агрессивный рост необеспеченных потребительских займов уже требует принятия мер по его ограничению.
В этих условиях одним из вопросов дальнейшего развития банковского сектора является решение существующих проблем высокого уровня неработающих займов и дефицита долгосрочных источников фондирования, которые оказывают дестимулирующее воздействие на кредитную активность банков.
По состоянию на 1 января 2014 года доля неработающих займов составляла 31,2 % от совокупного кредитного портфеля банков, значительная доля которых приходится на банки, которые провели реструктуризацию обязательств. На протяжении последних двух лет данный показатель находится на относительно стабильном уровне в пределах достаточно узкого диапазона (от 30 % до 32 %). Это свидетельствует о том, что потенциал использования банками «классических» инструментов улучшения качества активов, таких как проведение реструктуризации задолженности, практически исчерпан. Для решения проблемы низкого качества активов в 2012 году были введены в действие несколько механизмов «очистки» баланса банков. Данные механизмы предполагают продажу проблемных активов в акционерное общество «Фонд проблемных кредитов» (далее – Фонд проблемных кредитов) и дочерние организации банка, приобретающие сомнительные и безнадежные активы родительского банка (далее – ОУСА), а также условия прощения безнадежной задолженности до конца 2015 года без возникновения дополнительных налоговых обязательств для банков. Вместе с тем, заявленный банками потенциал использования указанных выше инструментов очистки не соответствует предоставленным законодательством возможностям в силу сложного и длительного законодательного и процессуального урегулирования вопросов исполнения долговых обязательств. Дополнительно Национальным Банком Республики Казахстан в рамках мер раннего реагирования были введены лимиты для доли неработающих займов в ссудном портфеле банков (с 2013 года – 20 %, с 2014 года – 15 % от ссудного портфеля). Для активизации работы банков по улучшению качества кредитных портфелей с 1 января 2016 года как пруденциальный норматив будет введен обязательный для банков максимальный лимит неработающих займов на уровне 10 %.
Снижение доли долгосрочного фондирования в структуре обязательств банков во многом обусловлено снижением обязательств перед нерезидентами (на 42,5 % за последние 2 года) ввиду ограниченного доступа на внешний рынок. Как следствие, основой базы фондирования банковской системы являются депозиты клиентов (73,6 % от объема совокупных обязательствах банков на конец 2013 года). При этом доля краткосрочных обязательств (до 1 года) достигает 2/3 от совокупных обязательств. Но даже срочные депозиты не могут в полной мере рассматриваться как стабильный источник фондирования, так как законодательство и сложившиеся рыночные условия позволяют досрочное востребование по требованию вкладчиков и во многих случаях без потери процентного вознаграждения. Это делает ресурсную базу банков волатильной и дорогостоящей, а также ограничивает возможности для полноценного долгосрочного кредитования банками экономики и населения, в особенности это касается кредитования в национальной валюте, которое наиболее востребовано.
Данное обстоятельство осложняется тем, что существенная часть депозитов выражена в иностранной валюте, что увеличивает финансовые риски, как банков, так и заемщиков, получивших кредитование в иностранной валюте, но не имеющих валютной выручки или эффективных инструментов хеджирования. При этом даже умеренная тенденция в динамике курса тенге на внутреннем рынке приводит к заметному изменению валютной структуры депозитной базы.
Возможности внутреннего рынка облигаций были исторически слабыми, а следствием реформ в пенсионном секторе Республики Казахстан в 2013 году стало сокращение спроса на облигации банков со стороны частных пенсионных фондов. В результате объем облигаций банков, находящихся в обращении, за последние два года сократился на 32,2 % до 1 006,3 млрд. тенге.
Страховой сектор. По состоянию на 1 января 2014 года осуществляют деятельность по страхованию и перестрахованию 34 страховые организации, из них 7 по страхованию жизни. При этом количество страховых организаций по общему страхованию имеет отчетливую тенденцию к снижению. За последние три года прекратили свою деятельность 6 страховых организаций по общему страхованию, и если учесть обстоятельства по возможным слияниям и поглощениями в 2014 году, количество страховых организаций по общему страхованию может еще сократиться.
Несмотря на динамичный рост активов страховых организаций, их доля в ВВП остается на довольно низком уровне (менее 2 %). Показатель объема премий в расчете на душу населения в 2013 году не превысил порога в 100 долларов Соединенных Штатов Америки (далее – США) при том, что население Республики Казахстан составляет 17,2 млн. человек. Все это свидетельствует об огромном потенциале казахстанского страхового рынка.
Совокупный объем активов страховых организаций на 1 января 2014 года составил 523,4 млрд. тенге, увеличившись на 52,5 % с начала 2011 года. Обязательства страховых организаций за тот же период выросли на 99,8 % до 268,8 млрд. тенге. Динамичный рост активов страхового сектора объясняется требованием уполномоченного органа по поэтапной капитализации страховых организаций в период с 2010 по 2012 год.
До 80 % активов страхового сектора составляют инвестиции: ценные бумаги – 51 %, вклады в банки второго уровня – 24,5 %, деньги – 3,7 %, что свидетельствует о высокой ликвидности активов страхового сектора.
Совокупный объем страховых премий, принятых страховыми (перестраховочными) организациями по договорам прямого страхования, за период с начала 2011 года по 1 января 2014 года составил 640,3 млрд. тенге. При этом наиболее динамично развивается отрасль «страхование жизни», доля которой в общем объеме страховых премий увеличилась с 13,3 % по состоянию на 1 января 2011 года до 22,4 % по состоянию на 1 января 2014 года. Основная динамика роста была обеспечена ростом объемов заключенных договоров пенсионного аннуитета за счет обязательных пенсионных накоплений.
В структуре видов страхования доля добровольного личного страхования выросла с 25,1 % по состоянию на 1 января 2011 года до 36,4 % по состоянию на 1 января 2014 года, тогда как доля добровольного имущественного страхования сократилась с 49,6 % до 42,6 %, а обязательного – с 25,3 % до 21,0 %.
Объем страховых премий, переданных на перестрахование, за период с начала 2011 года по 1 января 2014 года составил 205,1 млрд. тенге или 32,0 % от совокупного объема страховых премий. При этом на перестрахование нерезидентам Республики Казахстан передано 159,7 млрд. тенге или 24,9 % от совокупного объема страховых премий.
В общей сумме страховых премий, переданных на перестрахование нерезидентам Республики Казахстан, доля перестраховочных организаций с рейтингом не ниже «А-» составляет 85,8 %, от «В-» до «ВВВ+» – 14 %, без рейтинга – 0,2 %.
Основной причиной высокой доли страховых премий, передаваемых перестраховщикам-нерезидентам Республики Казахстан, являются низкий уровень капитализации страховых организаций и их недостаточная квалификация в специальных и отраслевых страховых продуктах. Кроме того, помимо традиционного трансграничного перестрахования крупных и специализированных отраслевых рисков, отмечаются факты передачи рисков на перестрахование, связанные с изъятием средств и выводом капитала.
Совокупный объем страховых премий, принятых страховыми (перестраховочными) организациями по договорам перестрахования по состоянию на 1 января 2014 года, составляет 26 млрд. тенге. При этом сумма страховых премий, принятых в перестрахование от нерезидентов Республики Казахстан, составляет 13 млрд. тенге. Тенденция увеличения объема входящего перестрахования от нерезидентов за последние 3 года имеет устойчивый характер (более 20 % в год).
Общий объем страховых выплат, произведенных за период с начала 2011 года по 1 января 2014 года, составил 163,2 млрд. тенге, при этом на добровольное личное страхование пришлось 52,5 % всех выплат, на обязательное страхование – 29,4 %, на добровольное имущественное страхование – 18,1 %.
Действия регулятора по развитию страхового сектора способствовали повышению устойчивости самих финансовых организаций, в частности, посредством повышения требований по платежеспособности и, как следствие, размеру их капитала, но, тем не менее, не привели к повышению значимости сектора в развитии экономики страны, масштабному предоставлению услуг потребителям (за исключением законодательного установленных обязательных видов услуг). Во многом это было обусловлено, как низкой страховой культурой и грамотностью потребителей данных услуг, так и готовностью самих участников страхового рынка обеспечивать свою конкурентоспособность.
В Республике Казахстан действуют 9 видов обязательного страхования, которые осуществляют страховые организации и по которым приняты отдельные законы, детально регламентирующие условия и порядок проведения страхования. Кроме того в законодательстве существуют нормы, предусматривающие проведение страхования, имеющего признаки обязательного.
Традиционно обязательное страхование является локомотивом страхового рынка. Рынок добровольного страхования развивается в основном за счет системы кросс-продаж банков и агентской сети по обязательному страхованию. Традиционной услугой при заемных операциях являются страхование заемщика от несчастных случаев и страхование объекта залога. Указанные виды страхования являются, прежде всего, источником дополнительных доходов для банковских конгломератов, а не инструментом действительного снижения уровня кредитного риска. Добровольное страхование автомобильного транспорта и имущества получило развитие исключительно за счет кросс-продаж полисов обязательного страхования ответственности владельцев транспортных средств.
По остальным видам добровольного страхования следует отметить ограниченность предлагаемых услуг по добровольному страхованию, относительную высокую стоимость страховых продуктов (ввиду отсутствия статистики) или их невостребованность, недостаточную активность отдельных страховых организаций на рынке и низкий интерес к страхованию потенциальных страхователей.
Наиболее заинтересованным субъектом в развитии рынка накопительного страхования в стране является государство, поскольку оно компенсирует дефицит государственных социальных гарантий. Долгосрочные виды личного страхования (в том числе аннуитеты) обеспечивают получение дополнительного дохода, не зависящего от размера государственных выплат, в том числе по старости и инвалидности. Соответственно, наличие развитого рынка личного страхования снижает нагрузку на расходную часть бюджета, уменьшая затраты государства на обеспечение граждан.
На данный момент доля добровольного накопительного страхования жизни, за исключением аннуитетного страхования в рамках пенсионного обеспечения и обязательного страхования работника от несчастного случая, в доходах населения остается крайне незначительной. Отношение страховых премий на душу населения на 1 октября 2013 года составляло 11 782,95 тенге (76,6 долларов США), что значительно ниже аналогичных показателей в Российской Федерации – 149,79 долларов США.
Осуществление гарантийных и компенсационных выплат потребителям в случае принудительной ликвидации страховой организации является основной задачей акционерного общества «Фонд гарантирования страховых выплат» (далее – Фонд гарантирования страховых выплат). В целом система гарантирования страховых выплат является необходимым элементом доверия потребителей страхового рынка. Однако уровень накопления резервов гарантирования является на текущий момент низким (7 % от страховых резервов). Для усиления контроля и обеспечения финансовой устойчивости предусмотрено вхождение Национального Банка Республики Казахстан в состав акционеров Фонда гарантирования страховых выплат.
Рынок ценных бумаг. До 2007 года в становлении отечественного рынка ценных бумаг наиболее активную роль играли накопительные пенсионные фонды наравне с другими институциональными инвесторами, такими как банки и инвестиционные фонды. Негативное влияние на дальнейшую тенденцию развития рынка ценных бумаг оказал мировой финансовый кризис 2008 года, в результате которого эмитентами по выпускам корпоративных облигаций были допущены дефолты, упало доверие инвесторов к инвестиционным фондам, в результате чего значительное их количество было закрыто, снизилось общее число эмитентов на рынке ценных бумаг.
На уменьшение ликвидности отечественного фондового рынка негативно повлияло сокращение инвестиционной активности основного класса институциональных инвесторов в лице накопительных пенсионных фондов и управляющих пенсионными активами, в том числе в результате законодательных изменений, которые создавали и поддерживали спрос на корпоративные ценные бумаги казахстанских эмитентов. Помимо этого сузились возможности привлечения эмитентами акционерного и (или) заемного капитала через рынок ценных бумаг и инвестиционные горизонты для других инвесторов, как следствие сократился объем внутреннего организованного рынка, представленного акционерным обществом «Казахстанская фондовая биржа» (далее – Казахстанская фондовая биржа).
Рынок ценных бумаг Республики Казахстан в большей степени ориентирован на институциональных инвесторов, поскольку в общем объеме торгов преобладают сделки с государственными ценными бумагами и операции репо. По состоянию на 1 января 2014 года на организованном рынке ценных бумаг обращались 187 выпусков общим объемом 3 620,5 млрд. тенге. Введение в 2012 году ограничений на круг инвесторов в лице банков, накопительных пенсионных фондов и страховых организаций, осуществляющих деятельность в отрасли «страхование жизни», которые вправе участвовать при первичном размещении государственных ценных бумаг, привело к сокращению объемов торгов с данными финансовыми инструментами. Данная мера была направлена на пресечение манипулирования и недобросовестной практики на рынке государственных ценных бумаг.
Сократились количество и объем действующих выпусков негосударственных облигаций, в том числе допущенных к обращению на фондовой бирже. Если на конец 2010 года в обращении находилось
388 выпусков общим объемом 6 196 млрд. тенге, то на 1 января 2014 года – уже 359 (из них 250 – на фондовой бирже) на сумму 6 000,5 млрд. тенге. При этом объем торгов облигациями увеличился с 270,4 млрд. тенге на конец 2010 года до 392,2 млрд. тенге на конец 2013 года по причине того, что банки в 2013 году в рамках своей среднесрочной стратегии заимствования осуществляли активное размещение облигаций на организованном рынке ценных бумаг.
Количество действующих выпусков акций на 1 января 2014 года составило 1 628, тогда как количество обращаемых на фондовой бирже выпусков акций составило 102, увеличившись с конца 2010 года на 11 выпусков. В свою очередь, объем торгов акциями существенно сократился с 280,6 млрд. тенге на конец 2010 года до 117,5 млрд. тенге на конец 2013 года.
Из 102 выпусков акций, включенных в официальный список фондовой биржи, активная торговля осуществляется только с 8 выпусками акций, входящими в представительский Индекс KASE Казахстанской фондовой биржи. Из указанных 8 выпусков акций 5 выпусков акций обращаются как на внутреннем рынке, так и внешних рынках ценных бумаг. Таким образом, ликвидность и ценообразование по данной категории акций обеспечиваются торгами не только на казахстанском рынке ценных бумаг, но и за рубежом. Следовательно, меры по повышению ликвидности ценных бумаг должны обеспечиваться посредством привлечения иностранных инвесторов для участия в торгах с ценными бумагами на внутреннем рынке ценных бумаг.
Наблюдается тенденция уменьшения действующих выпусков паевых инвестиционных фондов, количество которых по состоянию на 1 января 2014 года составило 99 (на конец 2010 года – 162).
По состоянию на 1 января 2014 года общая капитализация рынка негосударственных ценных бумаг, включенных в официальный список Казахстанской фондовой биржи, составила 9 779 млрд. тенге, уменьшившись на 18,8 % по сравнению с 2010 годом. При этом капитализация рынка акций на 1 января 2014 года составила 4 351 млрд. тенге (снижение на 51,4 %).
Таким образом, отечественный рынок ценных бумаг на сегодняшний день характеризуется низкой ликвидностью, обусловленной недостатком качественных финансовых инструментов, и, соответственно, отсутствием интереса инвесторов в привлечении инвестиций через рынок ценных бумаг.
В развитии финансового рынка в целом государственные ценные бумаги выступают в качестве «безрискового» ориентира для других субъектов данного рынка. В настоящее время внутренний рынок характеризуется большим количеством выпусков государственных ценных бумаг в обращении наряду с низкой торговой активностью участников рынка и, как следствие, отсутствием на вторичном рынке надежной кривой доходности, которая, в свою очередь, является одним из важнейших показателей состояния финансового рынка и экономики страны в целом.
Несмотря на то, что в настоящее время эмитентами в большей степени используются в качестве инструментов финансирования банковские кредиты, существующие примеры привлечения акционерного капитала в ходе первичного размещения акций (далее – IPO, initial public offering) показывают, что казахстанский рынок ценных бумаг обладает необходимыми и достаточными ресурсами для того, чтобы стимулировать эмитентов привлекать акционерный капитал посредством первичного размещения своих акций.
Таким образом, немаловажным условием для привлечения корпоративных эмитентов на рынок ценных бумаг будет являться пример успешного привлечения квазигосударственными организациями акционерного капитала в рамках реализации программы «Народное IPO».
За последние несколько лет инфраструктура рынка ценных бумаг существенно изменилась. Наблюдается тенденция к укрупнению мелких и средних компаний, в том числе путем реорганизации в форме присоединения одних компаний к другим.
Если по состоянию на конец 2010 года количество организаций, осуществляющих брокерскую и (или) дилерскую деятельность, не являющихся банками, составляло 52, то уже по состоянию на 1 января 2014 года их количество уменьшилось до 24, активы брокерских компаний сократились в 4 раза. Количество управляющих инвестиционным портфелем сократилось с 39 до 27 компаний, а их активы уменьшились на 30,1 %.
Вместе с тем, сокращение количества профессиональных участников рынка ценных бумаг связано как с решениями акционеров брокерских компаний и управляющих инвестиционным портфелем по закрытию бизнеса и добровольной сдачи лицензий, так и изменением регуляторных требований в отношении их деятельности. Так, с 2013 года регулятором были повышены требования к минимальному размеру уставного капитала организаций, планирующих осуществление и осуществляющих лицензируемые виды профессиональной деятельности на рынке ценных бумаг, усилены требования к системе управления рисками и программно-техническому обеспечению, используемому при осуществлении профессиональных видов деятельности на рынке ценных бумаг.
Данные меры были продиктованы необходимостью обеспечения надлежащего уровня защиты прав и интересов инвесторов на рынке ценных бумаг, минимизации рисков манипуляций с ценными бумагами, повышением качества обслуживания.
Снижению операционных рисков инвесторов и повышению уровня защиты прав собственности на ценные бумаги, во многом, послужило создание Единого регистратора ценных бумаг, являющегося единственной на территории республики организацией, осуществляющей ведение системы реестров держателей ценных бумаг, а также наделение фондовой биржи функциями клиринговой организации по сделкам с финансовыми инструментами.
В настоящее время структура листинга на бирже составлена по принципу определения качественных характеристик в отношении финансовых инструментов, торгуемых на фондовой бирже и по аналогии с подходами рейтинговых агентств к структуре оценки эмитентов. Так, наиболее надежные финансовые инструменты и их эмитенты включаются в наивысшие категории списков акций и долговых ценных бумаг, тогда как менее качественные финансовые инструменты и их эмитенты включаются в категории, следующие за наивысшими категориями.
В связи с уходом накопительных пенсионных фондов необходимость в такой структуре листинга на фондовой бирже отпадает, в связи с чем ее следует упростить и сделать более удобной для эмитентов, с целью их привлечения на организованный рынок ценных бумаг. Оптимизация структуры листинга и введение информационного листинга будут стимулировать инвесторов в большей степени самостоятельно оценивать свои потенциальные риски при инвестировании в ценные бумаги эмитентов.
На сегодняшний день действующая система осуществления торгов, клиринга и расчетов с ценными бумагами в совокупности с запретом на осуществление коротких продаж и маржинальных сделок исключает возможность дефолта (неисполнения обязательств) какой-либо из сторон сделок.
С одной стороны такая система обеспечивает минимизацию рисков дефолта участников торгов в кризисные периоды, с другой стороны она же препятствует повышению ликвидности рынка ценных бумаг и объемов торгов в периоды роста экономики, а также является очень неудобной для иностранных инвесторов, которые ввиду разных часовых поясов не могут обеспечить своевременную поставку ценных бумаг или денег для участия в торгах.
Региональный финансовый центр города Алматы. В соответствии с Индексом глобальных финансовых центров (The Global Financial Centres Index 15 (далее – GFCI)) город Алматы занял 58 позицию в официальном списке 83 международных финансовых центров и 13 место среди азиатских финансовых центров. При этом РФЦА опередил такие финансовые центры как Варшава, Манила, Москва.

Индекс глобальных финансовых центров в 2014 году

__________
Источник: Z/Yen Group Limited

Вместе с тем, развитие РФЦА протекает недостаточно активно, что связано с:
1) низким уровнем конкурентоспособности отечественного фондового рынка, характеризующегося низкой ликвидностью (недостаток качественных финансовых инструментов и отсутствие интереса инвесторов в привлечении инвестиций через рынок ценных бумаг);
2) недостаточно либеральными условиями на рынке (эффективная система регулирования, гибкая система законодательства, эффективная правовая и судебная системы, наличие стимулирующих мер, направленных на привлечение иностранных игроков);
3) отсутствием комплексной среды институциональных и экономических условий, позволяющих наиболее эффективно использовать экономические ресурсы субъектов-участников финансовой системы.
Как следствие, отсутствие в РФЦА явных конкурентных преимуществ не позволяет ему конкурировать наравне с мировыми финансовыми центрами, предлагающими широкий спектр финансовых услуг с наилучшими благоприятными условиями для работы.
Исламское финансирование. В настоящее время создана правовая основа для функционирования исламских банков и организаций исламского финансирования (деятельности исламских инвестиционных фондов, выпуска исламских ценных бумаг), в ближайшее время будет принят закон, регламентирующий деятельность исламских страховых и лизинговых финансовых институтов.
В Республике Казахстан функционирует исламский банк «Al Hilal», объем активов которого составляет 0,09 % от общего объема активов банковского сектора в Республике Казахстан. Кроме того, осуществляют свою деятельность исламская страховая компания потребительский кооператив «Общество взаимного страхования «Такафул» и исламская лизинговая компания «Kazakhstan Ijara Company. Акционерным обществом «Банк Развития Казахстана» (далее – Банк Развития Казахстана) был осуществлен выпуск исламских облигаций «Сукук «аль-Мурабаха».
Также по мере внедрения исламских финансовых инструментов на финансовом рынке выявлен ряд проблем, существенно ограничивающих функционирование исламского банкинга в Республике Казахстан и принципов исламского финансирования. Так, существуют проблемы общего и специфического характера. К общим проблемам в сфере исламского финансирования можно отнести: отсутствие квалифицированных кадров, имеющих опыт работы с исламскими продуктами; низкая финансовая грамотность и слабая осведомленность населения и бизнеса в области исламских финансов, несоблюдение принципов исламского финансирования. Среди специфических проблем необходимо выделить сложность адаптации норм исламского финансирования под законодательные принципы Республики Казахстан. Континентальная модель права, реализованная в Республике Казахстан, предполагает подробное описание конкретного продукта на уровне закона, что усложняет и затягивает внедрение инструментов исламского финансирования в стране. Также к специфическим проблемам можно отнести вопросы бухгалтерского учета сделок исламского финансирования, пруденциальные требования к исламским финансовым организациям и неурегулированность исламских финансовых услуг в налоговом законодательстве.

2. Внешняя конкурентоспособность финансового рынка
и финансовых организаций

Глобальная конкурентоспособность. В соответствии с Отчетом о глобальной конкурентоспособности за 2013 – 2014 годы Всемирного экономического форума по фактору «развитость финансового рынка» Республика Казахстан занимает 103 место из 148 стран. Наихудшие показатели наблюдаются по показателям «устойчивость банков» (100 место), «финансирование через местный фондовый рынок» (100 место), «индекс законных прав» (101 место). Тем не менее, по сравнению с предыдущим отчетом Республика Казахстан поднялась с 115 места, улучшив результаты по большинству показателей.
По сравнению с другими странами ЕЭП Республика Казахстан демонстрирует практически сопоставимые результаты. Российская Федерация в рейтинге за 2012 – 2013 годы заняла 121 место (Республика Беларусь не оценивается Всемирным экономическим форумом).

Фактор «развитость финансового рынка»
Индекса глобальной конкурентоспособности Всемирного
экономического форума за 2013 – 2014 годы

__________
Источник: Всемирный экономический форум, Global Competitiveness Report

В соответствии с рейтингом глобальной конкурентоспособности Международного института развития менеджмента (Institute of Management Development) из оцениваемых 60 стран Республика Казахстан по субфактору «финансы» занимает 49 место.

Показатель «финансы»
Индекса глобальной конкурентоспособности Международного
института развития менеджмента за 2013 – 2014 годы

__________
Источник: Международный институт развития менеджмента (IMD), World Competitiveness Yearbook

Вклад финансового сектора в масштабе ЕЭП. В общем объеме активов банковской системы трех стран Евразийского экономического союза на конец 2013 года доля активов казахстанских банков в абсолютном выражении составляла 5,3 %, тогда как доля российских банков – 92,5 %, а белорусских банков – 2,2 %. Средний размер чистых активов российского банка, входящего в первую 20-ку по данному показателю, составлял в эквиваленте 61,7 млрд. долларов США, в том числе по первой 6-ке крупнейших банков с полным или превалирующим государственным участием – 160,3 млрд. долларов США. Активы крупнейшего открытого акционерного общества «Сбербанк России» оценивались в 511 млрд. долларов США, 6-го по величине банка – наименьшего из крупнейших банков с государственным участием, открытое акционерное общество «Банк Москвы» – 56 млрд. долларов США.
Средний размер активов первой 5-ки крупнейших казахстанских банков на конец 2013 года составлял 11,2 млрд. долларов США, при этом активы крупнейшего банка – акционерного общества «Казкоммерцбанк» – эквивалентны 16,2 млрд. долларов США.
Несмотря на то, что средний размер активов крупнейших белорусских банков существенно уступает как российским, так и казахстанским – 6,6 млрд. долларов США в среднем по первой 5-ке банков, активы крупнейшего банка – открытое акционерное общество «АСБ Беларусбанк» – оцениваются в 16,9 млрд. долларов США.

Сопоставление размеров банковского сектора стран-участниц ЕЭП

__________
Источники:

1. Комитет по контролю и надзору финансового рынка и финансовых организаций Национального Банка Республики Казахстан
2. Агентство Республики Казахстан по статистике
3. Национальный Банк Республики Беларусь
4. Центральный Банк Российской Федерации
5. Федеральная служба государственной статистики
6. www.banki.ru
Расчеты: Национальный Банк Республики Казахстан

В числе 50 крупнейших по активам банков стран ЕЭП Республика Казахстан представлена 8 банками, Республика Беларусь – 2 банками.

__________
Источники:

1. Комитет по контролю и надзору финансового рынка и финансовых организаций Национального Банка Республики Казахстан
2. Национальный Банк Республики Беларусь
3. www.banki.ru
Расчеты: Национальный Банк Республики Казахстан

Интеграционные процессы в рамках ЕЭП требуют оценки количественных и качественных показателей страховых рынков Российской Федерации, Республики Беларусь и Республики Казахстан. Разница в объемах рынков стран ЕЭП не будет являться препятствием для интеграции, в случае если процесс гармонизации законодательства будет направлен на повышение конкурентоспособности национальных страховых рынков.
Страновая структура страхового рынка стран ЕЭП по полученным страховым премиям практически аналогична соответствующей структуре активов банковского сектора. Доля казахстанского страхового рынка в 2013 году увеличилась до 5,9 % (в 2012 году – 5,6 %). Также увеличилась доля белорусского страхового рынка с 1,6 % до 2,4 %, тогда как доля российского рынка страхования сократилась с 92,5 % до 91,7 %.
Вместе с тем, страховые компании Российской Федерации остаются крупнейшими на пространстве ЕЭП. Так, размер полученных премий в расчете на одну российскую страховую компанию в 2012 году оценивался в 75 млн. долларов США, а по компаниям, входящим в первую 20-ку по данному показателю, – 1 015 млн. долларов США. При этом в отличие от банковского сектора на российском рынке страхования отсутствует игрок, в несколько раз превышающий своих конкурентов, а крупнейшая страховая компания на 100 % принадлежит частным акционерам.
Размер полученных премий в расчете на одну казахстанскую страховую организацию в 2012 году оценивался в 54 млн. долларов США. При этом объем страховых премий, полученных крупнейшим страховщиком, – акционерным обществом «Kaspi Страхование» – эквивалентен 286,5 млн. долларов США. Следует отметить, что разрыв между страховыми организациями «первой десятки» Республики Казахстан является несущественным – разница не превышает 4,6 раз.
Рынок страховых услуг Республики Беларусь представлен одним крупным игроком – Белгосстрах (343 млн. долларов США в виде страховых премий в 2013 году, что составляет почти 47 % от общего объема белорусского рынка), тогда как размеры остальных страховых компаний являются несущественными. Также в Белоруссии действует республиканское унитарное предприятие «Белорусская национальная перестраховочная организация», которая обеспечивает перестраховочную защиту белорусских рисков при недостаточности собственного удержания местных страховых организаций, способствуя уменьшению доли переданных в перестрахование рисков иностранным перестраховочным компаниям.

Сопоставление размеров страхового сектора стран-участниц ЕЭП

Активы страховых организаций, млн. долларов США

	Российская Федерация	Республика Казахстан	Республика Беларусь	Всего по ЕЭП
2009	29 093	2 004	1 012	32 109
2010	30 748	2 328	1 072	34 148
2011	32 100	2 612	613	35 325
2012	36 773	2 937	1 672	41 382

Капитал страховых организаций, млн. долларов США

	Российская Федерация	Республика Казахстан	Республика Беларусь	Всего по ЕЭП
2009	8 441	1 217	653	10 311
2010	8 561	1 416	660	10 637
2011	9 169	1 558	324	11 051
2012	10 272	1 590	1 267	13 129

Страховые выплаты, млн. долларов США

	Российская Федерация	Республика Казахстан	Республика Беларусь	Всего по ЕЭП
2009	9 033	187	221	9 441
2010	9 830	171	268	10 269
2011	9 529	291	160	9 980
2012	12 195	451	241	12 887

__________
Источники:
1. Комитет по контролю и надзору финансового рынка и финансовых организаций Национального Банка Республики Казахстан
2. Министерство финансов Республики Беларусь
3. Федеральная служба по финансовым рынкам Российской Федерации
Расчеты: Национальный Банк Республики Казахстан

В числе 50 крупнейших страховых организаций стран ЕЭП по полученным страховым премиям Республика Казахстан представлена 7 организациями, Республика Беларусь – 1 организацией.

__________
Источники:
1. Комитет по контролю и надзору финансового рынка и финансовых организаций Национального Банка Республики Казахстан
2. Министерство финансов Республики Беларусь
3. Федеральная служба по финансовым рынкам Российской Федерации
Расчеты: Национальный Банк Республики Казахстан

На конец 2013 года капитализация как Казахстанской фондовой биржи, так и российской фондовой биржи – открытое акционерное общество «Московская биржа» (далее – Московская биржа) была сопоставима и составляла приблизительно треть объема ВВП соответствующих стран. При этом в течение трех последних лет прослеживается тенденция к снижению данного показателя в абсолютном и относительном выражении (по отношению к ВВП) по сравнению с максимумом, достигнутым в 2006 – 2007 годах, что в большей степени было вызвано снижением стоимости акций, входящих в представительские индексы данных фондовых бирж.
Так, в 2013 году общее число акционерных обществ с действующими выпусками акций на Казахстанской фондовой бирже выросло на 9 % по сравнению с 2009 годом. В то же время, на российском рынке акций была отложена существенная часть запланированных размещений акций. Как на российском, так и на казахстанском рынке ценных бумаг наблюдается уменьшение оборота биржевых торгов.

Сопоставление размеров фондового рынка стран-участниц ЕЭП

__________
Источники:
1. Комитет по контролю и надзору финансового рынка и финансовых организаций Национального Банка Республики Казахстан
2. Агентство Республики Казахстан по статистике
3. Центральный Банк Российской Федерации
4. Федеральная служба государственной статистики
Расчеты: Национальный Банк Республики Казахстан

__________
Источники:
1. Казахстанская фондовая биржа
2. Московская биржа

Учитывая то, что российский и казахстанский фондовые рынки относятся к категории «Развивающиеся», в том числе из-за сырьевой направленности развития экономики (нефть, газ, металлургия и атомная промышленность), динамика индекса Казахстанской фондовой биржи практически полностью повторяет динамику индекса Московской биржи.
Вместе с тем, показатели количества членов, торгуемых инструментов и эмитентов казахстанской и российской фондовых биржи, ввиду масштабности экономики Российской Федерации, не сопоставимы.
Так, количество участников торгов на Московской бирже превышает количество участников на Казахстанской фондовой бирже в 13 раз, количество инструментов – в 3 раза, количество эмитентов – в 5 раз.

__________
Источники:
1. Казахстанская фондовая биржа
2. Московская биржа

Количество торгуемых ценных бумаг на фондовых биржах
(ценные бумаги/эмитенты)

Вид ценной бумаги	Казахстанская фондовая биржа		Московская биржа
	количество инструментов	количество эмитентов	количество инструментов	количество эмитентов
Акции	107	85	335	272
Корпоративные облигации	247	75	965	415
Государственные ценные бумаги	196	3	167	46
Иные инструменты	3	1	424	136
Итого	553	133	1891	869

__________
Источники:
1. Казахстанская фондовая биржа
2. Московская биржа

Превосходство на сегодняшний день Московской биржи в количестве финансовых инструментов и эмитентов обусловлено, в первую очередь, масштабом Российской Федерации, объемом ее экономики, количеством населения и размером территории, во вторую очередь, историческими предпосылками, в частности тем, что приватизация государственных предприятий осуществлялась в Российской Федерации через фондовую биржу. Как следствие российский рынок ценных бумаг обладает более широкими возможностями для инвестирования.
В свою очередь, оценка Всемирного Банка и Международной финансовой корпорации в рамках ежегодного доклада «Ведение бизнеса» позиций Республики Казахстан и Российской Федерации по индикатору «Защита инвесторов» позволяет предположить, что в Казахстане созданы благоприятные условия для инвесторов, включая более высокий уровень защиты их прав и интересов.
Ежегодный рейтинг «Doing Business» Всемирного Банка и Международной финансовой корпорации на 2014 год показал, что Республика Казахстан по показателю «защита инвесторов» занимает 22 место, в то время как Российская Федерация – 115 место.

Сопоставление основных параметров индикатора
«защита инвесторов»

Параметры	Республика Казахстан	Российская Федерация
Индекс открытости (прозрачность деятельности акционерных компаний)	7	6
Индекс ответственности директора (ответственность членов совета директоров акционерной компании)	6	2
Индекс возможности подачи иска акционерами	7	6
Индекс защиты интересов инвесторов	6,7	4,7

3. Вызовы для функционирования финансового рынка Республики Казахстан

1. Затягивание решения текущих проблем финансового сектора. Динамика развития финансовой системы является заложником проблемы низкого качества кредитного портфеля, определяется неразвитостью сектора страховых услуг, а также противоречием между дефицитом долгосрочных ресурсов для обеспечения кредитной активности банков и ограниченными возможностями на внутреннем рынке для институциональных инвесторов. Консервация проблем или затягивание вопроса их решения повышают риск вытеснения казахстанских участников с отечественного финансового рынка иностранными финансовыми институтами в силу их конкурентных финансовых и организационно-технических преимуществ, а также ограничивают возможности казахстанских банков по поддержанию и расширению бизнеса и на рынках сопредельных стран.
2. Повышенные требования к устойчивости финансовых институтов в рамках международных инициатив. К 2020 году Национальным Банком Республики Казахстан будут предъявляться требования к структуре и достаточности капитала, ликвидности, левереджу, адекватные уровню риска с учетом специфики казахстанского рынка и внутренней и внешней конкурентоспособности. Повышение устойчивости отечественных финансовых институтов необходимо для снижения уязвимости к высоким индивидуальным рискам, а также к структурным рискам, связанным с цикличным характером развития экономики Казахстана. Для соответствия новым требованиям финансовым институтам потребуется повысить эффективность затрат, консолидировать получаемые доходы на формирование дополнительных резервов, повышение кредитных возможностей и обеспечение конкурентоспособности.
3. Интернационализация оказываемых финансовых услуг. По окончании переходного периода после вступления Республики Казахстан в ВТО, который завершится ориентировочно в 2020 году, и открытия финансовых рынков в рамках ЕЭП иностранные банки и страховые (перестраховочные) организации при условии соответствия минимальным требованиям смогут беспрепятственно открывать свои филиалы на территории Республики Казахстан.
В рамках данного процесса можно ожидать роста объемов оказываемых на казахстанском рынке финансовых услуг филиалов банков, страховых компаний и участников рынка ценных бумаг Российской Федерации, а также Китайской Народной Республики, Соединенных Штатов Америки, стран Европейского Союза. Особый риск представляется для тех сегментов, которые за годы независимости так и не получили свое широкое развитие, в частности, рынок ценных бумаг, страховой рынок (особенно страхование жизни, а также страхование крупных рисков). Более того, данный риск может быть усилен тем, что появится возможность предоставлять финансовые услуги напрямую из-за рубежа, что может повлечь отток «длинных» денег, как по банковским продуктам, так и через механизмы долгосрочного страхования.
4. Потеря инфраструктуры финансового рынка или ее части. Существует высокая вероятность сохранения проблемы низкой ликвидности, фрагментированности рынка ценных бумаг. Негативный сценарий развития событий предполагает отток отечественных эмитентов на торговые площадки стран-участниц ЕЭП, на Лондонскую или азиатские фондовые биржи ввиду более либеральных листинговых требований и широкой инвесторской базы. В свою очередь, отсутствие эмитентов негативно скажется на функционировании инфраструктуры отечественного рынка ценных бумаг.
Вместе с тем, при активной поддержке государства в области развития отечественного рынка ценных бумаг путем продолжения реализации программ «Народное IPO» и создания стимулов для эмитентов и инвесторов к выходу на рынок ценных бумаг негативного сценария можно избежать. Организованный рынок ценных бумаг Республики Казахстан может быть сохранен в качестве центра торговли финансовыми инструментами в среднеазиатском регионе. Для этого необходимо сохранить отечественную фондовую биржу, обеспечив модернизацию и совершенствование ее торговой системы, клиринга и расчетов, что, в свою очередь, позволит иностранным инвесторам участвовать в торгах с финансовыми инструментами, а также осуществлять регулярное привлечение новых эмитентов, как казахстанских, так и региональных, на фондовую биржу для первичного размещения их акций.
Сохранение автономной торговой площадки на территории республики позволит сохранить инфраструктуру отечественного рынка ценных бумаг, включая класс профессиональных участников рынка ценных бумаг (брокеров и управляющих инвестиционным портфелем).
Построение финансового центра будет означать реформу всей финансовой системы. Особенно важно, чтобы эта реформа охватила все секторы финансового рынка, а не только рынок ценных бумаг.
5. Защита прав потребителей финансовых услуг и регуляторная асимметрия. Расширение объемов предоставляемых иностранными финансовыми организациями услуг на казахстанском финансовом рынке повлечет за собой снижение возможностей со стороны Национального Банка Республики Казахстан по защите интересов их потребителей. С одной стороны, деятельность филиалов иностранных финансовых организаций не попадает напрямую в сферу контроля Национального Банка Республики Казахстан. С другой стороны, иностранные финансовые организации могут принести с собой и внедрять сложные финансовые продукты, по которым отсутствуют соответствующий опыт регулирования, а также готовность и культура потребления отечественными юридическими лицами и населением новых услуг.
В этих условиях требует решения вопрос осуществления равномерного регулирования субъектов финансового рынка, а именно распространения на филиалы иностранных финансовых организаций максимально симметричных и не менее жестких требований, что и в отношении казахстанских. Это актуально как для целей контроля и надзора со стороны Национального Банка Республики Казахстан, как регулятора деятельности финансовых организаций, так и для целей соблюдения норм действующего законодательства в части платежей и переводов денег, валютного регулирования, по противодействию отмывания денег, полученных незаконным путем, а также гарантированию вкладов.
6. Макроэкономические дисбалансы. Усиление процессов глобализации повышает степень уязвимости не только мирового рынка, но каждой отдельной страны. Более того, неравномерность развития стран – основных торговых партнеров Республики Казахстан, подверженность влиянию на их экономическое развитие различных шоков повышают вероятность частоты потрясений и сокращения продолжительности экономических циклов для нашей страны.

4. Основные принципы и общие подходы развития
финансового сектора
Республики Казахстан до 2030 года

1. Приоритеты развития финансового сектора

Основными приоритетами развития финансового сектора являются:
1) дальнейшее развитие и международная интеграция на принципах соответствия лучшим международным стандартам (в частности, стран ОЭСР);
2) консолидация банковского сектора, увеличение капитализации и рост его финансовых возможностей;
3) обусловленность государственной финансовой поддержки и интенсивности надзорного процесса масштабом рисков;
4) повышение устойчивости базы фондирования и эффективности управления системной ликвидностью за счет диверсификации фондирования по валютам, срокам, источникам (розничное, оптовое, капитал), постоянного участия Национального Банка Республики Казахстан на денежном рынке, стимулирования развития межбанковского рынка;
5) риск-ориентированность в регулировании и надзоре за субъектами финансового рынка;
6) регулирование, нацеленное на гибкое внедрение новых продуктов, развитие технологий и эффективное управление капиталом финансовых организаций;
7) активная роль государства в увеличении предложения финансовых инструментов на фондовом рынке в рамках «Народное IPO» и приватизации государственных активов;
8) повышение финансовой грамотности потребителей финансовых услуг;
9) сочетание прагматичного регуляторного протекционизма на рынке ценных бумаг с либерализацией листинговых требований и процедур доступа;
10) расширение регуляторных возможностей для квалифицированных инвесторов по инвестиционным операциям и принятию рисков с повышением требований к их управлению и достаточности капитала;
11) ограниченность прямого участия государства в финансовой системе через институты развития, не конкурирующие с частными финансовыми организациями;
12) повышение автономности и независимости институциональной структуры Национального Банка Республики Казахстан в части принятия решений по регулированию и надзору финансового рынка и финансовых организаций;
13) повышение рыночной дисциплины;
14) повышение инвестиционной привлекательности финансового рынка для вложений внутренних и внешних инвесторов в капитал;
15) сохранение финансовой системы с преимущественно отечественным капиталом.

2. Задача 1: снижение издержек общества и государства на поддержание
устойчивости финансовой системы в случае возникновения
потенциальных шоков

Повышение устойчивости банковской системы.
1. Формирование системы эффективного поглощения шоков посредством внедрения международных стандартов Базель II и III.
Реализация данной задачи будет осуществлена посредством поэтапного внедрения рекомендаций Базельского комитета по банковскому надзору (далее – БКБН) в части достаточности капитала, показателей ликвидности и финансового левереджа, а также управления рисками. При этом внедрение международных стандартов регулирования банковской деятельности будет осуществляться сквозь призму национальных интересов и особенностей, а также в соответствии со следующими принципами:
адекватность достаточности капитала банковской системы и каждого банка уровню риска;
оптимальное распределение во времени нагрузки по созданию дополнительного капитала до требуемого уровня с учетом возможностей банков выполнять новые требования;
установление целевых минимальных нормативов по достаточности капитала на уровнях, обеспечивающих конкурентоспособность банков Республики Казахстан относительно других систем и регуляторных режимов;
согласованный подход при внедрении требований по капитализации с внедрением систем внутренней оценки достаточности капитала в банках и внутренних моделей оценки рисков.
Основное внимание будет уделено усилению степени контрцикличности регулирования, предполагающего накопления дополнительных резервов в периоды циклического подъема экономики и финансового сектора и их использование в периоды замедления и спада в целях поддержания экономической активности. Будет изучаться и внедрятся с учетом особенностей развития отечественной банковской системы разрабатываемый в новой редакции международный стандарт финансовой отчетности № 9.
Национальным Банком Республики Казахстан в рамках внедрения новых стандартов Базель III будут определены оптимальные минимальные значения достаточности капитала и его буферов (консервационный, контрциклический, отдельный для системообразующих банков). При этом минимальные значения, соответствующие специфике рисков казахстанских банков, ожидаются на уровне несколько выше существующих минимальных нормативов. Постепенное внедрение новых требований по достаточности капитала и буферов капитала (за исключением контрциклического буфера) начнется в 2015 году и его планируется завершить до конца 2018 года одновременно со многими странами и в срок, рекомендуемый БКБН. Решение о введении контрциклического буфера, который предназначен для недопущения перегрева экономики в период фазы активного роста и содействия укреплению финансового состояния банков в предкризисный период, будет зависеть от стадии цикла. По оценкам Национального Банка Республики Казахстан необходимость введения контрциклического буфера ранее 2016 года отсутствует.
Повышенная капитализация казахстанских банков к периоду завершения процесса перехода на стандарты Базель III будет вызывать большее доверие депозиторов, послужит положительным фактором при оценке инвесторов и рейтинговых агентств, и, соответственно, будет влиять на стоимость привлечения фондирования. Кроме того, в условиях вступления Казахстана в международные экономические организации разных уровней в будущем конкурентоспособность банков будет определяться достаточным уровнем капитализации.
В рамках совершенствования надзорной деятельности продолжится работа по внедрению второго компонента стандарта Базеля II, предполагающего установление дополнительных требований к достаточности капитала с учетом индивидуального риск-профиля банка, систем управления рисками и внутреннего контроля («надзорная надбавка»). Национальным Банком Республики Казахстан «надзорная надбавка» к капиталу будет устанавливаться по результатам количественной оценки риск-факторов банка, качественной оценки эффективности процесса управления капиталом с учетом стратегии развития банка и степени влияния операционной среды, эффективности систем управления рисками и внутреннего контроля. В этих целях будут усовершествованы меры раннего реагирования, а также требования к системам управления рисками и внутреннего контроля в банках второго уровня. При этом внедрение «надзорной надбавки» и сопутствующий данному направлению комплекс мер будет осуществляться согласовано с переходом на стандарты Базель III.
Внедрение надзорного подхода, предполагающего оценку кредитных рисков через внутренние модели управления кредитными рисками банка (Internal Ratings-Based Approach), будет происходить по мере готовности регулятора и исходя из возможностей самих банков.
В среднесрочной перспективе (не ранее 2015 года) будут внедрены новые коэффициенты ликвидности банков (Liquidity Coverage Ratio, Net Stable Funding Ratio) для достижения:
надежного уровня ликвидности банков в краткосрочном периоде посредством создания запаса высоколиквидных ресурсов, позволяющего продолжать деятельность в условиях стресса;
устойчивости в долгосрочном периоде посредством создания дополнительных стимулов для банков по привлечению финансирования из более надежных источников на постоянной основе.
С 2018 года предполагается внедрить требование по показателю левереджа банка, направленное на ограничение в банковском секторе избыточного плеча, с которым банки инвестируют привлеченные средства, и на обеспечение дополнительного уровня защиты.
В целях минимизации возникновения системных рисков для группы системообразующих банков будет сформирована система регулирования, предусматривающая предъявление дополнительных требований к наличию у банка сильной капитальной базы, не только в кратко-, но и среднесрочной перспективе.
Более того, будет разработан инструментарий внутренней поддержки в случаях возникновения проблем за счет средств кредиторов (bail-in tool), а также его обязательного применения. Принимаемые меры предполагают предоставление банкам периода времени, необходимого для адаптации к новым требованиям. Национальным Банком Республики Казахстан предполагается внедрение в надзорный процесс практики совместной оценки готовности каждого банка новым требованиям и, при необходимости, подготовки необходимых планов перехода, мониторинга их выполнения. Такая практика позволит превентивно оказывать влияние на банки, а не оценивать постфактум степень достижения требований, которые могут требовать принятие жестких мер и возможно санкций.
Реализация указанных мероприятий потребует дальнейшего совершенствования банковского законодательства предположительно в
2017 – 2018 годах.
2. Комплексный подход к улучшению структуры активов банков и снижение доли неработающих займов до приемлемого уровня, не ограничивающего возможности банков по кредитованию экономики.
Высокий уровень неработающих займов является основным препятствием повышения устойчивости банковского сектора и внедрения рекомендаций БКБН, поскольку снижает рентабельность банков и способность банков формировать капитал за счет нераспределенной прибыли, а также ограничивает кредитную активность банков. При этом реализация задачи по обеспечению очистки балансов банков от неработающих активов требует многостороннего подхода с участием банков, а также частных и государственных компаний по управлению активами. В частности, реализация данной задачи будет осуществляться путем установления пруденциальных лимитов по неработающим займам, дальнейшего совершенствования законодательства в части упрощения списания неработающих займов, передачи неработающих займов компаниям по управлению активами и созданию эффективного механизма управления активами и рисками в данных компаниях.
Выполнение банками требований по соответствию устанавливаемым лимитам по доле неработающих займов в структуре ссудного портфеля (не более 10 % с 1 января 2016 года) будет осуществляться в рамках планов мероприятий по поэтапному достижению установленного параметра с применением соответствующих надзорных мер в случае их неисполнения.
Для достижения данных показателей требуется совершенствование нормативной правовой базы, которая позволит банкам эффективно списывать безнадежные займы. В связи с чем, будет рассмотрен механизм отнесения на вычеты специфических провизий и признания налоговых убытков при прощении безнадежной ссудной задолженности с учетом международных стандартов финансовой отчетности. Также в части налогообложения будет рассмотрен вопрос возможности передачи активов в ОУСА с дисконтом и усилением прав залоговых кредиторов. Усилению деятельности организаций, специализирующихся на управлении неработающими активами, будет способствовать решение вопросов раскрытия банковской тайны по проблемным заемщикам, оценки стоимости передаваемого имущества.
Требуется также создание рынка неработающих активов для формирования справедливой стоимости на данные активы, что создаст возможности для управления ими. Любая методика оценки, признаваемая рынком, предполагает значительную степень раскрытия информации о кредитном портфеле. При этом необходимо отметить, что адекватная оценка активов, находящихся под управлением компаний по управлению активами, и высокая прозрачность корпоративного управления позволят привлекать к работе с неработающими активами средства внешних инвесторов, в том числе международных финансовых организаций на международных рынках стрессовых активов.
Активную роль будет играть Фонд проблемных кредитов. В соответствии с лучшей международной практикой централизованные государственные компании по управлению неработающими активами должны быть независимыми и обладать достаточными финансовыми и кадровыми ресурсами, в том числе кадрами в области инвестиционного банкинга, реструктуризации и оценки недвижимого имущества. В этой связи, адекватная капитализация и финансирование Фонда проблемных кредитов являются одним из ключевых факторов. При этом будут рассматриваться различные механизмы выкупа проблемных активов у банков, совместного управления, реализации инвестору или ликвидации данных активов с учетом необходимости разделения возникающих убытков с банками.
При этом организации, специализирующиеся на управлении неработающими активами, могут осуществлять управление проблемными активами банков как самостоятельно, так и привлекая юридические, коллекторские и иные компании на условиях аутсорсинга. В этой связи, потребуется принятие мер по законодательному обеспечению коллекторской деятельности.
3. Совершенствование систем раннего реагирования, оздоровления и ликвидации банков.
Реализация данного направления требует пересмотра оснований применения ограниченных мер воздействия и санкций, институциональной системы оздоровления и урегулирования несостоятельных банков, а также порога ответственности Национального Банка Республики Казахстан при реализации мер по оздоровлению.
В рамках мер раннего и надзорного реагирования будут разграничены надзорные меры от инструментов по оздоровлению, обеспечив их соответствие серьезности проблем в банке.
Будет разработан действенный, «безболезненный» для участников финансового рынка и понятный для депозиторов – физических лиц механизм оздоровления финансового состояния банка в виде его консервации и передачи активов и обязательств (в основном, депозитов физических лиц) частично либо в полном размере другому банку. В рамках данных мер, а также мер по совершенствованию системы гарантирования предусматриваются:
передача функций по осуществлению процедур урегулирования несостоятельных банков (то есть после лишения банка лицензии) в акционерное общество «Казахстанский фонд гарантирования депозитов» (далее – Казахстанский фонд гарантирования депозитов);
обеспечение возможности использования средств системы гарантирования депозитов только в случае прямого участия Казахстанского фонда гарантирования депозитов в процессе оздоровления при наличии документального подтверждения того, что стоимость мероприятий по оздоровлению ниже стоимости ликвидации банка (least cost method);
рассмотрение вопроса по дальнейшему увеличению суммы гарантирования вкладов физических лиц с учетом рекомендаций основополагающих принципов для эффективных систем гарантирования депозитов Международной ассоциации систем страхования депозитов (сумма гарантийного возмещения должна быть установлена таким образом, чтобы покрытие по количеству счетов составляло не менее 90 %, а по совокупной сумме депозитов не более 50 %);
рассмотрение вопроса о распространении системы гарантирования вкладов на текущие счета юридических лиц.
При этом будет рассмотрен вопрос совершенствования банковского законодательства в части, предусматривающей определение процедурных оснований и критериев проведения мер по оздоровлению/урегулированию банков (P&A, стабилизационный банк, механизм по принудительной конвертации задолженности банка в акционерный капитал и так далее) ориентировочно в 2016 – 2018 годах.
Совершенствование системы ликвидации банков предполагает создание нового институционального подхода, а также упрощение процедуры списания ликвидатором с балансов проблемного банка невозможной к взысканию задолженности.
Повышение устойчивости страхового сектора.
1. Меры по повышению капитализации страховых организаций.
Страхование может стать одним из стратегических секторов экономики. Развитие страхового сектора будет способствовать надежному и устойчивому развитию экономики страны и созданию дополнительной основы для повышения социальной защиты населения, страхования имущества граждан и субъектов предпринимательства. Учитывая потенциал страхового сектора в экономике страны, охватывающего все стороны человеческой жизни, производственной и социально-экономической деятельности, государство должно оказать содействие развитию рынка страхования. В данном случае роль государства важна как в части повышения страховой культуры населения, так и в части повышения надежности страховых организаций.
Наиболее важным направлением развития страхового рынка является принятие комплекса мер по дальнейшему росту капитализации страховых организаций. Накопление капитала позволит локальным страховщикам удержать большую часть страховых рисков, в настоящее время неэффективно передающихся на перестрахование.
В целях обеспечения устойчивости и конкурентоспособности страховых организаций будут поэтапно вводиться требования Solvency II. Данная система предполагает расчет капитала для покрытия каждого вида риска с учетом качественных параметров деятельности страховщиков и надзорной оценки. Количественные требования к размеру собственного капитала будут состоять из двух уровней: минимальные требования к капиталу, при несоблюдении которых немедленно отзывается лицензия на осуществление страховой деятельности, и требования к капиталу для обеспечения платежеспособности. При их несоблюдении будут применяться меры по финансовому оздоровлению и санкции.
На начальном этапе будет адаптирована стандартная формула расчета минимальных требований к капиталу и требований к капиталу для обеспечения платежеспособности, которая предполагает расчет капитала по каждой категории риска с учетом параметров, заданных уполномоченным органом. Будут введены следующие категории рисков, по которым будет осуществляться расчет капитала: операционный риск, рыночные риски, риски, возникающие из страхования жизни; риски, возникающие из иных видов страхования, чем страхование жизни; риск несостоятельности контрагента; риски, связанные с нематериальными активами.
Одновременно будут предложены изменения по реализации второго компонента стандарта Solvency II, который предполагает оценку эффективности внутренних систем управления рисками, андеррайтинга и внутреннего контроля, оценку стратегии и основных бизнес-процессов.
Будут приниматься меры по развитию и улучшению внутренних систем андеррайтинга, управления рисками, внутреннего контроля и оценки убытков. Указанные меры будут способствовать минимизации риска банкротства страховых организаций и диверсифицировать риски с целью недопущения излишней кумуляции страховых рисков в рамках одной организации. Также предполагаются унификация и внедрение надзора за методикой оценки рисков, что позволит вести контроль за «правильностью» оценки уровня рисков, принимаемых страховыми организациями.
В повышении надежности страховых организаций немаловажную роль занимает роль государства, которая выражается в осуществлении контроля и надзора за деятельностью субъектов страхового рынка на риск-ориентированной основе. В настоящее время система надзора за страховой деятельностью основана на анализе областей риска: капитал, активы, перестрахование, страховые резервы, менеджмент, доходность, ликвидность и определение соответствующей оценки устойчивости страховой организации.
2. Меры по снижению риска недостаточности страховых резервов.
Одной из важных действенных мер, позволяющих повысить платежеспособность страховых организаций, является достаточность страховых резервов.
В настоящее время отмечаются некоторые негативные факторы, связанные с неадекватным формированием страховых резервов ввиду отсутствия объективной страховой статистики, их недооценки, а также с манипулированием их размерами.
Необходимо принятие мер, направленных на участие государства в работе по сбору статистики, созданию таблиц смертности, усиление требований по автоматизации процессов страховой и иной деятельности.
Важным становится повышение роли независимых актуариев, как лиц, ответственных за адекватный расчет страховых резервов и обеспечение законодательной защиты актуариев от действий менеджмента страховых организаций. Планируется рассмотреть вопрос о принятии мер по законодательному обеспечению соответствующих вопросов страховой деятельности в 2016 – 2020 годах. Также необходимо принять меры для усиления профессиональной подготовки актуариев.
3. Повышение эффективности перестрахования.
Учитывая небольшую по сравнению с зарубежными компаниями капитализацию казахстанских страховых компаний, система перестрахования приобретает для отечественного страхового рынка большее значение, предоставляя отечественным страховщикам возможность заключать договоры страхования рисков, стоимость которых превосходит их собственные средства, что позволяет развиваться страховому рынку.
Оценка рисков перестрахования будет проводиться с учетом качества перестрахования и платежеспособности перестраховочной организации, особенностей пропорционального и непропорционального перестрахования.
Кроме того, будет определена методика расчета максимального размера собственного удержания с учетом финансовой устойчивости страховой организации, особенностей договоров страхования и покрываемых рисков, вероятности наступления страхового события и ожидаемых убытков.
Необходимо определить разумное соотношение собственного удержания цедента с лимитом ответственности перестраховщика, так как в противном случае страховая организация не будет заинтересована в андеррайтинге страховых рисков, получая лишь комиссию за заключение договора страхования и выступая в роли страхового посредника.
Данные меры обеспечат значительный рост капитализации и емкости страхового рынка, повысят конкурентоспособность страховых организаций.
Будут приняты меры по пресечению «безрискового» перестрахования, осуществляемого в целях вывода активов и налоговой оптимизации. В этих целях будут законодательно установлены критерии признания договоров перестрахования недействительными.
Несмотря на предпринимаемые законодательные меры по повышению эффективности использования инструмента перестрахования как в мировой практике, так и в практике регулирования в Казахстане, перестрахование является весьма непрозрачным направлением деятельности страховых организаций особенно в части осуществления перестрахования внутри страны между страховыми (перестраховочными) организациями резидентами с использованием страховых брокеров. Поэтому развитие перестрахования в условиях рыночных отношений требует эффективного правового механизма, обеспечивающего четкость и полноту его регулирования.
4. Ликвидация и реорганизация страховых организаций.
В связи с ужесточением требований по платежеспособности и возрастающим уровнем конкуренции среди участников страхового рынка, требуется взвешенно подойти к вопросу законодательного процесса ликвидации страховых организаций вне зависимости от того, возбуждается ли такая процедура в связи с неплатежеспособностью, а также является ли она добровольной или принудительной. Оптимизация и регламентация передачи страхового портфеля, обозначение законодательных механизмов в целях сохранения или восстановления финансовой стабильности страховой организации и по возможности максимального предотвращения прекращения деятельности такой организации позволят предоставить страховому рынку гарантии для продолжительной деятельности и минимизировать имиджевые риски для страхового рынка в целом.
Повышение устойчивости рынка ценных бумаг.
1. Формирование системы эффективного поглощения шоков и меры по сокращению и предотвращению рисков на рынке ценных бумаг.
Дальнейшее развитие организованного рынка ценных бумаг невозможно без создания эффективной системы управления рисками.
Система торговли с ценными бумагами с отстроченной датой расчетов (далее – система расчетов «T+n»), система прямого доступа к торгам и удаленное членство (для иностранных брокерских и (или) дилерских организаций) помимо возможностей создают новые вызовы для рынка ценных бумаг.
При системе расчетов «T+n» с частичным обеспечением возникают риски неосуществления одним или несколькими участниками расчетов по сделкам. В случае неспособности клиринговой организации к завершению расчетов, различные эффекты «цепной реакции» могут оказать существенное неблагоприятное воздействие на рынок ценных бумаг и экономику в целом.
В этой связи для формирования системы эффективного поглощения шоков и управления рисков, на первом этапе внедрения системы отложенных расчетов необходимо установить несколько уровней защиты, таких как:
1) маржевые взносы, которые депонируются участниками торгов в целях покрытия кредитного риска и риска ликвидности, где размеры маржевых взносов зависят от волатильности ценных бумаг, являющихся предметами сделок;
2) системы лимитов, которые включают в себя лимит изменения цены и лимит на открытую позицию;
3) гарантийные фонды, которые формируются за счет взносов участников торгов и используются в качестве источника финансирования при наступлении дефолта;
4) резервный фонд, который формируется за счет собственных средств фондовой биржи (клиринговой организации).
Внедрение системы расчетов «Т+n» потребует рассмотрения вопроса о необходимости внесения соответствующих поправок в законодательство о деятельности рынка ценных бумаг, а также гражданского законодательства, которое планируется на 2014 – 2015 годы.
Помимо этого, потребует пересмотра система пруденциального регулирования брокерских организаций, которая должна учитывать рекомендации БКБН и Международной организации комиссий по ценным бумагам в части адекватности капитала, показателей ликвидности, финансового левереджа и управления рисками.
Вместе с тем, гарантирование завершенности расчетов по сделкам, заключенным на рынке ценных бумаг, и их необратимость, а также обеспечения равенства прав участников торгов являются немаловажным условием (предпосылкой) для эффективного функционирования рынка ценных бумаг и обеспечения доверия со стороны инвесторов, в том числе иностранных, к рынку ценных бумаг.
В настоящее время нормы гражданского законодательства Республики Казахстан позволяют признавать сделки недействительными, если они были заключены с нарушением законодательства Республики Казахстан и по другим основаниям, установленным Гражданским кодексом Республики Казахстан.
В этой связи необходимо предусмотреть порядок осуществления расчетов с финансовыми инструментами, установить ограничения, не позволяющие отменить либо обратить сделки, а также ответственность за неосуществление расчетов по сделкам. Одновременно в качестве компенсирующих мер для третьих лиц необходимо предусмотреть право требовать от сторон сделки, компенсации или возмещения ущерба, если сделка была заключена в нарушение условий законодательства Республики Казахстан, и в результате ее заключения данным лицам был нанесен ущерб.
Немаловажную роль в процессе управления рисками играют инфраструктурные организации рынка ценных бумаг, такие как фондовая биржа, клиринговая организация, центральный депозитарий и регистратор.
Политика Национального Банка Республики Казахстан в отношении таких инфраструктурных организаций финансового рынка, как Государственное кредитное бюро, Единый регистратор ценных бумаг, Казахстанская фондовая биржа, будет направлена на:
1) обеспечение объективной, бесперебойной, качественной деятельности инфраструктурных организаций;
2) предотвращение мошеннических действий с пенсионными активами, исключение злоупотребления (манипулирования) на фондовом рынке, рейдерства в вопросах регистрации прав держателей ценных бумаг;
3) контроль ситуации на валютном рынке и ограничение спекуляции ставками денежного рынка;
4) обеспечение достоверности кредитных историй, сохранности персональных данных о заемщиках.
Для большей прозрачности политики Национального Банка Республики Казахстан в отношении рынка финансовых услуг Национальным Банком Республики Казахстан предлагается создание консультативных советов при инфраструктурных дочерних организациях, задачами которых будут рассмотрение вопросов стратегии развития и эффективности деятельности дочерних организаций, а также разработка рекомендаций и предложений по вопросам совершенствования законодательства для создания условий, стимулирующих их развитие. Дополнительно Национальным Банком Республики Казахстан предлагается включить в состав Совета директоров указанных организаций представителя Национальной палаты предпринимателей.
Инфраструктурные организации, такие как фондовая биржа, центральный депозитарий, платежная система и регистратор являются системообразующими организациями на рынке ценных бумаг. Будет усовершенствована система регулирования, контроля и надзора за деятельностью системообразующих организаций в части осуществления клиринга и расчетов по итогам сделок с финансовыми инструментами.
В этой связи необходимо усовершенствовать требования к системе управления рисками у указанных субъектов и определить:
необходимость ежедневного стресс-тестирования и тестирования на исторических данных (бэк-тестирование), а также периодической проверки системы управления рисками;
процедуры на случай дефолта со стороны участников торгов и, в частности, установление порядка тестирования процедур по урегулированию ситуаций дефолта;
систему управления операционным риском, учитывающую все риски, возникающие со стороны участников торгов и инфраструктурных организаций, а также те риски, которые они представляют для других инфраструктурных организаций на рынке ценных бумаг.
С целью внедрения ведущей международной практики будут применены с учетом особенностей национального рынка ценных бумаг рекомендации для инфраструктур финансового рынка.
Учитывая тенденцию снижения объемов операций с ценными бумагами и производными финансовыми инструментами, осуществляемых на организованном рынке, что может быть обусловлено перетоком данных видов операций с организованного рынка на неорганизованный рынок, повышается актуальность реализации рекомендаций лидеров стран группы «G-20», данных в рамках мер по укреплению международной системы финансового регулирования.
В соответствии с рекомендациями расчетное обслуживание всех стандартизированных внебиржевых производных финансовых инструментов должно проводиться через центрального контрагента. При этом к внебиржевым финансовым инструментам, расчетное обслуживание которых осуществляется не через центрального контрагента, должны применяться повышенные требования по капиталу.
При этом внедрение института центрального контрагента требует наличия развитого программно-технического комплекса, поскольку отличительной особенностью центрального контрагента являются наличие механизмов по завершению расчетов по сделкам в случае нарушения обязательств перед ним, в частности, использование гарантийных фондов, приобретение или продажа ценных бумаг на финансовом рынке и (или) иных механизмов.
2. Обеспечение защиты прав и интересов инвесторов на рынке ценных бумаг, включая противодействие недобросовестному поведению на рынке ценных бумаг.
В целях защиты интересов инвесторов, использующих услуги брокерских организаций, будет принят комплекс мер, направленных на обеспечение инвесторам полного и постоянного доступа к информации об остатках и движении принадлежащих им финансовых инструментов и денег, находящихся на лицевых счетах, открытых в брокерских организациях. Данные меры позволят инвесторам осуществлять контроль за операциями, совершаемыми брокером по их лицевым счетам, в режиме online.
Для урегулирования ситуации, связанной с использованием услуг нерегулируемых субъектов для допуска на рынок FOREX, будут установлен запрет на предоставление казахстанским инвесторам такого рода услуг для всех субъектов, не обладающих лицензией на брокерскую деятельность, а также усилены мониторинг и надзор за выполнением данных требований.
В целях усиления мер, направленных на обеспечение добросовестного поведения на рынке ценных бумаг, включая меры по наказанию за манипулирование ценами и другие виды злоупотреблений на рынке ценных бумаг и повышение их своевременности, требуется предусмотреть сопоставимую систему (шкалу) наказаний за злоупотребления на рынке ценных бумаг. Реализацию данной задачи необходимо осуществить посредством пересмотра размеров административных (уголовных) штрафов и перехода с фиксированных размеров штрафов на индексированные размеры. Это подразумевает, что индексация размеров штрафов по манипулированию будет осуществляться к таким показателям как объем заключенных сделок, размер извлеченной прибыли либо причиненного ущерба в результате заключения сделок.
Кроме того, в целях повышения доверия инвесторов к фондовому рынку будет рассмотрена возможность введения системы компенсации убытков «неквалифицированным» инвесторам в особенности физическим лицам, понесенных в результате незаконного использования брокерами средств данных клиентов и иных противоправных действий, по аналогии с международной практикой.
Будет рассмотрен вопрос о необходимости совершенствования законодательства о рынке ценных бумаг ориентировочно в 2016 – 2020 годах.
В отношении лиц со статусом квалифицированного клиента и правомочного делового партнера считается, что такие лица с финансовой точки зрения способны взять на себя риск любого убытка, который может возникнуть в результате инвестиции, и обладают необходимым опытом и знаниями в отношении инвестиционных услуг всех видов и различных сделок с финансовыми инструментами.
Таким образом, функционирование института квалифицированных инвесторов неразрывно связано с наличием механизмов защиты прав инвесторов и является экономически целесообразным в случае разделения их степеней защиты в зависимости от присвоенного статуса (классификации). В этой связи будут рассмотрен вопрос по созданию схем гарантирования на рынке ценных бумаг и усовершенствованы подходы к определению квалифицированных инвесторов, что позволит расширить возможности инвестирования отечественных инвесторов, не ущемляя при этом права остальных потребителей финансовых услуг.
Немаловажным фактором, способствующим повышению заинтересованности инвесторов в инвестициях на фондовом рынке, является эффективное функционирование комплекса мер, направленных на своевременное выявление негативных тенденций в деятельности эмитентов ценных бумаг, обеспечение инвесторов доступом к информации об эмитентах ценных бумаг и выпущенных ими ценных бумагах, позволяющей своевременно проводить мониторинг финансового состояния эмитентов и их платежеспособности.
Реализация данного направления требует пересмотра основных подходов к мониторингу эмитентов ценных бумаг, внедрения системы раннего реагирования уполномоченного органа на ухудшение показателей деятельности эмитентов, влияющих на его способность исполнять свои обязательства по облигационным займам, ужесточения ответственности руководителей эмитентов, допустивших дефолт по ранее выпущенным ценным бумагам или нарушивших условия выпуска ценных бумаг.
Кроме того, необходимо осуществлять дальнейшее совершенствование системы корпоративного управления и раскрытия информации эмитентами, а также направить усилия на повышение прозрачности эмитентов и их системы управления рисками.

3. Задача 2: повышение эффективности финансового сектора в условиях
экономической интеграции и глобализации

Общие направления развития.
1. Создание симметричной и адекватной рискам регуляторной среды в рамках либерализации доступа на финансовый рынок.
В условиях открытия доступа на рынок финансовых услуг страны с возможностью осуществления деятельности филиалов иностранных финансовых организаций требуется решение вопросов, связанных с обеспечением финансовой устойчивости филиала и создания симметричной регуляторной среды.
Перечнем специфических обязательств по сектору финансовых услуг, принимаемых Республикой Казахстан в рамках вступления в ВТО (далее – перечень специфических обязательств), уже предусмотрены некоторые требования, обязательные для соблюдения при открытии филиала иностранной финансовой организации. Установлены требования к размеру активов родительской финансовой организации, определен минимальный размер депозита, принимаемый филиалом иностранного банка. Вместе с этим, перечнем специфических обязательств предусмотрено право Казахстана на установление дополнительных пруденциальных требований к деятельности филиала иностранной финансовой организации. Среди таких требований, но не ограничиваясь ими, предусмотрены требования по отдельной (от родительской организации) капитализации, отдельные требования по гарантийным фондам и депозитам в Национальном Банке Республики Казахстан, другие требования по платежеспособности, требования по отчетности и ее публикации, а также требования по локализации технических резервов и соблюдению маржи платежеспособности в отношении страховых организаций. В рамках выработки соответствующих пруденциальных требований, применяемых к филиалам иностранных финансовых организаций при их непосредственной деятельности, дополнительно требуется рассмотрение вопросов, регламентирующих обеспечение гарантии финансовой устойчивости такой организации на этапе вхождения на рынок.
В частности, предпосылкой для открытия филиала в Республике Казахстан должно быть соглашение о сотрудничестве и обмене информацией с органами надзора страны родительской организации филиала. Должна быть возможность обмена информацией, и страна родительской организации должна иметь возможность при желании инспектирования деятельности филиала в Республике Казахстан. Дополнительным инструментом регулирования доступа на рынок является установление ограничения по открытию филиалов для иностранных банков в зависимости от их рейтинга. Например, по аналогии к требованиям по открытию дочерних банков рейтинг может быть установлен на уровне не ниже присвоенного Республике Казахстан суверенного рейтинга одним из международных рейтинговых агентств.
Также критерием доступа на рынок филиала иностранной финансовой организации и филиала иностранного банка в частности может быть требование о получении самооценки надзорного органа страны родительской организации о его соответствии Базельским ключевым принципам. При этом, оценка не должна ограничиваться соответствием Базельскому соглашению о капитале, а должна полностью соответствовать всем требованиям БКБН. Необходимо предусмотреть механизм отказа в лицензии, если оценка показывает значительные недостатки в надзоре.
При этом будет рассмотрен вопрос о необходимости совершенствования банковского законодательства и законодательства о страховой деятельности ориентировочно в 2015 – 2016 годах в зависимости от подписания договора о вступлении Казахстана в ВТО.
В части интеграционных процессов в рамках ЕЭП в условиях длительности процесса гармонизации законодательства стран-участниц, регулирующего деятельность на финансовом рынке, будет развиваться сценарий, при котором доступ на рынки стран будет основываться на принципах и договоренностях, достигнутых каждой из стран в рамках вступления в ВТО. Вопрос более широкого доступа на финансовые рынки стран ЕЭП будет рассматриваться после 2025 года.
2. Повышение финансовой грамотности и уровня защиты прав населения в сфере финансовых услуг и услуг микрофинансовых организаций.
Во многих развитых и развивающихся странах мира все большее внимание уделяется вопросу повышения финансовой грамотности населения, поскольку надлежащий уровень финансовой грамотности способствует повышению уровня жизни граждан, развитию экономики и повышению общественного благосостояния.
Существенно усложнившаяся финансовая система, ускорение процесса глобализации и появление широкого спектра новых сложных финансовых продуктов и услуг ставят перед населением весьма сложные задачи, к решению которых они оказываются неподготовленными.
Отсутствие у граждан финансовых знаний, навыков планирования бюджета и принятия взвешенных решений по использованию финансовых продуктов на фоне агрессивной рекламы таких продуктов со стороны финансовых организаций ведет к накоплению значительных диспропорций и рисков, способных перерасти в проблемы национального масштаба.
Высокий уровень финансовой грамотности каждого гражданина усиливает прозрачность финансовых взаимоотношений между потребителями и финансовыми институтами. Вместе с тем отставание уровня финансовой грамотности населения от требуемого для потребления отдельных финансовых инструментов является причиной высокого уровня информационной асимметрии между потребителями финансовых услуг и их поставщиками.
В этой связи необходимым условием справедливого, открытого и эффективно функционирующего финансового рынка являются обеспечение действенной защиты прав и повышение финансовой грамотности потребителей на рынке финансовых услуг и услуг микрофинансовых организаций на регулярной основе.
Национальный Банк Республики Казахстан продолжит работу в данном направлении.
Благодаря своему широкому распространению степень осведомленности населения о банковских услугах является более высокой, чем по другим услугам финансового рынка.
В части страхового сектора необходима смена акцента от негативного отношения населения к страхованию в целом и исторически сложившейся ориентированности населения на социальную и иную помощь со стороны государства. В этих целях на постоянной основе будет проводиться работа по повышению страховой культуры населения.
Отдельной работы требует повышение финансовой грамотности инвесторов, их информированности о процессах, происходящих на рынке ценных бумаг, и деятельности функционирующих на нем субъектов (профессиональных участников рынка ценных бумаг, эмитентов).
Для повышения грамотности потребителей финансовых услуг и услуг микрофинансовых организаций нужны не разовые мероприятия, а постоянная и комплексная работа. Многие развитые и большинство развивающихся стран имеют постоянно действующие государственные программы повышения финансовой грамотности населения, которые успешно реализуются. Низкий уровень финансовой грамотности населения негативно отражается на потреблении финансовых услуг и значительно замедляет темпы роста финансового рынка.
В рамках реализации вышеуказанных задач Национальному Банку Республики Казахстан необходимо обеспечить координацию усилий центральных и местных государственных органов и средств массовой информации по повышению уровня финансовой грамотности населения Республики Казахстан, включающих:
1) исследование уровня финансовой грамотности населения;
2) введение программ начального финансового образования в общеобразовательных школах (обновление содержания книг для учащихся 5-9 классов и методических пособий для учителей, разработка и издание книг для учащихся 10-11 классов и методических пособий для учителей);
3) введение курса об основах финансовой грамотности для студентов высших учебных заведений неэкономических специальностей (разработка и издание книг и методических пособий);
4) организацию системы информирования населения о финансовых организациях, их продуктах, услугах и обучения населения для инвестирования личных сбережений в финансовые рынки с использованием средств массовой информации (телевидение, Интернет, пресса, издание специальной литературы);
5) проведение программ повышения финансовой грамотности для целевых групп;
6) наполнение специализированного обучающего веб-ресурса Национального Банка Республики Казахстан (www.fingramota.kz) актуальной информацией на финансовые темы;
7) создание мультипликационных роликов и размещение серии уличных билбордов, персонажи которых в доступной форме обучают основам финансовой грамотности по всем секторам финансового рынка. Кроме того, сюжеты/отрывки из роликов предлагается размещать на уличных билбордах и в больших торговых учреждениях;
8) открытие постоянно действующих Call-центра и общественной приемной, куда может обратиться потребитель финансовых услуг за защитой своих прав и получением квалифицированной консультации;
9) предоставление населению возможности изучения казахстанского рынка ценных бумаг в интерактивном режиме;
10) разработку образовательных приложений для мобильных устройств.
Кроме того, немаловажным является международное сотрудничество в области повышения финансовой грамотности и инвестиционной культуры в рамках Международного форума по образованию инвесторов и ОЭСР.
Данные организации устанавливают основные принципы и направления повышения финансовой грамотности населения, а также служат площадкой для обмена информацией и идеями между провайдерами образования из разных юрисдикций.
Несмотря на внесенный в 2011 году большой блок поправок в банковское законодательство, направленный на защиту прав и интересов заемщиков, в настоящее время существует ряд проблем, имеющих системный характер.
В этой связи Национальным Банком Республики Казахстан будет рассмотрен вопрос о необходимости совершенствования законодательства по вопросам защиты прав потребителей финансовых услуг и повышения качества финансовых услуг ориентировочно в 2014 – 2015 годах. При этом, при разработке данных предложений Национальный Банк Республики Казахстан будет учитывать интересы и права инвесторов и залоговых кредиторов.
3. Следование принципам бизнеса, ориентированного на потребности клиента.
В целях повышения уровня конкурентоспособности финансовые организации должны вести постоянный мониторинг потребностей клиентов и развивать социально ответственный банкинг, внедрение которого должно основываться на принципах коммерческой обоснованности, в том числе за счет улучшения принципов корпоративного управления. Выявленные потребности смогут найти свое место в финансовой системе благодаря рыночному подходу и конкуренции, что позволит не только повысить лояльность клиентов, но и вовремя занять прибыльную нишу в сфере новых финансовых услуг.
Будет проработан вопрос совершенствования различных систем дистанционного обслуживания потребителей финансовых услуг посредством развития электронных финансовых услуг, создания сетей электронных каналов обслуживания, в том числе обеспечения безопасности и продвижения электронных финансовых услуг, совмещения финансового посредничества с услугами электронной коммерции с предоставлением прочих услуг для личного и коммерческого использования, консалтинг, порталы и так далее.
Повышение эффективности банковского сектора.
1. Институциональное развитие банковской системы.
Оценки Национального Банка Республики Казахстан демонстрируют, что рост рыночной доли банка является одним из показателей повышения эффективности его деятельности, в том числе прибыльности. При этом данные оценки подтверждаются как в краткосрочном, так и долгосрочном периоде.
В этой связи требуется усиление тренда на дальнейшую консолидацию сектора, в том числе посредством повышения минимальных размеров собственного и уставного капитала для банков. В целях ограничения избыточной концентрации акцент будет сделан на развитии группы средних банков, а не крупнейших банков. «Группа средних банков» должна быть представлена 15-20 финансовыми институтами, как с отечественным капиталом, так и дочерними организациями иностранных банков.
Данная группа позволит обеспечить высокий уровень конкуренции в банковском секторе страны по основным видам банковских услуг для корпоративного сектора и населения. Предполагается, что «группа средних банков» будет однородной по своим размерам: разница в объеме активов между первым и последним по размерам банками не должна превышать 5 раз.
Низкое соотношение активов банковской системы и объема номинального ВВП не позволяет банкам участвовать в финансировании крупных проектов в экономике страны. Поэтому одним из направлений станет формирование группы так называемых «банков-чемпионов», как на основе системообразующих банков через качественный рост их активов по абсолютной величине, так и путем стимулирования эффективных средних банков к созданию синдикатов с отечественными и зарубежными банками-партнерами. Будет рассмотрен вопрос создания механизма, предполагающего приоритетное участие группы «банков-чемпионов» в распределении бюджетных ресурсов, выделяемых в рамках различных государственных программ.
Принудительного сокращения мелких банков или ограничения общего числа банков не предполагается, однако система регулирования будет направлена на укрупнение небольших банков либо их преобразование в другие формы кредитных организаций (кредитные товарищества, микрофинансовые организации).
Учитывая достаточную степень конкурентности банковского сектора, участие государства в его функционировании не требуется. Банковский сектор уже является самодостаточным механизмом рыночной экономики, конкурентоспособность которого обеспечивается самостоятельным перераспределением финансовых ресурсов. Государство может максимально эффективно выполнять свою роль в тех сегментах банковского бизнеса, в которых отсутствует или существенно ограничен потенциал для приложения частного капитала, либо данное направление предполагает реализацию государственной политики. В этой связи непосредственное влияние государственной политики в банковском секторе будет отражено через акционерное общество «Жилстройсбербанк Казахстана» (далее – Жилстройсбербанк Казахстана), который осуществляет деятельность в сфере жилищно-строительных сбережений, и Банк Развития Казахстана, целью которого является содействие государству в развитии конкурентоспособного несырьевого сектора экономики Республики Казахстан.
Создание специализированных государственных банков по развитию отдельных отраслей экономики (сельскохозяйственного, индустриального, почтового) является неэффективным ни с точки зрения повышения конкурентной среды, ни с точки зрения расходов государства по поддержанию стабильного функционирования деятельности данных банков. Более того, данные функции могут быть возложены на Банк Развития Казахстана. В этой связи будет сохранена норма банковского законодательства Республики Казахстан, запрещающая создание специализированных отраслевых банков с участием государства.
Отдельной группой банков являются исламские банки, развитие которых будет обуславливаться степенью проникновения исламских финансовых услуг для юридических лиц и населения.
История кризисов показывает, что транснациональные банки в случае возникновения проблем поддерживают, в первую очередь, свои головные подразделения вплоть до выводов денег из «дочерних банков», находящихся в развивающихся странах и странах с переходной экономикой. В этой связи усилия будут направлены на сохранение в банковской системе преимущественно отечественного капитала.
2. Развитие индивидуальных бизнес-стратегий банков и адекватность регулирования их рисков.
По тем же оценкам Национального Банка Республики Казахстан кредитная активность банка в определенной степени зависит от качества активов и уровня их покрытия провизиями, а также концентрации банка на отдельных направлениях банковского бизнеса или источниках его фондирования. С точки зрения доходности наилучшие результаты демонстрируют банки с более высоким качеством активов, низкой долей ликвидных активов, специализирующиеся на определенном направлении кредитования, а также банки, привлекающие фондирование преимущественно в национальной валюте.
Развитие «группы крупнейших банков» будет стимулироваться в направлении сохранения диверсифицированной стратегии деятельности в целях минимизации вероятности возникновения системного кризиса. Стратегия развития данной группы банков должна охватывать максимально возможный круг потребителей финансовых услуг.
Для «группы крупнейших банков» или системообразующих банков будут предоставлены определенные мандаты по финансированию приоритетных отраслей экономики и выводу устойчивых эмитентов на фондовый рынок. В то же время система регулирования банковской деятельности будет предполагать установление Национальным Банком Республики Казахстан к системообразующим банкам дополнительных требований по капитализации и наличию и срокам формирования буферов капитала, ликвидности, системам управления рисками для системообразующих банков.
Однородность «группы средних банков» по размерам не подразумевает унификацию бизнес-стратегий банков. Банки в зависимости от приоритетов акционеров будут самостоятельно выбирать диверсифицированную направленность деятельности или специализированную модель при условии, если банки понимают, адекватно управляют и контролируют возможные риски ведения бизнеса.
Специализированные стратегии имеют определенные конкурентные преимущества для банков за счет стандартизации и автоматизации осуществляемых бизнес-процессов, позволяющих существенно сократить операционные издержки. С другой стороны, такие модели в наибольшей степени подвержены рискам в случаях изменения рыночной конъюнктуры. Соответственно, в отношении банков, специализирующихся на отдельных направлениях (потребительское кредитование, инвестиционный бизнес, отраслевое кредитование), будут устанавливаться требования в отношении роста рисковых активов.
3. Обеспечение конкурентоспособности в рамках международной интеграции.
Создание единого финансового рынка стран-участниц ЕЭП предполагает не только гармонизацию, но и разработку единых стандартов в регулировании и надзоре за банками на всем пространстве стран, которые должны основываться на международных стандартах и лучшей мировой практике (в частности, стран ОЭСР), а также учитывать отечественные реалии. Более того, необходимость сближения законодательств стран ЕЭП по деятельности на финансовом рынке должна учитывать разные условия вхождения ВТО в части доступа иностранных финансовых организаций на рынки стран ЕЭП. В этой связи в результате унификации стандартов надзора может иметь место риск послаблений и частичного дерегулирования стандартов банковской деятельности.
Таким образом, требуется определение достигнутых позиций, смягчение по которым является недопустимым, поскольку они основываются во многом на лучшем международном опыте:
1) сохранение на высоком уровне требований по минимальным размерам уставного и собственного капиталов для банков;
2) установление требований к нормативам достаточности капитала банков, адекватных специфическим для экономики и финансовой системы рискам и поддержанию конкурентоспособности банков;
3) полный переход на стандарты Базель II и Базель III с учетом специфики структуры банковских систем стран-участниц ЕЭП.
Повышение эффективности страхового сектора.
1. Институциональное развитие страхового сектора.
Повышение требований к капитализации будет способствовать укрупнению и консолидации страховых организаций. На страховом рынке будут функционировать крупные страховые организации с достаточным уровнем капитала, отвечающим международным стандартам платежеспособности.
Развитие страхового рынка в условиях открытия доступа иностранных страховых (перестраховочных) организаций существенно изменится. Страхование крупных рисков в нефтегазовой, энергетической, горнодобывающей отраслях будет осуществляться нерезидентами напрямую без образования постоянно действующих учреждений. Ожидается активная деятельность иностранных страховых посредников (страховых агентов и страховых брокеров) по оценке и размещению крупных рисков в иностранных страховых организациях.
Сектор страхования малого и среднего бизнеса в настоящее время составляет, оценочно, не более 11 % от совокупного размера страховых премий. Незначительный объем страхового сектора в целом и доля страхования малого и среднего бизнеса делает относительно непривлекательным приток иностранных инвестиций на данный сегмент.
Сектор страхования физических лиц является самым затратным ввиду высоких административных издержек. По данному направлению активный интерес иностранных страховых организаций также не ожидается.
Появление иностранных инвесторов на страховом рынке возможно только при условии появления крупных инвесторов в иных секторах экономики Республики Казахстан, имеющих долгосрочные цели и стратегии.
В целях улучшения финансовых возможностей для удержания крупных рисков необходимо предпринять ряд мер по стимулированию развития механизмов сострахования, при помощи которых будут преимущественно страховаться крупные или малоизвестные и новые риски. Участники страховых и перестраховочных пулов несут солидарную ответственность перед страхователем. Поэтому целесообразно создать необходимую законодательную основу, учитывающую специфику их деятельности ориентировочно в 2016 – 2020 годах.
Укрупнение страховых организаций позволит перейти местным страховым организациям на качественно новый уровень перестраховочной деятельности. Обладая достаточным размером капитала и являясь значительным игроком финансовой системы, страховые организации, увеличивая местное перестрахование, будут способствовать увеличению капитализации отечественного страхового рынка и притоку перестраховочных премий из-за рубежа.
В целях укрепления инфраструктуры страхового рынка необходимо рассмотреть возможность создания государственной перестраховочной организации, которая будет предоставлять частичное или полное перестраховочное покрытие по крупным рискам, а также по специфичным рискам, в которых зарубежные перестраховочные компании не заинтересованы, например риски сельского хозяйства.
Кроме того, необходимо существенно увеличить минимальный размер маржи платежеспособности (собственного капитала) для страховых организаций, принимающих участие в страховании крупных производственных рисков, рисков водного и воздушного транспорта.
В целях наиболее эффективного осуществления надзора страхового рынка будут ужесточаться требования к страховым брокерам в части размеров собственного и уставного капиталов. При этом в целях усиления ответственности и эффективности деятельности страховых брокеров необходимо установление отдельных требований для страховых брокеров, осуществляющих посредническую деятельность по страховой деятельности, и для брокеров, осуществляющих посредническую деятельность по перестраховочной деятельности.
В настоящее время на законодательном уровне ведутся работы по внедрению системы страхования – «Такафул», предусматривающей механизм распределения прибылей и убытков между участниками и оператором, соответствующий принципам исламского финансирования.
2. Развитие страховых продуктов для индивидуальных потребителей и институциональных инвесторов.
Система обязательного страхования требует упорядочения и решения накопленных проблем, препятствующих ее эффективному развитию, в том числе оптимизации и исключения неэффективно функционирующих и дублирующих классов обязательного страхования.
Необходимы разработка государственной политики в области обязательного страхования, в том числе определение критериев введения и конкретного перечня обязательных видов страхования на уровне законодательства. Критериями обязательного страхования должны быть случайность наступления страхового события, массовость и отсутствие концентрации, возможность выявления и оценки убытков, социальность и общественная значимость.
Будут приняты меры по созданию сбалансированной и эффективной системы обязательного страхования. По обязательному страхованию работника от несчастных случаев (далее – ОСНС) будут внесены параметрические изменения, которые позволят решить проблемы несбалансированности выплат по возмещению утраченного заработка, вызванной неконтролируемым ростом профессиональных заболеваний, и высокой убыточности системы ОСНС.
Для развития обязательного страхования будет рассмотрен вопрос введения обязательного страхования недвижимости физических лиц от чрезвычайных ситуаций путем создания государственного фонда катастрофических рисков, который будет осуществлять сбор страховых премий от физических лиц и выплаты при наступлении чрезвычайных ситуаций. При этом обязательным страхованием должна покрываться стоимость жилой площади, необходимая для обеспечения жилищных условий согласно минимальным нормативам.
Страховые организации, выступая в качестве страховых посредников при заключении договоров страхования недвижимости, могут в дополнение к катастрофическим рискам предоставлять покрытие риска пожара, гражданско-правовой ответственности владельцев недвижимости перед третьими лицами.
Кроме того, будет рассмотрен вопрос покрытия дополнительных рисков в рамках обязательного страхования гражданско-правовой ответственности владельцев транспортных средств, в том числе самого автотранспортного средства (от угона, пожара, противоправных действий третьих лиц).
По добровольному имущественному страхованию необходимо принятие мер по развитию новых страховых продуктов. По наиболее востребованным и актуальным розничным продуктам для населения в целях защиты прав потребителей будут стандартизированы условия договора страхования, расчет тарифов, оценка имущества, процедуры урегулирования убытка и осуществления страховой выплаты.
Более того, развитие накопительного страхования позволяет гражданам решить целый комплекс задач. Во-первых, компенсировать недостаточность системы государственного социального страхования и обеспечения (например, накопление определенных денежных сумм к выходу на пенсию, или к совершеннолетию, или к другим событиям в жизни застрахованного лица). Во-вторых, защитить финансовые интересы при утрате трудоспособности и смерти.
Отрасль страхования жизни, обладая социальной ориентированностью и накопительной функцией, может стать альтернативой банковским депозитам, преимуществом которой будет являться наличие страховой защиты. Развитие других видов страхования жизни будет служить дополнительной социальной защитой, которые будут использованы для получения других видов финансовых услуг.
Необходимо рассмотреть возможность стимулирования развития продуктов страхования жизни, расширения возможностей использования страхования жизни при получении других финансовых услуг, например, использовать полис страхования жизни как предмет залога, в том числе в рамках ипотечного кредитования. Кроме того, в целях стимулирования продуктов накопительного страхования будет пересмотрен подход к их налогообложению путем освобождения от налогообложения страховых выплат и отмены действующих налоговых льгот на страховые премии (взносы), что существенно упрощает администрирование налогообложения накопительного страхования.
Особое место в развитии накопительного страхования должны занимать новые страховые продукты, которые позволяют страхователям совмещать инвестиционное управление со страхованием жизни (unit-linked) и участвовать в прибыли страховщика.
Медицинское страхование в мировой практике является одной из широко распространенных форм социальной защиты населения. Данный вид страхования позволяет гарантировать населению бесплатное предоставление определенного объема медицинских услуг в случае нарушения здоровья.
В Республике Казахстан в настоящее время медицинское страхование ввиду добровольности не получило достаточного развития. В этой связи, в целях развития медицинского страхования планируются рассмотрение и изучение вопроса целесообразности внедрения механизма обязательного медицинского страхования.
Учитывая высокие административные издержки по всем видам страхования, будет рассмотрен вопрос по снижению доли продаж страховых продуктов в особенности по обязательным видам страхования через страховых агентов.
Будут приняты меры по развитию казахстанских страховых пулов, в том числе путем привлечения иностранных перестраховочных организаций и установления экономической обязанности предложения страхового риска страховому пулу до прямого перестрахования у нерезидентов.
Кроме того, как показывают результаты проверок деятельности страховых организаций, а также поступающие жалобы страхователей, продолжаются тенденция роста мошеннических действий страховых посредников, выплаты необоснованных размеров комиссионного вознаграждения, нарушения требований законодательства по периодичности выплаты комиссионного вознаграждения, а также по приему наличных денег от страхователей в уплату страховой премии, введение в заблуждение страхователей, предоставление поддельных страховых полисов.
В этой связи указанные проблемы требуют концептуального решения и пересмотра существующей схемы взаимодействия цепочки «страховая организация – страховой агент – страхователь», возникающей в процессе оказания страховых услуг участниками страхового рынка.
Так, одним из путей решения представляется внедрение электронных продаж страховых полисов в отношении обязательных и добровольных видов страхования (например, по обязательному страхованию гражданско-правовой ответственности владельцев транспортных средств), предусматривающее наличие учетной организации по формированию и ведению базы данных, предположительно на основе Единой базы данных по страхованию (далее – ЕСБД), доступ к которой будут иметь заинтересованные лица для проверки наличия обязательной страховой защиты автовладельцев.
3. Увеличение инвестиционных возможностей для страховых организаций.
Учитывая специфику страхования жизни, которая обусловлена долгосрочностью договоров страхования и, соответственно, долгосрочностью обязательств страховой организации, для страховых организаций, осуществляющих деятельность в отрасли «страхование жизни», будут создаваться условия для обеспечения прибыльной инвестиционной деятельности в целях покрытия ими уровня инфляции и обеспечения платежеспособности по принятым обязательствам.
Компании по страхованию жизни, являясь долгосрочными институциональными инвесторами, могут стать одними из наиболее активных игроков фондового рынка, при этом инвестиционная стратегия компаний по страхованию жизни должна быть рассчитана на долгосрочный инвестиционный период, что позволит обеспечить сопоставимую дюрацию инвестиционного портфеля в зависимости от сроков принятых обязательств.
В данном случае необходимо пересмотреть регулирование деятельности компаний по страхованию жизни в части управления инвестиционным портфелем, обеспечение в долгосрочном периоде доходности страховых организаций в целях минимизации риска непокрытия обязательств. В целях расширения инвестиционных возможностей компаний по страхованию жизни будет проведена либерализация требований к инвестированию активов, в том числе предусмотрена возможность приобретения иностранных финансовых инструментов с рейтингом финансовой надежности ниже суверенного рейтинга Республики Казахстан при обращении на международных рынках и наличии рыночных котировок по указанным финансовым инструментам.
4. Унификация условий обязательного страхования в рамках ЕЭП.
В рамках ЕЭП необходимо проведение работы по поэтапной унификации видов и требований к осуществлению обязательного страхования (страховые тарифы, размеры ответственности, условия договоров). В первую очередь, следует выровнять страховые тарифы по обязательному страхованию гражданско-правовой ответственности владельцев транспортных средств, как наиболее массовому и востребованному виду обязательного страхования (поэтапно, для временно въезжающих, а затем, и для всех владельцев транспортных средств).
Повышение эффективности рынка ценных бумаг.
1. Повышение и стимулирование спроса на рынке ценных бумаг в целях обеспечения альтернативных банковским займам источников привлечения эмитентами средств финансирования за счет размещения ценных бумаг на фондовой бирже.
Национальный Банк Республики Казахстан совместно с Министерством финансов Республики Казахстан продолжит проведение работы по развитию рынка государственных ценных бумаг путем построения адекватной кривой доходности, являющейся индикатором безрисковой ставки участникам рынка. В рамках проводимой работы построения кривой будут разработана система первичных дилеров и института маркет-мейкеров, обновлена система управления государственным долгом, расширена инвесторская база.
Повышению спроса и совершенствованию потенциальной ликвидности государственных ценных бумаг способствуют меры по дефрагментации рынка, предполагающие увеличение (укрупнение) объема путем повторного размещения государственных ценных бумаг существующего выпуска. В совокупности данные меры могут способствовать построению структурированного рынка по видам инструментов и созданию эталонных показателей на рынке, как по срокам, так и по ценам, способствуя появлению стандартных инструментов и повышению ликвидности на данном сегменте рынка.
В отношении негосударственных ценных бумаг вследствие низкой ликвидности отечественного рынка ценных бумаг, в том числе рынка акций, входящих в представительский индекс Казахстанской фондовой биржи, инвесторам достаточно сложно в случае необходимости приобрести либо реализовать ценные бумаги. Для этого приходится совершать операции по купле-продаже ценных бумаг с премией либо дисконтом. Маркет-мейкеры, функцией которых является поддержание спроса и предложения по ценным бумагам, зачастую предлагают невыгодные условия для совершения сделок, ввиду ограниченности их средств. В этой связи объемы торгов с ценными бумагами на фондовой бирже являются небольшими.
В целях повышения спроса необходимо, в первую очередь, нарастить базу доступных на рынке финансовых инструментов, привлекательных для всех категорий инвесторов, а также стимулировать повышение объемов торгов и ликвидности ценных бумаг, в особенности акций, входящих в представительский список фондовой биржи, в том числе посредством совершенствования института маркет-мейкеров и обеспечения инвесторам – физическим лицам возможности реализовать приобретенные ранее ценные бумаги.
Кроме того, также следует принять меры по увеличению инвесторской базы, состоящей как из частных, так и институциональных инвесторов. Увеличению количества частных инвесторов будет способствовать реализация мероприятий по повышению финансовой грамотности и инвестиционной культуры населения, а также повышение степени их вовлеченности в коллективные формы инвестиций. Для этого в отношении инвестиционных фондов рискового инвестирования, предназначенных для осуществления инвестиций в венчурные и другие проекты, будут либерализованы регуляторные требования, что расширит их инвестиционные горизонты, и предоставит им возможность повысить свою доходность.
Будет рассмотрен вопрос расширения инвестиционных возможностей банков на организованном рынке ценных бумаг, что, при условии роста ликвидности и глубины рынка, также позволит банкам более эффективно управлять ликвидностью.
Помимо этого, увеличение инвесторской базы может быть осуществлено за счет привлечения иностранных инвесторов на местный рынок ценных бумаг. Для этого необходимо обеспечить вывод на рынок ценных бумаг инструментов, интересных с точки зрения инвестирования для иностранных инвесторов.
Данные меры наряду с формированием системы компенсации убытков инвесторам, повышения инвестиционной культуры и финансовой грамотности населения Республики Казахстан позволят повысить и стимулировать спрос на рынке ценных бумаг.
2. Совершенствование механизма функционирования института квалифицированных инвесторов.
Действующий механизм защиты прав инвесторов не разделяет инвесторов по принципу квалификации. Соответственно, ограничения, установленные для профессиональных участников рынка ценных бумаг в части минимизации рисков инвесторов, распространяются как в отношении операций с активами клиентов, не обладающих опытом и знаниями в отношении инвестиционных операций, так и на операции квалифицированных инвесторов.
В свою очередь, квалифицированные инвесторы обладают необходимыми знаниями в области инвестирования и с финансовой точки зрения способны взять на себя риск убытка. Соответственно, в целях активизации данного класса инвестора на рынке ценных бумаг необходимо максимально сократить имеющиеся регуляторные ограничения при совершении сделок с их активами.
Механизм защиты прав инвесторов должен быть направлен на повышение доверия со стороны «неквалифицированных» инвесторов.
В Республике Казахстан разделение инвесторов на классы в зависимости от их квалификации не предполагает различий в степени их защищенности, как это предусматривается в международной практике. Например, директива 2004/39/CE (Markets in Financial Instruments Directive), распространяющаяся на все учреждения, предоставляющие инвестиционные услуги клиентам в Европейском Союзе, устанавливает требование по внедрению указанными учреждениями мер по защите интересов инвесторов в зависимости от их квалификации. Клиенты, которым присвоен статус «неквалифицированного» клиента, получают наибольшую степень защиты. Такие лица могут получить компенсацию за убытки, возникшие в результате неисполненной инвестиционной услуги или безвозвратной утраты финансовых инструментов, не связанной с уменьшением стоимости финансового инструмента вследствие рыночных колебаний. Инвестиционная компания обязана обеспечить указанному классу клиентов все мероприятия по защите интересов инвесторов.
В этой связи, в целях активизации операций по сделкам с активами квалифицированных инвесторов необходимо пересмотреть ограничения в деятельности брокерских организаций в части выполнения принципа «поставка против платежа», использования услуг банка-кастодиана при совершении сделок на международных рынках и ограничений на совершение сделок на неорганизованном рынке ценных бумаг, а также пруденциального регулирования.
3. Создание условий для развития инвестиционного банкинга.
В целях дальнейшего развития инфраструктуры рынка ценных бумаг и повышения качества предоставляемых услуг будет поэтапно создаваться институт инвестиционного банкинга.
Инвестиционный банкинг будет осуществляться финансовыми институтами, оказывающими широкий спектр услуг своим клиентам, включая брокерские услуги, доверительное управление ценными бумагами и иным имуществом, кредитование клиентов для покупки ценных бумаг либо ценными бумагами, финансовое консультирование и кастодиальные услуги, выпуск структурных продуктов, а также отдельные виды банковских операций.
Реализация концепции инвестиционного банкинга может способствовать снижению рисков коммерческих банков, связанных с использованием рисковых инструментов проектного финансирования. Это обеспечит более высокий уровень проникновения финансовых услуг, а также представит альтернативный инструмент для преувеличения сбережений населения.
4. Расширение функционала и возможностей брокерских организаций в части оказания услуг клиентам.
Требуют внедрения широко распространенная в мире практика кредитования брокерами операций своих клиентов, а также механизм использования брокером временно свободных средств своих клиентов в дилерской деятельности. Такие механизмы позволяют клиентам брокерской организации использовать неттинг в сделках с ценными бумагами по системе расчетов «T+n», получить доступ к более доступному фондированию для приобретения ценных бумаг, не прибегая к банковскому кредитованию, а брокерским организациям иметь более гибкие инструменты для обеспечения ликвидности в процессе торгов с ценными бумагами.
Данная задача может быть реализована посредством предоставления брокерским организациям возможности получения лицензии на проведение отдельных видов банковских операций, а именно банковских заемных операций, что потребует рассмотрения вопроса о необходимости совершенствования законодательства о рынке ценных бумаг и банковского законодательства ориентировочно в 2016 – 2020 годах. При этом риски можно будет минимизировать за счет ограничения возможности осуществления брокерскими организациями заемных операций исключительно кредитованием клиентов для целей приобретения ценных бумаг.
Помимо этого, в целях оптимизации издержек инвесторов и
повышения прозрачности учета денег клиентов, необходимо предусмотреть возможность брокерам самостоятельно открывать и вести текущие счета клиентов. Для этого брокерам потребуется наличие лицензии на открытие и ведение текущих счетов, что также относится к отдельным видам банковских операций.
Наличие такого рода лицензий на проведение отдельных видов банковских операций также потребует изменения существующего подхода к регулированию брокерских организаций, обладающих данными лицензиями. В частности, потребуется пересмотреть пруденциальное регулирование таких брокерских организаций и установить его по аналогии с регулированием организаций, осуществляющих отдельные виды банковских операций.
В связи с тем, что управление пенсионными активами было передано из частного сектора, представленного ранее накопительными пенсионными фондами, Национальному Банку Республики Казахстан, требования к деятельности на рынке ценных бумаг должны быть в значительной степени либерализованы и упрощены. Регулирование должно в большей степени ориентироваться на возможности самих инвесторов самостоятельно оценивать рыночные риски при принятии инвестиционных решений. Принятие таких мер придаст необходимый импульс для развития рынка ценных бумаг и повысит его конкурентоспособность.
Немаловажным является стимулирование широкого использования брокерскими организациями систем Direct Market Access (далее – DMA) для оказания своим клиентам (инвесторам) услуг прямого доступа к рынку ценных бумаг для участия в торгах с эмиссионными ценными бумагами и другими финансовыми инструментами.
Растущее число инвесторов, в том числе участвующих в Программе «Народное IPO», требует от брокерских организаций наращивания материально-технических ресурсов для обработки клиентских заказов инвесторов, что может вызвать, в конечном счете, удорожание их услуг.
В этой связи в отношении брокеров, обслуживающих большое количество инвесторов, требуется установить требования по использованию систем DMA, что позволит существенно сократить время доставки заявки на биржу и получения информации о ее состоянии.
Благодаря прямому доступу на биржу инвесторы могут самостоятельно формировать свои заказы в системах DMA и передавать их обслуживающим их брокерам дистанционно. При этом брокер может применять к полученным клиентским заказам ускоренные (как правило, автоматические) процедуры регистрации, проверки, верификации, учета, исполнения этих заказов и формирования в торговой системе фондовой биржи заявок на основе данных заказов. Также прямой доступ позволяет клиентам брокеров с минимальной задержкой получать рыночную информацию из торговой системы фондовой биржи, в электронном виде формировать свои клиентские заказы, передавать их брокеру на исполнение без необходимости посещения его офиса, а также практически в реальном времени видеть свою заявку в торговой системе фондовой биржи.
Реализация данной задачи потребует установления в отношении брокерских организаций, обслуживающих большое число индивидуальных инвесторов, требований относительно оказания услуг прямого доступа с использованием систем DMA, а также совершенствования действующих требований к программно-техническому обеспечению брокерских организаций.
5. Расширение перечня услуг, предлагаемых организатором торгов.
Фондовой биржей будет продолжена реализация стратегических проектов, направленных на повышение гибкости реагирования биржи на потребности рынка, а также увеличение активности клиентов членов фондовой биржи, путем:
1) дальнейшего развития пользовательских сервисов, новых программных продуктов, предоставляющих казахстанским и иностранным инвесторам дополнительные технологические возможности торговли на фондовой бирже через Интернет;
2) развития удаленного членства на Казахстанской фондовой бирже, посредством которого юридические лица, учрежденные и действующие в соответствии с законодательствами иных кроме Республики Казахстан государств, могут получить членство на фондовой бирже с соответствующим доступом к торгам теми или иными финансовыми инструментами при условии соответствия таких лиц требованиям законодательства Республики Казахстан и внутренних документов фондовой биржи;
3) повышения возможностей брокерских компаний и инвесторов для прямого доступа к секторам фондового рынка и рынку производных финансовых инструментов фондовой биржи, а также создания прямого доступа к валютному рынку биржи;
4) введения системы отложенных платежей на фондовом рынке с частичным обеспечением, клирингом и надлежащей системой управления рисками;
5) внедрения на бирже клиринговой и расчетной систем, соответствующих международным стандартам в целях повышения операционной эффективности, уменьшения количества/объемов расчетных переводов, расходов на фондовой бирже, минимизации рисков и защиты от дефолтов участников рынка, в том числе с применением услуг центрального контрагента.
6. Формирование единого биржевого пространства в странах ЕЭП, кросс-трейдинг и кросс-листинг акции отечественных эмитентов, допущенных в листинг казахстанской фондовой биржи.
Формирование единого биржевого пространства в странах-участницах ЕЭП должно осуществляться на принципах свободного движения капитала, что подразумевает:
1) предоставление инвесторам-гражданам стран-участниц ЕЭП возможности осуществлять операции с ценными бумагами эмитентов стран-участниц ЕЭП, независимо от того, в списке какой из фондовых бирж находятся данные ценные бумаги, или страны нахождения инвестора, будь то Российская Федерация, Республика Казахстан или Республика Беларусь;
2) предоставление возможности юридическим лицам, зарегистрированным в странах-участницах ЕЭП, возможности инвестировать либо владеть другими юридическими лицами, находящимися в странах-участницах ЕЭП, вне зависимости от страны регистрации данных юридических лиц.
Реализация данного принципа должна осуществляться посредством взаимного признания и допуска брокерских организаций на рынки ценных бумаг стран-участниц ЕЭП (кросс-трейдинг).
Это позволит инвесторам, резидентам стран-участниц ЕЭП осуществлять операции с ценными бумагами эмитентов стран-участниц ЕЭП, используя услуги местных брокерских организаций, не обращаясь к брокерским организациям страны-участницы ЕЭП, в юрисдикции которой осуществляются торги с данными ценными бумагами.
В тоже время существует возможность кросс-листинга акций
эмитентов-резидентов Республики Казахстан на нескольких фондовых биржах, то есть котирования акций одновременно на нескольких фондовых биржах на основании взаимных договоренностей между данными фондовыми биржами, либо в силу законодательства (международного договора), не связанных с действиями эмитента по прохождению процедуры листинга. В результате кросс-листинга акций основной объем операций со стороны иностранных инвесторов может совершаться на фондовых биржах, находящихся в иностранных юрисдикциях, что приведет к вымыванию ликвидности из отечественной фондовой биржи.
Таким образом, формирование единого биржевого пространства в странах ЕЭП должно осуществляться посредством развития кросс-трейдинга, а не кросс-листинга акций.
В данном случае листинг акций эмитентов-резидентов Республики Казахстан на иностранных фондовых биржах должен осуществляться посредством прохождения ими процедур двойного листинга на данные биржи, а не на основании соглашений между данными биржами и казахстанской фондовой биржей, или иными нормами законодательства (международного договора).
Кроме того, также требуется осуществление мероприятий по стимулированию преимущественного размещения ценных бумаг организаций-резидентов Республики Казахстан, включенных в листинг иностранных фондовых бирж, на отечественной фондовой бирже. Двойной листинг данных организаций приводит к тому, что большая часть ликвидности сосредоточена на иностранных фондовых биржах и, как следствие, изменение цен на указанные акции на Лондонской фондовой бирже влияет на их тренд на Казахстанской фондовой бирже.
Реализация данной задачи потребует создания благоприятных для преимущественного обращения акций организаций-резидентов Республики Казахстан на Казахстанской фондовой бирже.

4. Задача 3: совершенствование инфраструктуры и создание оптимальных
условий для качественного развития финансовой системы

1. Автоматизация бизнес-процессов в целях минимизации банковских рисков.
Недостаточное внимание, уделяемое казахстанскими финансовыми организациями вопросам эффективного построения бизнес-процессов и их автоматизации, обуславливает уязвимость их конкурентоспособности перед иностранными конкурентами.
Согласно информации, получаемой от банков при интервьюировании в рамках проведения ежеквартального обследования «Состояние и прогноз параметров кредитного рынка», значимым преимуществом иностранных банков, функционирующих в Республике Казахстан, является наличие более качественных информационных систем, сочетающееся с более эффективной организацией системы бизнес-процессов. Этот фактор может стать существенным конкурентным преимуществом иностранных банков при осуществлении ими экспансии на казахстанский рынок.
Таким образом, в целях повышения прозрачности и минимизации операционных рисков необходимы внедрение международных стандартов качества менеджмента и наличие внутренних ориентиров по стандартам качества. Следует повысить уровень организации бизнес-процессов финансовых организаций, который, в случае успешного внедрения, позитивно отразится на показателях эффективности финансовой организации, ее устойчивости, степени открытости, снижении затрат, а также качестве предоставляемых ею услуг.
Кроме того, в целях получения достоверной информации о деятельности банковского сектора и использования ее для анализа и выявления рисков, присущих банковской деятельности на ранней стадии, будет продолжена работа по модернизации Кредитного регистра. Внедрение модернизированного Кредитного регистра позволит оптимизировать процессы сбора, контроля, обработки входной информации по займам и получения сводных отчетов из единого источника, минимизировать операционные риски, связанные со сбоями в программном обеспечении и человеческим фактором.
2. Развитие инфраструктуры рынка платежных услуг.
В целях повышения прозрачности экономической деятельности необходимо повышать долю безналичных розничных платежей путем развития соответствующей технологической инфраструктуры и создания условий для экономической эффективности данных платежей.
Институциональная среда платежного рынка получит свое дальнейшее развитие за счет создания правовых условий для деятельности специализированных небанковских организаций на рынке розничных платежей. При этом будет сохранена роль банков как основных поставщиков платежных услуг на рынке Республики Казахстан. Банкам необходимо активно внедрять инновации и развивать собственные внутренние возможности для предоставления современных, качественных платежных услуг в целях достижения оптимального с социальной точки зрения уровня использования населением электронных платежных инструментов.
Важным направлением в деятельности финансовых организаций должно стать использование возможностей мобильной связи, Интернета и иных технологий дистанционного банковского обслуживания для повышения доступности финансовых услуг и удовлетворения потребностей населения, субъектов бизнеса в платежных услугах.
Будет сохранена регулирующая и координирующая роль государства в решении задач дальнейшего совершенствования инфраструктуры платежных систем, внедрения современных платежных механизмов и инновационных решений на платежном пространстве Республики Казахстан с учетом мировой практики и международных стандартов. Будут проведены работы по поддержанию работы платежных систем для обслуживания платежей финансового сектора на высокотехнологичном уровне, ограничению системных рисков и совершенствованию платежных услуг Национального Банка Республики Казахстан. Особое внимание будет уделено развитию технологической среды и инфраструктуры для розничных платежей. Для полноценной реализации потенциала и оптимального использования механизмов электронных платежей будут поддержаны усилия банков и иных организаций, предоставляющих платежные услуги, направленные на расширение рыночного взаимодействия, автоматизацию и улучшение электронного взаимодействия с государственными органами и субъектами бизнеса в целях обеспечения эффективного и надежного предоставления различных новых услуг.
Для обеспечения надежного и безопасного функционирования платежного рынка будут предприняты меры по совершенствованию системы государственного регулирования и наблюдения за субъектами рынка платежных услуг. Будут осуществлен поиск оптимальных решений по осуществлению надзора за небанковскими организациями, предоставляющими платежные услуги, и определены сферы оказываемых им платежных услуг.
В рамках реализации вышеуказанных задач в 2016 году планируется рассмотреть вопрос о совершенствовании законодательства о платежах и платежных системах.
3. Совершенствование статистической базы данных по страхованию.
Инфраструктура страхового рынка, которая в настоящее время претерпевает ряд изменений, будет обеспечивать полноценное развитие страхового сектора путем формирования полноценной и достоверной статистической базы по страхованию. Это позволит формировать адекватные и обоснованные размеры страховых тарифов по добровольным видам страхования и формированию адекватных резервов с учетом общей статистики по страховым случаям и выплатам.
В этой связи необходимо дальнейшее совершенствование внутренних процессов информационных систем ЕСБД, позволяющих осуществлять сбор статистики по всем параметрам договора страхования. Кроме того, в настоящее время в Республике Казахстан назрела необходимость создания соответствующего подразделения на базе ЕСБД, осуществляющего анализ статистической информации для актуарных расчетов страховых тарифов по всем классам страхования, а также для построения актуарных таблиц смертности для накопительного страхования жизни.
Кроме того, существует необходимость взаимодействия баз данных по страхованию с государственными базами данных, поскольку при заключении договоров имущественного и личного страхования используются персональные данные по физическим лицам. В связи с этим, будет рассмотрена возможность предоставления доступа к государственным базам данных по учету физических лиц с возможностью получения информации в режиме реального времени.
4. Создание региональной системы автострахования.
В целях совершенствования инфраструктуры страхования гражданско-правовой ответственности владельцев транспортных средств, а также в условиях интеграции Республики Казахстан в рамках ЕЭП будет рассмотрен вопрос создания Национального моторного бюро.
Основной задачей Национального моторного бюро будут являться обеспечение гарантирования обязательств и урегулирование требований по осуществлению страховых выплат в рамках региональной системы автострахования.
В этих целях необходимо заключение международного соглашения в рамках ЕЭП, которым будут предусмотрены порядок урегулирования убытков, критерии взаимного признания страховых организаций и страховых полисов, объемы гарантийного фонда, унификация страховых тарифов и ответственности.
5. Развитие системы гарантирования страховых выплат.
Система гарантирования страховых выплат будет покрывать только обязательные виды страхования. В целях обеспечения устойчивости системы гарантирования будет внедрена система дифференцированных ставок обязательных взносов в зависимости от уровня рисков страховой организации. Также будут установлены лимиты по гарантийным и компенсационным выплатам, в связи с тем, что полное покрытие обязательств не стимулирует потребителей к выбору наиболее устойчивой страховой организации.
6. Создание института досудебного урегулирования споров – финансового омбудсмана и расширение полномочий страхового омбудсмана.
Создание в 2007 году страхового омбудсмана и 2011 году банковского омбудсмана позволило создать механизм урегулирования взаимоотношений между страховыми организациями/банками и потребителями их услуг. В то же время остались неохваченными схемой урегулирования омбудсманов потребители услуг рынка ценных бумаг и накопительной пенсионной системы.
В зарубежных странах успешно функционирует институт финансового омбудсмана, который занимается защитой прав потребителей всего финансового рынка путем рассмотрения обращений граждан и юридический лиц, в то время как регулятор финансового рынка осуществляет функции, направленные на решение концептуальных вопросов.
В целях повышения доверия к финансовой системе предлагается усовершенствовать систему защиты прав и законных интересов потребителей финансовых услуг, в том числе потенциальных инвесторов, путем создания альтернативного института досудебного урегулирования споров на финансовом рынке – финансового омбудсмана. Данный институт будет включать отраслевых омбудсманов с расширением полномочий банковского и страхового омбудсманов по досудебному урегулированию споров по всем договорам банковского обслуживания, обязательным и добровольным классам страхования, соответственно.
При этом Национальный Банк Республики Казахстан сосредоточится на разработке стандартов предоставления финансовых услуг, повышении качества предоставления финансовых услуг, мониторинге соблюдения законодательства Республики Казахстан, повышении финансовой грамотности населения, а финансовый омбудсман – на независимом и беспристрастном досудебном урегулировании индивидуальных претензий потребителей финансовых услуг к финансовым организациям.
В рамках реализации вышеуказанных задач в 2016 году планируется рассмотрение вопроса о необходимости принятия мер по законодательному обеспечению деятельности финансового омбудсмана.
7. Реформа структуры официального списка фондовой биржи и листинговых требований к эмитентам.
В целях повышения привлекательности отечественного рынка ценных бумаг и увеличения линейки инструментов, торгующихся на фондовой бирже, требуется существенно изменить подход к структуре листинга и листинговым требованиям. Ключевыми требованиями для включения и нахождения ценных бумаг эмитентов в официальном списке Казахстанской фондовой биржи должны стать удобство торгов и раскрытие информации перед инвесторами (информационный листинг) по примеру листинговых требований на Московской и Лондонской фондовых биржах.
Казахстанская фондовая биржа должна отойти от жесткого ранжирования эмитентов и выпусков ценных бумаг по категориям листинга, а больше нести в себе функции только торговой площадки, раскрывающей информацию об эмитентах, а инвесторы в свою очередь будут принимать решения самостоятельно, руководствуясь информацией раскрытой биржей.
При этом категории листинга должны формироваться из условий удобства для проведения торгов для инвестора (наличием ценных бумаг в обращении), а не из критериев капитализации и доходности эмитента.
Так, в структуре листинга необходимо предусмотреть две обособленные группы ценных бумаг, а именно долевые ценные бумаги и долговые ценные бумаги.
Для долевых ценных бумаг сохранится полный перечень процедур по включению в листинг, тогда как долговые ценные бумаги будут проходить упрощенную процедуру допуска к обращению в официальном списке фондовой биржи.
8. Создание интегрированной информационной системы внебиржевого рынка ценных бумаг и котировочной организации внебиржевого рынка ценных бумаг.
В целях повышения прозрачности неорганизованного рынка ценных бумаг необходимо обеспечить раскрытие информации о сделках (операциях) с ценными бумагами на неорганизованном рынке ценных бумаг.
Создание интегрированной информационной системы внебиржевого рынка ценных бумаг позволит обеспечить прозрачность и открытость сделок с ценными бумагами эмитентов на неорганизованном рынке ценных бумаг, а также оценить его масштабы и улучшить механизмы надзора за такими сделками.
В свою очередь, создание котировочной организации внебиржевого рынка ценных бумаг позволит инвесторам получить доступ к полной информации об эмитентах, чьи ценные бумаги обращаются на площадке внебиржевого рынка, и о торгуемых на данном рынке ценных бумагах, облегчит поиск контрагентов по сделкам, что также будет способствовать повышению ликвидности внебиржевого рынка ценных бумаг.
Создание котировочной организации внебиржевого рынка ценных бумаг может быть осуществлено как на базе Казахстанской фондовой биржи, так и на базе Единого регистратора ценных бумаг.
9. Развитие рынка местных рейтинговых агентств.
В мире кредитные рейтинговые агентства давно стали важным элементом финансового рынка. Услугами данных организаций пользуются эмитенты при выпуске и размещении ценных бумаг, индивидуальные и инстутициональные инвесторы при формировании инвестиционной стратегии и приобретении ценных бумаг, а также государственные органы в регуляторных целях, например в банковском регулировании, для оценки рискованности банковских портфелей и определения размера капитала, который банки должны хранить для защиты от неплатежеспособности.
На сегодняшний день в Республике Казахстан на рынке услуг по присвоению рейтинговых оценок помимо международных рейтинговых агентств, таких как Standard & Poor’s, Moody’s и Fitch, функционируют местные рейтинговые агентства.
В свою очередь, у местных рейтинговых агентств в недостаточной степени наработан опыт по присвоению рейтинговых оценок, и как следствие, их методология по присвоению рейтинговых оценок может быть неоднозначной и нуждаться в совершенствовании.
В этой связи рейтинговые оценки, присвоенные местными рейтинговыми агентствами, не используются Национальным Банком Республики Казахстан в целях регулирования финансового рынка и финансовых организаций.
Однако не все эмитенты в Республике Казахстан обладают возможностью привлекать международные рейтинговые агентства для присвоения кредитных рейтингов по причине того, что стоимость их услуг является достаточно высокой.
Необходимо развивать внутренний рынок кредитных рейтинговых агентств. Требуется предоставить им более широкие полномочия для того, чтобы они могли нарастить свою клиентскую базу и предоставлять своим клиентам больший перечень услуг. Одновременно с расширением их полномочий требуется рассмотреть возможность введения механизмов регулирования, контроля и надзора деятельности рейтинговых агентств и признания присвоенных ими рейтинговых оценок в регулировании финансовых организаций, а также повысить ответственность рейтинговых агентств за предоставленные ими рейтинговые оценки.
10. Город Алматы как ведущий финансовый центр.
Основываясь на передовом опыте мировых финансовых центров, правовое поле РФЦА будет пересмотрено в части расширения круга деятельности, услуг, участников, целей, задач и компетенции Национального Банка Республики Казахстан как уполномоченного органа. Будет рассмотрена необходимость разработки нового Плана развития РФЦА до 2020 года. Сохраняя действующие льготы и преимущества для участников рынка, будет рассмотрена возможность внедрения новых условий для ведения бизнеса и притяжения капитала, способствующих концентрации и привлечению инвестиций на отечественный фондовый рынок.
Будет образован Совет по развитию РФЦА, куда войдут представители государственных органов, финансового рынка, бизнеса, общественности и местного исполнительного органа. Для своевременной разработки необходимых документов Совета будет рассмотрена возможность создания рабочих органов Совета.
В перспективе в РФЦА, согласно отчету Boston Consulting Group «Алматы как Региональный Финансовый Центр», будет предоставляться широкий спектр услуг: финансовые, аудиторские, юридические, консультационные, рейтинговые услуги, на примере ведущих финансовых центров. Исламское финансирование будет рассматриваться в качестве одного из перспективных направлений.
Развитие РФЦА будет направлено на:
1) развитие финансовой инфраструктуры (современная рыночная инфраструктура, создание условий для участников и инвесторов, предложение разнообразных финансовых инструментов, внедрение эффективной системы регулирования, развитие сектора информационных и сетевых технологий);
2) превращение города Алматы в крупный, динамично-развивающийся конкурентоспособный мегаполис в регионе (активная маркетинговая политика по формированию бренда и имиджа города, развитие инфраструктуры и туризма, комфортные условия и уровень проживания, улучшение экологической обстановки, благоустройство города);
3) создание бизнес-среды (благоприятный деловой и инвестиционный климат, внедрение гибкой системы законодательства, привлекательные налоговые условия, эффективная правовая и судебная системы и другие стимулирующие меры, направленные на привлечение иностранных игроков);
4) повышение конкурентоспособности финансового рынка и РФЦА по ключевым областям: человеческий фактор, бизнес-среда, доступ к рынкам, инфраструктура, общая конкурентоспособность, а также определение конкурентных позиций, стратегической специализации, сценариев дальнейшего развития и признание альтернативных возможностей развития РФЦА с привлечением к такой работе ведущих аналитических центров и экспертов;
5) улучшение позиции города Алматы как финансового центра в рейтинговой оценке GFCI;
6) установление и поддержание тесного сотрудничества с ведущими финансовыми центрами в сфере обмена опытом и информацией;
7) совершенствование корпоративного управления и защиты прав и законных интересов потребителей, а также вовлечение населения в финансовые рынки путем повышения уровня их финансового образования;
8) улучшение основных экономических показателей Казахстана в Индексе глобальной конкурентоспособности, Doing Business Всемирного Банка и других рейтингах.
В реализации указанных мероприятий местный исполнительный орган примет самое активное и непосредственное участие наравне с Правительством Республики Казахстан и другими заинтересованными лицами.
Расширяя и углубляя сотрудничество между государствами путем выявления общих преимуществ и возможностей для развития национальных финансовых рынков в рамках участия Республики Казахстан в международных и региональных диалогах, форумах и конференциях будет продолжено продвижение национальных интересов в развитии РФЦА, в особенности в Центральной Азии. Будет рассмотрена возможность расширения границ по оказанию финансовых услуг с целью привлечения инвесторов и эмитентов из стран ближнего зарубежья, что поможет РФЦА укрепить позиции в качестве финансового центра в Средней Азии.
Казахстанский финансовый рынок имеет значительные внутренние источники (как активы частных отечественных инвесторов, так и ресурсы государства) для их мобилизации и обеспечения дальнейшего финансирования экономики. Будут проработаны вопросы по их привлечению и использованию в интересах развития отечественного финансового рынка.
Таким образом, будут приняты комплексные меры, направленные на реализацию стратегической задачи по построению и дальнейшему развитию РФЦА, созданию в стратегической перспективе необходимых условий для развития конкурентоспособного финансового центра города Алматы, соответствующего международным стандартам, и его вхождению в группу десяти ведущих финансовых центров Азии.
11. Развитие города Алматы как исламского финансового хаба в Содружестве Независимых Государств и Центральной Азии.
Дальнейшее развитие исламского финансирования будет осуществляться в направлении расширения исламских финансовых инструментов, создания благоприятных условий для формирования инфраструктуры рынка исламских продуктов и осуществления деятельности его участников, принятия мер стимулирования по привлечению эмитентов и инвесторов, осуществляющих свою деятельность в соответствии с принципами исламского финансирования, на отечественный рынок ценных бумаг.
Для полноценного использования потенциала исламского финансирования будут решаться проблемы:
1) дальнейшей адаптации отечественного законодательства под специфику исламского финансирования в части налогообложения, пруденциального надзора за исламскими финансовыми институтами, устранения регистрационных барьеров для исламских финансовых институтов;
2) дефицита кадров, имеющих опыт работы с исламскими продуктами;
3) низкой финансовой грамотности и слабой осведомленности населения и бизнеса о продуктах исламского финансирования.
Кроме того, необходимо концептуально пересмотреть модель регулирования исламского финансирования, в том числе возможный отказ от институционального принципа и переход на функциональное регулирование исламских финансовых инструментов и продуктов, независимо от того, кто их предлагает.
В целях повышения имиджа Республики Казахстан как страны, развивающей исламское финансирование, будет проводиться активная работа по промоушену и продвижению исламских финансовых продуктов, привлечению инвестиций из стран Ближнего Востока и Юго-Восточной Азии путем открытия новых исламских банков, исламских небанковских и микрофинансовых учреждений, а также посредством развития исламского рынка капитала.
Содействие данному процессу окажет вступление Республики Казахстан в ВТО, что откроет отечественный рынок для стран-членов ВТО, имеющих развитую исламскую банковскую систему.
В целях изучения и внедрения международных стандартов будут приняты меры по активизации взаимодействия с международными исламскими финансовыми организациями (Islamic Financial Service Board, Islamic Liquidity Management Centre, International Islamic Financial Market, Accounting and Auditing Organization for Islamic Financial Institutions, International Islamic Rating Agency, General Council of Islamic Banks and Financial Institutions) и сотрудничества с Рейтинговым агентством Малайзии (RAM Holding).
Будет усилена позиция Республики Казахстан в качестве лидера по развитию исламского финансирования в Содружестве Независимых Государств и Центральной Азии. Город Алматы станет центром проведения конференций, форумов, семинаров и других мероприятий по вопросам, связанным с внедрением и развитием исламского финансирования.
Для решения поставленных задач по развитию исламского финансирования будет пересмотрена и актуализирована Дорожная карта развития исламского финансирования до 2020 года.
12. Развитие деятельности микрофинансовых организаций.
После завершения переходного периода, предусмотренного для микрокредитных организаций в соответствии с законодательством Республики Казахстан, на основании полученной информации в рамках контроля и надзора за данными организациями в целях совершенствования их деятельности будут рассмотрены возможность внедрения новых услуг микрофинансовых организаций, а также необходимость введения новых соответствующих регуляторных требований.
Для дальнейшего развития микрофинансовых организаций также могут быть предусмотрены новые организационно-правовые формы организаций и введение в секторе микрофинансовых организаций института саморегулирования.
Соответствующие изменения в действующее законодательство планируются к рассмотрению не ранее 2016 года (в 2016 – 2020 годах), то есть после завершения переходного периода.

5. Задача 4: расширение ресурсов роста финансового сектора, в том
числе за счет финансовых продуктов, отвечающих потребностям экономики

1. Формирование ресурсной базы банков, диверсифицированной по разным источникам фондирования.
Привлечение ресурсов путем выпуска облигаций на внутреннем рынке является более дорогим, но при этом и более долгосрочным фондированием по сравнению с привлечением депозитов. Для активизации процесса выпуска банками облигаций на внутреннем рынке Национальный Банк Республики Казахстан рассмотрит необходимость изменения регуляторной среды в целях повышения интереса для потенциальных инвесторов к данному виду финансовых инструментов.
Кроме того, существующий относительно низкий уровень внешнего долга позволяет банкам начать привлекать внешнее заимствование, что не приведет к кризису внешнего долга при его умеренных объемах и эффективном управлении. В отношении внешнего долга банков Национальный Банк Республики Казахстан будет придерживаться консервативной политики, не допуская чрезмерного роста задолженности банков перед нерезидентами. Комфортным уровнем внешней задолженности банков Национальный Банк Республики Казахстан считает поддержание доли внешних обязательств банковского сектора в совокупном размере его обязательств на уровне не более 30 %, за исключением обязательств по облигациям, конвертируемым в капитал.
Будет рассмотрена целесообразность совершенствования действующего законодательства в части развития такого инструмента привлечения ресурсов как депозитные сертификаты.
Несмотря на наличие нормативной правовой базы, так и не получил свое развитие механизм секьюритизации активов. Будут приниматься меры по стимулированию выпуска и развитию рынка секьюритизированных активов.
Кроме того, необходимо рассмотреть вопрос введения системы штрафов или других мер, дестимулирующих досрочное снятие денег со счетов банковского вклада, для обеспечения роста долгосрочных источников фондирования банков в национальной валюте.
Важную роль в повышении устойчивости и долгосрочности фондирования банков будет играть ЕНПФ. Предполагается сохранение определенного статус-кво, когда пенсионные активы размещаются в финансовые инструменты банков. Будет изучен вопрос и определен эффективный механизм распределения части пенсионных активов в финансовые инструменты банков.
2. Повышение спроса на финансовую систему Республики Казахстан через стимулирование притока иностранного недолгового капитала.
В целях обеспечения дополнительного притока капитала будет всесторонне изучена модель «финансового хаба», которая реализована в ряде стран. Модель «финансового хаба» подразумевает создание специальных финансовых зон, исключительно в рамках которых реализуется территориальный принцип налогообложения. На остальной территории государства, то есть вне «финансового хаба», сохраняется общеустановленный порядок налогообложения.
По результатам изучения будет рассмотрена целесообразность ее внедрения в Республике Казахстан, в том числе с учетом ее влияния на экономику страны, а также с точки зрения международных требований по противодействию отмывания капитала.
3. Создание эффективной системы рефинансирования.
С учетом направленности мер государственной политики по консолидации банковского сектора Национальным Банком Республики Казахстан будет внедряться новая система рефинансирования. Будет рассмотрен вопрос проведения операций преимущественно с крупными и средними банками, что может быть реализовано в рамках развития системы первичных дилеров на рынке ценных бумаг.
Система инструментов Национального Банка Республики Казахстан будет настраиваться таким образом, чтобы обеспечить подкрепление банков ликвидностью (в любой момент времени при удовлетворении выставляемых требований), как на индивидуальной основе, так и при возникновении системных проблем. Это позволит банкам сместить акценты в кредитной политике на формирование долгосрочных активов.
Такая система инструментов подразумевает наличие как классических инструментов денежно-кредитной политики (постоянные механизмы, операции открытого рынка), так и внедрение в практику механизма предоставления обусловленного фондирования (в частности, ликвидность в обмен на обязательство банка по снижению объема проблемных активов, кредитованию приоритетных секторов, снижению спекулятивного участия на рынке производных финансовых инструментов). При этом расширение списка финансовых инструментов, которые могут рассматриваться Национальным Банком Республики Казахстан как приемлемые в качестве залогового обеспечения, должно быть оправдано степенью их риска.
Даже наличие эффективно функционирующей системы рефинансирования требует от банков формирования заранее буферов ликвидности на случай ее сезонных и краткосрочных резких и значительных колебаний. Национальным Банком Республики Казахстан будут создаваться для этого необходимые условия.
В целях повышения качества управления ликвидностью Национальный Банк Республики Казахстан будет стимулировать становление и развитие рынка межбанковского кредитования. Будет рассмотрен вопрос введения механизма, предполагающего обеспечение Национальным Банком Республики Казахстан завершения сделки, например, предоставление гарантии, что позволит банкам расширить операции друг с другом.
4. Формирование и поддержание предложения на рынке ценных бумаг и вывод на первичное размещение акций эмитентов, являющихся интересными объектами инвестирования.
Ключевым фактором развития рынка ценных бумаг, формирования и поддержания устойчивого предложения на нем, а также увеличения инвесторской базы является вывод новых компаний на первичное размещение акций, который должен осуществляться на системной основе.
В этом вопросе активную роль должно играть государство, которое может предложить для публичного размещения на казахстанском рынке ценные бумаги компаний «квазигосударственного» сектора, которые составят группу самых ликвидных инструментов.
Таким образом, в целях дальнейшего развития рынка ценных бумаг необходимо продолжить первичное размещение акций дочерними и (или) зависимыми организациями акционерного общества «Фонд национального благосостояния «Самрук-Казына» в рамках Программы «Народное IPO» и устранить все причины, препятствующие продолжению данной программы.
Также требуется рассмотреть возможность осуществления последующих приватизаций посредством размещения акций предприятий, являющихся объектами планируемой приватизации и входящих в структуру национальных управляющих холдингов, на отечественной фондовой бирже.
Проведение приватизации посредством размещения акций квазигосударственных предприятий на отечественной фондовой бирже придаст мощный импульс развитию рынка ценных бумаг и станет катализатором для привлечения на рынок иностранных инвесторов. Такая приватизация обеспечит равные условия участия в торгах для всех участников торгов, конкуренцию между неограниченным количеством участников торгов, прозрачное и справедливое ценообразование на объекты приватизации.
Важно предусмотреть условие по обеспечению вторичного обращения акций на отечественной фондовой бирже предприятий после проведения их приватизации, поскольку это повысит привлекательность объектов приватизации, в том числе для иностранных инвесторов, и обеспечит прозрачность их последующей деятельности.
Также, в целях поддержания предложения на рынке ценных бумаг и сохранения его ликвидности на высоком уровне необходимо развивать институт маркет-мейкеров, которые должны поддерживать предложение на рынке с высокими объемами своих котировок и узкими спредами между такими котировками. При этом основные ресурсы маркет-мейкеров следует концентрировать на потенциально ликвидных финансовых инструментах.
Одной из приоритетных задач также является частичное ограничение оттока эмитентов-резидентов Республики Казахстан для привлечения акционерного и заемного капитала на иностранных рынках ценных бумаг. В настоящее время характеристики эмитентов-резидентов Республики Казахстан, в отношении которых установлены требования по размещению среди отечественных инвесторов определенного количества ценных бумаг, планируемых к выпуску и размещению на территории иностранного государства, не позволяют в полной мере применять имеющиеся механизмы по контролю за выполнением эмитентами-резидентами законодательства Республики Казахстан.
В целях совершенствования мониторинга деятельности эмитентов-резидентов Республики Казахстан для защиты интересов казахстанских инвесторов необходимо расширить полномочия уполномоченного органа по контролю за соблюдением требований законодательства Республики Казахстан. Данная мера будет реализована путем предоставления ему права приостанавливать обращение ценных бумаг либо признавать размещение ценных бумаг недействительным в случае нарушения эмитентом условий размещения либо обращения его ценных бумаг на казахстанском или иностранных рынках.
Система налогообложения является наиболее гибким инструментом государственного регулирования, позволяющим в случае необходимости обеспечить развитие секторов экономики, либо сдерживать их перегрев. Использование налоговых льгот и преференций является наиболее широко применяемым механизмом развития рынка ценных бумаг.
В Республике Казахстан на сегодняшний день существуют налоговые льготы для инвесторов, выходящих на фондовую биржу, однако это является слабой мотивацией выхода на IPO и организованный рынок ценных бумаг корпоративных эмитентов акций.
В этой связи будут проанализированы причины слабого роста количества IPO казахстанских эмитентов на отечественном рынке ценных бумаг и рассмотрен вопрос налогообложения на организованном рынке ценных бумаг.
В свою очередь, в целях частичного ограничения оттока эмитентов-резидентов Республики Казахстан для привлечения акционерного и заемного капитала на иностранных рынках ценных бумаг целесообразным будет являться введение дополнительных налоговых сборов для эмитентов-резидентов, планирующих выпуск и размещение ценных бумаг на зарубежных рынках. Необходимо также поэтапное повышение для данных эмитентов минимального порогового значения объема ценных бумаг, которые они должны будут разместить на отечественном рынке ценных бумаг, перед тем как приступить к размещению на иностранных рынках ценных бумаг.
В целях формирования и поддержания предложения на рынке ценных бумаг также необходимо привлекать внешних эмитентов на рынок ценных бумаг Республики Казахстан. Необходимо стимулировать предложения на рынке ценных бумаг не только в пределах Республики Казахстан, но и в других странах, в том числе в странах Центральной Азии, ЕЭП и ВТО посредством создания благоприятных условий для привлечения на отечественный рынок ценных бумаг иностранных эмитентов в целях первичного размещения их акций.
Реализация данной задачи может быть осуществлена посредством дальнейшего развития РФЦА и его позиционирования в качестве регионального финансового хаба.
Также требует рассмотрения вопрос обязательного включения в листинг на Казахстанской фондовой бирже ценных бумаг организаций, претендующих на получение соответствующих государственных субсидий в рамках реализуемых государством программ по поддержке отечественных предприятий.
Помимо повышения предложения на рынке ценных бумаг, реализация данной меры обеспечит прозрачность данных организаций и облегчит мониторинг за их деятельностью.
5. Роль институтов развития.
Финансовые институты развития в условиях развивающейся экономики играют важную роль в становлении устойчивого финансового сектора. Государственное участие и поддержка через институты развития являются неотъемлемым условием долгосрочного и успешного развития финансового сектора.
Акционерное общество «Национальный управляющий холдинг «Байтерек» и его дочерние организации (далее – холдинг) являются финансовым инструментом Правительства Республики Казахстан в финансировании государственных программ развития. Финансирование приоритетных отраслей экономики реализуется путем привлечения фондирования с локального и международного рынков капитала.
За счет эффективного использования и распределения финансовых ресурсов холдингом на постоянной основе реализуются следующие задачи:
1) своевременное обеспечение финансовыми ресурсами при реализации государственных программ развития;
2) оптимальные условия привлекаемого финансирования;
3) целевое назначение привлекаемого финансирования;
4) сохранение финансовой устойчивости холдинга.
В состав холдинга входят институты развития, которые непосредственно принимают активное участие в становлении финансового сектора и предоставлении необходимых инструментов финансирования в приоритетных отраслях экономики. При этом принимаются все усилия по обеспечению доходности на уровне или выше инфляции с высоким уровнем прозрачности и информированности участников.
Так, входящий в группу холдинга Банк Развития Казахстана на постоянной основе проводит работу по совершенствованию имеющихся и предоставлению новых продуктов финансирования казахстанской экономики, в том числе путем взаимодействия с банками.
Акционерное общество «Экспортно-кредитная страховая корпорация «КазЭкспортГарант» определена финансовым оператором по поддержке операций торгового финансирования и страхования экспортных торговых операций. Финансирование будет осуществляться путем предоставления обусловленного вклада банкам, которые на межбанковском рынке предоставляют заем иностранному банку для торгового финансирования. Кроме того, будет расширена линейка страховых продуктов, которые также будут реализовываться совместно с банками.
Жилстройсбербанк Казахстана активно участвует в предоставлении целого спектра инструментов по обеспечению населения доступным жильем путем развития системы жилищных строительных сбережений и предоставления льготных ипотечных кредитов, в том числе социально ориентированных.
Акционерное общество «Ипотечная организация «Казахстанская ипотечная компания» (далее – Казахстанская ипотечная компания) в рамках своей деятельности приобретает ипотечные портфели у банков за счет привлечения долгосрочных средств фондирования на внутреннем рынке. При этом Казахстанская ипотечная компания стремится удешевить заимствование в целях возможности снижения ипотечных ставок для банков. Деятельность Казахстанской ипотечной компании позволяет обеспечить банки необходимым долгосрочным фондированием и высвобождением ресурсов для дальнейшего кредитования.
Таким образом, институты развития вносят непосредственный вклад и принимают активное участие в совершенствовании финансовой инфраструктуры, повышении конкурентоспособности и устойчивости финансового сектора, поддержании сбалансированной экономической среды и снижении кредитных рисков в экономике. При этом, в целях системного расширения ресурсов роста финансового сектора, в том числе за счет развития институтов развития, необходимо обеспечить доступ ко всем возможным источникам долгосрочного финансирования. Диверсификация источников фондирования институтов развития позволит обеспечить приоритетные отрасли экономики долгосрочными источниками финансирования в тенге, реструктурировать и оздоровить проблемные проекты.
При этом институты развития, обеспечивая предоставление долгосрочного финансирования экономике, не должны создавать конкуренцию частным инвестициям, в том числе банковскому кредитованию.

6. Задача 5: поддержание сбалансированной экономической среды и
снижение кредитных рисков в экономике

1. Повышение прозрачности реального сектора экономики.
Низкий уровень прозрачности, а также неразвитость корпоративного управления предприятий, осуществляющих деятельность на территории Республики Казахстан, влекут за собой увеличение уровня потенциальных кредитных рисков для финансовых институтов, сдерживают развитие фондового рынка, а также препятствуют эффективному осуществлению налоговой политики государства.
При этом необходимы проведение не только проверочных процедур по полноте и своевременности уплаты налогов, но и повышение мотивированности предприятий в достоверном раскрытии информации через демонстрацию реальных выгод, получаемых бизнесом вследствие повышения прозрачности. Более того правильно выстроенное корпоративное управление может служить одним из инструментов снижения рисков в экономике.
2. Повышение рыночной дисциплины и совершенствование корпоративного управления со стороны субъектов финансового рынка.
Раскрытие информации участниками финансового рынка создаст возможность самостоятельного выбора для потребителей финансового института на основе его операционных и финансовых показателей, подверженности риску, о процессах оценки риска и, следовательно, достаточности капитала учреждения, что в будущем позитивно отразится на лояльности клиентов.
Финансовые организации должны вести постоянный процесс совершенствования корпоративного управления. При этом банки обязаны иметь официальную политику раскрытия информации, утвержденную советом директоров, и описывающую подход банка к определению характера раскрываемой информации, а также внутренний контроль над процессом ее раскрытия. Кроме того, банки обязаны внедрить процесс оценки правомерности раскрытия информации, включая обоснование и периодичность раскрытия.
Кроме того, по каждому виду риска банки должны меть политику управления риском, включающую: стратегии и процессы; структуру и схему организации соответствующей функции управления риском; сферу и характер систем отчетности и/или измерения риска; политику хеджирования и/или снижения риска, а также стратегии и процессы постоянного отслеживания эффективности инструментов хеджирования или снижения риска.
Раскрытие информации является эффективным средством информирования рынка о банковских рисках и обеспечивает механизм последовательного и понятного раскрытия информации, позволяющий более эффективно сопоставлять различные институты. Раскрытие информации позволит повысить моральную ответственность финансового института перед обществом.
3. Развитие института государственно-частного партнерства.
В целях достижения целей экономической политики по стимулированию развития частного бизнеса, а также повышению социальной ответственности бизнеса перед населением необходимо дальнейшее развитие института государственно-частного партнерства при жестком разграничении рисков каждого из участников, в том числе по следующим направлениям:
государственная поддержка (в целях выполнения приоритетных программ развития государства, в том числе социальных программ, представляется целесообразным продолжение функционирования государственных программ, направленных на стимулирование кредитования реального сектора экономики, а также субсидирование ставок вознаграждения), в том числе с участием национальных управляющих холдингов: акционерное общество «Фонд национального благосостояния «Самрук-Казына», акционерное общество «Национальный управляющий холдинг «Байтерек»;
частная поддержка (необходимо создание крупными представителями отечественного и иностранного бизнеса венчурных фондов или дочерних компаний для предоставления долгосрочных инвестиций малому и среднему бизнесу в регионах Республики Казахстан);
санация должников (с более активным вовлечением Правительства Республики Казахстан, так как существует проблема неплатежеспособности со стороны самих заемщиков, к примеру, сельское хозяйство);
судебное исполнение (действующее законодательство максимально направлено на защиту интересов должников и залогодателей, что увеличивает кредитные риски банков, кроме того судебные процедуры и исполнительное производство занимают очень длительный период времени, в течение которого банки несут убытки по неработающим займам).
4. Усиление процесса оценки заемщика в процессе принятия кредитного решения.
В процессе принятия кредитного решения оценка состояния заемщика будет проводиться на основе оценки не только данных самого заемщика, но и будет включать в себя более широкий спектр оцениваемых факторов, к примеру, оценку экономической ситуации в отрасли, оценку конкурентоспособности и прочее.
5. Ожидаемые результаты реализации Концепции развития финансового сектора Республики Казахстан до 2030 года
По ключевым показателям развития финансового рынка планируется к 2020 году достичь следующих целевых ориентиров.
Активы банков составят не менее 80 % от ненефтяного ВВП, ссудный портфель – не менее 60 % от ненефтяного ВВП, что предполагает расширение их участия в финансировании экономики, особенно в государственных программах развития. Данные значения оцениваются как минимально необходимые для ограничения масштабной экспансии зарубежных банков на казахстанский рынок, сохранения отечественной финансовой системы и снижения потерь отечественных банков от полной либерализации доступа на нее иностранных финансовых институтов.
Однако риски того, что целевые ориентиры по банковскому сектору не будут достигнуты, связаны, прежде всего, с масштабными заимствованиями крупных отечественных предприятий, особенно с государственных участием, и институтов развития на внешних рынках. В результате отечественная банковская система остается востребованной только для малого и среднего бизнеса и населения, потенциал которых не позволит существенно повысить активность банков без надувания «мыльного пузыря».
Объем страховых премий по рынку увеличится в 2-2,5 раза. Объем страховых премий будет увеличиваться за счет расширения охвата населения розничным добровольным страхованием, в том числе накопительным страхованием жизни. Рост страховых премий по обязательным видам страхования будет поддерживаться за счет повышения индекса потребительских цен и увеличения количества объектов страхования.
Капитализация рынка акций к ВВП увеличится в два раза при условии реализации Программы «Народное IPO» и проведения новых IPO корпоративными эмитентами.
Доля исламских банков составит 3-5 % от объема активов банковской системы Республики Казахстан.
РФЦА войдет в группу десяти ведущих финансовых центров Азии.
Ключевые целевые показатели развития финансового рынка, которые планируются к 2020 году, предполагают рост глубины финансового посредничества, масштаба и качества оказываемых потребителям финансовых услуг до уровней, позволяющих обеспечить необходимый уровень конкуренции с иностранными игроками в условиях открытия границ на основных сегментах финансового сектора.
Установление конечных показателей развития финансовой системы до 2030 года будет базироваться на результатах предложенной финансовой модели. Поэтому установление соответствующих ориентиров должно базироваться на достижении результатов, планируемых к достижению в 2020 году.
Принятие и реализация задач Концепции развития финансового сектора Республики Казахстан до 2030 года создадут основу для качественного развития сегментов финансового рынка после 2020 года в условиях открытия «финансовых границ» после вступления Республики Казахстан в ВТО и создания общего финансового рынка на территории ЕЭП. Будет обеспечен доступ к финансовым услугам широкого круга потребителей. Будут обеспечены повышение их финансовой грамотности, защищенность интересов и сохранность сбережений участников финансового рынка.
Все это обеспечит дополнительные условия для вхождения Республики Казахстан в число 30-ти самых развитых стран мира.
В заключении необходимо отметить, что Концепция развития финансового сектора Республики Казахстан до 2030 года будет корректироваться по мере развития механизмов финансового посредничества, в том числе передового мирового опыта.
6. Перечень нормативных правовых актов и программных документов, посредством которых предполагается реализация Концепции развития финансового сектора Республики Казахстан до 2030 года
Реализацию Концепции предполагается обеспечить посредством следующих нормативных правовых актов.
1. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть) от 27 декабря 1994 года.
2. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Особенная часть) от 1 июля 1999 года.
3. Кодекс Республики Казахстан от 30 января 2001 года «Об административных правонарушениях».
4. Кодекс Республики Казахстан от 10 декабря 2008 года «О налогах и других обязательных платежах в бюджет» (Налоговый кодекс).
5. Закон Республики Казахстан от 30 марта 1995 года «О Национальном Банке Республики Казахстан».
6. Закон Республики Казахстан от 31 августа 1995 года «О банках и банковской деятельности в Республике Казахстан».
7. Закон Республики Казахстан от 18 декабря 2000 года «О страховой деятельности».
8. Закон Республики Казахстан от 2 июля 2003 года «О рынке ценных бумаг».
9. Закон Республики Казахстан от 4 июля 2003 года «О государственном регулировании, контроле и надзоре финансового рынка и финансовых организаций».
10. Закон Республики Казахстан от 13 мая 2003 года «Об акционерных обществах».
11. Закон Республики Казахстан от 7 июля 2004 года «Об инвестиционных фондах».
12. Закон Республики Казахстан от 5 июня 2006 года «О региональном финансовом центре города Алматы».
13. Закон Республики Казахстан от 26 ноября 2012 года «О микрофинансовых организациях».
14. Закон Республики Казахстан от 1 июля 2003 года «Об обязательном страховании гражданско-правовой ответственности владельцев транспортных средств».
15. Закон Республики Казахстан от 1 июля 2003 года «Об обязательном страховании гражданско-правовой ответственности перевозчика перед пассажирами».
16. Закон Республики Казахстан от 13 июня 2003 года «Об обязательном страховании гражданско-правовой ответственности аудиторских организаций».
17. Закон Республики Казахстан от 11 июня 2003 года «Об обязательном страховании гражданско-правовой ответственности частных нотариусов».
18. Закон Республики Казахстан от 13 декабря 2005 года «Об обязательном экологическом страховании».
19. Закон Республики Казахстан от 10 марта 2004 года «Об обязательном страховании в растениеводстве».
20. Закон Республики Казахстан от 31 декабря 2003 года
«Об обязательном страховании гражданско-правовой ответственности туроператора и турагента».
21. Закон Республики Казахстан от 7 июля 2004 года «Об обязательном страховании гражданско-правовой ответственности владельцев объектов, деятельность которых связана с опасностью причинения вреда третьим лицам».
22. Закон Республики Казахстан от 7 февраля 2005 года «Об обязательном страховании работника от несчастных случаев при исполнении им трудовых (служебных) обязанностей».
23. Закон Республики Казахстан от 5 июля 2006 года «О взаимном страховании».
24. Закон Республики Казахстан от 16 мая 2014 года «О разрешениях и уведомлениях».
25. Стратегический план Национального Банка Республики Казахстан.

"Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасы туралы" Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығының жобасы туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 27 мамырдағы № 545 қаулысы

Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:
«Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасы туралы» Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығының жобасы Қазақстан Республикасы Президентінің қарауына енгізілсін.

Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі К. Мәсімов

Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың
2030 жылға дейінгі тұжырымдамасы туралы

Қаржы секторын ұзақ мерзімді дамытудың негізгі бағыттарын айқындау мақсатында ҚАУЛЫ ЕТЕМІН:
1. Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасы (бұдан әрі — Тұжырымдама) бекітілсін.
2. Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі өз жұмысында осы Тұжырымдаманы басшылыққа алсын және оны іске асыру жөнінде шаралар қабылдасын.
3. «Қазақстан Республикасының қаржы секторын дағдарыстан кейінгі кезеңде дамыту тұжырымдамасы туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы № 923 Жарлығының күші жойылды деп танылсын.
4. Осы Жарлықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне жүктелсін.
5. Осы Жарлық кол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Назарбаев

Қазақстан Республикасы
Президентінің
2014 жылғы 27 мамырдағы
№ 545 Жарлығымен
БЕКІТІЛГЕН

Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың
2030 жылға дейінгі
ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ 1. Кіріспе

Елдің қаржы секторын дамыту қоғам мен мемлекеттің қажеттіліктерін ескере отырып, ел экономикасындағы оның орны мен рөлін айқындауға байланысты. Бұл ретте түрлі пікірлердің болуына орай әрбір жеке экономикалық агенттің қаржы секторы алдындағы мақсатты бағыттары басқалардан басым болмауы тиіс. Әйтпесе, жүйе тиімсіздігінің өсуі мен жүйелік тәуекелдердің ұлғаюы үшін жағдайлар туындайды.
Мәселен, мемлекет қаржы секторы экономикалық даму бағдарламаларының шеңберінде экономиканың басым салаларын қаржыландыру үшін тиімді бағамен жеткілікті ресурстар көлемін беруге қабілетті болады деп күтеді.
Экономикалық циклдің сатыларына қарамастан, қаржы жүйесі көрсетіп отырған қызметтер сапасына, көлеміне, құнына және тізбесіне қанағаттану тұтынушылар (заңды және жеке тұлғалар) үшін маңызды болып табылады.
Қаржы ұйымдарының өздерінің алдында бизнестің ағымдағы құнын ұлғайту, басқарылатын тәуекелдер мен шығындар құрылымы жағдайында оның негізгі қызметтен түсетін кірістілігін барынша, ең алдымен, көрсетілетін қызметтер көлемін өсіру есебінен ұлғайту мақсаты тұр.
Қаржы делдалы функциясын барынша тиімді жүзеге асыратын қаржы секторын қалыптастыру қоғам мен мемлекет үшін де, сол сияқты қаржы ұйымдары үшін де ортақ мақсат болып табылады.
Қаржы секторын дамытудың бағыттары ауқымды көлемде болып жатқан өзгерістерді де ескеруі тиіс. Ықпалдасу процестерінің күшеюі аясында ұлттық қаржы нарықтарын реттеудің келісілген біріздендіру тәсілдері (Базель III, Solvency II стандарттары) әзірленуде. Қазақстан Республикасы және оның қаржы нарығы әлемдік үрдістерден тыс қалмайды. Ең үздік халықаралық практика және реттеу стандарттары белсенді түрде енгізілуде.
Дүниежүзілік сауда ұйымына (бұдан әрі – ДСҰ) және Бірыңғай экономикалық кеңістікке (бұдан әрі – БЭК) ықпалдасу, өз кезегінде, қаржылық қызметтер нарығын одан әрі ырықтандыру үшін алғышарттар құрады. Қаржы нарығындағы бәсекелестіктің кейіннен күшеюі, бір жағынан, көрсетілетін қызметтер аясының сапасын арттыруға және кеңейтуге апаруы тиіс. Екінші жағынан, Қазақстан Республикасы қаржы секторының сыртқы күйзелістерге осалдық дәрежесі көтеріледі, «жұқтыру» тәуекелдері өседі, ал бұл, қолайсыз даму сценарийі іске асырылған жағдайда банк жүйесінен капиталдың және кредиторлар мен салымшылар қаражатының әкетілуіне, кредиттік тарылуға әкеп соқтыруы мүмкін.
Мұндай жағдайда қаржы жүйесі жаңа тәуекелдерді жасамауы немесе экономикада орын алған тәуекелдер ауқымын ұлғайтпауы тиіс. Бұл тәуекелдерді іске асырудың ықтимал салдарлары барынша азайтылған кезде реттеудің оңтайлы тетігін әзірлеуді талап етеді, бұл ретте талаптар артық болып табылмайды және қаржы секторының белсенділігін басып тастамайды.
Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасы қаржы ұйымдарының, Ұлттық кәсіпкерлер палатасының және «Қазақстан қаржыгерлерінің қауымдастығы» заңды тұлғалар бірлестігінің қатысуымен талқыланды, соның нәтижесінде қаржы секторының жұмыс істеуінің жақсаруына бағытталған түрлі пікірлер, ұсыныстар, идеялар қамтылды. Сонымен қатар, құжат 2013 жылдың 4-тоқсанында – 2014 жылдың бірінші жартысында іске асырылған Халықаралық валюта қорының «Қаржы секторын бағалау бағдарламасы: орнықтылық модулінің» (Financial Sector Assessment Program) қорытындылары мен ұсынымдарын да қамтиды.

2. Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың
2030 жылға дейінгі тұжырымдамасының мақсаттары мен міндеттері

Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасы бәсекеге қабілетті қаржы секторын құруға және Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының (бұдан әрі – ЭЫДҰ) стандарттарын қоса алғанда, үздік халықаралық стандарттар негізінде экономикада ресурстарды қайта бөлуде оның тиімділігін арттыруға бағытталған.
Қойылған мақсатты шешу үшін мынадай міндеттерді іске асыру көзделеді:
1) әлеуетті күйзелістер туындаған жағдайда қаржы жүйесінің орнықтылығына қолдау көрсетуге қоғам мен мемлекеттің шығасыларын төмендету;
2) экономикалық ықпалдасу және жаһандану жағдайында қаржы секторының тиімділігін арттыру;
3) қаржы жүйесінің сапалы дамуы үшін инфрақұрылымды жетілдіру және оңтайлы жағдайлар жасау;
4) қаржы секторының өсу ресурстарын, оның ішінде экономиканың талаптарына сәйкес келетін қаржы өнімдерінің есебінен кеңейту;
5) теңдестірілген экономикалық жағдайларға қолдау көрсету және экономикадағы кредиттік тәуекелдерді төмендету.
Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасы бірнеше кезеңдерді болжап отыр. Бұл ретте олардың әрқайсысында іс-шараларды табысты іске асыру қаржы жүйесін 2030 жылға дейін және одан кейін де жаңа әлемдік үрдістер жағдайында одан әрі орнықты дамыту үшін негіз жасайды.
2020 жылға дейін негізгі күш-жігер орын алып отырған проблемаларды шешу арқылы қаржы секторының орнықтылығын көтеруге және оның бәсекеге қабілеттілігін нығайтуға, сондай-ақ тиісті шаралар қолдануға және қаржы нарығының 2020 жылдан кейін жұмыс істеуі үшін негіз қалауға бағытталатын болады. Бұл кезеңде Қазақстан Республикасы ДСҰ-ға кіргеннен кейінгі өтпелі кезеңді аяқтау, қаржылық қызметті реттеудің халықаралық стандарттарына көшу күтіледі. 2025 жылға дейінгі кезеңде елдердің қаржы нарықтарының дамуын айқындайтын БЭК-қа қатысушы елдердің заңнамаларын үйлестіру процесін аяқтау жоспарланып отыр. Қаржы нарығын реттеу жөніндегі ұлттықтан жоғары органды құру үйлестірудің негізгі қорытындысы болады. Осыған байланысты ұлттық реттеуші органдардың рөлі мен орнын өзгерту күтіліп отыр.
2020 жылдан кейінгі кезеңде қаржы ұйымдарының алдында ғаламдық және өңірлік көшбасшылардың ішкі нарықта коммерциялық жолдарсыз (филиалдары арқылы) көрсететін қаржылық қызметтердің орын алуының өсуімен байланысты сын-қатерлер пайда болады. Отандық қаржы ұйымдары ойыншыларға қатысты базалық пруденциялық нормативтер мен талаптарды қолданбау жағдайында тәуекелге деген тәбеті мен мүмкіндіктері салыстыруға келмейтін жоғары деңгейдегі ойыншылармен тұтынушы үшін болатын бәсекелестікте жеңіп шығуға қабілетті болуы тиіс. Осы жағдайларда бәсекеге қабілеттіліктің тек бизнес ауқымының экстенсивті ұлғаюы есебінен ғана өсуі мүмкін емес, ол тұтынушыларға қаржылық қызметтерді көрсетудің жаңа трендтері мен технологияларына жылдам бейімделуге мүмкіндік беретін бизнес-стратегиялар мен процестер сапасының жақсаруына да негізделуі тиіс.

3. Қазақстан Республикасы қаржы секторының ағымдағы ахуалына
талдау және даму үрдістері

1. Қаржы секторының негізгі ішкі құрылымдық проблемалары және
даму үрдістері

Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамыту орнықсыз сипатта және олардың көбі ұзаққа созылып кеткен бірқатар түйінді проблемалардың болуына байланысты, оны халықаралық жетекші ұйымдардың еларалық бағалары да растап отыр. Қаржы нарығының соңғы жылдар бойы тұралауы ішкі себептерге де, сол сияқты нақты сектордың тарапынан болатын шектеулерге де байланысты туындады, атап айтқанда:
1) банктердің кредиттеу басымдықтары инвестицияларға емес, тұтынушылардың сұранысына негізделген экономикалық өсудің құрылымындағы теңгерімсіздікті көрсетеді;
2) ірі кәсіпорындарға көрсетілетін қызметтер жиынтығының шектеулі болуы және банктердің көлемді инвестициялық жобаларды қаржыландыру үшін қажетті ресурстардың ауқымды көлемін өз беттерінше жинақтай алмауы экономиканы дамытудың басым бағыттарын, оның ішінде шағын және орта кәсіпкерлікті қаржыландырудың, көбіне, мемлекет бөлетін ресурстарға тәуелділігін айқындайды;
3) өтімділікті қайта бөлу нарығының іс жүзінде болмауы және қайта қаржыландыру тетіктерінің дамымауы жағдайында банк жүйесін бөлшек қорландыру жағына қарай басымдық беру жүйені салымшылар «көңіл-күйінің ауысуы» тәуекелдеріне тәуелді етеді;
4) жұмыс істемейтін қарыздар көлемінің жоғары болуы банк секторының макроэкономикалық орта өзгерістеріне, жекелеген нарықтардағы ахуалға икемді ден қою мүмкіндігін төмендетеді;
5) банк жүйесінің активтері мен пассивтерінің валюталардың түрлері бойынша құрылымының сәйкес келмеуі, себебі банктердің кредиторлары шетел валютасына, ал қарыз алушылар ұлттық валютаға артықшылық беруді ұлғайтып отыр;
6) басқа сегменттердің, атап айтқанда сақтандыру сегментінің ішкі өсу нүктелерінің болмауы, ол кезде даму міндетті сақтандыру түрлеріне не банктер кредиттеген кезде кросс-сатулар, жинақтаушы зейнетақы қорларынан сақтандыру ұйымдарына зейнетақы жинақтарын аудару есебінен зейнетақы аннуитеттері сияқты ілеспе сақтандыруға қатысты қамтамасыз етіледі;
7) сақтандыру тарифтерінің мөлшерін заңнамалық түрде шектеу және мемлекеттік функцияларды коммерциялық сақтандыру ұйымдарына тәуекелдерді тиісті селекциялаусыз бере отырып оларды кері реттеу нәтижесінде сақтандырудың жекелеген түрлерінің жоғары шығындылығына байланысты жүйелік тәуекел;
8) сақтандыру ұйымдарының мүмкіндігі сақтандыру сыйлықақыларының едәуір көлемін Қазақстан Республикасының резидент еместері-қайта сақтандырушыларына өткізумен шектелген, ал Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорын (бұдан әрі – БЖЗҚ) құру кезінде зейнетақы ақшасын басқаруда қаражаттың инвестициялау тәуекелін төмендету есебінен сақталуын қамтамасыз ету мәселесі өзекті болатын кезде жеке инвестициялар нарығындағы банктік емес институционалдық инвесторлардың әлеуетінің төмен болуы;
9) жеке инвесторлар үшін банктердің депозиттеріне және жылжымайтын мүлік нарығына қатысты бағалы қағаздар нарығы құралдарына ұсыныстың тапшылығы және тартымдылығының болмауы;
10) соның салдары ретінде бағалы қағаздар нарығы тарапынан банктік қызметтер нарығына баламалықтың болмауы;
11) елдің бағалы қағаздар нарығының оның дамуының осы кезеңіне тән негізгі проблемаларының, сондай-ақ жүйелік сипаты бар (инфрақұрылымдық, экономикалық, инвестициялық, іскерлік, әлеуметтік, көліктік, экологиялық) проблемалардың салдары нәтижесінде әлемдік қаржы орталықтарымен салыстырғанда Алматы қаласының Өңірлік қаржы орталығының (бұдан әрі – АӨҚО) бәсекеге қабілетсіздігі.
Банк секторы. 2014 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасында 38 банк, оның ішінде капиталға шетелдік қатысуы бар 17 банк, 100 % мемлекеттік қатысуы бар 1 банк және квазимемлекеттік қатысуы бар 3 банк жұмыс істеді.
2011 жылы басталған қаржы дағдарысынан туындаған бірнеше жылғы тұралаудан кейін банк секторы өсуінің белгілі бір серпіні байқалды. Алайда қаржылық делдалдық деңгейінің көрсеткіштері банктердің экономикадағы ресурстарды қайта бөлу және экономикалық агенттер тарапынан кредиттерге сұранысты қанағаттандыру бойынша тиімділігінің жеткіліксіз екенін растайды және әлемдік қаржы дағдарысының туындауына әкеп соққан проблемаларды шешу жөніндегі халықаралық бастамаларға байланысты реттеудің күшейтілгенін көрсетіп отыр. Соңғы 3 жылда (2011 – 2013 жылдар) банк секторының активтері 15 462 млрд. теңгеге дейін 28,5 %-ға ұлғайды. Соған қарамастан, банк секторының активтері жалпы ішкі өнімге (бұдан әрі – ЖІӨ) қатысы бойынша 55 %-дан 46 %-ға дейін қысқарды (шикізатқа жатпайтын ЖІӨ-ге қатысты шамамен 64 %-ды құрайды). Банк секторының кредиттік портфелі 2011 жылдың басынан бастап 47,2 %-ға ұлғая отырып, 2014 жылғы 1 қаңтарда 13 348 млрд. теңгені құрады. Ең жоғары мәні 2007 жылы 70 %-ға жеткен ЖІӨ-ге кредиттердің деңгейі төмен, 40 %-дық деңгейде сақталып отыр (шикізатқа жатпайтын ЖІӨ-ге қатысты шамамен 55 %-ды құрайды).
Қаржылық делдалдықтың төмен деңгейі көбінесе теңгерілмеген кредиттеуге және несие портфелінің төмен әртараптандырылуына, сондай-ақ басым түрде қысқа мерзімді қорландыруға байланысты. Оның құрылымында қызмет көрсету секторына, атап айтқанда саудаға (яғни айналымдылық үлесі жоғары кредиттер), құрылысқа және жылжымайтын мүлікпен операцияларға берілген қарыздар басым (көбінесе дағдарысқа дейінгі кезеңде берілген қарыздар). Банк секторын шағын және орта бизнесті қаржыландыру процесіне тартудың жеткіліксіздігі олардың кредиттелуінің жоғары деңгейін және қаржылық жағдайының орнықсыз екенін көрсетіп отыр, оның ішінде капиталды генерациялау мүмкіндігінің төмен болуына байланысты, бұл осы бағыттағы кредиттік тәуекелдің шоғырландырылуына апарады.
Нәтижесінде, корпоративтік сектор тарапынан кредиттік ресурстарға сұраныс деңгейінің жоғары болуына қарамастан, банктер қысқамерзімді кірістілігі жоғары, бірақ бір мезгілде тәуекелділігі жоғары тұтынушылық кредиттер беруге барынша көп шоғырлануда. Соңғы үш жылда тұтынушылық қарыздардың үлесі 2 есеге жуық өсті, бұл белгілі бір алаңдаушылықты туғызады, себебі болашақта халықтың кредиттік тәуекелдерін ұлғайтуы мүмкін. Халықтың борыштық жүктемесінің аса жоғары емес ағымдағы деңгейі (үй шаруашылықтарының жиынтық борышының ЖІӨ-ге қатынасы 11 %-ды құрайды) осы бағытта банктік бизнесті одан әрі өрістету үшін белгілі бір қорды сақтайды. Алайда қамтамасыз етілмеген тұтынушылық қарыздардың жылдам өсуі қазірдің өзінде оны шектеу бойынша шаралар қабылдауды талап етеді.
Бұл жағдайларда банк секторын одан әрі дамыту мәселелерінің бірі орын алып отырған, банктердің кредиттік белсенділігіне ынталандырмайтын әсер ететін жұмыс істемейтін қарыздардың жоғары деңгейі және қорландырудың ұзақ мерзімді көздерінің тапшылығы проблемаларын шешу болып табылады.
2014 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша жұмыс істемейтін қарыздардың үлесі банктердің жиынтық кредиттік портфелінің 31,2 %-ын құрайды, олардың айтарлықтай үлесі міндеттемелерін қайта құрылымдауды жүргізген банктерге тиесілі. Осы көрсеткіш соңғы екі жыл бойы барынша тар диапазон шегінде (30 % – 32 % аралығында) салыстырмалы тұрақты деңгейде тұр. Бұл банктердің активтердің сапасын жақсартудың берешекті қайта құрылымдауды жүргізу сияқты «классикалық» құралдарын пайдалану әлеуетінің іс жүзінде сарқылғанын айғақтайды. Активтер сапасының төмен болу проблемасын шешу үшін 2012 жылы банктердің балансын «тазартудың» бірнеше тетігі қолданысқа енгізілді. Осы тетіктер проблемалық активтерді «Проблемалық кредиттер қоры» акционерлік қоғамына (бұдан әрі – Проблемалық кредиттер қоры) және бас банктің күмәнді және үмітсіз активтерін сатып алатын банктің еншілес ұйымдарына (бұдан әрі – КАБҰ) беруді, сондай-ақ банктер үшін қосымша салық міндеттемелерін туындатпастан, 2015 жылдың аяғына дейін үмітсіз берешекті кешіру талаптарын болжайды. Сонымен бірге, жоғарыда көрсетілген тазарту құралдарын пайдаланудың банктер мәлімдеген әлеуеті заңнама арқылы берілген мүмкіндіктерге борыштық міндеттемелерді орындау мәселелерін заңнамалық және іс жүргізумен күрделі әрі ұзақ реттеу нәтижесінде сәйкес келмейді. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі ерте ден қою шаралары шеңберінде банктердің несие портфеліндегі жұмыс істемейтін қарыздардың үлесі үшін лимиттерді қосымша енгізді (2013 жылдан бастап – несие портфелінің 20 %-ы, 2014 жылдан бастап – 15 %-ы). Банктердің кредиттік портфельдердің сапасын жақсарту бойынша жұмысын жандандыру үшін 2016 жылғы 1 қаңтардан бастап пруденциялық норматив ретінде банктер үшін міндетті болатын жұмыс істемейтін қарыздардың 10 % деңгейдегі ең жоғары лимиті енгізіледі.
Банктер міндеттемелерінің құрылымындағы ұзақ мерзімді қорландыру үлесінің төмендеуіне көбінесе сыртқы нарыққа кірудің шектеулі қолжетімділігіне байланысты резидент еместер алдындағы міндеттемелердің төмендеуіне (соңғы 2 жылда 42,5 %-ға) негізделген. Нәтижесінде, банк жүйесін қорландыру базасының негізі клиенттердің депозиттері болып табылады (2013 жылдың соңында банктердің жиынтық міндеттемелері көлемінің 73,6 %-ы). Бұл ретте қысқа мерзімді міндеттемелердің үлесі (1 жылға дейін) жиынтық міндеттемелердің 2/3 жетті. Алайда, тіпті мерзімді депозиттер де қорландырудың тұрақты көзі ретінде толық көлемде қаралмайды, себебі заңнама және нарықта қалыптасқан жағдайлар салымшылардың талап етуі бойынша және көптеген жағдайда пайыздық сыйақыны жоғалтпай мерзімінен бұрын талап етуге мүмкіндік береді. Бұл банктердің ресурстық базасын құбылмалы және қымбат етеді, сондай-ақ банктердің экономиканы және халықты толыққанды ұзақ мерзімді кредиттеу мүмкіндіктерін шектейді, бұл, әсіресе, неғұрлым көп талап етіліп отырған ұлттық валютамен кредиттеуге қатысты.
Осы жағдай депозиттердің айтарлықтай бөлігі шетел валютасында көрсетілетініне байланысты күрделене түседі, бұл банктердің және сол сияқты шетел валютасымен кредит алған, бірақ валюталық түсімі немесе тиімді хеджирлеу құралы жоқ қарыз алушылардың қаржылық тәуекелдерін ұлғайтады. Бұл ретте, тіпті ішкі нарықтағы теңге бағамының серпініндегі қалыпты үрдістің өзі депозиттік базаның валюталық құрылымын айтарлықтай өзгертуге алып келеді.
Облигациялардың ішкі нарығының мүмкіндіктері тарихи тұрғыдан әлсіз болды, ал Қазақстан Республикасындағы зейнетақы секторындағы реформалар салдары 2013 жылы жеке зейнетақы қорлары тарапынан банктердің облигацияларына сұраныстың қысқаруы болды. Нәтижесінде банктердің айналыстағы облигацияларының көлемі соңғы екі жылда 1 006,3 млрд. теңгеге дейін 32,2 %-ға қысқарды.
Сақтандыру секторы. 2014 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 34 сақтандыру ұйымы сақтандыру және қайта сақтандыру жөніндегі қызметті, оның ішінде 7 ұйым өмірді сақтандыру жөніндегі қызметті жүзеге асырады. Бұл ретте, жалпы сақтандыру бойынша сақтандыру ұйымдарының саны анық төмендеу үрдісіне ие. Соңғы үш жылда жалпы сақтандыру бойынша 6 сақтандыру ұйымы өз қызметін тоқтатты және 2014 жылы ықтимал қосылу және біріктіру жағдайларын ескеретін болсақ, жалпы сақтандыру бойынша сақтандыру ұйымдарының саны тағы да қысқаруы мүмкін.
Сақтандыру ұйымдары активтерінің серпінді өсуіне қарамастан, олардың ЖІӨ-дегі үлесі өте төмен деңгейде (2 %-дан аз) қалып отыр. Қазақстан Республикасы халқының 17,2 млн. адамды құрайтынына қарамастан, 2013 жылы халықтың жан басына шаққанда сыйлықақылар көлемінің көрсеткіші Америка Құрама Штаттарының (бұдан әрі – АҚШ) 100 долларына тең шектен аспады. Мұның бәрі қазақстандық сақтандыру нарығының айтарлықтай әлеуетін айғақтайды.
2014 жылғы 1 қаңтарда сақтандыру ұйымдары активтерінің жиынтық көлемі 2011 жылдың басынан бастап 52,5 %-ға ұлғайып, 523,4 млрд. теңгені құрады. Сол кезеңдегі сақтандыру ұйымдарының міндеттемелері 99,8 %-ға 268,8 млрд. теңгеге дейін өсті. Сақтандыру секторы активтерінің серпінді өсуі уәкілетті органның 2010 – 2012 жылдар аралығындағы кезеңде сақтандыру ұйымдарын кезең-кезеңімен капиталдандыру жөніндегі талабымен түсіндіріледі.
Сақтандыру секторының 80 %-ға дейін активтері инвестициялардан тұрады: бағалы қағаздар – 51 %, екінші деңгейдегі банктерге салымдар – 24,5 %, ақша – 3,7 %, бұл сақтандыру секторы активтерінің жоғары өтімділігін айғақтайды.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының тікелей сақтандыру шарттары бойынша қабылдаған сақтандыру сыйлықақыларының жиынтық көлемі 2011 жылдың басынан бастап 2014 жылғы 1 қаңтар аралығындағы кезеңде 640,3 млрд. теңгені құрады. Бұл ретте «өмірді сақтандыру» саласы барынша серпінді дамуда, оның сақтандыру сыйлықақыларының жалпы көлеміндегі үлесі 2011 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 13,3 %-дан 2014 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 22,4 %-ға дейін ұлғайды. Негізгі өсу серпіні міндетті зейнетақы жинақтарының есебінен жасалған зейнетақы аннуитеті шарттары көлемінің өсуімен қамтамасыз етілді.
Сақтандыру түрлерінің құрылымында ерікті жеке сақтандырудың үлесі 2011 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 25,1 %-дан 2014 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 36,4 %-ға дейін өсті, ал ерікті мүлікті сақтандырудың үлесі 49,6 %-дан 42,6 %-ға дейін, міндетті сақтандыру үлесі 25,3 %-дан 21,0 %-ға дейін қысқарды.
2011 жылдың басынан бері 2014 жылғы 1 қаңтар аралығындағы кезеңде қайта сақтандыруға берілген сақтандыру сыйлықақыларының көлемі 205,1 млрд. теңге немесе сақтандыру сыйлықақыларының жиынтық көлемінен 32,0 %-ды құрады. Бұл ретте, Қазақстан Республикасының резидент еместеріне қайта сақтандыруға 159,7 млрд. теңге немесе сақтандыру сыйлықақыларының жиынтық көлемінен 24,9 % берілді.
Қазақстан Республикасының резидент еместеріне қайта сақтандыруға берілген сақтандыру сыйлықақыларының жалпы сомасында «А-» төмен емес рейтингісі бар қайта сақтандыру ұйымдарының үлесі 85,8 %-ды, «В-» – «ВВВ+» аралығында – 14 %-ды, рейтингісіз – 0,2 %-ды құрады.
Сақтандыру ұйымдарын капиталдандырудың төмен деңгейі және олардың арнайы және салалық сақтандыру өнімдеріне қатысты біліктілігінің жеткіліксіздігі Қазақстан Республикасының резидент еместеріне-қайта сақтандырушыларына берілетін сақтандыру сыйлықақылары үлесінің жоғары болуының негізгі себебі болып табылады. Бұдан басқа, ірі және мамандандырылған салалық тәуекелдерді дәстүрлі түрде трансшекаралық қайта сақтандырудан басқа, қаражатты алып қоюмен және капиталды әкетумен байланысты тәуекелдерді қайта сақтандыруға беру фактілері байқалып отыр.
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының қайта сақтандыру шарттары бойынша қабылдаған сақтандыру сыйлықақыларының жиынтық көлемі 2014 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 26 млрд. теңгені құрады. Бұл ретте, Қазақстан Республикасының резидент еместерінен қайта сақтандыруға қабылданған сақтандыру сыйлықақыларының сомасы 13 млрд. теңгені құрайды. Соңғы 3 жылда резидент еместерден кіріс қайта сақтандыру көлемінің ұлғаю үрдісі тұрақты сипатқа (жылына 20 %-дан астам) ие болып отыр.
2011 жылдың басынан бері 2014 жылғы 1 қаңтар аралығындағы кезеңде жүзеге асырылған сақтандыру төлемдерінің жалпы көлемі 163,2 млрд. теңгені құрады, бұл ретте ерікті жеке сақтандыруға барлық төлемдердің 52,5 %-ы, міндетті сақтандыруға – 29,4 %-ы, ерікті мүлікті сақтандыруға – 18,1 %-ы тиесілі болды.
Реттеушінің сақтандыру секторын дамыту жөніндегі іс-әрекеттері қаржы ұйымдарының өздерінің орнықтылығын арттыруға, атап айтқанда, төлем қабілеттілігі бойынша талаптарды күшейту арқылы және, соның нәтижесінде, олардың капиталының мөлшерін арттыруға ықпал етті, алайда, соған қарамастан, ел экономикасын дамытуда сектордың маңыздылығын арттыруға, тұтынушыларға қызметтерді ауқымды түрде көрсетуге (заңнамалық тұрғыдан белгіленген міндетті қызметтер түрлерін қоспағанда) септігін тигізген жоқ. Көп жағдайда бұл осы қызметтерді тұтынушылардың төмен сақтандыру мәдениетіне және сауаттылығына, сол сияқты сақтандыру нарығына қатысушылардың өздерінің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуге дайындығына байланысты болды.
Қазақстан Республикасында сақтандыру ұйымдары жүзеге асыратын 9 міндетті сақтандыру түрі қолданылады және олар бойынша сақтандыруды жүргізу шарттарын және тәртібін жан-жақты реттейтін жеке заңдар қабылданды. Сонымен бірге заңнамада міндетті сақтандыру белгілері бар сақтандыру жүргізуді көздейтін нормалар бар.
Міндетті сақтандыру сақтандыру нарығының дәстүрлі тұғыры болып табылады. Ерікті сақтандыру нарығы негізінен банктердің кросс-сату жүйесінің және міндетті сақтандыру бойынша агенттік желінің есебінен дамиды. Қарыз алушыны жазатайым оқиғалардан сақтандыру және кепіл объектісін сақтандыру қарыз алу операциялары кезінде дәстүрлі қызмет болып табылады. Көрсетілген сақтандыру түрлері кредиттік тәуекелдің деңгейін шын мәнінде төмендету құралы емес, ең алдымен банктік конгломераттар үшін қосымша кіріс көзі болып табылады. Автомобиль көлігін және мүлікті ерікті сақтандыру көлік құралдары иелерінің жауапкершілігін міндетті сақтандыру полистерін кросс-сату есебінен ғана дамып отыр.
Қалған ерікті сақтандыру түрлеріне қатысты ерікті сақтандыру бойынша ұсынылатын қызметтердің шектеулілігін, сақтандыру өнімдерінің салыстырмалы жоғары құнын (статистиканың болмауына орай) немесе олардың сұраусыз қалуын, жекелеген сақтандыру ұйымдарының нарықтағы жеткіліксіз белсенділігін және әлеуетті сақтанушылардың сақтандыруға деген төмен қызығушылығын атап өткен жөн.
Мемлекет елдегі жинақтаушы сақтандыру нарығын дамытуда неғұрлым мүдделі субъект болып табылады, себебі ол мемлекеттік әлеуметтік кепілдіктердің тапшылығын өтейді. Жеке сақтандырудың ұзақ мерзімді түрлері (оның ішінде аннуитеттер) мемлекеттік төлемдердің мөлшеріне байланысты емес қосымша кіріс алуды, оның ішінде қартайғандығы және мүгедектігі бойынша кіріс алуды қамтамасыз етеді. Тиісінше, дамыған жеке сақтандыру нарығының болуы мемлекеттің азаматтарды қамтамасыз етуге жұмсайтын шығындарын азайта отырып, бюджеттің шығыс бөлігіне жүктемені азайтады.
Қазіргі кезде зейнетақымен қамсыздандыру шеңберіндегі аннуитеттік сақтандыруды және қызметкерді жазатайым оқиғадан міндетті сақтандыруды қоспағанда, өмірді ерікті жинақтаушы сақтандыру үлесі халықтың кірісінде едәуір төмен болып қалуда. Сақтандыру сыйлықақыларының жан басына шаққанда қатынасы 2013 жылғы 1 қазанда 11 782,95 теңге (76,6 АҚШ доллары) болды, бұл Ресей Федерациясындағы осындай көрсеткіштерден айтарлықтай төмен – 149,79 АҚШ доллары.
«Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры» акционерлік қоғамының (бұдан әрі – Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры) негізгі міндеті сақтандыру ұйымы мәжбүрлеп таратылған жағдайда тұтынушыларға кепілдікті және өтемақы төлемдерін төлеу болып табылады. Тұтастай алғанда, сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру жүйесі сақтандыру нарығын тұтынушылардың негізгі сенім білдіру элементі болып табылады. Алайда кепілдік беру резервтерін жинақтау деңгейі ағымдағы сәтте төмен (сақтандыру резервтерінен 7 %) болып табылады. Бақылауды күшейту және қаржылық орнықтылықты қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры акционерлерінің құрамына кіруі көзделген.
Бағалы қағаздар нарығы. 2007 жылға дейін отандық бағалы қағаздар нарығының қалыптасуында жинақтаушы зейнетақы қорлары банктер мен инвестициялық қорлар сияқты басқа институционалдық инвесторлармен бірдей барынша белсенді рөл атқарды. 2008 жылғы әлемдік қаржы дағдарысы бағалы қағаздар нарығының одан әрі даму үрдісіне жағымсыз әсер етті, оның нәтижесінде эмитенттер корпоративтік облигациялар шығарылымдары бойынша дефолтқа жол берді, инвесторлардың инвестициялық қорларға деген сенімі төмендеп, соның салдарынан олардың басым көпшілігі жабылды, бағалы қағаздар нарығындағы эмитенттердің жалпы саны төмендеді.
Қазақстандық эмитенттердің корпоративтік бағалы қағаздарына деген сұранысты жасаған және қолдаған заңнамалық өзгерістер нәтижесінде жинақтаушы зейнетақы қорлары және зейнетақы активтерін басқарушылар түріндегі институционалдық инвесторлардың негізгі сыныбы инвестициялық белсенділігінің төмендеуі отандық қор нарығы өтімділігінің азаюына жағымсыз әсерін тигізді. Бұдан өзге эмитенттердің бағалы қағаздар нарығы арқылы акционерлік және (немесе) қарыз капиталын тарту мүмкіндігі мен басқа инвесторлар үшін инвестициялық мүмкіншіліктер тарылды, соның салдарынан «Қазақстан қор биржасы» акционерлік қоғамынан (бұдан әрі – Қазақстан қор биржасы) тұратын ішкі ұйымдастырылған нарық көлемі қысқарды.
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы көбінесе институционалдық инвесторларға бағдарланған, өйткені сауда-саттықтың жалпы көлемінде мемлекеттік бағалы қағаздармен мәмілелер және репо операциялары басым болып келеді. 2014 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша бағалы қағаздардың ұйымдастырылған нарығында жалпы көлемі 3 620,5 млрд. теңге болатын 187 шығарылым айналыста болды. 2012 жылы мемлекеттік бағалы қағаздарды бастапқы орналастыру кезінде қатысуға құқығы бар банктер, жинақтаушы зейнетақы қорлары және «өмірді сақтандыру» саласындағы қызметті жүзеге асыратын сақтандыру ұйымдары түріндегі инвесторлар тобына шектеулердің енгізілуі осы қаржы құралдарымен сауда-саттық көлемінің қысқаруына әкеп соқтырды. Бұл шара мемлекеттік бағалы қағаздар нарығындағы айла-шарғыны және адал емес практиканы болдырмауға бағытталды.
Мемлекеттік емес облигациялардың, оның ішінде қор биржасындағы айналысқа жіберілгендерінің қолданыстағы шығарылымдарының саны мен көлемі қысқарды. Егер 2010 жылдың соңында жалпы көлемі 6 196 млрд. теңге болатын 388 шығарылым айналыста болса, 2014 жылғы 1 қаңтарда – 6 000,5 млрд. теңге сомаға 359 (оның ішінде қор биржасында – 250) шығарылым болды. Бұл ретте банктер 2013 жылы өздерінің орта мерзімді қарыз алу стратегиясы шеңберінде облигацияларды бағалы қағаздардың ұйымдастырылған нарығында белсенді орналастыруды жүзеге асырғандықтан, облигациялармен сауда-саттық көлемі 2010 жылдың соңындағы 270,4 млрд. теңгеден 2013 жылдың соңындағы 392,2 млрд. теңгеге дейін ұлғайды.
Қор биржасында айналыстағы акциялар шығарылымдарының саны 102-ні құраса, акциялардың қолданыстағы шығарылымдарының саны 2010 жылдың соңынан бері 11 шығарылымға ұлғайып, 2014 жылғы 1 қаңтарда 1 628 болды. Өз кезегінде, акциялармен сауда-саттық көлемі 2010 жылдың соңындағы 280,6 млрд. теңгеден 2013 жылдың соңындағы 117,5 млрд. теңгеге дейін елеулі түрде қысқарды.
Қор биржасының ресми тізіміне енгізілген 102 акциялар шығарылымынан Қазақстан қор биржасының KASE өкілдік индексіне енгізілген 8 акциялар шығарылымымен ғана белсенді сауда-саттық жүзеге асырылады. Көрсетілген 8 акциялар шығарылымынан 5 акциялар шығарылымы ішкі нарықта да, сол сияқты бағалы қағаздардың сыртқы нарықтарында да айналыста. Осылайша, акциялардың осы санаты бойынша өтімділік пен баға белгілеу қазақстандық бағалы қағаздар нарығындағы ғана емес, сондай-ақ шетелдегі сауда-саттықпен қамтамасыз етіледі. Тиісінше, бағалы қағаздардың өтімділігін арттыру шаралары бағалы қағаздардың ішкі нарығындағы бағалы қағаздармен сауда-саттыққа қатысу үшін шетелдік инвесторларды тарту арқылы қамтамасыз етілуге тиіс.
Инвестициялық пай қорларының қолданыстағы шығарылымдарының азаю үрдісі байқалады, олардың саны 2014 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 99 (2010 жылдың соңында – 162) болды.
Қазақстан қор биржасының ресми тізіміне енгізілген мемлекеттік емес бағалы қағаздардың нарығын жалпы капиталдандыру 2010 жылмен салыстырғанда 18,8 %-ға азайып, 2014 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 9 779 млрд. теңгені құрады. Бұл ретте акциялар нарығын капиталдандыру 2014 жылғы 1 қаңтарда 4 351 млрд. теңге (51,4 %-ға төмендеу) болды.
Осылайша, отандық бағалы қағаздар нарығы қазіргі таңда сапалы қаржы құралдарының жетіспеуіне және тиісінше инвесторлардың бағалы қағаздар нарығы арқылы инвестициялар тартуға деген қызығушылығының болмауына негізделген төмен өтімділікпен сипатталады.
Жалпы алғанда мемлекеттік бағалы қағаздар қаржы нарығын дамытуда осы нарықтың басқа субъектілері үшін «тәуекелсіз» бағдар ретінде болады. Қазіргі уақытта ішкі нарық нарыққа қатысушылардың саудаға қатысуының төмен белсенділігімен және соның салдарынан, қайталама нарықта, өз кезегінде, қаржы нарығының және жалпы ел экономикасының жай-күйінің ең маңызды көрсеткіштерінің бірі болып табылатын сенімді кірістілік қисығының болмауымен қатар айналыстағы мемлекеттік бағалы қағаздардың шығарылымдары санының көп болуымен сипатталады.
Қазіргі кезде эмитенттердің қаржыландыру құралдары ретінде көбінесе банк кредиттерін пайдаланатынына қарамастан, акцияларды бастапқы орналастыру барысында (бұдан әрі – IPO, initial public offering) акционерлік капитал тарту мысалдары қазақстандық бағалы қағаздар нарығы эмитенттерді өз акцияларын бастапқы орналастыру арқылы акционерлік капитал тартуға ынталандыру үшін қажетті және жеткілікті ресурстарға ие екенін көрсетеді.
Осылайша, квазимемлекеттік ұйымдардың «Халықтық IPO» бағдарламасын іске асыру шеңберінде акционерлік капиталды табысты тарту мысалы бағалы қағаздар нарығына корпоративтік эмитенттерді тарту үшін айтарлықтай маңызды талап болып табылады.
Соңғы бірнеше жылда бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымы елеулі түрде өзгерді. Бір компаниялардың басқаларына қосылу нысанында қайта ұйымдастыру жолымен ұсақ және орташа компаниялардың ірілену үрдісі байқалуда.
Егер 2010 жылдың соңындағы жағдай бойынша банктер болып табылмайтын, брокерлік және (немесе) дилерлік қызметті жүзеге асыратын ұйымдардың саны 52 болса, 2014 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша олардың саны 24-ке дейін азайды, брокерлік компаниялардың активтері 4 есе қысқарды. Инвестициялық портфельді басқарушылар саны 39 компаниядан 27 компанияға дейін қысқарды, ал олардың активтері 30,1 %-ға азайды.
Сонымен бірге, бағалы қағаздар нарығына кәсіби қатысушылар санының қысқаруы брокерлік компаниялар мен инвестициялық портфельді басқарушылар акционерлерінің бизнесті жабу және лицензияларын ерікті түрде қайтару жөніндегі шешімдеріне де, олардың қызметіне қатысты реттеуіш талаптардың өзгеруіне де байланысты болды. Мәселен, 2013 жылдан бастап реттеуші бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби қызметтің лицензияланатын түрлерін жүзеге асыруды жоспарлайтын және жүзеге асыратын ұйымдардың жарғылық капиталының ең аз мөлшеріне қойылатын талаптарды жоғарылатты, тәуекелдерді басқару жүйесіне және бағалы қағаздар нарығындағы қызметтің кәсіптік түрлерін жүзеге асыру кезінде пайдаланылатын бағдарламалық-техникалық қамтамасыз етуге қойылатын талаптарды күшейтті.
Бұл шаралар бағалы қағаздар нарығында инвесторлардың құқықтары мен мүдделерін қорғаудың тиісті деңгейін қамтамасыз ету, бағалы қағаздармен айла-шарғы жасау тәуекелдерін барынша азайту қажеттілігінен, қызмет көрсету сапасының артуынан туындады.
Инвесторлардың операциялық тәуекелдерінің төмендеуіне және бағалы қағаздарға меншік құқығын қорғау деңгейінің артуына көбінесе республика аумағында бағалы қағаздар ұстаушылар тізілімдерінің жүйесін жүргізуді жүзеге асыратын жалғыз ұйым болып табылатын Бағалы қағаздардың бірыңғай тіркеушісін құру, сондай-ақ қор биржасына қаржы құралдарымен мәмілелер бойынша клиринг ұйымының функцияларын беру негіз болды.
Қазіргі кезде биржадағы листинг құрылымы қор биржасында саудаланатын қаржы құралдарына қатысты сапалы сипаттамаларды айқындау қағидаты бойынша және рейтингілік агенттіктердің эмитенттерді бағалау құрылымына қатысты тәсілдеріне ұқсас жасалған. Мәселен, неғұрлым сенімді қаржы құралдары және олардың эмитенттері акциялар мен борыштық бағалы қағаздар тізімдерінің ең жоғары санаттарына енгізіледі, ал сапасы төмендеу қаржы құралдары және олардың эмитенттері ең жоғары санаттардан кейінгі санаттарға енгізіледі.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының кетуіне байланысты қор биржасындағы листингінің мұндай құрылымы қажет болмайды, осыған байланысты эмитенттерді бағалы қағаздардың ұйымдастырылған нарығына тарту мақсатында оны оңайлатқан және эмитенттер үшін ыңғайлы еткен жөн. Листинг құрылымын оңтайландыру және ақпараттық листингіні енгізу инвесторларды эмитенттердің бағалы қағаздарына инвестициялау кезінде өздерінің әлеуетті тәуекелдерін дербес бағалауға барынша ынталандыратын болады.
Бүгінгі күні сауда-саттықты, клирингті және бағалы қағаздармен есеп айырысуларды жүзеге асырудың қолданыстағы жүйесі қысқа сатулар мен маржалық мәмілелерді жүзеге асыруға тыйым салумен қатар мәмілелердің қандай да бір тараптарының дефолт (міндеттемелерді орындамау) ықтималдығын болдырмайды.
Бір жағынан мұндай жүйе дағдарыс кезеңдерінде сауда-саттыққа қатысушылардың дефолт тәуекелдерін азайтуды қамтамасыз етеді, екінші жағынан ол экономиканың өсу кезеңдерінде бағалы қағаздар нарығы өтімділігінің және сауда-саттық көлемдерінің артуына кедергі жасайды, сондай-ақ әр түрлі сағаттық белдеу болғандықтан, сауда-саттыққа қатысу үшін бағалы қағаздарды немесе ақшаны уақтылы жеткізуді қамтамасыз ете алмайтын шетелдік инвесторлар үшін өте ыңғайсыз болып табылады.
Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы. Жаһандық қаржы орталықтарының индексіне (The Global Financial Centres Index 15 (бұдан әрі – GFCI))¹ сәйкес Алматы қаласы 83 халықаралық қаржы орталықтарының ресми тізімінде 58-позицияны иеленді және азиялық қаржы орталықтарының арасында 13-орын алды. Бұл ретте АӨҚО Варшава, Манила, Мәскеу сияқты қаржы орталықтарынан басым түсті.

Ғаламдық қаржы орталықтарының 2014 жылғы индексі

____________
Дереккөзі: Z/Yen Group Limited

Сонымен қатар, АӨҚО-ның даму белсенділігі жеткіліксіз, бұл:
1) төмен өтімділікпен сипатталатын отандық қор нарығының бәсекеге қабілеттілігінің төмен деңгейіне (сапалы қаржы құралдарының жетіспеуі және инвестицияларды бағалы қағаздар нарығы арқылы тартуда инвесторлардың мүдделі болмауы);
2) нарықта либералды талаптардың жеткілікті болмауына (реттеудің тиімді жүйесі, заңнаманың икемді жүйесі, тиімді құқықтық және сот жүйелері, шетелдік ойыншыларды тартуға бағытталған ынталандырушы шаралардың болуы);
3) қаржы жүйесіне қатысушы субъектілердің экономикалық ресурстарын барынша тиімді пайдалануға мүмкіндік беретін институционалдық және экономикалық талаптардың кешенді ортасының болмауына байланысты.
Соның салдарынан, АӨҚО-да анық бәсекелестік артықшылықтардың болмауы оған жұмыс істеу үшін ең жақсы қолайлы жағдайлары бар қаржылық көрсетілетін қызметтердің кең аясын ұсынатын әлемдік қаржы орталықтарымен қатар бәсекелес болуға мүмкіндік бермейді.
Исламдық қаржыландыру. Қазіргі уақытта ислам банктерінің және исламдық қаржыландыру ұйымдарының жұмыс істеуі (исламдық инвестициялық қорлардың қызметі, исламдық бағалы қағаздар шығару) үшін құқықтық негіз құрылды, таяудағы уақытта исламдық сақтандыру және лизингтік қаржы институттарының қызметін реттейтін заң қабылданатын болады.
Қазақстан Республикасында «Al Hilal» ислам банкі жұмыс істейді, оның активтерінің көлемі Қазақстан Республикасындағы банк секторы активтері жалпы көлемінің 0,09 %-ын құрайды. Сонымен қатар, «Такафул» өзара сақтандыру қоғамы» тұтыну кооперативі исламдық сақтандыру компаниясы және «Kazakhstan Ijara Company» исламдық лизинг компаниясы қызметтерін жүзеге асыруда. «Қазақстанның Даму Банкі» акционерлік қоғамы (бұдан әрі – Қазақстанның Даму Банкі) «Сукук «аль-Мурабаха» исламдық облигацияларын шығаруды жүзеге асырды.
Сондай-ақ исламдық қаржы құралдарын қаржы нарығына енгізуге орай исламдық банкингтің Қазақстан Республикасында жұмыс істеуін және исламдық қаржыландыру қағидаттарын айтарлықтай шектейтін бірқатар проблемалар анықталды. Мәселен, жалпы және ерекше сипаттағы проблемалар бар. Исламдық қаржыландыру саласындағы жалпы проблемаларға: исламдық өнімдермен жұмыс істеу тәжірибесі бар білікті кадрлардың болмауын; төмен қаржылық сауаттылықты және исламдық қаржы саласындағы халықтың және бизнестің аз хабардар болуын, исламдық қаржыландыру қағидаттарын сақтамауды жатқызуға болады. Ерекше проблемалардың арасында исламдық қаржыландыру нормаларын Қазақстан Республикасының заңнамалық қағидаттарына сәйкес бейімдеудің күрделілігін атап өткен жөн. Қазақстан Республикасында іске асырылған құқықтың континенттік үлгісі нақты өнімге заң деңгейінде толық сипаттауды болжайды, бұл елде исламдық қаржыландыру құралдарын енгізуді қиындатып, мерзімін ұзартады. Сондай-ақ ерекше проблемаларға исламдық қаржыландыру мәмілелерін бухгалтерлік есепке алу мәселелерін, исламдық қаржы ұйымдарына пруденциялық талаптарды және салық заңнамасында исламдық қаржылық қызметтердің реттелмеуін жатқызуға болады.

___________
GFCI¹ рейтингісі Z/YenGroupLimited компаниясы әзірлеген халықыралық қаржы орталықтарын рейтингілік бағалаудың мамандандырылған әдіснамасы болып табылады.

2. Қаржы нарығының және қаржы ұйымдарының сыртқы бәсекеге
қабілеттілігі

Ғаламдық бәсекеге қабілеттілік. 2013 – 2014 жылдардағы Дүниежүзілік экономикалық форумның Ғаламдық бәсекеге қабілеттілік туралы есебіне сәйкес «қаржы нарығының дамуы» факторы бойынша Қазақстан Республикасы 148 елдің ішінен 103-орынды иеленді. Ең нашар көрсеткіштер «банктердің орнықтылығы» (100-орын), «жергілікті қор нарығы арқылы қаржыландыру» (100-орын), «заңды құқықтар индексі» (101-орын) көрсеткіштері бойынша байқалады. Соған қарамастан, өткен есеппен салыстырғанда Қазақстан Республикасы көрсеткіштердің көпшілігі бойынша нәтижелерін жақсарта отырып, 115-орыннан көтерілді.
ЕЭК-тің басқа елдерімен салыстырғанда Қазақстан Республикасы іс жүзінде салыстырмалы нәтижелерді көрсетіп отыр. Ресей Федерациясы 2012 – 2013 жылдардағы рейтингіде 121-орынды (Беларусь Республикасы Дүниежүзілік экономикалық форумда бағаланбайды) алды.

Дүниежүзілік экономикалық форумның 2013 – 2014 жылдардағы
Ғаламдық бәсекеге қабілеттілігі индексінің
«қаржы нарығының дамуы» факторы

__________
Дереккөзі: Дүниежүзілік экономикалық форум, Global Competitiveness Report

Халықаралық менеджментті дамыту институтының (Institute of Management Development) ғаламдық бәсекеге қабілеттілік рейтингісіне сәйкес бағаланатын 60 елдің ішінен Қазақстан Республикасы «қаржы» қосалқы факторы бойынша 49-орынға ие болды.

2013 – 2014 жылдардағы Халықаралық менеджментті
дамыту институтының Ғаламдық бәсекеге қабілеттілігі
индексінің «қаржы» көрсеткіші

__________
Дереккөзі: Халықаралық менеджментті дамыту институты (IMD), World Competitiveness Yearbook

ЕЭК ауқымындағы қаржы секторының үлесі. Еуразиялық экономикалық одақтың үш елінің банк жүйесі активтерінің жалпы көлемінде 2013 жылдың соңында қазақстандық банктердің активтерінің үлесі абсолюттік көріністе 5,3 %, ал Ресей банктерінің үлесі – 92,5 %, беларусь банктерінің үлесі – 2,2 % болды. Осы көрсеткіш бойынша алғашқы жиырмалыққа кіретін Ресей банкінің таза активтерінің орташа мөлшері баламасында 61,7 млрд. АҚШ долларын, оның ішінде мемлекеттің толық немесе басымдықпен қатысуы бар ірі банктердің бірінші алтылығы бойынша – 160,3 млрд. АҚШ долларын құрады. Аса ірі «Сбербанк России» ашық акционерлік қоғамының активтері 511 млрд. АҚШ доллары, банктердің көлемі бойынша 6-шы – мемлекеттің қатысуы бар аса ірі банктердің ең кішісі «Банк Москвы» ашық акционерлік қоғамынікі – 56 млрд. АҚШ доллары болып бағаланды.
Аса ірі қазақстандық банктердің алғашқы бестігі активтерінің орташа мөлшері 2013 жылдың соңында 11,2 млрд. АҚШ долларын құрады, бұл ретте аса ірі банк – «Қазкоммерцбанк» акционерлік қоғамының активтері 16,2 млрд. АҚШ долларына барабар.
Аса ірі Беларусь банктері активтерінің орташа мөлшері орташа алғанда алғашқы бестік банктер бойынша Ресей, сол сияқты Қазақстан банктеріне қарағанда 6,6 млрд. АҚШ долларына тең болғанына қарамастан, аса ірі банк – «АСБ Беларусбанк» ашық акционерлік қоғамының² активтері 16,9 млрд. АҚШ доллары болып бағаланды.

___________
² 99%-ы мемлекеттің меншігі

БЭК-ке қатысушы елдердің
банк секторының мөлшерлерін салыстыру

__________
Дереккөздері:
1. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау мен қадағалау комитеті
2. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі
3. Беларусь Республикасының Ұлттық Банкі
4. Ресей Федерациясының Орталық Банкі
5. Мемлекеттік статистиканың федералдық қызметі
6. www.banki.ru
Есептер: Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі

БЭК елдерінің активтер бойынша аса ірі 50 банктерінің қатарында Қазақстан Республикасы 8 банк, Беларусь Республикасы – 2 банк бойынша көрсетілген.

__________
Дереккөздері:
1. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау мен қадағалау комитеті
2. Беларусь Республикасының Ұлттық Банкі
3. www.banki.ru
Есептер: Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі

БЭК шеңберіндегі ықпалдасу процестері Ресей Федерациясының, Беларусь Республикасының және Қазақстан Республикасының сақтандыру нарықтарының сандық және сапалық көрсеткіштерін бағалауды талап етеді. БЭК елдері нарықтарының көлеміндегі айырмашылық, егер заңнаманы үйлестіру процесі ұлттық сақтандыру нарықтарының бәсекеге қабілеттілігін арттыруға бағытталса, ықпалдасу үшін кедергі болмайды.
БЭК елдерінің алынған сақтандыру сыйлықақылар бойынша сақтандыру нарығының елдік құрылымы іс жүзінде банк секторы активтерінің тиісті құрылымына ұқсас. 2013 жылы қазақстандық сақтандыру нарығының үлесі 5,9 %-ға дейін (2012 жылы – 5,6 %-ға) ұлғайды. Сондай-ақ Беларусь сақтандыру нарығының үлесі 1,6 %-дан 2,4 %-ға дейін өсті, ал Ресей сақтандыру нарығының үлесі 92,5 %-дан 91,7 %-ға дейін қысқарды.
Оған қоса, Ресей Федерациясының сақтандыру компаниялары БЭК-тің кеңістігінде аса ірі компаниялар болып қалуда. Мәселен, Ресейдің бір сақтандыру компаниясына есептегенде алынған сыйлықақылардың мөлшері 2012 жылы 75 млн. АҚШ доллары болып бағаланды, ал осы көрсеткіш бойынша алғашқы жиырмалыққа кіретін компаниялар бойынша – 1 015 млн. АҚШ доллары болды. Бұл ретте, банк секторына қарағанда Ресей сақтандыру нарығында бәсекелестерін бірнеше есе басып озатын ойыншы жоқ, ал аса ірі сақтандыру компаниясы 100 % жеке акционерлерге тиесілі.
Қазақстандық бір сақтандыру компаниясына есептегенде алынған сыйлықақылардың мөлшері 2012 жылы 54 млн. АҚШ доллары болып бағаланды. Бұл ретте аса ірі сақтандырушы – «Kaspi Сақтандыру» акционерлік қоғамның сақтандыру сыйлықақыларының көлемі 286,5 млн. АҚШ долларына барабар. Қазақстан Республикасының «бірінші ондықтағы» сақтандыру ұйымдары арасындағы алшақтық шамалы болып табылатындығын атап өткен жөн – айырма 4,6 еседен аспайды.
Беларусь Республикасының сақтандыру қызметтерінің нарығы бір ірі ойыншы – Белгосстрахпен³ (2013 жылы 343 млн. АҚШ доллары сақтандыру сыйлықақылары түрінде, бұл Беларусь нарығының жалпы көлемінің 47 %-ына жуығын құрайды) көрсетілген, ал қалған сақтандыру компанияларының мөлшері шамалы болып табылады. Сондай-ақ Беларусьте шетелдік қайта сақтандыру компанияларына қайта сақтандыруға берілген тәуекелдердің үлесін азайтуға ықпал ете отырып, жергілікті сақтандыру ұйымдарының өзіндік ұстап қалуы жеткіліксіз болған кезде Беларусь тәуекелдерінің қайта сақтандырылуын қамтамасыз ететін «Беларусь ұлттық қайта сақтандыру ұйымы» республикалық унитарлық кәсіпорны жұмыс істейді.

____________
³ Беларусы республикалық унитарлық сақтандыру кәсіпорны

БЭК-ке мүше елдердің сақтандыру секторының мөлшерін салыстыру

Сақтандыру ұйымдарының активтері, млн. АҚШ доллары

	Ресей Федерациясы	Қазақстан Республикасы	Беларусь Республикасы	Барлығы БЭК бойынша
2009	29 093	2 004	1 012	32 109
2010	30 748	2 328	1 072	34 148
2011	32 100	2 612	613	35 325
2012	36 773	2 937	1 672	41 382

Сақтандыру ұйымдарының капиталы, млн. АҚШ доллары

	Ресей Федерациясы	Қазақстан Республикасы	Беларусь Республикасы	Барлығы БЭК бойынша
2009	8 441	1 217	653	10 311
2010	8 561	1 416	660	10 637
2011	9 169	1 558	324	11 051
2012	10 272	1 590	1 267	13 129

Сақтандыру төлемдері, млн. АҚШ доллары

	Ресей Федерациясы	Қазақстан Республикасы	Беларусь Республикасы	Барлығы БЭК бойынша
2009	9 033	187	221	9 441
2010	9 830	171	268	10 269
2011	9 529	291	160	9 980
2012	12 195	451	241	12 887

__________
Дереккөздері:
1. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау мен қадағалау комитеті
2. Беларусь Республикасының Қаржы министрлігі
3. Ресей Федерациясының Қаржы нарықтары жөніндегі федералдық қызметі
Есептер: Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі

Алынған сақтандыру сыйлықақылары бойынша БЭК елдерінің 50 аса ірі сақтандыру ұйымдарының ішінде Қазақстан Республикасының 7 ұйымы, Беларусь Республикасының – 1 ұйымы бар.

__________
Дереккөздері:
1. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау мен қадағалау комитеті
2. Беларусь Республикасының Қаржы министрлігі
3. Ресей Федерациясының Қаржы нарықтары жөніндегі федералдық қызметі
Есептер: Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі

2013 жылдың соңында Қазақстан қор биржасының, сондай-ақ Ресей қор биржасы – «Мәскеу биржасы» ашық акционерлік қоғамының (бұдан әрі – Мәскеу биржасы) капиталдануы салыстырмалы болды және тиісті елдердің ЖІӨ көлемінің алғанда үштен бір бөлігін құрады. Бұл ретте соңғы үш жылда осы көрсеткіштің абсолюттік және салыстырмалы (ЖІӨ-ге қатысты) көрсеткіштері бойынша 2006 – 2007 жылдарда қол жеткізген ең жоғары көрсеткішке қарағанда, төмендеу үрдісі байқалады, бұл көбінесе осы қор биржаларының өкілдік индекстеріне кіретін акциялар құнының төмендеуіне байланысты болды.
Мәселен, 2013 жылы Қазақстан қор биржасында қолданыстағы акциялар шығарылымы бар акционерлік қоғамдардың жалпы саны 2009 жылмен салыстырғанда 9 %-ға өсті. Сонымен бірге, ресейлік акциялар нарығында жоспарланған акциялар орналастырудың елеулі бөлігі кейінге қалдырылды. Ресейлік, сол сияқты қазақстандық бағалы қағаздар нарығында да биржалық сауда-саттық айналымының азаюы байқалады.

БЭК-ке қатысушы елдердің қор нарығының мөлшерін салыстыру

__________
Дереккөздері:
1. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау мен қадағалау комитеті
2. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі
3. Ресей Федерациясының Орталық Банкі
4. Мемлекеттік статистиканың федералдық қызметі
Есептер: Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі

__________
Дереккөздері:
1. Қазақстан қор биржасы
2. Мәскеу биржасы

Ресей мен Қазақстанның қор нарықтары «Дамушы» санатына, оның ішінде экономиканың шикізатқа бағытталуынан осы санатқа жататындығын (мұнай, газ, металлургия және атом өнеркәсібі) ескере отырып, Қазақстан қор биржасы индексінің серпіні іс жүзінде толығымен Мәскеу биржасы индексінің серпінін қайталайды.
Сонымен қоса, Қазақстан мен Ресейдің қор биржаларының мүшелері, саудаланатын құралдары мен эмитенттері санының көрсеткіштерін Ресей Федерациясы экономикасының ауқымдылығына қарай салыстыруға келмейді.
Мәселен, Мәскеу биржасындағы сауда-саттыққа қатысушылардың саны Қазақстан қор биржасындағы қатысушылардың санынан – 13 есе, құралдардың санынан – 3 есе, эмитенттердің санынан 5 есе артық.

_________
Дереккөздері:
1. Қазақстан қор биржасы
2. Мәскеу биржасы

Қор биржаларында саудаланатын бағалы қағаздардың саны (бағалы қағаздар/эмитенттер)

Бағалы қағаздың түрі	Қазақстан қор биржасы		Мәскеу биржасы
	құралдардың саны	эмитенттердің саны	құралдардың саны	эмитенттердің саны
Акциялар	107	85	335	272
Корпоративтік облигациялар	247	75	965	415
Мемлекеттік бағалы қағаздар	196	3	167	46
Өзге де құралдар	3	1	424	136
Жиынтығы	553	133	1891	869

__________
Дереккөздері:
1. Қазақстан қор биржасы
2. Мәскеу биржасы

Бүгінгі күні Мәскеу биржасының қаржы құралдарының және эмитенттерінің саны бойынша артықшылығы, бірінші кезекте, Ресей Федерациясының ауқымына, оның экономикасының көлеміне, халқының санына және аумағының мөлшеріне негізделген, екінші кезекте, тарихи алғышарттарға, атап айтқанда, Ресей Федерациясында мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру қор биржасы арқылы жүзеге асырылғанына негізделген. Осының нәтижесінде Ресейдің бағалы қағаздар нарығында инвестициялау үшін неғұрлым ауқымды мүмкіндіктер бар.
Өз кезегінде, «Бизнесті жүргізу» атты жыл сайынғы баяндаманың шегінде Дүниежүзілік Банктің және Халықаралық қаржы корпорациясының «инвесторларды қорғау» индикаторы бойынша Қазақстан Республикасының және Ресей Федерациясының позицияларын бағалау Қазақстанда инвесторлардың құқықтары мен мүдделерін қорғаудың барынша жоғары деңгейін қоса алғанда, инвесторлар үшін қолайлы жағдайлар жасалған деп пайымдауға мүмкіндік береді.
Дүниежүзілік Банктің және Халықаралық қаржы корпорациясының 2014 жылға арналған жыл сайынғы «Doing Business» рейтингісі Қазақстан Республикасының «инвесторларды қорғау» көрсеткіші бойынша 22 орынды, ал Ресей Федерациясы 115 орынды иеленгенін көрсетті.

«Инвесторларды қорғау» индикаторының негізгі параметрлерін салыстыру

Параметрлер	Қазақстан Республикасы	Ресей Федерациясы
Ашықтық индексі (акционерлік компаниялар қызметінің айқындылығы)	7	6
Директордың жауапкершілігі индексі (акционерлік компанияның директорлар кеңесі мүшелерінің жауапкершілігі)	6	2
Акционерлердің талап-арыз беру мүмкіндігінің индексі	7	6
Инвесторлардың мүдделерін қорғау индексі	6,7	4,7

3. Қазақстан Республикасы қаржы нарығының жұмыс істеуі үшін
сын-қатерлер

1. Қаржы секторындағы ағымдағы проблемаларды шешудің созылып кетуі. Қаржы жүйесінің даму серпіні кредиттік портфель сапасының төмен болу проблемасына тәуелді болып табылады, сақтандыру қызметтері секторының дамымағанымен, сондай-ақ банктердің кредиттік белсенділігін қамтамасыз ету үшін ұзақ мерзімді ресурстардың тапшылығы мен институционалдық инвесторлар үшін ішкі нарықтағы шектеулі мүмкіндіктер арасындағы қайшылықпен айқындалады. Проблемаларды консервациялау немесе оларды шешу мәселесін созу шетелдік қаржы институттарының бәсекелестік қаржылық және ұйымдық-техникалық артықшылықтарына қарай отандық қаржы нарығынан қазақстандық қатысушыларды ығыстыру тәуекелін арттырады, сондай-ақ қазақстандық банктердің шекаралас елдердің нарықтарында да бизнесті қолдау және кеңейту бойынша мүмкіндіктерін шектейді.
2. Халықаралық бастамалардың шеңберінде қаржы институттарының орнықтылығына қойылатын талаптарды жоғарылату. 2020 жылға қарай Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі капиталдың құрылымы мен жеткіліктілігіне, өтімділікке, левереджге Қазақстан нарығының ерекшелігі және ішкі әрі сыртқы бәсекеге қабілеттілігі ескерілген тәуекел деңгейіне барабар талаптар қояды. Отандық қаржы институттарының орнықтылығын арттыру жоғары дара тәуекелдерге, сондай-ақ Қазақстан экономикасы дамуының циклдік сипатымен байланысты құрылымдық тәуекелдерге осалдығын төмендету үшін қажет. Қаржы институттарына жаңа талаптарға сәйкес келу үшін шығындарының тиімділігін арттыру, алынатын кірістерін қосымша резервтерді қалыптастыруға, кредиттік мүмкіндіктерді арттыруға және бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз етуге шоғырландыру талап етіледі.
3. Көрсетілетін қаржылық қызметтерді интернационалдандыру. Қазақстан Республикасының шамамен 2020 жылы аяқталатын ДСҰ-ға кіруінен кейін және БЭК шеңберінде қаржы нарықтарын ашқаннан кейін өтпелі кезеңнің аяқталуы бойынша шетелдік банктер мен сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары ең төменгі талаптарға сәйкес келген жағдайда Қазақстан Республикасының аумағында ешбір кедергісіз өздерінің филиалдарын аша алады.
Осы процесс шеңберінде Қазақстан нарығында Ресей Федерациясының, сондай-ақ Қытай Халық Республикасының, Америка Құрама Штаттарының, Еуропалық Одақ елдері банктерінің филиалдары, сақтандыру компаниялары және бағалы қағаздар нарығына қатысушылары көрсететін қаржылық қызметтер көлемдерінің өсуін күтуге болады. Ерекше тәуекел тәуелсіздік жылдары ішінде кең дамымаған, атап айтқанда бағалы қағаздар нарығы, сақтандыру нарығы (әсіресе өмірді сақтандыру, сондай-ақ ірі тәуекелдерді сақтандыру) сегменттеріне тән. Сонымен қатар, бұл тәуекел қаржылық көрсетілетін қызметтерді шетелден тікелей көрсету мүмкіндігінің туындауымен күшейтілуі ықтимал, бұл банк өнімдері бойынша да, сол сияқты ұзақ мерзімді сақтандыру тетіктері арқылы да «ұзын» ақшаның әкетілуіне алып келуі мүмкін.
4. Қаржы нарығының инфрақұрылымын немесе оның бір бөлігін жоғалту. Бағалы қағаздар нарығының төмен өтімділігі, бөлшектенуі проблемасының сақталу ықтималдығы жоғары. Оқиғалар дамуының теріс сценарийі барынша ырықты листингтік талаптар және ауқымды инвесторлық база болғандықтан отандық эмитенттердің БЭК-ке қатысушы елдердің сауда алаңдарына, Лондон немесе Азия қор биржаларына кетуін болжайды. Өз кезегінде, эмитенттердің болмауы отандық бағалы қағаздар нарығы инфрақұрылымының жұмыс істеуіне теріс ықпалын тигізеді.
Сонымен қатар, «Халықтық IPO» бағдарламасын іске асыруды жалғастыру және эмитенттер мен инвесторлар үшін бағалы қағаздар нарығына шығуға ынталандыру жасау арқылы отандық бағалы қағаздар нарығын дамыту саласында мемлекеттің белсенді қолдауы болған кезде теріс сценарийге жол бермеуге болады. Қазақстан Республикасының ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығы Орта Азия өңірінде қаржы құралдарының сауда орталығы ретінде сақталуы мүмкін. Бұл үшін отандық қор биржасының сауда жүйесін, клирингті және есеп айырысуларды жаңғыртуды және жетілдіруді қамтамасыз ете отырып отандық қор биржасын сақтау қажет, бұл, өз кезегінде, ол шетелдік инвесторлардың қаржы құралдарымен сауда-саттыққа қатысуына мүмкіндік береді, сондай-ақ қор биржасына қазақстандық, сол сияқты өңірлік жаңа эмитенттерді олардың акцияларын бастапқы орналастыру үшін тұрақты түрде тартуды жүзеге асыру қажет.
Республика аумағында дербес сауда алаңын сақтау бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының класын (брокерлерді және инвестициялық портфельді басқарушыларды) қоса алғанда, отандық бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын сақтауға мүмкіндік береді.
Қаржы орталығын құру бүкіл қаржы жүйесінің реформасын білдіретін болады. Бұл реформаның бағалы қағаздар нарығын ғана емес, қаржы нарығының барлық секторын қамтуы аса маңызды.
5. Қаржылық көрсетілетін қызметтерді тұтынушылардың құқықтарын қорғау және реттеу асимметриясы. Қазақстан қаржы нарығында шетелдік қаржы ұйымдары ұсынатын қызмет көлемдерінің кеңеюі Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің тарапынан олардың тұтынушыларының мүдделерін қорғау жөніндегі мүмкіндіктерін төмендетуге әкеледі. Бір жағынан, шетелдік қаржы ұйымдары филиалдарының қызметі Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің бақылау аясына тікелей тап болмайды. Екінші жағынан, шетелдік қаржы ұйымдары өздерімен бірге тиісті реттеу тәжірибесі, сондай-ақ отандық заңды тұлғалардың және халықтың жаңа көрсетілетін қызметтерді тұтынуға дайындығы және мәдениеті жоқ күрделі қаржы өнімдерін әкеліп, енгізу мүмкін.
Осы жағдайларда, қаржы нарығының субъектілерін теңбе-тең реттеуді жүзеге асыру мәселесі шешім табуды талап етеді, атап айтқанда, шетелдік қаржы ұйымдарының филиалдарына барынша симметриялық және Қазақстанның қаржы ұйымдарына қатысты талаптардан да кем емес қатаң талаптарды қолдану. Бұл қаржы ұйымдары қызметін реттеуші ретінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі тарапынан бақылау және қадағалау мақсаты үшін де, сол сияқты ақша төлемдері мен аударымдары, валюталық реттеу, заңсыз жолмен алынған ақшаны жылыстатуға қарсы іс-қимыл бойынша, сондай-ақ салымдарға кепілдік беру бөлігінде қолданыстағы заңнаманың нормаларын сақтау мақсаты үшін де маңызды.
6. Макроэкономикалық теңгерімсіздіктер. Жаһандану процестерін күшейту әлемдік нарықтың ғана емес, әрбір жеке ел нарығының осалдық дәрежесін арттырады. Сонымен бірге Қазақстан Республикасының саудадағы негізгі әріптес елдерінің тең дамымауы, олардың экономикалық дамуына түрлі күйзелістердің ықпалына бейім болуы күйзелістің жиілігі және еліміз үшін экономикалық циклдердің ұзақтығын қысқарту ықтималдығын арттырады.

4. Қазақстан Республикасының қаржы секторын 2030 жылға дейін
дамытудың негізгі қағидаттары мен жалпы тәсілдері

1. Қаржы секторын дамытудың басымдықтары

Қаржы секторын дамытудың негізгі басымдықтары мыналар болып табылады:
1) үздік халықаралық стандарттарға сәйкес келу қағидаттарына сәйкес одан әрі дамыту және халықаралық ықпалдасу (атап айтқанда, ЭЫДҰ елдері);
2) банк секторын шоғырландыру, капиталдандыруды ұлғайту және оның қаржылық мүмкіндіктерін өсіру;
3) мемлекеттік қаржылай қолдаудың және тәуекелдер көлемін қадағалау процесі қарқындылығының негізділігі;
4) қорландыру қорының орнықтылығын және жүйелік өтімділікті басқару тиімділігін қорландыруды валюталар, мерзімдер, қор көздері (бөлшек, көтерме, капитал) бойынша әртараптандыру, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша нарығына тұрақты қатысуы, банкаралық нарықтың дамуын ынталандыру есебінен арттыру;
5) қаржы нарығының субъектілерін реттеуде және қадағалауда тәуекелдерге бағдарлану;
6) жаңа өнімдерді икемді енгізуге бағытталған реттеу, технологияларды дамыту және қаржы ұйымдарының капиталын тиімді басқару;
7) «Халықтық ІРО» және мемлекеттік активтерді жекешелендіру шеңберінде қор нарығындағы қаржы құралдарының ұсынысын ұлғайтудағы мемлекеттің белсенді рөлі;
8) қаржылық көрсетілетін қызметтерді тұтынушылардың қаржылық сауаттылығын арттыру;
9) бағалы қағаздар нарығындағы прагматикалық реттеушілік қолдампаздықты листингтік талаптар мен қол жеткізу рәсімдерін ырықтандырумен үйлестіру;
10) білікті инвесторлар үшін инвестициялық операциялар мен тәуекелдерді басқаруға және капиталдың жеткіліктілігіне қойылатын талаптардың күшеюімен байланысты тәуекелдерді қабылдау жөніндегі реттеушілік мүмкіндіктерін кеңейту;
11) жеке қаржы ұйымдарымен бәсекелеспейтін даму институтары арқылы мемлекеттің қаржы жүйесіне тікелей қатысуының шектелуі;
12) қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі шешімдерді қабылдау бөлігінде Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің институционалдық құрылымының дербестігін және тәуелсіздігін арттыру;
13) нарық тәртібін көтеру;
14) ішкі және сыртқы инвесторлардың капиталға салымдары үшін қаржы нарығының инвестициялық тартымдылығын арттыру;
15) негізінен отандық капиталы бар қаржы жүйесін сақтау.

2. 1-міндет: әлеуетті күйзелістер туындаған жағдайда қоғам мен
мемлекеттің қаржы жүйесінің орнықтылығына қолдау көрсетуге
шығасыларын азайту

Банк жүйесінің орнықтылығын арттыру.
1. Халықаралық Базель II және III стандарттарын енгізу арқылы күйзелістерді тиімді сіңіру жүйесін қалыптастыру.
Бұл міндетті іске асыру Банктік қадағалау жөніндегі Базель комитетінің (бұдан әрі – БҚБК) капиталдың жеткіліктілігі, өтімділіктің және қаржы левереджінің көрсеткіштері, сондай-ақ тәуекелдерді басқару бөлігіндегі ұсынымдарын
кезең-кезеңімен енгізу арқылы жүзеге асырылатын болады. Бұл ретте, банк қызметін реттеудің халықаралық стандарттарын енгізу ұлттық мүдде мен ерекшеліктер ескеріле отырып, сондай-ақ мынадай қағидаттарға сәйкес жүзеге асырылатын болады:
банк жүйесінің және әрбір банктің капитал жеткіліктілігінің тәуекел деңгейіне барабарлығы;
банктердің жаңа талаптарды орындау мүмкіндіктерін ескере отырып, қосымша капиталды талап етілетін деңгейге дейін құру жөніндегі жүктемені уақыт бойынша оңтайлы бөлу;
капитал жеткіліктілігі жөніндегі ең төменгі мақсатты нормативтерді Қазақстан Республикасы банктерінің басқа жүйелер мен реттеу режимдеріне қатысты бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін деңгейлерде белгілеу;
банктердегі капитал жеткіліктілігін ішкі бағалаудың және тәуекелдерді бағалаудың ішкі үлгілерінің жүйелерін енгізе отырып, капиталдандыру жөніндегі талаптарды енгізу кезіндегі келісілген тәсіл.
Басты назар экономика мен қаржы секторының циклдік өрлеу кезеңдерінде қосымша резервтерді жинақтауды және экономикалық белсенділікке қолдау көрсету мақсатында оларды бәсеңдеу және құлдырау кезеңдерінде пайдалануды көздейтін контрциклдік реттеу дәрежесін күшейтуге аударылатын болады. Жаңа редакцияда әзірленіп жатқан № 9 халықаралық қаржылық есептілік стандарты отандық банк жүйесінің даму ерекшеліктері ескеріле отырып зерделеніп, енгізілетін болады.
Базель ІІІ жаңа стандарттарын енгізу шеңберінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі капитал жеткіліктілігінің және оның буферлерінің оңтайлы ең төменгі мәндерін (консервациялық, контрциклдік және жүйе құраушы банктер үшін жеке) айқындайтын болады. Бұл ретте, қазақстандық банктер тәуекелдерінің ерекшелігіне сәйкес келетін ең төменгі мәндер қолданыстағы ең төменгі нормативтерден біраз жоғары деңгейде болады деп күтіледі. Капитал жеткіліктілігі бойынша жаңа талаптарды және капиталдың буферлерін (контрциклдік буферді қоспағанда) біртіндеп енгізу 2015 жылы басталады және оны көптеген елдермен қатар және БҚБК ұсынған мерзімде 2018 жылдың соңына дейін аяқтау жоспарланып отыр. Экономиканың белсенді өсу сатысының кезеңінде қызып кетуіне жол бермеуге және банктердің қаржылық жай-күйінің дағдарыс алдындағы кезеңде нығаюына жәрдемдесуге арналған контрциклдік буферді енгізу мәселесі цикл сатысына байланысты шешіледі. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің бағалауынша, қарсыциклдік буферді 2016 жылдан бұрын ендірудің қажеттілігі жоқ.
Қазақстандық банктерді Базель III стандарттарына көшу процесінің аяқталу кезеңіне қарай аса жоғары капиталдандыру депозиторлардың сенімін көбірек туындатып, инвесторлар мен рейтингілік агенттіктерді бағалау кезінде оң фактор болады және, тиісінше, қорландыруды тарту құнына әсер етеді. Сонымен қатар, Қазақстанның болашақта түрлі деңгейдегі халықаралық экономикалық ұйымдарға енуі жағдайында банктердің бәсекеге қабілеттілігі капиталдандырудың жеткілікті деңгейімен айқындалатын болады.
Қадағалау қызметін жетілдіру шеңберінде Базель ІІ стандартының банктің жеке тәуекел-профилін, тәуекелдерді басқару және ішкі бақылау жүйелерін ескере отырып, капитал жеткіліктілігіне қосымша талаптарды белгілеуді көздейтін екінші құрамдас бөлігін («қадағалау үстемесі») енгізу жөніндегі жұмыс жалғастырылатын болады. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі капиталға «қадағалау үстемесін» банктің тәуекел-факторларын сандық бағалау, банктің даму стратегиясы мен операциялық ортаның ықпал ету дәрежесі ескерілген капиталды басқару процесінің тиімділігін және тәуекелдерді басқару және ішкі бақылау жүйелерінің тиімділігін сапалық бағалау нәтижелері бойынша белгілейтін болады. Осы мақсаттарда ерте ден қою шаралары, сондай-ақ екінші деңгейдегі банктердегі тәуекелдерді басқару және ішкі бақылау жүйелеріне қойылатын талаптар жетілдіріледі. Бұл ретте, «қадағалау үстемесін» және осы бағытта қатар жүретін шаралар кешенін енгізу Базель ІІІ стандарттарына көшумен қатар жүзеге асырылады.
Кредиттік тәуекелдерді банктің кредиттік тәуекелдерін басқарудың ішкі үлгілері арқылы бағалауды көздейтін қадағалау тәсілі (Internal Ratings-Based Approach) реттеушінің дайын болуына қарай және банктердің өздерінің мүмкіндіктеріне негізделе отырып енгізілетін болады.
Орта мерзімді перспективада (2015 жылдан ерте емес):
қызметті күйзеліс жағдайында жалғастыруға мүмкіндік беретін өтімділігі жоғары ресурстар қорын құру арқылы қысқа мерзімді кезеңде банктер өтімділігінің сенімді деңгейіне;
банктер үшін қаржыландыруды тұрақты түрде айтарлықтай сенімді қаржы көздерінен тарту бойынша қосымша ынталандыру жасау арқылы ұзақ мерзімді перспективада орнықтылыққа қол жеткізу үшін банктер өтімділігінің жаңа коэффициенттері (Liquidity Coverage Ratio, Net Stable Funding Ratio) енгізілетін болады.
2018 жылдан бастап банк левереджінің көрсеткіші бойынша банктердің тартылған қаражатты инвестициялайтын банк секторындағы артық салмақты шектеуге және қосымша қорғаныш деңгейін қамтамасыз етуге бағытталған талапты енгізу көзделіп отыр.
Жүйе құрайтын банктер тобы үшін жүйелік тәуекелдердің туындауын барынша азайту мақсатында банктің қысқа мерзімді перспективада ғана емес, орта мерзімді перспективада да күшті капитал базасының болуына қосымша талаптар қоюды көздейтін реттеу жүйесі қалыптастырылатын болады.
Сонымен қатар кредиторлар қаражатының есебінен проблемалар туындаған, сондай-ақ оны міндетті түрде қолдану жағдайларында ішкі қолдау көрсету құралы (bail-in tool) әзірленетін болады. Қабылданып жатқан шаралар банктерге жаңа талаптарға бейімделу үшін қажетті уақыт кезеңін беруді көздейді. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі әрбір банктің жаңа талаптарға дайындығын және, қажет болғанда, көшудің қажетті жоспарларын дайындау, оларды орындау мониторингін бірлесіп бағалау практикасын қадағалау процесіне енгізуді болжайды. Мұндай практика қатаң шараларды, тіпті санкцияларды қолдануды талап етуі мүмкін талаптарға қол жеткізу дәрежесінің постфактумын бағаламай, банктерге алдын ала әсер етуге мүмкіндік береді.
Көрсетілген іс-шараларды іске асыру банк заңнамасын болжаммен алғанда 2017 – 2018 жылдары одан әрі жетілдіруді талап етеді.
2. Банктер активтерінің құрылымын жақсартудың кешенді тәсілі және жұмыс істемейтін қарыздар үлесін банктердің экономиканы кредиттеу мүмкіндіктерін шектемейтін қолайлы деңгейге дейін төмендету.
Жұмыс істемейтін қарыздар деңгейінің жоғары болуы банк секторының орнықтылығын көтеруге және БҚБК-нің ұсынымдарын енгізуге негізгі кедергі болып табылады, себебі ол банктердің рентабельділігін және банктердің таратып бөлінбеген пайда есебінен капиталды қалыптастыру қабілетін төмендетеді, сондай-ақ банктердің кредиттік белсенділігін шектейді. Бұл ретте, банктердің баланстарын жұмыс істемейтін активтерден тазартуды қамтамасыз ету жөніндегі міндетті іске асыру банктердің, сондай-ақ активтерді басқару жөніндегі жеке және мемлекеттік компаниялардың қатысуымен көпжақты тәсілді талап етеді. Атап айтқанда, бұл міндетті іске асыру жұмыс істемейтін қарыздар бойынша пруденциялық лимиттерді белгілеу, заңнаманы жұмыс істемейтін қарыздарды есептен шығаруды оңайлату бөлігінде одан әрі жетілдіру, жұмыс істемейтін қарыздарды активтерді басқару жөніндегі компанияларға беру және осы компанияларда активтер мен тәуекелдерді басқарудың тиімді тетігін жасау шеңберінде жүзеге асырылатын болады.
Банктердің несие портфелінің құрылымындағы жұмыс істемейтін қарыздар үлесі бойынша белгіленетін лимиттерге (2016 жылғы 1 қаңтардан бастап 10 %-дан аспайды) сәйкес келу жөніндегі талаптарды орындауы олар орындалмаған жағдайда тиісті қадағалау шаралары қолданыла отырып, белгіленген параметрге кезең-кезеңімен қол жеткізу жөніндегі іс-шаралар жоспарлары шеңберінде жүзеге асырылатын болады.
Бұл көрсеткіштерге қол жеткізу үшін банктердің үмітсіз қарыздарды тиімді түрде есептен шығаруына мүмкіндік беретін нормативтік құқықтық базаны жетілдіру қажет. Осыған байланысты арнайы провизияларды шегерімдерге жатқызудың және үмітсіз несие берешегін кешірген кезде салық шығындарын танудың халықаралық қаржылық есептілік стандарттары ескерілген тетігі қарастырылатын болады. Сондай-ақ салық салу бөлігінде активтерді КАБҰ-ға дисконтпен және кепіл кредиторларының құқықтарын күшейте отырып аудару мүмкіндігінің мәселесі қарастырылатын болады. Жұмыс істемейтін активтерді басқаруға маманданған ұйымдар қызметінің күшеюіне проблемалық қарыз алушылар бойынша банк құпиясын ашу, берілетін мүлік құнын бағалау мәселелерін шешу ықпал ететін болады.
Сондай-ақ осы активтердің әділ құнын қалыптастыру үшін жұмыс істемейтін активтер нарығын құру қажет, бұл оларды басқаруға мүмкіндік береді. Бағалаудың нарық мойындайтын кез келген әдістемесі кредиттік портфель туралы ақпараттың айтарлықтай дәрежеде ашылуын болжайды. Бұл ретте, активтерді басқару жөніндегі компаниялардың басқаруындағы активтерді барабар бағалау және корпоративтік басқару ашықтығының жоғары болуы жұмыс істемейтін активтермен жүргізілетін жұмысқа сыртқы инвесторлардың, оның ішінде халықаралық стрестік активтер нарықтарындағы халықаралық қаржы ұйымдарының қаражатын тартуға мүмкіндік береді.
Проблемалық кредиттер қоры белсенді рөл атқаратын болады. Ең үздік халықаралық практикаға сәйкес жұмыс істемейтін активтерді басқару жөніндегі орталықтандырылған мемлекеттік компаниялар тәуелсіз болуы және оларда жеткілікті түрде қаржы және кадр ресурстары, оның ішінде инвестициялық банкинг, қайта құрылымдау және жылжымайтын мүлікті бағалау саласындағы кадрлары болуы тиіс. Осыған байланысты Проблемалық кредиттер қорын барабар капиталдандыру және қаржыландыру түйінді факторлардың бірі болып табылады. Бұл ретте, банктерден проблемалық кредиттерді сатып алудың, бірлесіп басқарудың, туындайтын шығындарды банктермен бөлісу қажеттігін ескере отырып, осы активтерді инвесторға өткізудің немесе осы активтерді жоюдың түрлі тетіктері қарастырылатын болады.
Бұл ретте жұмыс істемейтін активтерді басқаруға маманданған ұйымдар банктердің проблемалық активтерін өз беттерінше, сол сияқты заңды, коллекторлық және аутсорсинг шарттарында өзге компанияларды тарта отырып жүзеге асыра алады. Осыған байланысты коллекторлық қызметті заңнамалық тұрғыдан қамтамасыз ету жөнінде шаралар қабылдау қажет болады.
3. Ерте ден қою, банктерді сауықтыру және тарату жүйелерін жетілдіру.
Бұл бағытты іске асыру шектеулі ықпал ету шаралары мен санкцияларды қолдану негіздерін, дәрменсіз банктерді сауықтырудың және реттеудің институционалдық жүйесін, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің сауықтыру жөніндегі шараларды іске асыру кезіндегі жауапкершілік шегін қайта қарауды талап етеді.
Ерте және қадағалаушылық ден қою шаралары шеңберінде сауықтыру жөніндегі құралдардың банктегі проблемалардың күрделілігіне сәйкестігін қамтамасыз ете отырып, қадағалау шаралары олардан ажыратылатын болады.
Банкті консервациялау және активтері мен міндеттемелерін (негізінен, жеке тұлғалардың депозиттерін) ішінара не толық мөлшерде басқа банкке беру түрінде банктің қаржылық жай-күйін сауықтырудың қаржы нарығына қатысушылар үшін пәрменді, «ауырусыз» және депозитарийлер – жеке тұлғалар үшін түсінікті тетігі әзірленетін болады. Осы шаралар, сондай-ақ кепілдік беру жүйесін жетілдіру жөніндегі шаралар шеңберінде:
дәрменсіз банктерді реттеу рәсімдерін жүзеге асыру жөніндегі функцияларды (яғни, банкті лицензиясынан айырғаннан кейін) «Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қоры» акционерлік қоғамына (бұдан әрі – Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қоры) беру;
сауықтыру жөніндегі іс-шаралар құны банкті тарату құнынан төмен болғандығы (least cost method) құжаттамалық тұрғыдан расталған жағдайда, депозиттерге кепілдік беру жүйесінің қаражатын Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қоры сауықтыру процесіне тікелей қатысқан жағдайда ғана пайдалану мүмкіндігін қамтамасыз ету;
Депозиттерді сақтандыру жүйелерінің халықаралық қауымдастығының депозиттерге кепілдік берудің тиімді жүйелеріне арналған негізін құрайтын қағидаттар ұсынымдарын ескере отырып, жеке тұлғалардың салымдарына кепілдік беру сомасын одан әрі ұлғайту жөніндегі мәселені қарау (кепілдікті өтеу сомасы шоттар саны бойынша өтеу кемінде 90 %-ды құрайтындай, ал депозиттердің жиынтық сомасы бойынша 50 %-дан аспайтындай етіп белгіленуі тиіс);
салымдарға кепілдік беру жүйесінің заңды тұлғалардың ағымдағы шоттарына қолданылуы туралы мәселені қарау көзделеді.
Бұл ретте банк заңнамасын банктерді сауықтыру/реттеу жөнінде шаралар жүргізудің рәсімдік негіздерін және критерийлерін (P&A⁴, тұрақтандыру банкі, банктің берешегін акционерлік капиталға мәжбүрлеп айырбастау жөніндегі тетік және тағы басқа) айқындауды көздейтін бөлігінде жетілдіру мәселесі шамамен 2016 – 2018 жылдары қаралатын болады.
Банктерді тарату жүйесін жетілдіру жаңа институционалды тәсіл жасауды, сондай-ақ таратушының проблемалық банктің баланстарынан өтеп алуға болмайтын берешекті есептен шығару рәсімдерін оңайлатуды көздейді.

_________
4 Әлемдік практикада P&A рәсімдері (Purchase and Assumption, 1980 жылдан бастап Federal Deposit Insurance Corporation (FDIC) проблемалық банктерге қатысты қолданатын, депозиториларды қорғау әдістерінің бірі) кеңінен қолданылады, онда проблемалық банктің активтері мен міндеттемелері қысқа уақыт аралығында, проблемалық банктің клиенттеріне айтарлықтай ыңғайсыздық және қоғамда әлеуметтік күйзеліс пен банктерден депозиторилардың "қашып кетуін" тудырма, басқа банкке өтеді.

Сақтандыру секторының орнықтылығын көтеру.
1. Сақтандыру ұйымдарын капиталдандыруды арттыру жөніндегі шаралар.
Сақтандыру экономиканың стратегиялық секторларының бірі бола алады. Сақтандыру секторын дамыту ел экономикасының сенімді әрі орнықты дамуына және халықты әлеуметтік қорғауды арттыру, азаматтардың және кәсіпкерлік субъектілерінің мүлкін сақтандыру үшін қосымша негіз құруға ықпал ететін болады. Адам өмірінің барлық жақтарын, өндірістік және әлеуметтік-экономикалық қызметін қамтитын сақтандыру секторының ел экономикасындағы әлеуетін ескере отырып, мемлекет сақтандыру нарығының дамуына жәрдемдесуі тиіс. Бұл жағдайда халықтың сақтандыру мәдениетін арттыру бөлігінде де, сол сияқты сақтандыру ұйымдарының сенімділігін көтеру бөлігінде де мемлекеттің рөлі маңызды.
Сақтандыру ұйымдарын капиталдандыруды одан әрі арттыру жөнінде шаралар кешенін қабылдау сақтандыру нарығын дамытудың маңызды бағыты болып табылады. Капиталды жинақтау жергілікті сақтандырушылардың қазіргі уақытта тиімсіз түрде қайта сақтандыруға беріліп жатқан сақтандыру тәуекелдерінің көп бөлігін ұстап қалуына мүмкіндік береді.
Сақтандыру ұйымдарының орнықтылығы мен бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету мақсатында Solvency II талаптары кезең-кезеңімен енгізілетін болады. Бұл жүйе сақтандырушылар қызметінің сапа параметрлері мен қадағалау бағасын ескере отырып, тәуекелдің әрбір түрін жабу үшін капиталды есептеуді болжайды. Меншікті капиталдың мөлшеріне қойылатын сандық талаптар екі деңгейден тұратын болады: капиталға қойылатын ең төменгі талаптар, олар сақталмаған кезде сақтандыру қызметін жүзеге асыруға арналған лицензия дереу қайтарып алынады және төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін капиталға қойылатын талаптар. Олар сақталмаған кезде қаржылық сауықтыру шаралары мен санкциялар қолданылатын болады.
Бастапқы кезеңде уәкілетті органның берген параметрлері ескеріле отырып тәуекелдің әрбір санаты бойынша капиталды есептеу болжанатын капиталға қойылатын ең төменгі талаптарын және төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін капиталға қойылатын талаптарын есептеудің стандартты формуласы бейімдендірілетін болады. Капитал есептелетін тәуекелдердің мынадай санаттары енгізілетін болады: операциялық тәуекел, нарықтық тәуекелдер, өмірді сақтандырудан туындайтын тәуекелдер; өмірді сақтандырудан басқа сақтандырудың өзге түрлерінен туындайтын тәуекелдер; контрагенттің дәрменсiздiгi тәуекелі; материалдық емес активтермен байланысты тәуекелдер.
Бір мезгілде тәуекелдерді басқарудың ішкі жүйелерінің, андеррайтинг пен ішкі бақылаудың тиімділігін бағалауды, стратегияны және негізгі бизнес процестерді бағалауды болжайтын Solvency II стандартының екінші компонентін іске асыру бойынша өзгерістер ұсынылатын болады.
Андеррайтингтің ішкі жүйелерін, тәуекелдерді басқаруды, ішкі бақылауды және шығындарды бағалауды дамыту мен жақсарту шаралары қабылданатын болады. Көрсетілген шаралар сақтандыру ұйымдарының банкрот болу тәуекелін барынша азайтуға ықпал етіп, бір ұйым шеңберінде сақтандыру тәуекелдерін артығымен жиынтықтауды болдырмау мақсатында тәуекелдерді әртараптандыратын болады. Сондай-ақ тәуекелдерді бағалау әдістемесін қадағалауды біріздендіру және енгізу болжанады, бұл сақтандыру ұйымдары қабылдайтын тәуекелдер деңгейін бағалаудың «дұрыстығына» бақылау жасауды жүргізуге мүмкіндік береді.
Сақтандыру ұйымдарының сенімділігін арттыруда мемлекет маңызды рөл атқарады, ол сақтандыру нарығы субъектілерінің қызметін тәуекелге бағдарланған негізде бақылау мен қадағалауды жүзеге асырудан көрінеді. Қазіргі уақытта сақтандыру қызметін қадағалау жүйесі тәуекелдің мынадай салаларын талдауға негізделген: капитал, активтер, қайта сақтандыру, сақтандыру резервтері, менеджмент, кірістілік, өтімділік және сақтандыру ұйымының тұрақтылығын тиісті бағалауды айқындау.
2. Сақтандыру резервтерінің жеткіліксіз болу тәуекелін төмендету шаралары.
Сақтандыру резервтерінің жеткіліктілігі сақтандыру ұйымдарының төлем қабілеттілігін арттыруға мүмкіндік беретін маңызды пәрменді шаралардың бірі болып табылады.
Қазіргі кезде объективті сақтандыру статистикасы болмағандықтан, олар жете бағаланбағандықтан, сақтандыру резервтерін барабар қалыптастырмауға, сондай-ақ олардың мөлшерімен айла-шарғы жасауға байланысты кейбір жағымсыз факторлар байқалады.
Статистика жинау, өлім-жітім кестелерін жасау жұмысына мемлекеттің қатысуына, сақтандыру және өзге де қызмет процестерін автоматтандыру жөніндегі талаптарды күшейтуге бағытталған шараларды қабылдау қажет.
Тәуелсіз актуарийлердің сақтандыру резервтерiн барабар есептеуге және актуарийлерді сақтандыру ұйымдары менеджментінің әрекеттерінен заңнамалық тұрғыда қорғауды қамтамасыз етуге жауапты тұлғалар ретіндегі рөлін арттыру маңызды болуда. Сақтандыру қызметінің тиісті мәселелерін заңнамалық тұрғыдан қамтамасыз ету жөнінде шаралар қабылдау туралы мәселені 2016 – 2020 жылдары қарау жоспарланып отыр. Сондай-ақ актуарийлерді кәсіптік дайындауды күшейту үшін шаралар қабылдау қажет.
3. Қайта сақтандырудың тиімділігін арттыру.
Шетелдік компаниялармен салыстырғанда қазақстандық сақтандыру компанияларының аз капиталдандырылуын ескере отырып, қайта сақтандыру жүйесі отандық сақтандырушыларға құны өздерінің қаражатынан асатын тәуекелдерді сақтандыру шарттарын жасау мүмкіндігін бере отырып, отандық сақтандыру нарығы үшін үлкен маңызға ие болуда, бұл сақтандыру нарығының дамуына мүмкіндік береді.
Қайта сақтандыру тәуекелдерін бағалау қайта сақтандыру сапасы мен қайта сақтандыру ұйымының төлем қабілеттілігі, пропорционалды және пропорционалды емес қайта сақтандыру ерекшеліктері ескеріле отырып жүргізілетін болады.
Сонымен қатар, сақтандыру ұйымының қаржылық орнықтылығы, сақтандыру шарттарының және жабылатын тәуекелдердің ерекшеліктері, сақтандыру оқиғасының басталу және күтілетін шығындардың ықтималдығы ескеріле отырып, өзіндік ұстап қалудың ең жоғары мөлшерін есептеу әдістемесі айқындалатын болады.
Цеденттің өзіндік ұстап қалуының қайта сақтандырушының жауапкершілігі лимитімен ақылға қонымды арақатынасын айқындау қажет, өйткені олай болмаған жағдайда сақтандыру ұйымы сақтандыру шартын жасау үшін комиссия ғана ала отырып және сақтандыру делдалы бола отырып, сақтандыру тәуекелдерінің андеррайтингіне мүдделі болмайды.
Осы шаралар капиталдандырудың және сақтандыру нарығы сыйымдылығының елеулі түрде өсуін қамтамасыз етеді, сақтандыру ұйымдарының бәсекеге қабілеттілігін арттырады.
Активтерді шығару және салықты оңтайландыру мақсатында жүзеге асырылатын «тәуекелсіз» қайта сақтандыруды тоқтату бойынша шаралар қабылданатын болады. Осы мақсатта қайта сақтандыру шарттарын жарамсыз деп тану критерийлері заңнамалық тұрғыда белгіленетін болады.
Әлемдік тәжірибеде де, сондай-ақ Қазақстандағы реттеу тәжірибесінде де қайта сақтандыру құралын пайдалану тиімділігін арттыру бойынша қабылданып отырған заңнамалық шараларға қарамастан, қайта сақтандыру әсіресе сақтандыру брокерлерін пайдалана отырып ел ішінде резидент сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының арасында қайта сақтандыруды жүзеге асыру бөлігінде сақтандыру ұйымдары қызметінің аса айқын емес бағыты болып табылады. Сондықтан қайта сақтандыруды нарықтық қатынастар жағдайында дамыту оны айқын және толық реттеуді қамтамасыз ететін тиімді құқықтық тетікті талап етеді.
4. Сақтандыру ұйымдарын тарату және қайта ұйымдастыру.
Төлем қабілеттілігі бойынша талаптардың күшейтілуіне және сақтандыру нарығы қатысушыларының арасында бәсекелестік деңгейінің артуына байланысты төлем қабілетсіздігіне байланысты осындай рәсім қозғалуына, сондай-ақ оның ерікті немесе мәжбүрлі екеніне қарамастан, сақтандыру ұйымдарын таратудың заңнамалық процесі мәселесіне салмақты қарау талап етіледі. Сақтандыру портфелін беруді оңтайландыру және регламенттеу, сақтандыру ұйымының қаржылық тұрақтылығын сақтау немесе қалпына келтіру және осындай ұйым қызметінің тоқтауын мүмкіндігінше мейлінше болдырмау мақсатында заңнамалық тетіктерді белгілеу сақтандыру нарығына ұзақ қызмет үшін кепілдіктер беруге және жалпы сақтандыру нарығы үшін имидж тәуекелдерін азайтуға мүмкіндік береді.
Бағалы қағаздар нарығының орнықтылығын арттыру.
1. Күйзелістерді тиімді сіңіру жүйесін қалыптастыру және бағалы қағаздар нарығында тәуекелдерді қысқарту және болдырмау шаралары.
Тәуекелдерді басқарудың тиімді жүйесін құрусыз бағалы қағаздардың ұйымдастырылған нарығын одан әрі дамыту мүмкін емес.
Есеп айырысу күні кейінге қалдырылған бағалы қағаздармен сауда-саттық жүйесі (бұдан әрі – «T+n» есеп айырысу жүйесі), сауда-саттыққа тікелей қол жеткізу жүйесі және қашықтықтан мүше болу (шетелдік брокерлік және (немесе) дилерлік ұйымдар үшін) мүмкіндіктермен қатар, бағалы қағаздар нарығы үшін жаңа сын-қатерлер тудырады.
Ішінара қамтамасыз етумен «T+n» есеп айырысу жүйесі кезінде бір немесе бірнеше қатысушының мәмілелер бойынша есеп айырысуды жүзеге асырмау тәуекелдері туындайды. Клиринг ұйымы есеп айырысуды аяқтауға қабілетсіз болған жағдайда, «тізбекті әсердің» әр түрлі әсерлері бағалы қағаздар нарығына және жалпы экономикаға елеулі түрде жағымсыз ықпал етуі мүмкін.
Осыған байланысты күйзелістерді тиімді сіңіру және тәуекелдерді басқару жүйесін қалыптастыру үшін кейінге қалдырылған есеп айырысулар жүйесін енгізудің бірінші кезеңінде мыналар сияқты бірнеше қорғау деңгейін белгілеу қажет:
1) маржа жарналарының мөлшері мәмілелердің нысанасы болып табылатын бағалы қағаздардың құбылмалылығына байланысты болатын кредиттік тәуекелді және өтімділік тәуекелін жабу мақсатында сауда-саттыққа қатысушылар депозитке салатын маржа жарналары;
2) бағаның өзгеру лимиті және ашық позицияға арналған лимит қамтылатын лимиттер жүйесі;
3) сауда-саттыққа қатысушылардың жарналары есебінен қалыптастырылатын және дефолт басталған кезде қаржыландыру көзі ретінде пайдаланылатын кепілдік қорлар;
4) қор биржасының (клиринг ұйымының) өз қаражаты есебінен қалыптастырылатын резервтік қор.
«Т+n» есеп айырысу жүйесін енгізу бағалы қағаздар нарығының қызметі туралы заңнамаға, сондай-ақ азаматтық заңнамаға тиісті түзетулер енгізу қажеттігі туралы мәселені қарауды талап етеді, ол 2014 – 2015 жылдарға жоспарланып отыр.
Бұдан өзге, капиталдың барабарлығы, өтімділік көрсеткіштері, қаржы левереджі және тәуекелдерді басқару бөлігінде БҚБК-нің және Халықаралық бағалы қағаздар жөніндегі комиссиялар ұйымының ұсынымдары ескерілуге тиіс брокерлік ұйымдарды пруденциялық реттеу жүйесі қайта қарауды талап етеді.
Сонымен бірге, бағалы қағаздар нарығында жасалған мәмілелер бойынша есеп айырысулардың аяқталуына кепілдік беру және олардың қайтымсыздығы, сондай-ақ сауда-саттыққа қатысушылар құқықтарының теңдігін қамтамасыз ету бағалы қағаздар нарығының тиімді жұмыс істеуі және инвесторлардың, оның ішінде шетелдік инвесторлардың тарапынан бағалы қағаздар нарығына деген сенімін қамтамасыз ету үшін маңызды талап (алғышарт) болып табылады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасының нормалары, егер мәмілелер Қазақстан Республикасының заңнамасын бұза отырып жасалған болса, және Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде белгіленген басқа да негіздер бойынша оларды жарамсыз деп тануға мүмкіндік береді.
Осыған байланысты қаржы құралдарымен есеп айырысуларды жүзеге асыру тәртібін көздеу, мәмілелерді болдырмауға не қайтаруға мүмкіндік бермейтін шектеулерді, сондай-ақ мәмілелер бойынша есеп айырысуларды жүзеге асырмағаны үшін жауапкершілікті белгілеу қажет. Бір мезгілде, өтемақы шаралары ретінде үшінші тұлғалар үшін, егер мәміле Қазақстан Республикасы заңнамасының талаптарын бұза отырып жасалған болса және оны жасау нәтижесінде осы тұлғаларға зиян келтірілген болса, мәміле тараптарынан өтемақыны немесе зиянды өтеуді талап ету құқығын көздеу қажет.
Қор биржасы, клиринг ұйымы, орталық депозитарий мен тіркеуші сияқты бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымдық ұйымдары тәуекелдерді басқару процесінде маңызды рөл атқарады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Мемлекеттік кредиттік бюро, Бағалы қағаздардың бірыңғай тіркеушісі, Қазақстан қор биржасы сияқты қаржы нарығының инфрақұрылымдық ұйымдарына қатысты саясаты:
1) инфрақұрылымдық ұйымдардың объективті, үздіксіз, сапалы қызметін қамтамасыз етуге;
2) зейнетақы активтерімен алаяқтық әрекеттерге жол бермеу, қор нарығындағы теріс пайдаланушылықты (айла-шарғы жасауды), бағалы қағаздар ұстаушылардың құқықтарын тіркеу мәселелерінде рейдерлікті болдырмауға;
3) валюта нарығындағы жағдайды бақылау мен ақша нарығының мөлшерлемелерімен алыпсатарлықты шектеуге;
4) кредиттік тарихтың дәйекті болуын, қарыз алушылар туралы дербес деректердің сақталуын қамтамасыз етуге бағытталатын болады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қаржылық көрсетілетін қызметтер нарығына қатысты саясаты айқын болу үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі инфрақұрылымдық еншілес ұйымдар жанында консультативтік кеңестер құруды ұсынады, олардың міндеттері даму стратегиясы және еншілес ұйымдар қызметінің тиімділігі мәселелерін қарау, сондай-ақ олардың дамуын ынталандыратын жағдайлар жасау үшін заңнаманы жетілдіру мәселелері бойынша ұсынымдар мен ұсыныстар әзірлеу болады. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі көрсетілген ұйымдардың Директорлар кеңесінің құрамына Ұлттық кәсіпкерлер палатасының өкілін енгізуді қосымша ұсынады.
Қор биржасы, орталық депозитарий, төлем жүйесі мен тіркеуші сияқты инфрақұрылымдық ұйымдар бағалы қағаздар нарығында жүйе құраушы ұйымдар болып табылады. Қаржы құралдарымен мәмілелер қорытындылары бойынша клирингті және есеп айырысуларды жүзеге асыру бөлігінде жүйе құраушы ұйымдардың қызметін реттеу, бақылау мен қадағалау жүйесі жетілдірілетін болады.
Осыған байланысты көрсетілген субъектілердің тәуекелдерді басқару жүйесіне қойылатын талаптарды жетілдіру және мыналарды айқындау қажет:
күн сайынғы стресс-тестілеу және тарихи деректер негізінде тестілеу (бэк-тестілеу), сондай-ақ тәуекелдерді басқару жүйесін кезеңдік тексеру қажеттілігі;
сауда-саттыққа қатысушылардың тарапынан дефолт болған жағдайға арналған рәсімдер, атап айтқанда, дефолт жағдайларын реттеу рәсімдерін тестілеу тәртібін белгілеу;
сауда-саттыққа қатысушылардың және инфрақұрылымдық ұйымдардың тарапынан туындайтын барлық тәуекелдер, сондай-ақ олар бағалы қағаздар нарығында басқа инфрақұрылымдық ұйымдар үшін келтіретін тәуекелдер ескерілетін операциялық тәуекелді басқару жүйесі.
Ұлттық бағалы қағаздар нарығының ерекшеліктері ескеріле отырып, жетекші халықаралық тәжірибені енгізу мақсатында қаржы нарығының инфрақұрылымдары үшін ұсынымдар қолданылатын болады.
Бағалы қағаздармен және туынды қаржы құралдарымен жасалатын операциялардың ұйымдастырылған нарықтан ұйымдастырылмаған нарыққа ауысуымен негізделуі мүмкін ұйымдастырылған нарықта жүзеге асырылатын осы операциялар түрлері көлемінің төмендеу үрдісін ескере отырып, халықаралық қаржылық реттеу жүйесін нығайту шаралары шеңберінде берілген «G-20» тобының елдері көшбасшыларының ұсынымдарын іске асыру өзектілігі артуда.
Ұсынымдарға сәйкес барлық стандарттандырылған биржадан тыс туынды қаржы құралдарына есеп айырысу бойынша қызмет көрсету орталық контрагент арқылы жүргізілуге тиіс. Осыған орай есеп айырысу бойынша қызмет көрсету орталық контрагент арқылы жүзеге асырылмайтын биржадан тыс қаржы құралдарына капитал бойынша жоғары талаптар қолданылуға тиіс.
Бұл ретте орталық контрагент институтын енгізу дамыған бағдарламалық-техникалық кешеннің болуын талап етеді, өйткені орталық контрагенттің алдындағы міндеттемелер бұзылған жағдайда мәмілелер бойынша есеп айырысуларды аяқтау тетіктерінің, атап айтқанда, кепілдік қорларын пайдалану, қаржы нарығында бағалы қағаздарды сатып алу немесе сату және (немесе) өзге де тетіктердің болуы оның ерекше өзгешелігі болып табылады.
2. Бағалы қағаздар нарығында жосықсыз іс-әрекетке қарсы іс-қимылды қоса алғанда, бағалы қағаздар нарығында инвесторлардың құқықтары мен мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету.
Брокерлік ұйымдардың қызметтерін пайдаланатын инвесторлардың мүдделерін қорғау мақсатында инвесторларға өздеріне тиесілі қаржы құралдары мен брокерлік ұйымдарда ашылған жеке шоттардағы ақшаның қалдығы және қозғалысы туралы ақпаратқа толық және тұрақты қол жеткізуді қамтамасыз етуге бағытталған шаралар кешені қабылданатын болады. Бұл шаралар инвесторларға брокердің өздерінің жеке шоттары бойынша online режимінде жасайтын операцияларына бақылау жасауды жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
FOREX нарығына жіберу үшін реттелмейтін субъектілердің қызметтерін пайдалануға байланысты жағдайды реттеу үшін қазақстандық инвесторлардың брокерлік қызметке арналған лицензиялары жоқ барлық субъектілер үшін осындай қызмет түрін көрсетуіне тыйым салу, сондай-ақ осы талаптардың орындалуына мониторинг пен қадағалау күшейтілетін болады.
Бағалармен айла-шарғы жасау және бағалы қағаздар нарығындағы теріс пайдаланушылықтардың басқа да түрлері үшін жазалау шараларын және олардың уақтылылығын арттыруды қоса алғанда, бағалы қағаздар нарығында адал іс-әрекетті қамтамасыз етуге бағытталған шараларды күшейту мақсатында бағалы қағаздар нарығындағы теріс пайдаланушылықтар үшін салыстырмалы жазалар жүйесін (шәкілін) көздеу талап етіледі. Бұл міндетті іске асыруды әкімшілік (қылмыстық) айыппұлдардың мөлшерлерін қайта қарау және айыппұлдардың белгіленген мөлшерлерінен индекстелген мөлшерлеріне өту арқылы жүзеге асыру қажет. Бұл айла-шарғы бойынша айыппұлдар мөлшерлерін индекстеу жасалған мәмілелер көлемі, мәмілелерді жасау нәтижесінде алынған пайданың не келтірілген зиянның мөлшері сияқты көрсеткіштерге қатысты жүзеге асырылатындығын білдіреді.
Сонымен қатар, инвесторлардың қор нарығына деген сенімін арттыру мақсатында халықаралық тәжірибеге ұқсас «біліксіз» инвесторларға, әсіресе жеке тұлғаларға брокерлердің осы клиенттердің қаражатын заңсыз пайдалануы және өзге де құқыққа қайшы әрекеттер нәтижесінде келтірілген шығындарды өтеу жүйесін енгізу мүмкіндігі қарастырылатын болады.
Бағалы қағаздар нарығы туралы заңнаманы жетілдіру қажеттілігі туралы мәселе шамамен 2016 – 2020 жылдары қаралатын болады.
Білікті клиент және заңды іскер серіктес мәртебесі бар тұлғаларға қатысты осындай тұлғалар қаржылық тұрғыдан алғанда өзіне инвестициялау нәтижесінде туындауы мүмкін кез келген шығын тәуекелін алуға қабілетті және олардың барлық түрдегі инвестициялық қызметтерге және қаржы құралдарымен әр түрлі мәмілелерге қатысты қажетті тәжірибесі мен білімі бар деп есептеледі.
Осылайша, білікті инвесторлар институтының жұмыс істеуі инвесторлардың құқықтарын қорғау тетіктерінің болуымен тығыз байланысты және оларды қорғау дәрежелері берілген мәртебесіне (жіктеліміне) қарай бөлінген жағдайда экономикалық тұрғыдан орынды болып табылады. Осыған байланысты, бағалы қағаздар нарығында кепілдік беру схемаларын жасау мәселесі қаралып, білікті инвесторларды айқындау тәсілдері жетілдірілетін болады, бұл қалған қаржылық көрсетілетін қызметтерді тұтынушылардың құқықтарына шек қоймастан, отандық инвесторлардың инвестициялау мүмкіндіктерін кеңейтуге мүмкіндік береді.
Бағалы қағаздар эмитенттерінің қызметіндегі теріс үрдістерді уақтылы анықтауға бағытталған шаралар кешенінің тиімді жұмыс істеуі, инвесторлардың эмитенттердің қаржылық жай-күйіне және олардың төлем жасау қабілеттілігіне мониторингті уақтылы жүргізуге мүмкіндік беретін бағалы қағаздар эмитенттері және олар шығарған бағалы қағаздары туралы ақпаратқа қолжетімділігін қамтамасыз ету инвесторлардың қор нарығындағы инвестицияларға мүдделілігін арттыруға ықпал ететін аса маңызды фактор болып табылады.
Бұл бағытты іске асыру бағалы қағаздар эмитенттерінің мониторингіне негізгі тәсілдерді қайта қарауды, эмитенттер қызметінің эмитенттің облигациялық қарыздар бойынша өз міндеттемелерін орындау қабілетіне ықпал ететін көрсеткіштерінің нашарлауына уәкілетті органның ерте ден қою жүйесін енгізуді, бұрын шығарылған бағалы қағаздар бойынша дефолтқа жол берген немесе бағалы қағаздар шығарылымының талаптарын бұзған эмитенттер басшыларының жауапкершілігін қатаңдатуды талап етеді.
Сонымен қатар корпоративтік басқару және эмитенттердің ақпаратты жария ету жүйесін одан әрі жетілдіру, сондай-ақ эмитенттердің және олардың тәуекелдерді басқару жүйесінің айқындылығын арттыруға күш салу қажет.

3. 2-міндет: экономикалық ықпалдасу және жаһандану жағдайларында
қаржы секторының тиімділігін арттыру

Дамудың жалпы бағыттары.
1. Қаржы нарығына қолжетімділікті ырықтандыру шеңберінде симметриялық және тәуекелдерге барабар реттеуші ортаны құру.
Шетелдік қаржы ұйымдары филиалдарының қызметін жүзеге асыру мүмкіндігімен елдің қаржылық қызметтері нарығына қолжетімділіктің ашық болуы жағдайларында филиалдың қаржылық орнықтылығын қамтамасыз етуге және симметриялық реттеуші ортаны құруға байланысты мәселелерді шешу талап етіледі.
Қазақстан Республикасының ДСҰ-ға кіруі шеңберінде қабылдайтын қаржылық көрсетілетін қызметтер секторы бойынша ерекше міндеттемелердің тізбесінде (бұдан әрі – ерекше міндеттемелердің тізбесі) шетелдік қаржы ұйымының филиалын ашқан кезде сақталуға міндетті кейбір талаптар көзделген. Бас қаржы ұйымы активтерінің мөлшеріне талаптар белгіленді, шетел банкінің филиалы қабылдайтын депозиттің ең төмен мөлшері айқындалды. Сонымен бірге ерекше міндеттемелердің тізбесі Қазақстанның шетелдік қаржы ұйымы филиалының қызметіне қосымша пруденциялық талаптарды белгілеу құқығын көздеп отыр. Мұндай талаптардың ішінде, бірақ олармен шектелместен, (бас ұйымнан) жеке капиталдандыру бойынша талаптар, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкіндегі кепілдік берілген қорлар мен депозиттер бойынша жекелеген талаптар, төлем қабілеттілігі бойынша басқа да талаптар, есептілік және оны жариялау бойынша талаптар, сондай-ақ сақтандыру ұйымдарына қатысты техникалық резервтерді оқшаулау және төлем қабілеттілігі маржасын сақтау бойынша талаптар көзделген. Шетелдік қаржы ұйымдарының филиалдарына олардың тікелей қызметі кезінде қолданылатын тиісті пруденциялық талаптарды әзірлеу шеңберінде мұндай ұйымның нарыққа кіруі кезеңінде қаржылық орнықтылығына кепілдікті қамтамасыз етуді регламенттейтін мәселелерді қарау қосымша талап етіледі.
Атап айтқанда, филиалдың бас ұйымы елінің қадағалау органдарымен ынтымақтастық және ақпарат алмасу туралы келісім Қазақстан Республикасында филиал ашу үшін алғышарт болуға тиіс. Ақпарат алмасу мүмкіндігі болуға тиіс және бас ұйымның елі, ықылас білдірген жағдайда, Қазақстан Республикасында филиалдың қызметін инспекциялау мүмкіндігі болуға тиіс. Шетелдік банктердің рейтингісіне орай олар үшін филиалдар ашу жөніндегі шектеулерді белгілеу нарыққа кіруді реттеудің қосымша құралы болып табылады. Мысалы, еншілес банктерді ашу жөніндегі талаптарға ұқсас, рейтинг Қазақстан Республикасына халықаралық рейтингілік агенттіктердің бірі берген тәуелсіз рейтингіден төмен емес деңгейде белгілене алады.
Сондай-ақ шетелдік қаржы ұйымы филиалының және, атап айтқанда, шетелдік банк филиалының нарығына қолжетімділік критерийі ретінде бас ұйым елінің қадағалау органының оның Базельдік негізгі қағидаттарға сәйкестігі туралы өзін-өзі бағалауын алу туралы талабы болуы мүмкін. Бұл ретте, бағалау Капитал туралы Базель келісіміне сәйкес болуымен шектелмеуге тиіс, ол БҚБК-нің бүкіл талаптарына толығымен сәйкес болуға тиіс. Егер бағалау қадағалаудағы айтарлықтай кемшіліктерді көрсетсе, лицензия беруден бас тарту тетігін көздеу қажет.
Бұл ретте банк заңнамасын және сақтандыру қызметі туралы заңнаманы жетілдіру қажеттілігі туралы мәселе Қазақстанның ДСҰ-ға кіруі туралы шартқа қол қойылуына қарай шамамен 2015 – 2016 жылдары қаралатын болады.
Қаржы нарығындағы қызметті реттейтін, қатысушы елдердің заңнамасын үйлестіру процесі ұзақ болған жағдайларда БЭК шеңберіндегі ықпалдасу процестері бөлігінде елдердің нарықтарына қолжетімділігі әрбір елдің ДСҰ-ға кіруі шеңберінде қол жеткізген қағидаттарына және уағдаластықтарына негізделген сценарий дамитын болады. БЭК елдерінің қаржы нарықтарына барынша ауқымды қол жеткізу мәселесі 2025 жылдан кейін қаралатын болады.
2. Қаржылық көрсетілетін қызметтер және микроқаржы ұйымдарының көрсетілетін қызметтері саласында халықтың қаржылық сауаттылығын және құқықтарын қорғау деңгейін арттыру.
Әлемнің көптеген дамыған және дамушы елдерінде халықтың қаржылық сауаттылығын арттыру мәселесіне барынша көп көңіл бөлінеді, себебі қаржылық сауаттылықтың тиісті деңгейі азаматтардың өмір сүру деңгейінің көтерілуіне, экономиканың дамуына және қоғамның әл-ауқатының артуына ықпал етеді.
Айтарлықтай күрделенген қаржы жүйесі, жаһандану процесінің үдеуі және жаңа күрделі қаржылық өнімдер мен көрсетілетін қызметтердің ауқымды аясының пайда болуы халықтың алдында аса күрделі міндеттер қояды, оларды шешуге халық дайын болмай шығады.
Азаматтарда қаржылық білімнің, бюджетті жоспарлау дағдыларының болмауы және қаржы өнімдерін пайдалану бойынша сараланған шешімдерді қабылдай алмауы қаржы ұйымдарының тарапынан мұндай өнімдердің күшті жарнамасы аясында ұлттық ауқымдағы проблемаларға айналуы мүмкін айтарлықтай теңгерімсіздіктер мен тәуекелдердің жинақталуына апарады.
Әрбір азаматтың қаржылық сауаттылығының жоғары деңгейі тұтынушылар мен қаржы институттары арасындағы қаржылық өзара қарым-қатынастардың айқындылығын күшейтеді. Сонымен бірге халықтың қаржылық сауаттылығы деңгейінің жекелеген қаржы құралдарын тұтыну үшін талап етілетін деңгейден артта қалуы қаржылық көрсетілетін қызметтерді тұтынушылар мен олардың жеткізушілері арасындағы ақпараттық ассиметрияның жоғары деңгейінің себебі болып табылады.
Осыған байланысты қаржылық көрсетілетін қызметтер және микроқаржы ұйымдарының көрсетілетін қызметтері нарығында тұтынушылардың құқықтарын пәрменді қорғауды және қаржылық сауаттылығын арттыруды тұрақты негізде қамтамасыз ету әділ, ашық және тиімді жұмыс істейтін қаржы нарығының қажетті шарты болып табылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі бұл бағыттағы жұмысын жалғастырады.
Өзінің кең таралуына орай халықтың банк қызметтері туралы хабардар болу дәрежесі қаржы нарығының басқа көрсетілетін қызметтеріне қарағанда анағұрлым жоғары болып табылады.
Сақтандыру секторы бөлігінде халықтың тұтастай алғанда сақтандыруға және тарихи тұрғыдан қалыптасқан халықтың мемлекеттің тарапынан әлеуметтік және өзге де көмегіне бағдарлануына теріс қарауынан назарды ауыстыру қажет. Бұл мақсаттарда халықтың сақтандыру мәдениетін арттыру жұмысы тұрақты негізде жүргізілетін болады.
Инвесторлардың қаржылық сауаттылығын, олардың бағалы қағаздар нарығында орын алып жатқан процестер және ондағы жұмыс істейтін субъектілердің (бағалы қағаздар нарығына кәсіби қатысушылардың, эмитенттердің) қызметі туралы хабардар болуын арттыру жеке жұмыс істеуді талап етеді.
Қаржылық көрсетілетін қызметтерді және микроқаржы ұйымдарының көрсетілетін қызметтерін тұтынушылардың сауаттылығын арттыру үшін біржолғы іс-шаралар емес, тұрақты әрі кешенді жұмыс қажет. Көптеген дамыған елдердің және дамушы елдердің көпшілігінің табысты іске асырылатын, халықтың қаржылық сауаттылығын арттырудың тұрақты қолданылатын мемлекеттік бағдарламалары бар. Халықтың қаржылық сауаттылығының төмен деңгейі қаржылық көрсетілетін қызметтерді тұтынуға теріс әсер етеді және қаржы нарығының өсу қарқынын едәуір бәсеңдетеді.
Жоғарыда көрсетілген міндеттерді іске асыру шеңберінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі орталық және жергілікті мемлекеттік органдар мен бұқаралық ақпарат құралдарының Қазақстан Республикасы халқының қаржылық сауаттылығының деңгейін арттыру бойынша мыналарды қамтитын күш-жігерін үйлестіруді қамтамасыз етуі қажет:
1) халықтың қаржылық сауаттылығының деңгейін зерттеу;
2) жалпы білім беретін мектептерде бастауыш қаржылық білім беру бағдарламаларын енгізу (5-9 сынып оқушыларына арналған кітаптардың және мұғалімдерге арналған әдістемелік құралдардың мазмұнын жаңарту, 10-11 сынып оқушыларына арналған кітаптарды және мұғалімдерге арналған әдістемелік құралдарды әзірлеу мен шығару);
3) экономикалық емес мамандықтары бар жоғары оқу орындарының студенттері үшін қаржылық сауаттылық негіздері туралы курсты енгізу (кітаптар мен әдістемелік құралдарды әзірлеу мен шығару);
4) бұқаралық ақпарат құралдарын (телевизия, Интернет, баспасөз, арнайы әдебиет шығару) пайдалана отырып қаржы нарықтарына жеке жинақтарын инвестициялау үшін халықты қаржы ұйымдары, олардың өнімдері, көрсетілетін қызметтері туралы хабардар ету және халықты оқыту жүйесін ұйымдастыру;
5) нысаналы топтар үшін қаржылық сауаттылықты арттыру бағдарламаларын жүргізу;
6) Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің мамандандырылған оқыту веб-ресурсын (www.fingramota.kz) қаржылық тақырыптарға арналған өзекті ақпаратпен толтыру;
7) мультипликациялық роликтерді жасау және кейіпкерлері түсінікті түрде қаржы нарығының бүкіл секторлары бойынша қаржылық сауаттылық негіздеріне үйрететін көшедегі билбордтар сериясын орналастыру. Сонымен қатар, роликтердің сюжеттерін/үзінділерін көшедегі билбордтарда және үлкен сауда мекемелерінде орналастыру ұсынылады;
8) қаржылық көрсетілетін қызметтерді тұтынушы өзінің құқықтарын қорғау және білікті консультация алу үшін жүгіне алатын тұрақты жұмыс істейтін Call-орталықты және қоғамдық қабылдау бөлмесін ашу;
9) халыққа қазақстандық бағалы қағаздар нарығын интерактивті режімде зерделеу мүмкіндігін беру;
10) мобильдік құрылғыларға арналған білім беру қосымшаларын әзірлеу.
Бұдан басқа, Халықаралық инвесторларды құру жөніндегі форумның және ЭЫДҰ-ның шеңберінде қаржылық сауаттылықты және инвестициялық мәдениетті арттыру саласындағы халықаралық ынтымақтастық барынша маңызды болып табылады.
Аталған ұйымдар халықтың қаржылық сауаттылығын арттырудың негізгі қағидаттары мен бағыттарын белгілейді, сондай-ақ түрлі құқықтық өкілеттіктерден білім беру провайдерлері арасындағы ақпарат пен идеялар алмасу алаңы болады.
2011 жылы енгізілген, банк заңнамасына қарыз алушылардың құқықтары мен мүдделерін қорғауға бағытталған түзетулердің едәуір топтамасына қарамастан, қазіргі уақытта жүйелік сипаты бар бірқатар проблемалар бар.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі қаржылық көрсетілетін қызметтерді тұтынушылардың құқықтарын қорғау және қаржылық көрсетілетін қызметтердің сапасын арттыру мәселелері бойынша заңнаманы жетілдіру қажеттігі туралы мәселені шамамен 2014 – 2015 жылдары қарайтын болады. Бұл ретте, осы ұсыныстарды әзірлеген кезде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі инвесторлардың және кепілді кредиторлардың мүдделері мен құқықтарын ескеретін болады.
3. Клиенттің қажеттіліктеріне бағдарланған бизнестің қағидаттарын ұстану.
Бәсекеге қабілеттіліктің деңгейін арттыру мақсатында қаржы ұйымдары клиенттердің қажеттіліктеріне тұрақты мониторинг жүргізуге және әлеуметтік тұрғыдан жауапты банкингті дамытуға тиіс, оны енгізу коммерциялық негізділік қағидаттарына, оның ішінде корпоративтік басқару қағидаттарын жақсарту есебінен негізделуге тиіс. Анықталған қажеттіліктер нарықтық тәсіл мен бәсекелестіктің арқасында қаржы жүйесінде өз орнын алады, бұл клиенттердің бейілділігін арттыруға ғана емес, сол сияқты жаңа қаржылық көрсетілетін қызметтер саласында уақтылы пайдалы тауашаны алуға мүмкіндік береді.
Электрондық қаржылық көрсетілетін қызметтерді дамыту, электрондық қызмет көрсету арналарының желілерін құру, оның ішінде электрондық көрсетілетін қаржылық қызметтердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету және жылжыту, қаржылық делдалдықты электрондық коммерция қызметтерімен қоса атқару, жеке және коммерциялық түрде пайдалану үшін өзге де қызметтерді көрсету, консалтинг, порталдар және тағы басқа арқылы қаржылық көрсетілетін қызметтерді тұтынушыларға қашықтықтан қызмет көрсетудің түрлі жүйелерін заңнамалық реттеу мәселесі пысықталатын болады.
Банк секторының тиімділігін арттыру.
1. Банк жүйесінің институционалдық дамуы.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің бағалауы банктің нарықтық үлесінің өсуі оның қызметінің тиімділігін, оның ішінде пайдалылығын арттыру көрсеткіштерінің бірі болып табылатынын көрсетіп отыр. Бұл ретте, осы бағалау қысқа мерзімді, сол сияқты ұзақ мерзімді кезеңде де расталады.
Осыған орай секторды одан әрі шоғырландыру үшін трендті күшейту, оның ішінде банктер үшін меншікті және жарғылық капиталдың ең аз мөлшерін арттыру арқылы күшейту талап етіледі. Артық шоғырландыруды шектеу мақсатында басты назар ірі банктерді емес, орташа банктер тобын дамытуға аударылады. «Орташа банктер тобы» отандық капиталы бар 15-20 қаржы институты, сол сияқты шетелдік банктердің еншілес ұйымдары арқылы да ұсынылуға тиіс.
Бұл топ корпоративтік сектор және халық үшін банк қызметтерінің негізгі түрлері бойынша елдің банк секторында бәсекелестіктің жоғары деңгейін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. «Орташа банктер тобы» өз көлемі бойынша біртекті болатыны болжанып отыр: көлемі бойынша бірінші және соңғы банктер арасындағы активтердің көлеміндегі айырмашылық 5 еседен аспауға тиіс.
Банк жүйесі активтерінің және атаулы ЖІӨ көлемінің төмен арақатынасы банктерге ел экономикасындағы ірі жобаларды қаржыландыруға қатысуға мүмкіндік бермейді. Сондықтан жүйе құраушы банктер негізінде олардың активтерінің абсолютті шама бойынша сапалы өсуі арқылы, сол сияқты тиімді орташа банктерді отандық және шетелдік әріптес банктермен синдикаттар құруға ынталандыру жолымен «чемпион-банктердің» тобын қалыптастыру бағыттардың бірі болады. «Чемпион-банктер» тобының түрлі мемлекеттік бағдарламалардың шеңберінде бөлінетін бюджеттік ресурстарды бөлуге басымдықпен қатысуын болжайтын тетікті құру мәселесі қаралатын болады.
Ұсақ банктерді мәжбүрлеп қысқарту немесе банктердің жалпы санын шектеу болжанбайды, алайда реттеу жүйесі кішігірім банктерді ірілендіруге не оларды кредиттік ұйымдардың басқа нысандарына (кредиттік серіктестіктер, микроқаржы ұйымдары) қайта құруға бағытталатын болады.
Банк секторы бәсекелестігінің жеткілікті дәрежесін ескере отырып, мемлекеттің оның жұмыс істеуіне қатысуы талап етілмейді. Банк секторы нарықтық экономиканың толыққанды тетігі болып табылады, оның бәсекеге қабілеттілігі қаржы ресурстарын дербес қайта бөлумен қамтамасыз етіледі. Мемлекет жеке капиталды қосу үшін банк бизнесінің әлеуеті жоқ немесе айтарлықтай шектелген бөліктерінде өз рөлін барынша тиімді орындай алады не бұл бағыт мемлекеттік саясаттың іске асырылуын болжайды. Осыған орай банк секторындағы мемлекеттік саясаттың тікелей ықпалы қызметін тұрғын үй-құрылыс жинақтары саласында жүзеге асыратын «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» акционерлік қоғамы (бұдан әрі – Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі) және мақсаты мемлекетке Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекеге қабілетті шикізаттық емес секторын дамытуда жәрдемдесу болып табылатын Қазақстанның Даму Банкі арқылы көрсетілетін болады.
Экономиканың жекелеген салаларын (ауыл шаруашылығы, индустрия, почта) дамыту бойынша мамандандырылған мемлекеттік банктерді құру бәсекелес ортаны арттыру тұрғысынан да, осы банктер қызметінің тұрақты жұмыс істеуін қолдау жөніндегі мемлекеттің шығыстары тұрғысынан алғанда да тиімсіз болып табылады. Сонымен бірге бұл функциялар Қазақстанның Даму Банкіне жүктелуі мүмкін. Осыған орай мемлекет қатысатын мамандандырылған салалық банктерді құруға тыйым салатын Қазақстан Республикасы банк заңнамасының нормасы сақталады.
Ислам банктері банктердің жеке тобы болып табылады, олардың дамуына заңды тұлғалар мен халық үшін исламдық қаржы қызметтерінің ену дәрежесі себепші болады.
Дағдарыстар тарихы ұлтаралық банктердің проблемалар туындаған жағдайда, бірінші кезекте, өздерінің бас бөлімшелерін дамушы елдерде және өтпелі экономикасы бар елдерде орналасқан «еншілес банктерден» ақша шығаруға дейін қолдайтынын көрсетіп отыр. Осыған байланысты банк жүйесінде отандық капиталдың басым түрде сақталуына күш жұмсалады.
2. Банктердің жеке бизнес стратегияларын дамыту және олардың тәуекелдерін реттеудің барабарлығы.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің сол бағалаулары бойынша, банктің кредиттік белсенділігі белгілі бір дәрежеде активтердің сапасына және оларды провизиялармен жабу деңгейіне, сондай-ақ банктің банктік бизнестің жекелеген бағыттарына немесе оны қорландыру көздеріне шоғырлануына тәуелді. Кірістілік тұрғысынан алғанда, ең жақсы нәтижелерді неғұрлым жоғары сапалы активтері бар, өтімді активтерінің үлесі төмен, белгілі бір кредиттеу бағыттарына маманданған банктер, сондай-ақ қорландыруды басым түрде ұлттық валютамен тартатын банктер көрсетіп отыр.
«Ірі банктер тобын» дамыту жүйелік дағдарыстың туындау ықтималдылығын азайту мақсатында қызметтің әртараптандырылған стратегиясын сақтау бағытында ынталандырылатын болады. Банктердің осы тобын дамыту стратегиясы қаржылық көрсетілетін қызметтерді тұтынушылардың барынша ықтимал тобын қамтуы тиіс.
«Ірі банктер тобы» немесе жүйе құраушы банктер үшін экономиканың басым салаларын қаржыландыру және қор нарығына орнықты эмитенттерді шығару бойынша белгілі бір мандаттар ұсынылатын болады. Сонымен бірге банк қызметін реттеу жүйесі Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің жүйе құраушы банктерге капиталдандыру және капитал буферлерінің болуы және қалыптастыру мерзімдері, өтімділік, жүйе құраушы банктер үшін тәуекелдерді басқару жүйелері бойынша қосымша талаптарды белгілеуін болжайды.
Көлемі бойынша «орташа банктер тобының» біртектілігі банктердің бизнес стратегияларын біріздендіруді білдірмейді. Банктер акционерлердің басымдығына қарай, банктер бизнес жүргізудің ықтимал тәуекелдерін барабар басқаратынын және бақылайтынын түсінуі шартымен қызметтің әртараптандырылған бағыттылығын немесе мамандандырылған үлгісін дербес таңдайтын болады.
Мамандандырылған стратегиялардың банктер үшін жүзеге асырылатын, операциялық шығасыларды едәуір қысқартуға мүмкіндік жасайтын бизнес процестерді стандарттау және автоматтандыру есебінен белгілі бір бәсекелестік артықшылығы бар. Басқа жағынан алғанда, осындай үлгілер нарықтық конъюнктура өзгерген жағдайларда көбінесе тәуекелдерге ұшырайды. Тиісінше, жекелеген бағыттарға (тұтынушылық кредиттеу, инвестициялық бизнес, салалық кредиттеу) мамандандырылған банктерге қатысты тәуекелді активтердің өсуіне қатысты талаптар белгіленеді.
3. Халықаралық ықпалдасу шеңберінде бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз ету.
БЭК қатысушы елдердің бірыңғай қаржы нарығын құру бүкіл елдердің кеңістігіндегі банктерді реттеу мен қадағалаудың халықаралық стандарттары мен әлемдік озық практикаға (атап айтқанда Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдерінің) негізделетін бірыңғай стандарттарын үйлестіруді ғана емес, сонымен қатар әзірлеуді, сондай-ақ отандық болмыстарды да ескеруді болжайды. Сонымен бірге, БЭК елдерінің қаржы нарығындағы қызмет жөніндегі заңнамаларын жақындату қажеттілігінің ДСҰ-ға кірудің шетелдік қаржы ұйымдарының БЭК елдерінің нарықтарына қолжетімділігі бөлігіндегі әртүрлі талаптарын ескеруі тиіс. Осыған байланысты қадағалау стандарттарын біріздендіру нәтижесінде әлсіреу тәуекелдері және банк қызметінің стандарттарын ішінара қайта реттеу орын алуы мүмкін.
Осылайша, жұмсарту мүмкін болмайтын қол жеткізілген позицияларды айқындау талап етіледі, себебі олар көбінесе мынадай озық халықаралық тәжірибеге негізделеді:
1) банктер үшін жарғылық және меншікті капиталдардың ең төменгі мөлшері жөніндегі талаптарды жоғары деңгейде сақтау;
2) банктер капиталдарының жеткіліктілік нормативтеріне экономика және қаржы жүйесіне тән тәуекелдерге және банктердің бәсекеге қабілеттілігін қолдауға барабар талаптарды белгілеу;
3) БЭК қатысушы елдердің банк жүйелері құрылымының ерекшелігін ескере отырып, Базель II және Базель III стандарттарына толық көшу.
Сақтандыру секторының бәсекеге қабілеттілігін арттыру.
1. Сақтандыру секторын институционалдық дамыту.
Капиталдандыруға қойылатын талаптарды арттыру сақтандыру ұйымдарын нығайтуға және шоғырландыруға мүмкіндік жасайды. Сақтандыру нарығында төлем қабілеттілігінің халықаралық стандарттарына сәйкес келетін капиталдың жеткілікті деңгейі бар ірі сақтандыру ұйымдары жұмыс істейтін болады.
Шетелдік сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарына ашық қол жеткізу жағдайында сақтандыру нарығын дамыту айтарлықтай өзгереді. Мұнай-газ, энергетика, тау-кен өндіру салаларындағы ірі тәуекелдерді сақтандыруды резидент еместер тұрақты жұмыс істейтін мекемелерін құрамастан тікелей жүзеге асырады. Шетелдік сақтандыру делдалдарының (сақтандыру агенттері мен сақтандыру брокерлерінің) ірі тәуекелдерді бағалау және шетелдік сақтандыру ұйымдарына орналастыру жөніндегі белсенді қызмет күтіледі.
Шағын және орта бизнесті сақтандыру секторы қазіргі кезде бағалау бойынша, сақтандыру сыйлықақыларының жиынтық мөлшерінің 11 %-нан аспайды. Жалпы алғанда, сақтандыру секторының шамалы көлемі және шағын және орта бизнесті сақтандыру үлесі осы сегментке шетелдік инвестициялардың әкелінуін барынша тартымды етеді.
Жеке тұлғаларды сақтандыру секторы жоғары әкімшілік шығасылар болғандықтан, шығыны ең көп болып табылады. Осы бағыт бойынша шетелдік сақтандыру ұйымдарының белсенді мүддесі де күтілмейді.
Сақтандыру нарығында шетелдік инвесторлар Қазақстан Республикасы экономикасының ұзақ мерзімді мақсаттары мен стратегиясы бар өзге секторларында ірі инвесторлардың пайда болуы жағдайында ғана пайда болуы мүмкін.
Ірі тәуекелдерді тежеу үшін қаржы мүмкіндіктерін жақсарту мақсатында қоса сақтандыру тетіктерін дамытуды ынталандыру жөнінде бірқатар шаралар қабылдау қажет, олардың көмегі арқылы ірі немесе аса белгілі емес және жаңа тәуекелдер басым түрде сақтандырылады. Сақтандыру (қайта сақтандыру) пулдарының қатысушылары сақтанушылар алдында ортақ жауапкершілік атқарады. Сондықтан олардың қызметінің ерекшелігін ескеретін қажетті заңнамалық негізді шамамен 2016 – 2020 жылдары құрған жөн.
Сақтандыру ұйымдарын ірілендіру жергілікті сақтандыру ұйымдарына қайта сақтандыру қызметінің сапа тұрғысынан жаңа деңгейге өтуіне мүмкіндік береді. Сақтандыру ұйымдары капиталдың жеткілікті мөлшерін иелене және қаржы жүйесінің айтарлықтай ойыншысы бола отырып, жергілікті сақтандыруды ұлғайта отырып, отандық сақтандыру нарығын капиталдандыруды ұлғайтуға және шетелден қайта сақтандыру сыйлықақыларының әкелінуіне ықпал ететін болады.
Сақтандыру нарығының инфрақұрылымын нығайту мақсатында ірі тәуекелдер бойынша, сондай-ақ шетелдік қайта сақтандыру компаниялары мүдделі емес ерекше тәуекелдер, мысалы ауыл шаруашылығының тәуекелдері бойынша ішінара немесе толық қайта сақтандырып өтеуді ұсынатын мемлекеттік қайта сақтандыру ұйымын құру мүмкіндігін қарау қажет.
Сонымен қатар, ірі өндірістік тәуекелдерді, су және әуе көлігінің тәуекелдерін сақтандыруға қатысатын сақтандыру ұйымдары үшін төлем қабілеттілігі маржасының (меншікті капиталының) ең төменгі мөлшерін едәуір ұлғайту қажет.
Сақтандыру нарығын қадағалауды неғұрлым тиімді жүзеге асыру мақсатында сақтандыру брокерлеріне меншікті және жарғылық капиталдарының мөлшері бөлігінде қойылатын талаптар қатаңдатылады. Бұл ретте, сақтандыру брокерлерінің жауапкершілігін және қызметінің тиімділігін күшейту мақсатында сақтандыру қызметі бойынша делдалдық қызметті жүзеге асыратын сақтандыру брокерлері үшін және қайта сақтандыру қызметі бойынша делдалдық қызметті жүзеге асыратын брокерлер үшін жеке талаптарды белгілеу қажет.
Қазірге уақытта пайда мен залалдарды қатысушылар мен оператор арасында бөлу тетігін көздейтін, исламдық қаржыландыру қағидаттарына сәйкес келетін сақтандыру жүйесі – «Такафулды» енгізу бойынша жұмыстар заңнамалық деңгейде жүргізілуде.
2. Жеке тұтынушылар мен институционалдық инвестор үшін сақтандыру өнімдерін дамыту.
Міндетті сақтандыру жүйесі оның тиімді дамуына, оның ішінде міндетті сақтандырудың тиімді жұмыс істемейтін және қайталанатын сыныптарын оңтайландыру және алып тастауға кедергі келтіретін жинақталған проблемаларды ретке келтіруді және шешуді талап етеді.
Міндетті сақтандыру саласындағы мемлекеттік саясатты әзірлеу, оның ішінде сақтандырудың міндетті түрлерін енгізудің критерийлерін және нақты тізбесін заңнамалық деңгейде айқындау қажет. Сақтандыру оқиғасының басталу кездейсоқтығы, шоғырландырудың жаппай болуы және болмауы, шығындарды анықтау және бағалау мүмкіндіктері, әлеуметтілігі және қоғамдық маңыздылығы міндетті сақтандырудың критерийлері болуы тиіс.
Теңестірілген және тиімді міндетті сақтандыру жүйесін құру жөнінде шаралар қабылданады. Қызметкерді жазатайым оқиғалардан міндетті сақтандыру (бұдан әрі – ЖОМС) бойынша кәсіптік аурулардың бақылау жасауға болмайтын өсуінен және ЖОМС жүйесінің жоғары шығындылығынан туындаған жоғалтқан жалақыны өтеу жөніндегі төлемдер теңгерімсіздігі проблемаларын шешуге мүмкіндік жасайтын параметрлік өзгерістер енгізілетін болады.
Міндетті сақтандыруды дамыту үшін төтенше жағдайлар басталған кезде жеке тұлғалардан сақтандыру сыйлықақыларын жинауды және төлеуді жүзеге асыратын мемлекеттік апаттық тәуекелдер қорын құру арқылы жеке тұлғалардың жылжымайтын мүлігін төтенше жағдайлардан міндетті сақтандыруды енгізу мәселесі қаралады. Бұл ретте, міндетті сақтандырумен тұрғын үй ауданының ең төменгі нормативтерге сәйкес тұрғын үй жағдайын қамтамасыз ету үшін қажетті құны жабылуы тиіс.
Сақтандыру ұйымдары жылжымайтын мүлікті сақтандыру шарттарын жасау кезінде сақтандыру делдалдары ретінде бола отырып, апаттық тәуекелдерге толықтыру ретінде өрт тәуекелін, жылжымайтын мүлік иелерінің үшінші тұлғалар алдындағы азаматтық-құқықтық жауапкершілігін жабуды ұсына алады.
Сонымен қатар, көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін, оның ішінде көлік құралының өзін (айдап әкетуден, өрттен, үшінші тұлғалардың заңға қарсы әрекеттерінен) міндетті сақтандыру шеңберінде қосымша тәуекелдерді жабу мәселесі қаралатын болады.
Ерікті мүліктік сақтандыру бойынша жаңа сақтандыру өнімдерін дамыту жөнінде шаралар қабылдау қажет. Неғұрлым талап етілетін және маңызды жеке өнімдер бойынша тұтынушылардың құқықтарын қорғау мақсатында сақтандыру шарттарының талаптары, тарифтердің есептері, мүлікті бағалау, шығынды реттеу және сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру рәсімдері стандартталады.
Сонымен бірге жинақтаушы сақтандыруды дамыту азаматтарға бірқатар міндеттер кешенін шешуге мүмкіндік береді. Біріншіден, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру және қамтамасыз ету жүйесінің жеткіліксіз болуын өтеу (мысалы, зейнеткерлікке шығуға немесе кәмелет жасына жетуге немесе сақтандырылған адамның өміріндегі басқа оқиғаларға қатысты белгілі бір ақша сомаларын жинақтау). Екіншіден, еңбекке жарамдылығын жоғалтқан және қайтыс болған кезде қаржылық мүдделерді қорғау.
Өмірді сақтандыру саласы әлеуметтік бағдары мен жинақтаушы функциясына ие бола отырып, банктік депозитке балама бола алады, сақтандырып қорғаудың бар болуы оның басымдығы болып табылады. Өмірді сақтандырудың басқа түрлерін дамыту қаржылық көрсетілетін қызметтердің басқа түрлерін алу үшін пайдаланылатын қосымша әлеуметтік қорғау болады.
Өмірді сақтандыру өнімдерін дамытуды ынталандыру, басқа қаржылық көрсетілетін қызметтерді алу, мысалы кепіл нысанасы ретінде өмірді сақтандыру полистерін пайдалану, оның ішінде ипотекалық кредиттеу шеңберінде пайдалану кезінде өмірді сақтандыруды пайдалану мүмкіндіктерін кеңейту мүмкіндігін қарастыру қажет. Сонымен қатар, жинақтаушы сақтандыру өнімдерін ынталандыру мақсатында сақтандыру төлемдерін салық салудан босату және сақтандыру сыйлықақыларына (жарналар) қолданысты салықтық жеңілдіктерді жою арқылы оларға салық салу тәсілі қайта қаралады, бұл жинақтаушы сақтандыруға әкімшілік салық салуды едәуір оңайлатады.
Жинақтаушы сақтандыруды дамытудағы ерекше орынды сақтанушыларға инвестициялық басқаруды өмірді басқарумен қоса атқаруына (unit-linked) және сақтандырушының пайдасына қатысуына мүмкіндік беретін жаңа сақтандыру өнімдері алуы тиіс.
Медициналық сақтандыру әлемдік тәжірибеде халықты әлеуметтік қорғаудың кең таралған нысандарының бірі болып табылады. Сақтандырудың осы түрі халыққа денсаулығы бұзылған жағдайда медициналық көрсетілетін қызметтердің белгілі бір көлемін тегін алуына кепілдік береді.
Қазақстан Республикасында қазіргі кезде медициналық сақтандыру ерікті болғандықтан, жеткілікті түрде дамыған жоқ. Осыған байланысты, медициналық сақтандыруды дамыту мақсатында міндетті медициналық сақтандыру тетігін енгізудің орындылығы мәселесін қарау және зерделеу жоспарланып отыр.
Сақтандырудың барлық түрі бойынша әкімшілік шығасылардың жоғары болуын ескере отырып, сақтандыру өнімдерін, әсіресе сақтандырудың міндетті түрлері бойынша сақтандыру агенттері арқылы сату үлесін төмендету мәселесі қаралатын болады.
Қазақстанның сақтандыру пулдарын дамыту жөніндегі шаралар қабылданады, оның ішінде шетелдік қайта сақтандыру ұйымдарын тарту және сақтандыру пулына резидент еместерде тікелей қайта сақтандыруға дейін сақтандыру тәуекелін ұсынудың экономикалық міндетін белгілеу арқылы.
Сонымен қатар, сақтандыру ұйымдарының қызметін тексеру нәтижелері, сондай-ақ сақтанушылардан түскен шағымдар көрсетіп отырғандай, сақтандыру делдалдарының алаяқтық іс-әрекеттерінің өсу үрдісі, комиссиялық сыйақының негізсіз мөлшерлерін төлеу, заңнаманың комиссиялық сыйақы төлеудің кезеңділігі жөніндегі, сондай-ақ сақтандыру сыйлықақысын төлеу үшін сақтанушылардан қолма-қол ақша қабылдау жөніндегі талаптарының бұзылуы, сақтанушыларды жаңылыстыруға алып келу, жалған сақтандыру полистерін беру жалғасып отыр.
Осыған байланысты, көрсетілген проблемалар тұжырымдамалық шешімді талап етеді және сақтандыру нарығының қатысушылары сақтандыру қызметтерін көрсету барысында туындайтын «сақтандыру ұйымы – сақтандыру агенті – сақтанушы» тізбегінің өзара іс-қимыл жасауының қолданыстағы схемасын қайта қарауды талап етеді.
Мәселен, шешу жолдарының бірі ретінде сақтандырудың міндетті және ерікті түрлеріне (мысалы, көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру бойынша) қатысты сақтандыру полистерін электрондық сатуды енгізу ұсынылады, мұнда автокөлік иелерінің міндетті сақтандырылып қорғалғанын тексеру үшін мүдделі тұлғалардың кіруіне рұқсат етілетін Сақтандыру жөніндегі бірыңғай деректер қоры (бұдан әрі – СДБҚ) негізінде деректер қорын қалыптастыру және жүргізу жөніндегі есептік ұйымның болуы көзделеді.
3. Сақтандыру ұйымдары үшін инвестициялық мүмкіндіктерді ұлғайту.
Өмірді сақтандырудың сақтандыру шарттарының ұзақ мерзімділігіне және тиісінше сақтандыру ұйымдары міндеттемелерінің ұзақ мерзімділігіне байланысты ерекшелігін ескере отырып, «өмірді сақтандыру» саласындағы қызметті жүзеге асыратын сақтандыру ұйымдары үшін олардың инфляция деңгейін жабуы және қабылданған міндеттемелер бойынша төлем жасауға қабілеттілігін қамтамасыз ету мақсатында табысты инвестициялық қызметті қамтамасыз ету үшін жағдайлар жасалады.
Өмірді сақтандыру жөніндегі компаниялар ұзақ мерзімді институционалдық инвесторлар бола отырып, қор нарығының неғұрлым белсенді ойыншылары болуы мүмкін, бұл ретте өмірді сақтандыру жөніндегі компаниялардың инвестициялық стратегиясы ұзақ мерзімді инвестициялық кезеңге есептелуі тиіс, бұл қабылданған міндеттемелердің мерзімдеріне қарай инвестициялық портфельдің салыстырмалы дюрациясын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Бұл жағдайда өмірді сақтандыру жөніндегі компаниялардың инвестициялық портфельді басқару бөлігіндегі қызметін реттеуді, міндеттемелердің жабылмау тәуекелін азайту мақсатында ұзақ мерзімді кезеңде сақтандыру ұйымдарының кірістілігін қамтамасыз етуді қайта қарау қажет. Өмірді сақтандыру жөніндегі компаниялардың инвестициялық мүмкіндіктерін кеңейту мақсатында активтерді инвестициялауға қойылатын талаптарды ырықтандыру жүргізілетін, оның ішінде Қазақстан Республикасының тәуелсіз рейтингінен төмен қаржылық сенімділік рейтингі бар шетелдік қаржы құралдарын осы қаржы құралдары халықаралық нарықтарда айналыста болған және олар бойынша нарықтық баға белгілеулер болған кезде сатып алу мүмкіндігі көзделетін болады.
4. БЭК шеңберінде міндетті сақтандыру талаптарын біріздендіру.
БЭК шеңберінде міндетті сақтандырудың түрлері мен оларды жүзеге асыру талаптарын (сақтандыру тарифтері, жауапкершілік мөлшері, шарттардың талаптар) кезең-кезеңімен біріздендіру бойынша жұмыстар жүргізу қажет. Бірінші кезекте, міндетті сақтандырудың неғұрлым жаппай және талап етілетін түрі ретінде көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру бойынша сақтандыру тарифтерін теңестіру керек (кезең-кезеңімен, уақытша шығатындар үшін, ал одан кейін көлік құралдарының барлық иелері үшін).
Бағалы қағаздар нарығының бәсекеге қабілеттілігін арттыру.
1. Эмитенттердің қор биржасында бағалы қағаздарды орналастыру есебінен қаржыландыру қаражатын тарту көздерін банктік қарыздарға балама ретінде қамтамасыз ету мақсатында бағалы қағаздар нарығындағы сұранысты арттыру және ынталандыру.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігімен бірлесіп, нарықтың қатысушыларына тәуекелсіз мөлшерлеменің индикаторы болып табылатын барабар кірістілік қисығын құру арқылы мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын дамыту бойынша жұмысты жүргізуін жалғастырады. Қисықты құру бойынша жүргізілетін жұмыс шеңберінде бастапқы дилерлер және маркет-мейкерлер институты жүйесі әзірленеді, мемлекеттік борышты басқару жүйесі жаңартылады, инвесторлық база кеңейтіледі.
Сұраныстың артуына және мемлекеттік бағалы қағаздардың әлеуетті өтімділігін жетілдіруге қолданыстағы шығарылымдағы мемлекеттік бағалы қағаздарды қайта орналастыру жолымен көлемін арттыруды (ірілендіруді) болжайтын нарықты бөліп-бөліп көрсету жөніндегі шаралар ықпал етеді. Жиынтығында бұл шаралар стандартты құралдардың пайда болуына және нарықтың осы сегментінде өтімділікті арттыруға ықпал ете отырып, мерзімдері, сол сияқты бағалары бойынша құралдардың түрлері бойынша құрылымдалған нарықты құруға және нарықта эталондық көрсеткіштерді қалыптастыруға ықпал ете алады.
Мемлекеттік емес бағалы қағаздарға қатысты, отандық бағалы қағаздар нарығының, оның ішінде Қазақстан қор биржасының өкілдік индексіне кіретін акциялар нарығының төмен өтімділігі салдарынан инвесторларға қажет болған жағдайда, бағалы қағаздарды сатып алу не сату өте күрделі. Ол үшін бағалы қағаздарды сатып алу-сату жөніндегі операцияларды сыйлықақымен не дисконтпен жасау қажет болады. Функциясы бағалы қағаздар бойынша сұраныс пен ұсынысты қолдау болып табылатын маркет-мейкерлер көбінесе қаражатының шектеулі болуына байланысты мәмілелер жасау үшін тиімсіз шарттарды ұсынады. Осыған орай қор биржасында бағалы қағаздармен сауда-саттық көлемі көп емес болып табылады.
Сұранысты арттыру мақсатында бірінші кезекте, инвесторлардың барлық санаттары үшін тартымды нарықта қолжетімді қаржы құралдарының базасын көбейту, сондай-ақ сауда-саттық көлемін және бағалы қағаздардың өтімділігін, әсіресе қор биржасының өкілдік тізіміне кіретін акциялар көлемін арттыруды, оның ішінде маркет-мейкерлер институтын жетілдіру және жеке тұлға инвесторларға бұрын сатып алған бағалы қағаздарды сату мүмкіндігін қамтамасыз ету арқылы ынталандыру қажет.
Сонымен қатар жеке, сол сияқты институционалдық инвесторлардан құралған инвесторлық базаны ұлғайту жөніндегі шараларды да қабылдау қажет. Жеке инвесторлар санының ұлғаюына халықтың қаржылық сауаттылығын және инвестициялық мәдениетін арттыру жөніндегі іс-шараларды іске асыру, сондай-ақ оларды инвестициялардың ұжымдық нысандарына тарту деңгейін арттыру ықпал ететін болады. Ол үшін венчурлік және басқа жобаларға инвестицияларды жүзеге асыруға арналған тәуекелдік инвестициялаудың инвестициялық қорларына қатысты реттеуіш талаптар ырықтандырылады, бұл олардың инвестициялық шектерін кеңейтеді және оларға өз кірістілігін арттыруға мүмкіндік береді.
Банктердің ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығындағы инвестициялық мүмкіндіктерін кеңейту мәселесі қаралатын болады, бұл өтімділік өсіп, нарық тереңдеген жағдайда, банктерге өтімділікті тиімдірек басқаруға да мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, инвесторлық базаны ұлғайту шетелдік инвесторларды бағалы қағаздардың жергілікті нарығына тарту есебінен жүзеге асырылуы мүмкін. Ол үшін бағалы қағаздар нарығына шетелдік инвесторлар үшін инвестициялау тұрғысынан қызықты құралдарды шығаруды қамтамасыз ету қажет.
Аталған шаралар инвесторларға шығындарды өтеу, Қазақстан Республикасы халқының инвестициялық мәдениеті мен қаржылық сауаттылығын арттыру жүйесін қалыптастырумен қатар бағалы қағаздар нарығында сұранысты арттыруға және ынталандыруға мүмкіндік береді.
2. Білікті инвесторлар институтының жұмыс істеу тетігін жетілдіру.
Инвесторлардың құқықтарын қорғаудың қолданыстағы тетігі инвесторларды біліктілік қағидаты бойынша бөлмейді. Тиісінше, бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары үшін инвесторлардың тәуекелдерін барынша азайту бөлігінде белгіленген шектеулер инвестициялық операцияларға қатысты тәжірибесі мен білімі жоқ клиенттердің активтерімен операцияларға, сол сияқты білікті инвесторлардың операцияларына да қатысты қолданылады.
Өз кезегінде, білікті инвесторлардың инвестициялау саласында қажетті білімі бар және қаржы тұрғысынан шығын тәуекелін өздері көтеруге қабілетті. Тиісінше, бағалы қағаздар нарығында инвесторлардың осы класын жандандыру мақсатында олардың активтерімен мәмілелер жасау кезінде қазіргі реттейтін шектеулерді барынша қысқарту қажет.
Инвесторлардың құқықтарын қорғау тетігі «білікті емес» инвесторлар тарапынан сенімді арттыруға бағытталуға тиіс.
Қазақстан Республикасында инвесторларды олардың біліктілігіне қарай кластарға бөлу, халықаралық практикада көзделгендей, олардың қорғалуы дәрежесіндегі айырмашылықты көздемейді. Мысалы, клиенттерге Еуропалық Одақта инвестициялық қызметтерді ұсынатын барлық мекемелерге қатысты директива 2004/39/CE (Markets in Financial Instruments Directive) көрсетілген аталған мекемелердің инвесторлардың мүдделерін олардың біліктілігіне қарай қорғау жөніндегі шараларды енгізуі бойынша талапты белгілейді. «Білікті емес» клиент мәртебесі берілген клиенттер анағұрлым қорғау дәрежесін алады. Мұндай тұлғалар инвестициялық қызметті орындамау немесе нарықтық ауытқулар салдарынан қаржы құралы құнының азаюына байланысты емес қаржы құралдарын қайтарусыз жоғалту нәтижесінде туындаған шығындар үшін өтемақы ала алады. Инвестициялық компания клиенттердің аталған класына инвесторлардың мүдделерін қорғау жөніндегі барлық іс-шараларды қамтамасыз етуге міндетті.
Осыған байланысты, білікті инвесторлардың активтерімен мәмілелер бойынша операцияларды жандандыру мақсатында брокерлік ұйымдардың қызметіндегі «төлемге қарсы жеткізу» қағидатын орындау, халықаралық нарықтарда мәмілелерді жасау кезінде кастодиан банктің қызметтерін және бағалы қағаздардың ұйымдастырылмаған нарығында мәмілелер жасауға шектеулерді, сондай-ақ пруденциялық реттеуді пайдалану бойынша шектеулерді қайта қарау қажет.
3. Инвестициялық банкингті дамыту үшін жағдайлар жасау.
Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын одан әрі дамыту және ұсынылатын қызметтердің сапасын арттыру мақсатында инвестициялық банкинг институты кезең-кезеңімен құрылатын болады.
Инвестициялық банкингті брокерлік көрсетілетін қызметтерді, бағалы қағаздар мен өзге де мүлікті сенімгерлікпен басқаруды, клиенттерді бағалы қағаздарды сатып алу үшін не бағалы қағаздармен кредиттеуді, қаржылық консультация беруді және кастодиандық көрсетілетін қызметтерді, құрылымдық өнімдер шығаруды, сондай-ақ банк операцияларының жекелеген түрлерін қоса алғанда, өздерінің клиенттеріне қызметтердің кең ауқымын көрсететін қаржы институттары жүзеге асыратын болады.
Инвестициялық банкинг тұжырымдамасын іске асыру жобалық қаржыландырудың тәуекел құралдарын пайдалануға байланысты коммерциялық банктердің тәуекелдерін төмендетуге ықпал етуі мүмкін. Бұл қаржылық көрсетілетін қызметтердің барынша жоғары ену деңгейін қамтамасыз етеді, сондай-ақ халықтың жинақ ақшасын ұлғайту үшін балама құралды ұсынады.
4. Брокерлік ұйымдардың клиенттерге қызмет көрсету бөлігіндегі функционалы мен мүмкіндіктерін кеңейту.
Брокерлердің өз клиенттерінің операцияларын кредиттеудің әлемде кең тараған практикасы, сондай-ақ брокердің өз клиенттерінің уақытша бос қаражатын дилерлік қызметте пайдалану тетігі енгізуді талап етеді. Мұндай тетіктер брокерлік ұйымның клиенттеріне «T+n» есеп айырысу жүйесі бойынша бағалы қағаздармен мәмілелерде неттингті пайдалануға, банктік кредиттеуге жүгінбей, бағалы қағаздарды сатып алу үшін барынша қолжетімді қорландыруға қол жеткізуге, ал брокерлік ұйымдарға бағалы қағаздармен сауда-саттық процесінде өтімділікті қамтамасыз ету үшін барынша икемді құралдарды иеленуге мүмкіндік береді.
Бұл міндет брокерлік ұйымдарға банк операцияларының жекелеген түрлерін, атап айтқанда банктік қарыз операцияларын жүргізуге лицензияны алу мүмкіндігін беру арқылы іске асырылуы мүмкін, бұл бағалы қағаздар нарығы туралы заңнаманы және банк заңнамасын жетілдіру қажеттігі туралы мәселені шамамен 2016 – 2020 жылдары қарауды талап етеді. Бұл ретте, тәуекелдерді брокерлік ұйымдардың клиенттерді бағалы қағаздарды сатып алу мақсаты үшін кредиттеумен ғана қарыз операцияларын жүзеге асыру мүмкіндігін шектеу есебінен азайтуға болады.
Бұдан басқа, инвесторлардың шығасыларын оңтайландыру және клиенттердің ақшасын есепке алудың айқындылығын арттыру мақсатында брокерлердің өздігінен клиенттердің ағымдағы шоттарын ашу мен жүргізу мүмкіндігін көздеу қажет. Ол үшін брокерлерге ағымдағы шоттарды ашу мен жүргізу үшін лицензияның болуы талап етіледі, бұл да банк операцияларының жекелеген түрлеріне жатады.
Банк операцияларының жекелеген түрлерін жүргізуге осындай лицензиялардың болуы осындай лицензиялары бар брокерлік ұйымдарды реттеуге қолданыстағы тәсілді өзгертуді де талап етеді. Атап айтқанда, осындай брокерлік ұйымдарды пруденциялық реттеуді қайта қарау және оны банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдарды реттеуге ұқсас белгілеу талап етіледі.
Зейнетақы активтерін басқарудың осыған дейін жинақтаушы зейнетақы қорлары арқылы ұсынылған жеке сектордан Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкіне берілуіне байланысты, бағалы қағаздар нарығындағы қызметке қойылатын талаптар айтарлықтай дәрежеде ырықтандырылып, оңайлатылуға тиіс. Реттеу көп дәрежеде инвесторлардың өздерінің инвестициялық шешімдер қабылдаған кезде нарықтық тәуекелдерді дербес бағалау мүмкіндіктеріне бағдарлануға тиіс. Мұндай шараларды қолдану бағалы қағаздар нарығын дамыту үшін қажетті серпін береді және оның бәсекеге қабілеттілігін арттырады.
Брокерлік ұйымдардың эмиссиялық бағалы қағаздармен және басқа қаржы құралдарымен сауда-саттыққа қатысуы үшін бағалы қағаздар нарығына тікелей қол жеткізу қызметтерін өз клиенттеріне көрсету үшін Direct Market Access (бұдан әрі – DMA) жүйелерін кеңінен пайдалануды ынталандыру барынша маңызды болып табылады.
Инвесторлардың, оның ішінде «Халықтық IPO» бағдарламасына қатысатын инвесторлардың өсіп келе жатқан саны брокерлік ұйымдардан инвесторлардың клиенттік тапсырыстарын өңдеу үшін материалдық-техникалық ресурстарын ұлғайтуды талап етеді, бұл, түпкі нәтижесінде, олардың көрсетілетін қызметтерінің қымбаттауына әкелуі мүмкін.
Осыған орай, инвесторлардың ауқымды санына қызмет көрсететін брокерлерге қатысты DMA жүйелерін пайдалану жөніндегі талаптарды белгілеу қажет, бұл биржаға өтінімді жеткізу және оның жай-күйі туралы ақпарат алу уақытын едәуір қысқартуға мүмкіндік береді.
Биржаға тікелей қолжетімділігі арқасында инвесторлар өз тапсырыстарын DMA жүйелерінде дербес қалыптастыра алады және оларға қызмет көрсететін брокерлерге қашықтықтан бере алады. Бұл ретте, брокер алынған клиенттік тапсырыстарға жылдамдатылған (әдетте автоматты) тапсырыстарды тіркеу, тексеру, верификациялау, есепке алу, орындау және қор биржасының сауда жүйесінде осы тапсырыстардың негізінде өтінімдерді қалыптастыру рәсімдерін қолдана алады. Сондай-ақ тікелей қолжетімділігі брокерлердің клиенттеріне қор биржасының сауда жүйесінен нарықтық ақпаратты ең аз кешіктірумен алуға, өз клиенттік тапсырыстарын электрондық түрде қалыптастыруға, оларды брокердің кеңсесіне бару қажеттілігінсіз брокерге беруге, сондай-ақ іс жүзінде нақты уақытта өз өтінімін қор биржасының сауда жүйесінде көруге мүмкіндік береді.
Бұл міндетті іске асыру жеке инвесторлардың едәуір санына қызмет көрсететін брокерлік ұйымдарға қатысты DMA жүйелерін пайдалана отырып, тікелей қолжетімділігі қызметтерін көрсетуге қатысты талаптар белгілеуді, сондай-ақ брокерлік ұйымдардың бағдарламалық-техникалық қамтамасыз етуіне арналған қолданыстағы талаптарды жетілдіруді талап етеді.
5. Сауда-саттықты ұйымдастырушы ұсынатын қызметтер тізбесін кеңейту.
Қор биржасы биржаның нарық сұранысына ден қоюының икемділігін көтеруге, сондай-ақ қор биржасы мүшелері клиенттерінің белсенділігін арттыруға бағытталған стратегиялық жобаларды:
1) қазақстандық және шетелдік инвесторларға Интернет арқылы қор биржасында сауда жасаудың қосымша технологиялық мүмкіндіктерін беретін пайдаланушылар сервистерін, жаңа бағдарламалық өнімдерді одан әрі дамыту;
2) Қазақстан қор биржасына қашықтан мүше болуды дамыту жолымен жалғастыратын болады, ол арқылы Қазақстан Республикасынан басқа өзге мемлекеттердің заңнамаларына сәйкес құрылған және жұмыс істейтін заңды тұлғалар мұндай тұлғалардың Қазақстан Республикасы заңнамасының және қор биржасының ішкі құжаттарының талаптарына сәйкес келген жағдайда сауда-саттыққа қандай да болмасын қаржы құралдарының тиісті кіруімен қор биржасына мүшелікті ала алады;
3) брокерлік компаниялар мен инвесторлардың қор нарығының секторларына және қор биржасының туынды қаржы құралдарының нарығына тікелей кіруі үшін мүмкіндіктерін арттыру, сондай-ақ биржаның валюта нарығына тікелей кіруіне мүмкіндік жасау;
4) ішінара қамтамасыз етумен, клирингпен және тәуекелдерді басқарудың тиісті жүйесімен қор нарығында кейінге қалдырылған төлемдер жүйесін енгізу;
5) операциялық тиімділікті арттыру, есеп айырысу аударымдарының санын/көлемдерін, қор биржасындағы шығыстарды азайту, тәуекелдерді барынша азайту және нарыққа қатысушыларды дефолттардан қорғау, оның ішінде орталық контрагенттің қызметтерін қолдана отырып қорғау мақсатында халықаралық стандарттарға сәйкес келетін клирингтік және есеп айырысу жүйелерін биржаға енгізу жолымен жалғастыратын болады.
6. БЭК елдерінде бірыңғай биржалық кеңістікті қалыптастыру, Қазақстан қор биржасының листингіне жіберілген отандық эмитенттер акцияларының кросс-трейдингі мен кросс-листингі.
БЭК-қа қатысушы елдерде бірыңғай биржалық кеңістікті қалыптастыру капиталдың еркін қозғалысы қағидаттарында жүзеге асырылуға тиіс, бұл мыналарды білдіреді:
1) инвесторларға, БЭК-қа қатысушы елдердің азаматтарына қор биржалары тізімінің қайсысында бұл бағалы қағаздардың немесе Ресей Федерациясы, Қазақстан Республикасы немесе Беларусь Республикасы болсын инвестордың орналасу елінің тізімінде болуына қарамастан, БЭК-қа қатысушы елдердің эмитенттерінің бағалы қағаздарымен операциялар жүргізу мүмкіндігін беру;
2) БЭК-қа қатысушы елдерде тіркелген заңды тұлғаларға инвестициялау мүмкіндігін не бұл заңды тұлғалар тіркелген елге қарамастан, БЭК-қа қатысушы елдерде орналасқан басқа заңды тұлғаларды иелену мүмкіндігін беру.
Бұл қағидатты іске асыру өзара тану және брокерлік ұйымдарды БЭК-қа қатысушы елдердің бағалы қағаздар нарықтарына жіберу (кросс-трейдинг) арқылы жүзеге асырылуға тиіс.
Бұл инвесторларға, БЭК-қа қатысушы елдердің резиденттеріне құқықтық өкілеттіктерінде осы бағалы қағаздармен сауда-саттық жүзеге асырылатын БЭК-қа қатысушы елдің брокерлік ұйымдарына жүгінбей, жергілікті брокерлік ұйымдардың көрсетілетін қызметтерін пайдалана отырып, БЭК-қа қатысушы елдердің эмитенттерінің бағалы қағаздарымен операцияларды жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Сонымен бірге Қазақстан Республикасы резидент эмитенттерінің акцияларын бірнеше қор биржаларында кросс-листинг жүргізу мүмкіндігі, яғни осы қор биржалары арасындағы өзара уағдаластықтар негізінде не эмитенттің листинг рәсімінен өтуі жөніндегі іс-қимылдарымен байланысты емес заңнамаға (халықаралық шартқа) сәйкес бірнеше қор биржасында бір мезгілде акциялардың бағаларын белгілеу мүмкіндігі бар. Акциялардың кросс-листингі нәтижесінде шетелдік инвесторлар тарапынан операциялардың негізгі көлемі шетелдік құқықтық өкілеттіктердегі қор биржаларында жасалуы мүмкін, бұл отандық қор биржасынан өтімділіктің шығарылуына апарады.
Осылайша, БЭК елдерінде бірыңғай биржалық кеңістікті қалыптастыру акциялардың кросс-листингін емес, кросс-трейдингін дамыту арқылы жүзеге асырылуға тиіс.
Бұл жағдайда Қазақстан Республикасы резидент эмитенттері акцияларының шетелдік қор биржаларындағы листингі бұл биржалар мен Қазақстан қор биржасының арасындағы келісімдердің немесе заңнаманың (халықаралық шарттың) өзге нормаларының негізінде емес, олардың осы биржаларға қосарлама листинг рәсімдерінен өтуі арқылы жүзеге асырылуға тиіс.
Бұдан басқа, шетелдік қор биржаларының листингіне енгізілген, Қазақстан Республикасының резидент ұйымдарының бағалы қағаздарын отандық қор биржасына басымдықпен орналастыруды ынталандыру жөніндегі іс-шараларды жүзеге асыру да талап етіледі. Бұл ұйымдардың қосарлама листингі өтімділіктің ауқымды бөлігінің шетелдік қор биржаларына шоғырлануына әкеледі және, соның нәтижесінде, Лондон қор биржасында көрсетілген акциялар бағаларының өзгеруі олардың Қазақстан қор биржасындағы трендіне әсер етеді.
Бұл міндетті іске асыру Қазақстан Республикасының резидент ұйымдары акцияларының Қазақстан қор биржасында басымдықпен айналыста болуы үшін оңтайлы жағдайлар жасауды талап етеді.

4. 3-міндет: инфрақұрылымды жетілдіру және қаржы жүйесін сапалы
дамыту үшін оңтайлы жағдайлар жасау

1. Банктік тәуекелдерді барынша азайту мақсатында бизнес процестерді автоматтандыру.
Қазақстандық қаржы ұйымдарының бизнес процестерді тиімді орналастыру және оларды автоматтандыру мәселелеріне жеткіліксіз көңіл бөлуі шетелдік бәсекелестер алдындағы олардың бәсеке қабілеттілігінің осал болуына себепші болды.
«Кредиттік нарық параметрлерінің жай-күйі және болжамы» атты тоқсан сайын зерттеу жүргізу шеңберінде сұхбаттасу кезінде банктерден алынатын ақпаратқа сәйкес бизнес процестер жүйесін барынша тиімді ұйымдастырумен үйлестірілетін барынша сапалы ақпараттық жүйелердің болуы Қазақстан Республикасында жұмыс істейтін шетелдік банктердің маңызды ерекшелігі болып табылады. Бұл фактор шетелдік банктердің қазақстандық нарықта өктемдік саясатын жүргізу кезіндегі олардың маңызды бәсекелестік артықшылығы бола алады.
Осылайша, операциялық тәуекелдердің айқындылығын арттыру және оларды барынша азайту мақсатында менеджменттің халықаралық сапа стандарттарын енгізу және сапа стандарттары бойынша ішкі бағдарлардың болуы қажет. Қаржы ұйымдарының бизнес процестерін ұйымдастыру деңгейін арттыру қажет, ол ойдағыдай енгізілген жағдайда, қаржы ұйымы тиімділігінің көрсеткіштеріне, оның орнықтылығына, ашықтық дәрежесіне, шығындардың төмендеуіне, сондай-ақ олар көрсететін қызмет сапасына оң әсерін тигізеді.
Сонымен қатар, банк секторының қызметі туралы шынайы ақпарат алу және оны талдау үшін пайдалану әрі банк қызметіне тән тәуекелдерді ерте сатыда анықтау мақсатында Кредиттік тізілімді жаңғырту жұмысы жалғастырылатын болады. Жаңғыртылған Кредиттік тізілімді енгізу қарыздар бойынша кіріс ақпаратты жинау, бақылау, өңдеу және бір көзден жиынтық есептер алу рәсімдерін оңтайландыруға, бағдарламалық қамтамасыз етудегі іркілістерге және адам факторына байланысты операциялық тәуекелдерді барынша азайтуға мүмкіндік береді.
2. Төлем қызметтері нарығының инфрақұрылымын дамыту.
Экономикалық қызметтің айқындылығын арттыру мақсатында тиісті технологиялық инфрақұрылымды дамыту және осы төлемдердің экономикалық тиімділігі үшін жағдайлар жасау арқылы қолма-қол жасалмайтын бөлшек төлемдердің үлесін арттыру қажет.
Төлем нарығының институционалдық ортасы бөлшек төлемдер нарығында мамандандырылған банктік емес ұйымдардың қызметі үшін құқықтық талаптар құру есебінен одан әрі дамиды. Бұл ретте, Қазақстан Республикасының нарығында негізгі төлем қызметтерін көрсетушілер ретінде банктердің рөлі сақталатын болады. Банктер әлеуметтік тұрғыдан алғанда халықтың электрондық төлем құралдарын пайдалану деңгейіне тиімді қол жеткізу мақсатында қазіргі заманғы, сапалы төлем қызметтерін көрсету үшін инновацияны белсенді түрде енгізуі және өздерінің ішкі мүмкіндіктерін дамытуы қажет.
Қаржылық көрсетілетін қызметтердің қолжетімділігін және халықтың, бизнес субъектілерінің төлем қызметтеріндегі қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін ұялы байланыс, Интернет және өзге де қашықтықтан банктік қызмет көрсету мүмкіндіктерін пайдалану қаржы ұйымдарының қызметіндегі маңызды бағыт болуға тиіс.
Әлемдік практиканы және халықаралық стандарттарды ескере отырып, Қазақстан Республикасының төлем кеңістігінде төлем жүйелерінің инфрақұрылымын одан әрі жетілдіру, қазіргі заманғы төлем тетіктері мен инновациялық шешімдерді енгізу міндеттерін шешуде мемлекеттің реттеуші және үйлестіруші рөлі сақталады. Қаржы секторының төлемдеріне жоғары технологиялық деңгейде қызмет көрсету үшін төлем жүйелерінің қызметін қолдау, жүйелік тәуекелдерді шектеу және Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің көрсетілетін төлем қызметтерін жетілдіру жұмыстары жүргізіледі. Бөлшек төлемдер үшін технологиялық ортаны және инфрақұрылымды дамытуға ерекше көңіл бөлінетін болады. Электрондық төлемдер тетіктерінің әлеуетін толық іске асыру және оңтайлы пайдалану үшін банктердің және төлем қызметтерін көрсететін өзге де ұйымдардың тиімді әрі сенімді түрлі жаңа көрсетілетін қызметтерді қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік органдармен және бизнес субъектілерімен нарықтық өзара іс-қимылды кеңейтуге, электрондық іс-қимылды автоматтандыруға және жақсартуға бағытталған күштері қолдау табатын болады.
Төлем нарығының сенімді және қауіпсіз жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін төлем қызметтері нарығының субъектілерін мемлекеттік реттеу және бақылау жүйесін жетілдіру шаралары қабылданатын болады. Төлем қызметтерін көрсететін банктік емес ұйымдарға қадағалауды жүзеге асыру бойынша тиімді шешімдер іздеу жүзеге асырылатын болады және оларға көрсетілетін төлем қызметтерінің аясы айқындалады.
Жоғарыда көрсетілген міндеттерді іске асыру шеңберінде 2016 жылы төлемдер және төлем жүйелері туралы заңнаманы жетілдіру мәселесін қарау жоспарланып отыр.
3. Сақтандыру бойынша деректердің статистикалық базасын жетілдіру.
Қазіргі уақытта бірқатар өзгерістерге ұшыраған сақтандыру нарығының инфрақұрылымы сақтандыру секторының толыққанды дамуын сақтандыру бойынша толыққанды және шынайы статистикалық базаны қалыптастыру жолымен қамтамасыз етеді. Бұл сақтандырудың ерікті түрлері бойынша сақтандыру тарифтерінің барабар және негізделген мөлшерлерін қалыптастыруға және сақтандыру жағдайлары мен төлемдері бойынша жалпы статистиканы ескере отырып, барабар резервтердің қалыптасуына мүмкіндік береді.
Осыған байланысты сақтандыру шарттарының барлық параметрлері бойынша статистика жинауды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін СДБҚ ақпараттық жүйелерінің ішкі процестерін одан әрі жетілдіру қажет. Бұдан басқа, қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында СДБҚ базасында сақтандырудың барлық кластары үшін сақтандыру тарифтерінің актуарлық есептері үшін, сондай-ақ өмірді жинақтаушы сақтандыру үшін қайтыс болудың актуарлық кестелерін жасау үшін статистикалық ақпаратқа талдауды жүзеге асыратын тиісті бөлімше құру қажеттілігі туындады.
Сонымен қатар, сақтандыру бойынша дерекқордың мемлекеттік дерекқормен өзара іс-қимыл жасасу қажеттілігі бар, себебі мүліктік және жеке сақтандыру шарттарын жасау кезінде жеке тұлғалар бойынша жеке деректер пайдаланылады. Осыған байланысты, нақты уақыт режимінде ақпарат алу мүмкіндігімен жеке тұлғаларды есепке алу бойынша мемлекеттік дерекқорға қол жеткізу мүмкіндігі қаралатын болады.
4. Автосақтандырудың өңірлік жүйесін құру.
Көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандырудың инфрақұрылымын жетілдіру мақсатында, сондай-ақ БЭК шеңберінде Қазақстан Республикасының ықпалдасу жағдайларында Ұлттық мотор бюросын құру мәселесі қаралады.
Ұлттық мотор бюросының негізгі мақсаты автосақтандырудың өңірлік жүйесі шеңберінде сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру бойынша міндеттемелерге кепілдік беруді және талаптарды реттеуді қамтамасыз ететін болады.
Осындай мақсаттармен БЭК шеңберінде халықаралық келісімдер жасасу қажет, онда залалдарды реттеу тәртібі, сақтандыру ұйымдары мен сақтандыру полистерін өзара тану критерийлері, кепілдік қорының көлемі, сақтандыру тарифтерін біріздендіру және жауапкершілік көзделетін болады.
5. Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру жүйесін дамыту.
Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру жүйесі сақтандырудың міндетті түрлерін ғана жабатын болады. Кепілдік беру жүйесінің орнықтылығын қамтамасыз ету мақсатында сақтандыру ұйымы тәуекелдерінің деңгейіне байланысты міндетті жарналардың сараланған мөлшерлемелер жүйесі енгізіледі. Сондай-ақ міндеттемелерді толық жабу тұтынушыларды барынша тұрақты сақтандыру ұйымын таңдауға ынталандырмауына байланысты кепілдік және өтемақы төлемдері бойынша лимиттер белгіленеді.
6. Дауларды сотқа дейін реттеу институтын – қаржы омбудсманын құру және сақтандыру омбудсманының өкілеттіктерін кеңейту.
2007 жылы сақтандыру омбудсманын және 2011 жылы банк омбудсманын құру сақтандыру ұйымдары/банктері және олардың көрсетілетін қызметтерін тұтынушылар арасындағы өзара қатынастарды реттеу тетігін жасауға мүмкіндік берді. Сонымен бірге бағалы қағаздар нарығының және жинақтаушы зейнетақы жүйесінің көрсетілетін қызметтері тұтынушыларының омбудсмандарын реттеудің схемасы қамтылмай қалды.
Шет елдерде қаржы омбудсманының институты табысты қызмет атқарады, ол азаматтар мен заңды тұлғалардың өтініштерін қарау арқылы бүкіл қаржы нарығы тұтынушыларының құқықтарын қорғаумен айналысады, сонымен қатар қаржы нарығының реттеушісі ретінде тұжырымдамалық мәселелерді шешуге бағытталған функцияларды жүзеге асырады.
Қаржы жүйесіне сенімділікті арттыру мақсатында қаржылық көрсетілетін қызметтерді тұтынушылардың, оның ішінде әлеуетті инвесторлардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау жүйесін қаржы нарығында дауларды сотқа дейін реттеу институтын – қаржы омбудсманын құру арқылы жетілдіру ұсынылады. Осы институтқа сақтандырудың міндетті және ерікті кластары бойынша тиісінше, банктік қызмет көрсетудің барлық шарттары бойынша дауларды сотқа дейін реттеу жөніндегі банктік және сақтандыру омбудсмандарының өкілеттіктерін кеңейте отырып, салалық омбудсмандар қосылатын болады.
Бұл ретте, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі қаржылық көрсетілетін қызметтер стандарттарын әзірлеуге, қаржылық көрсетілетін қызметтер сапасын арттыруға, Қазақстан Республикасы заңнамасын сақтау мониторингіне, халықтық қаржылық сауаттылығын арттыруға, ал қаржы омбудсманы – қаржылық көрсетілетін қызметтерді тұтынушылардың қаржы ұйымдарына жеке шағым-талаптарын сотқа дейін тәуелсіз және әділ реттеуге баса назар аударады.
Жоғарыда көрсетілген міндеттерді іске асыру шеңберінде 2016 жылы қаржы омбудсманының қызметін заңнамалық тұрғыдан қамтамасыз ету жөнінде шаралар қабылдау қажеттігі туралы мәселені қарау жоспарланып отыр.
7. Қор биржасының ресми тізімі құрылымының және эмитенттерге қойылатын листингтік талаптардың реформасы.
Бағалы қағаздардың отандық нарығының тартымдылығын арттыру және қор нарығында саудаласатын құралдар желісін ұлғайту мақсатында листинг құрылымына және листинг талаптарына қолданылатын тәсілді айтарлықтай өзгертуді қажет етеді. Эмитенттердің бағалы қағаздарын Қазақстан қор биржасының ресми тізіміне қосуға және онда болуына арналған түйінді талаптар Мәскеу және Лондон қор биржаларындағы листинг талаптарының үлгісі бойынша сауда-саттық жүргізуге және инвесторлар алдындағы ақпаратты (ақпараттық листинг) ашуға ыңғайлы болуға тиіс.
Қазақстан қор биржасы эмитенттерді қатаң ранжирлеуден және бағалы қағаздарды листинг санаттары бойынша шығарудан кетіп, көбінесе эмитенттер туралы ақпаратты ашатын сауда алаңының функциясын атқаруы тиіс, ал инвесторлар өз кезегінде биржа ашқан ақпаратты басшылыққа ала отырып, дербес шешім қабылдайды.
Бұл ретте, листинг санаты капиталдандыру және эмитенттің кірістілігі критерийлеріне қатысты емес инвестор үшін сауда-саттық жүргізуге ыңғайлы талаптармен (айналыста бағалы қағаздардың болуымен) қалыптасуға тиіс.
Мәселен, листинг құрылымында бағалы қағаздардың екі өзгеше тобын, атап айтқанда үлестік бағалы қағаздарды және борыштық бағалы қағаздарды көздеу қажет.
Үлестік бағалы қағаздар үшін листингке қосылу бойынша рәсімдердің толық тізбесі сақталады, ал борыштық бағалы қағаздар қор биржасының ресми тізіміне айналысқа рұқсат берудің оңайлатылған рәсімінен өтетін болады.
8. Бағалы қағаздардың биржадан тыс нарығының шоғырландырылған ақпараттық жүйесін және бағалы қағаздардың биржадан тыс нарығының баға белгілейтін ұйымын құру.
Бағалы қағаздардың ұйымдастырылмаған нарығының айқындылығын арттыру мақсатында бағалы қағаздардың ұйымдастырылмаған нарығында бағалы қағаздармен мәмілелер (операциялар) туралы ақпаратты ашуды қамтамасыз ету қажет.
Бағалы қағаздардың биржадан тыс нарығының шоғырландырылған ақпараттық жүйесін құру бағалы қағаздардың ұйымдастырылмаған нарығында эмитенттердің бағалы қағаздарымен мәмілелердің айқындылығын және ашықтығын қамтамасыз етуге, сондай-ақ оның ауқымдарын бағалауға және осындай мәмілелерді қадағалау тетіктерін жақсартуға мүмкіндік береді.
Өз кезегінде, бағалы қағаздардың биржадан тыс нарығының баға белгілейтін ұйымын құру инвесторларға бағалы қағаздары биржадан тыс нарықтың алаңында айналыста жүрген және бағалы қағаздардың осы нарығында сатылатын эмитенттер туралы толық ақпаратқа қол жеткізуге мүмкіндік беріп, мәмілелер бойынша контрагенттер іздеуді жеңілдетеді, бұл сондай-ақ бағалы қағаздардың биржадан тыс нарығының өтімділігін арттыруға ықпал ететін болады.
Бағалы қағаздардың биржадан тыс нарығының баға белгілейтін ұйымын құру Қазақстанның қор биржасының базасында, сол сияқты Бағалы қағаздардың бірыңғай тіркеушісі базасында жүзеге асырылуы мүмкін.
9. Жергілікті рейтинг агенттіктері нарығын дамыту.
Әлемде кредиттік рейтинг агенттіктері қаржы нарығының маңызды элементіне айналды. Осы ұйымдардың қаржылық қызметтерін эмитенттер бағалы қағаздарды шығарған және орналастырған кезде, жеке және инстутиционалды инвесторлар инвестициялық стратегияны қалыптастырған және бағалы қағаздарды сатып алған кезде, сондай-ақ мемлекеттік органдар реттеу мақсатында, мысалы банктік реттеуде, банктік портфельдердің тәуекелділігін бағалау және банктер төлем қабілетсіздігінен қорғау үшін сақтауы тиіс капиталдың мөлшерін айқындау үшін пайдаланады.
Бүгінгі күні Қазақстан Республикасында рейтингілік бағаларды беру жөніндегі көрсетілетін қызметтер нарығында Standard & Poor’s, Moody’s және Fitch сияқты халықаралық рейтинг агенттіктерінен басқа, жергілікті рейтинг агенттіктері жұмыс істейді.
Өз кезегінде, жергілікті рейтингілік агенттіктерінде рейтингілік бағаларды беру тәжірибесі жеткіліксіз дәрежеде пысықталды, осының салдарынан олардың рейтингілік бағаларды беру жөніндегі әдістемесі бірдей емес және жетілдіруді қажет етуі мүмкін.
Осыған байланысты қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мақсатында жергілікті рейтингілік агенттіктері берген рейтингілік бағаларды Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі пайдаланбайды.
Алайда Қазақстан Республикасындағы эмитенттердің барлығы кредиттік рейтингілерді беру үшін халықаралық рейтингілік агенттіктерді тарту мүмкіндігіне ие бола алмайды, себебі олардың көрсетілетін қызметтерінің құны біршама жоғары болып табылады.
Кредиттік рейтингілік агенттіктерінің ішкі нарығын дамыту қажет. Олардың өзінің клиенттік базасын өсіру және өзінің клиенттеріне көрсетілетін қызметтердің үлкен тізбесін ұсыну үшін оларға барынша кең өкілеттіктер беруді қажет етеді. Сонымен бір мезгілде олардың өкілеттіктерін кеңейте отырып, рейтинг агенттіктерінің қызметін реттеу, бағалау және қадағалау және қаржы ұйымдарын реттеуде олар берген рейтингілік бағаларды тану тетіктерін енгізу мүмкіндігін, сондай-ақ рейтинг агенттіктерінің рейтингілік бағаларды ұсыну жауапкершілігін арттыруды қажет етеді.
10. Алматы қаласы жетекші қаржы орталығы ретінде.
Әлемдік қаржы орталықтарының озық тәжірибесін негізге ала отырып, АӨҚО-ның құқықтық өрісі қызмет аясын, көрсетілетін қызметтерді, қатысушыларды, уәкілетті орган ретінде Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің мақсаттарын, міндеттері мен құзыретін кеңейту бөлігінде қайта қаралады. АӨҚО дамытудың 2020 жылға дейінгі жаңа жоспарын әзірлеу қажеттілігі қаралатын болады. Нарыққа қатысушылар үшін қолданылып жүрген жеңілдіктер мен артықшылықтарды сақтай отырып, бизнес жүргізу және капитал тарту үшін инвестицияларды отандық қор нарығына шоғырландыру мен тартуға ықпал ететін жаңа талаптар енгізу мүмкіндігі қаралады.
АӨҚО дамыту жөніндегі кеңес құрылады, оған мемлекеттік органдардың, қаржы нарығының, бизнестің, жұртшылықтың және жергілікті атқарушы органның өкілдері кіреді. Кеңестің қажетті құжаттарын уақтылы әзірлеу үшін Кеңестің жұмыс органдарын құру мүмкіндігі қаралады.
Болашақта, АӨҚО-да Boston Consulting Group-нің «Алматы Өңірлік Қаржы Орталығы ретінде» есебіне сәйкес мынадай қызметтердің кең спектрі көрсетілетін болады: қаржы, аудиторлық, заң, консультациялық, жетекші қаржы орталықтарының үлгісімен рейтингілік көрсетілетін қызметтер. Исламдық қаржыландыру перспективті бағыттардың бірі ретінде қаралатын болады.
АӨҚО дамуы мыналарға бағытталады:
1) қаржылық инфрақұрылымды дамыту (заманауи нарықтық инфрақұрылым, қатысушылар мен инвесторларға жағдайлар жасау, әртүрлі қаржы құралдарын ұсыну, тиімді реттеу жүйесін енгізу, ақпараттық және желілік технологиялар секторын дамыту);
2) Алматы қаласын өңірдегі ірі, серпінді дамитын, бәсекеге қабілетті мегаполиске айналдыру (қаланың брендін және имиджін қалыптастыру бойынша белсенді маркетинг саясаты, инфрақұрылымды және туризмді дамыту, тіршілік етудің жайлы жағдайлары мен деңгейі, экологиялық жағдайды жақсарту, қаланы абаттандыру);
3) бизнес ортаны құру (қолайлы іскерлік және инвестициялық ахуал, заңнаманың икемді жүйесін енгізу, тартымды салықтық шарттар талаптары, тиімді құқық және сот жүйесі және шетелдік ойыншыларды тартуға бағытталған басқа да ынталандыру шаралары);
4) қаржы нарығының және АӨҚО-ның түйінді салалар бойынша бәсекеге қабілеттілігін арттыру: адами фактор, бизнес орта, нарықтарға қол жеткізу, инфрақұрылым, жалпы бәсекеге қабілеттілік, сондай-ақ осындай жұмысқа жетекші талдау орталықтары мен сарапшыларды тарта отырып, бәсекелестік позицияларды, стратегиялық мамандануды, одан әрі дамудың сценарийлерін айқындау және АӨҚО дамуының балама мүмкіндіктерін тану;
5) GFCI рейтингілік бағалауында Алматы қаласының қаржы орталығы ретіндегі позициясын жақсарту;
6) алдыңғы қатарлы қаржы орталықтарымен тәжірибе мен ақпарат алмасу саласында тығыз ынтымақтастықты орнату және қолдау;
7) корпоративтік басқаруды және тұтынушылардың құқықтарын және заңды мүдделерін қорғауды жетілдіру, сондай-ақ халықтың қаржылық білімінің деңгейін арттыру арқылы оларды қаржы нарықтарына тарту;
8) Дүниежүзілік Банкінің Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексінде, Doing Business және басқа да рейтингілерде Қазақстанның негізгі экономикалық көрсеткіштерін жақсарту.
Жергілікті атқарушы орган Қазақстан Республикасы Үкіметімен және басқа да мүдделі тұлғалармен қатар аталған іс-шараларды іске асыруға белсенді түрде және тікелей қатысатын болады.
Ұлттық қаржы нарықтарын дамыту үшін ортақ артықшылықтар мен мүмкіндіктерді анықтау жолымен мемлекеттердің арасында ынтымақтастықты кеңейте және тереңдете отырып, Қазақстан Республикасының халықаралық және өңірлік диалогтарға, форумдарға және конференцияларға қатысуы шеңберінде АӨҚО-ның дамуындағы ұлттық мүдделерді, әсіресе Орталық Азияда алға бастыру жалғастырылатын болады. Таяу шетел елдерінен инвесторлар мен эмитенттерді тарту мақсатында қаржылық қызметтер көрсету бойынша шекараларды кеңейту мүмкіндігі қарастырылады, бұл АӨҚО-ға Орталық Азияда қаржы орталығы ретіндегі позицияларын нығайтуға көмектеседі.
Қазақстан қаржы нарығының айтарлықтай ішкі көздері (жеке отандық инвесторлардың активтері де, мемлекет ресурстары да) оларды жұмылдыру және одан әрі экономиканы қаржыландыруды қамтамасыз ету үшін жеткілікті. Оларды тарту және отандық қаржы нарығын дамыту мүдделерінде пайдалану жөніндегі мәселелер пысықталатын болады.
Осылайша, АӨҚО-ны құру және одан әрі дамыту, стратегиялық перспективада халықаралық стандарттарға сәйкес келетін, бәсекеге қабілетті Алматы қаласының қаржы орталығын дамыту үшін және оның Азияның он алдыңғы қатарлы қаржы орталықтары тобына енуі үшін қажетті жағдайлар жасау жөніндегі стратегиялық міндетті іске асыруға бағытталған кешенді шаралар қабылданады.
11. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығындағы және Орталық Азиядағы исламдық қаржылық хабы ретінде Алматы қаласын дамыту.
Исламдық қаржыландыруды одан әрі дамыту исламдық қаржы құралдарын кеңейту, исламдық өнімдер нарығының инфрақұрылымын қалыптастыру және оның қатысушыларының қызметін жүзеге асыруы үшін қолайлы жағдай жасау, отандық бағалы қағаздар нарығына өз қызметін исламдық қаржыландыру қағидаттарына сәйкес жүзеге асыратын эмитенттер мен инвесторларды тарту бойынша ынталандыру шараларын қабылдау бағытында жүзеге асырылады.
Исламдық қаржыландырудың әлеуетін толыққанды пайдалану үшін мына:
1) отандық заңнаманы салық салу, исламдық қаржыландыру институттарына пруденциялық қадағалау, исламдық қаржы институттары үшін тіркеу кедергілерін жою бөлігінде исламдық қаржыландыру ерекшеліктеріне одан әрі бейімдеу;
2) исламдық өнімдермен жұмыс істеу тәжірибесі бар кадрлардың тапшылығы;
3) қаржылық сауаттылықтың төмен болуы және халық пен бизнестің исламдық қаржыландыру өнімдері туралы аз хабардар болуы жөніндегі проблемалар шешілетін болады.
Сонымен бірге, исламдық қаржыландыруды реттеу үлгісін түбегейлі, оның ішінде институционалдық қағидаттан бас тартып, оларды кім ұсынатындығына қарамастан, исламдық қаржы құралдары мен өнімдерін функционалдық реттеуге көшуді қайта қарастыру қажет.
Исламдық қаржыландыруды дамытатын ел ретінде Қазақстан Республикасының имиджін арттыру мақсатында исламдық қаржы өнімдерінің промоушені және оларды жылжыту, жаңа исламдық банктерді ашу, исламдық банктік емес және микроқаржы мекемелерін ашу арқылы, сондай-ақ исламдық капитал нарығын дамыту жолымен Таяу Шығыс пен Оңтүстік Шығыс Азия елдерінен инвестицияларды тарту бойынша белсенді жұмыс жүргізіледі.
Осы процеске Қазақстан Республикасының ДСҰ-ға кіруі ықпал ететін болады, бұл дамыған исламдық банк жүйесі бар ДСҰ мүше елдеріне отандық нарыққа жол ашады.
Халықаралық стандарттарды зерделеу және енгізу мақсатында халықаралық исламдық қаржы ұйымдарымен (Islamic Financial Service Board, Islamic Liquidity Management Centre, International Islamic Financial Market, Accounting and Auditing Organization for Islamic Financial Institutions, International Islamic Rating Agency, General Council of Islamic Banks and Financial Institutions) өзара іс-қимыл жасасуды және Малайзия рейтингілік агенттігімен (RAM Holding) ынтымақтасуды жандандыру бойынша шаралар қабылданады.
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығында және Орталық Азияда исламдық қаржыландыруды дамыту бойынша көшбасшы ретіндегі Қазақстан Республикасының позициясы күшейтіледі. Алматы қаласы исламдық қаржыландыруды енгізуге және дамытуға байланысты мәселелер бойынша конференциялар, форумдар, семинарлар және басқа да іс-шараларды өткізу орталығына айналады.
Исламдық қаржыландыруды дамыту бойынша қойылған міндеттерді шешу үшін Исламдық қаржыландыруды дамытудың 2020 жылға дейінгі жол картасы қайта қаралып, өзектілендірілетін болады.
12. Микроқаржы ұйымдарының қызметін дамыту.
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес микроқаржы ұйымдары үшін өтпелі кезең аяқталғаннан кейін, осы ұйымдарды бақылау мен қадағалау шеңберінде алынған ақпараттың негізінде олардың қызметін жетілдіру мақсатында микроқаржы ұйымдарының жаңа көрсетілетін қызметтерін енгізу мүмкіндігі, сондай-ақ жаңа тиісті реттеушілік талаптарды енгізу қажеттілігі қаралатын болады.
Микроқаржы ұйымдарын одан әрі дамыту үшін ұйымдардың жаңа ұйымдық-құқықтық нысандары және микроқаржы ұйымдары секторындаөзін-өзі реттеу институтын енгізу көзделуі мүмкін.
Қолданыстағы заңнамаға тиісті өзгерістерді 2016 жылдан бұрын емес (2016 – 2020 жылдары), яғни өтпелі кезең аяқталғаннан кейін қарау жоспарланып отыр.

5. 4-міндет: қаржы секторы өсуінің ресурстарын, оның ішінде экономика
қажеттіліктеріне жауап беретін қаржы өнімдері есебінен кеңейту

1. Банктердің әртүрлі қорландыру көздері бойынша әртараптандырылған ресурстық базасын қалыптастыру.
Ішкі нарықта облигациялар шығару арқылы ресурстарды тарту неғұрлым қымбат, бірақ бұл ретте депозиттерді тартуға қарағанда, ұзақ мерзімді қорландыру болып табылады. Банктердің ішкі нарықта облигациялар шығаруын жандандыру үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі қаржы құралдарының осы түріне әлеуетті инвесторлардың қызығушылығын арттыру үшін реттеушілік ортаны өзгерту қажеттілігін қарайды.
Сонымен бірге, сыртқы борышының қазіргі салыстырмалы төмен деңгейі банктерге сыртқы қарыз тартуды бастауға мүмкіндік береді, бұл оның көлемі орташа болған және тиімді басқарылған кезде сыртқы борыш дағдарысына апармайды. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі банктердің сыртқы борышына қатысты резидент еместер алдында банктер берешегінің асыра өсуіне жол бермей, консервативтік саясатты ұстанады. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі, капиталға айырбасталатын облигациялар бойынша міндеттемелерді қоспағанда, банк секторы міндеттемелерінің жиынтық мөлшеріндегі оның сыртқы міндеттемелерінің үлесін 30 %-дан аспайтын деңгейде ұстап тұру банктердің сыртқы берешегінің қолайлы деңгейі деп санайды.
Депозиттік сертификаттар сияқты ресурстарды тартудың құралын дамыту бөлігінде қолданыстағы заңнаманы жетілдіру орындылығы қаралатын болады.
Нормативтік құқықтық базаның болуына қарамастан, активтерді секьюритилендіру тетігі дамымады. Секьюритилендірілген активтерді шығаруды ынталандыру және олардың нарығын дамыту бойынша шаралар қабылданады.
Сонымен қатар, банктерді ұлттық валютада қорландырудың ұзақ мерзімді көздерінің өсуін қамтамасыз ету үшін банк салымы шоттарынан мерзімнен бұрын ақша алуды ынталандырмайтын айыппұлдар жүйесін немесе басқа да шараларды енгізу мәселесін қарау қажет.
БЖЗҚ банктерді қорландырудың орнықтылығы мен ұзақ мерзімділігін арттыруда маңызды рөл атқарады. Зейнетақы активтері банктердің қаржы құралдарына орналастырылатын белгілі бір кво-мәртебесін сақтау көзделеді. Зейнетақы активтерінің бір бөлігін банктердің қаржы құралдарына орналастыру мәселесі зерделеніп, тиімді тетігі айқындалады.
2. Шетелдік борыштық емес капиталдың әкелінуін ынталандыру арқылы Қазақстан Республикасының қаржы жүйесіне деген сұранысты арттыру.
Капиталдың қосымша әкелінуін қамтамасыз ету мақсатында бірқатар елде іске асырылған «қаржылық хаб» үлгісі жан-жақты зерделенетін болады. «Қаржылық хаб» үлгісі арнайы қаржы аймақтарын құруды болжайды, оның шеңберінде салық салудың тек аумақтық қағидаты іске асырылады. Мемлекеттің қалған, яғни «қаржылық хабтан» тыс аумағында салық салудың жалпы белгіленген тәртібі сақталады.
Зерделеу нәтижесінде оны Қазақстан Республикасында енгізудің, оның ішінде ел экономикасына ықпалын ескере отырып, сондай-ақ капиталды жылыстатуға қарсы іс-қимыл бойынша халықаралық талаптар тұрғысынан орындылығы қарастырылатын болады.
3. Тиімді қайта қаржыландыру жүйесін құру.
Банк секторын шоғырландыру бойынша мемлекеттік саясат шараларының бағдарлануын ескере отырып, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі жаңа қайта қаржыландыру жүйесін енгізеді. Операцияларды көбінесе ірі және орта банктермен жүргізу мәселесі қаралады, бұл бағалы қағаздар нарығында бастапқы дилерлер жүйесін дамыту шеңберінде іске асырылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің құралдары жүйесі банктерді өтімділікпен (кез келген уақытта қойылатын талаптарды қанағаттандырған кезде) жеке негізде, сондай-ақ жүйелік проблемалар туындаған кезде де нығайтуды қамтамасыз ететіндей икемделеді. Бұл банктерге кредит саясатындағы акценттерді ұзақ мерзімді активтерді қалыптастыруға ауыстыруға мүмкіндік береді.
Осындай құралдар жүйесі ақша-кредит саясатының классикалық құралдарының (тұрақты тетіктер, ашық нарығының операциялары), сондай-ақ шартты қорландыруды беру (атап айтқанда, банктің проблемалық активтердің көлемін төмендету, басым секторларға кредит беру, туынды қаржы құралдары нарығында алыпсатарлық қатысуын азайту бойынша міндеттеменің орнына өтімділік беру) тетігін практикаға енгізуді көздейді. Бұл ретте, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі кепілдік қамтамасыз ету ретінде қабылдауға болады деп қарайтын қаржы құралдарының тізімін кеңейту олардың тәуекел дәрежесімен ақталуы тиіс.
Тіпті тиімді жұмыс істейтін қайта қаржыландыру жүйесінің болуы да банктерден өтімділігі маусымдық және қысқа мерзімді күрт және біршама құбылған жағдайда алдын ала өтімділік буферлерін қалыптастыруды талап етеді. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі сол үшін барлық қажетті жағдайларды жасайды.
Өтімділікті басқару сапасын арттыру мақсатында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі банкаралық кредиттеу нарығын қалыптастыруды және дамытуды ынталандыратын болады. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің мәміленің аяқталуын қамтамасыз етуін көздейтін тетікті енгізу, мысалы, кепілдік беру мәселесі қарастырылады, бұл банктерге бір-бірімен жасалатын операцияларды кеңейтуге мүмкіндік береді.
4. Бағалы қағаздар нарығында ұсынысты қалыптастыру және ұстап тұру және инвестициялаудың тартымды объектілері болып табылатын эмитенттердің акцияларын бастапқы орналастыруға шығару.
Бағалы қағаздар нарығы дамуының, онда тұрақты ұсынысты қалыптастырудың және ұстап тұрудың, сондай-ақ инвесторлық базаны ұлғайтудың түйінді факторы акцияларды бастапқы орналастыруға жаңа компанияларды шығару болып табылады, ол жүйелік негізде жүзеге асырылуға тиіс.
Мемлекет осы мәселеде белсенді рөл атқаруға тиіс, ол Қазақстан нарығында жария орналастыру үшін «квазимемлекеттік» сектор компанияларының бағалы қағаздарын ұсына алады, олар ең өтімді құралдар тобын құрайтын болады.
Осылайша, бағалы қағаздар нарығын одан әрі дамыту мақсатында «Халықтық IPO» бағдарламасы шеңберінде «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қоры» акционерлік қоғамының еншілес және (немесе) тәуелді ұйымдарының акцияларын бастапқы орналастыруды жалғастыру және осы бағдарламаның жалғасуына кедергі жасайтын барлық себептерді жою қажет.
Сондай-ақ, жоспарланып отырған жекешелендіру объектісі болып табылатын және ұлттық басқарушы холдингтерінің құрылымына кіретін кәсіпорындардың акцияларын отандық қор биржасында орналастыру арқылы кейінгі жекешелендіруді жүзеге асыру мүмкіндігін қарастыру талап етіледі.
Квазимемлекеттік кәсіпорындардың акцияларын отандық қор биржасында орналастыру арқылы жекешелендіруді жүргізу бағалы қағаздар нарығының дамуына күшті серпіліс береді және нарыққа шетелдік инвесторларды тарту үшін катализатор болады. Осындай жекешелендіру сауда-саттықтың барлық қатысушыларына сауда-саттыққа қатысудың тең жағдайларын, сауда-саттыққа қатысушылардың шектеусіз саны арасында бәсекелестікті, жекешелендіру объектілеріне айқын және әділ баға қалыптастыруды қамтамасыз етеді.
Отандық қор биржасында кәсіпорындардың жекешелендіруін өткізгеннен кейін олардың акцияларының қайталама айналуын қамтамасыз ету бойынша талапты қарастыру маңызды, өйткені бұл жекешелендіру объектілерінің тартымдылығын, оның ішінде шетелдік инвесторлар үшін де арттыратын болады және олардың кейінгі қызметінің айқындылығын қамтамасыз етеді.
Cондай-ақ бағалы қағаздар нарығында ұсынысты ұстап тұру және оның өтімділігін жоғары деңгейде сақтау мақсатында маркет-мейкерлер институтын дамыту қажет, олар нарықта ұсынысты өздерінің баға белгілеуінің жоғары көлемдерімен және осындай баға белгілеу арасындағы тар спрэдтерімен ұстап тұруға тиіс. Бұл ретте, маркет-мейкерлердің негізгі ресурстарын әлеуетті өтімді қаржы құралдарына шоғырландыру қажет.
Басым міндеттердің бірі Қазақстан Республикасының резидент эмитенттерінің шетелдік бағалы қағаздар нарығында акционерлік және қарыз капиталын тарту үшін кетуін шектеу болып табылады. Қазіргі кезде шығаруға және шет мемлекетінің аумағында орналастыруға жоспарланған бағалы қағаздарының белгілі бір санын отандық инвесторлар арасында орналастыру бойынша талаптар белгіленген Қазақстан Республикасының резидент эмитенттерінің сипаттамасы резидент эмитенттердің Қазақстан Республикасының заңнамасын орындауын бақылау бойынша қолда бар тетіктерді толыққанды қолдануға мүмкіндік бермейді.
Қазақстандық инвесторлардың мүдделерін қорғау үшін Қазақстан Республикасының резидент эмитенттерінің қызметіне мониторингті жетілдіру мақсатында Қазақстан Республикасы заңнамасының талаптарын сақтауды бақылау жөніндегі уәкілетті органның өкілеттіктерін кеңейту қажет. Осы шара оған бағалы қағаздардың айналымын тоқтата тұру не эмитенттің өзінің бағалы қағаздарын казақстандық немесе шетелдік нарықтарына орналастыру талаптарын бұзған кезде бағалы қағаздарды орналастыруды жарамсыз деп тану құқығын беру арқылы іске асырылады.
Салық салу жүйесі қажет болған жағдайда экономика секторларының дамуын қамтамасыз етуге, не олардың қызып кетуін тежеуге мүмкіндік беретін, мемлекеттік реттеудің неғұрлым икемді құралы болып табылады. Салықтық жеңілдіктерді және преференцияларды пайдалану кеңінен қолданылатын бағалы қағаздар нарығын дамыту тетігі болып табылады.
Қазақстан Республикасында қазіргі күні қор биржасына шығатын инвесторлар үшін салықтық жеңілдіктер бар, алайда бұл акциялардың корпоративтік эмитенттерінің IPO-ға және ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығына шығуына әлсіз ынталандыру болып табылады.
Осыған байланысты отандық бағалы қағаздар нарығында Қазақстан эмитенттерінің IPO санының әлсіз өсу себептері талданып, ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығындағы салық салу мәселесі қарастырылатын болады.
Өз кезегінде, Қазақстан Республикасы резидент эмитенттерінің кетуін ішінара шектеу мақсатында бағалы қағаздардың шетел нарықтарында акционерлік және қарыз капиталын тарту үшін бағалы қағаздарды шығаруды және оларды шетел нарықтарында орналастыруды жоспарлап отырған резидент эмитенттер үшін қосымша салық алымдарын енгізу мақсатқа сай болып табылады. Сондай-ақ осы эмитенттер үшін бағалы қағаздарды шетел нарықтарында орналастыруға кірісердің алдында бұрын отандық бағалы қағаздар нарығында олар орналастыруы тиіс бағалы қағаздар көлемінің ең төменгі шекті мәнін кезең-кезеңімен арттыру қажет.
Бағалы қағаздар нарығында ұсыныстар қалыптастыру және қолдау мақсатында сондай-ақ сыртқы эмитенттерді Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығына тарту қажет. Бағалы қағаздар нарығындағы ұсыныстарды Қазақстан Республикасы шегінде ғана емес, сондай-ақ басқа елдерде, оның ішінде Орталық Азия, БЭК және ДСҰ елдерінде де шетел эмитенттерінің бағалы қағаздарының отандық нарығына олардың акцияларын бастапқы орналастыру мақсатында тарту үшін қолайлы жағдай жасау арқылы ынталандыру қажет.
Осы міндетті іске асыру АӨҚО одан әрі дамыту және оны өңірлік қаржылық хаб ретінде белгілеу арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.
Сондай-ақ отандық кәсіпорындарды қолдау жөніндегі мемлекеттік бағдарламалар шеңберінде іске асырылатын тиісті мемлекеттік субсидиялар алуға үміткер ұйымдардың бағалы қағаздарын Қазақстанның қор биржасында листингке міндетті енгізу мәселесін қарау талап етіледі.
Бағалы қағаздар нарығында ұсыныстарды арттырумен қатар, осы шараны іске асыру осы ұйымдардың айқындылығын қамтамасыз етеді және олардың қызметін мониторингілеуді жеңілдетеді.
5. Даму институттарының рөлі.
Қаржылық даму институттары дамып келе жатқан экономика жағдайында орнықты қаржы секторының қалыптасуында маңызды рөл атқарады. Даму институттары арқылы мемлекеттің қатысуы және қолдауы қаржы секторының ұзақ мерзімді және табысты дамуының ажырамас шарты болып табылады.
«Бәйтерек» ұлттық басқарушы холдингі» акционерлік қоғамы және оның еншілес ұйымдары (бұдан әрі – холдинг) мемлекеттік даму бағдарламаларын қаржыландыруда Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаржылық құралы болып табылады. Экономиканың басымды салаларын қаржыландыру капиталдың жергілікті және халықаралық нарықтарынан қорландыруды тарту арқылы іске асырылады.
Қаржы ресурстарын тиімді пайдалану және бөлу есебінен холдинг тұрақты негізде мынадай міндеттерді іске асырады:
1) мемлекеттік даму бағдарламаларын іске асыру кезінде қаржы ресурстарымен уақтылы қамтамасыз ету;
2) тартылатын қаржыландырудың оңтайлы шарттары;
3) тартылатын қаржыландырудың нысаналы мәні;
4) холдингтің қаржылық орнықтылығын сақтау.
Холдингтің құрамына қаржы секторының қалыптасуына және экономиканың басымды салаларында қаржыландырудың қажетті құралдарын ұсынуға тікелей белсенді қатысатын даму институттары кіреді. Бұл ретте, қатысушылардың айқындылығы мен хабардар болуының жоғары деңгейімен инфляция деңгейінде немесе жоғары кірістілікті қамтамасыз ету бойынша бар күш жұмсалады.
Мысалы, холдинг тобына кіретін Қазақстанның Даму Банкі тұрақты негізде Қазақстан экономикасын қаржыландырудың жаңа өнімдерін ұсыну және барларын жетілдіру, оның ішінде банктермен өзара іс-қимыл жасасу арқылы жұмыстар жүргізеді.
«ҚазЭкспортГарант» экспорттық-кредиттік сақтандыру корпорациясы» акционерлік қоғамы сауда қаржыландыру операцияларын және экспорттық сауда операцияларын сақтандыруды қолдау жөніндегі қаржы операторы болып айқындалды. Қаржыландыру сауда қаржыландыру үшін банкаралық нарықта шетел банкіне қарыз беретін банктердің шартты салым ұсыну арқылы жүзеге асырылатын болады. Сонымен қатар, банктермен бірлесе отырып іске асырылатын сақтандыру өнімдерінің топтамасы кеңетілді.
Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі тұрғын үй құрылыс жинақтары жүйесін дамыту және жеңілдікпен, оның ішінде әлеуметтік бағыттағы ипотекалық кредиттерді ұсыну арқылы халықты қолжетімді баспанамен қамтамасыз ету бойынша құралдардың тұтас спектрін ұсынуға белсенді түрде қатысады.
«Қазақстан ипотекалық компаниясы» ипотекалық ұйымы» акционерлік қоғамы (бұдан әрі – Қазақстан ипотекалық компаниясы) өз қызметі шеңберінде банктерден ішкі нарықта қорландырудың ұзақ мерзімді қаражатын тарту есебінен ипотекалық портфельдерді сатып алады. Бұл ретте, Қазақстан ипотекалық компаниясы банктер үшін ипотекалық мөлшерлемелерді төмендету мүмкіндігі мақсатында қарыз алуды арзандатуға ұмтылады. Қазақстан ипотекалық компаниясының қызметі банктерді қажетті ұзақ мерзімді қорландырумен және одан әрі кредиттеу үшін ресурстарды босатумен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Осылайша, даму институттары қаржылық инфрақұрылымды жетілдіруге, қаржы секторының бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, теңгерімді экономикалық ортаны ұстап тұруға және экономикадағы кредиттік тәуекелдерді төмендетуге тікелей үлес қосады және белсенді түрде қатысады. Бұл ретте, қаржы секторы өсуінің ресурстарын, оның ішінде даму институттарын дамыту есебінен жүйелі кеңейту мақсатында, ұзақ мерзімді қаржыландырудың барлық ықтималды көздеріне қолжетімділікті қамтамасыз ету қажет. Даму институттарын қорландырудың көздерін әртараптандыру экономиканың басымды салаларын теңгемен қаржыландырудың ұзақ мерзімді көздерімен қамтамасыз етуге, проблемалық жобаларды қайта құрылымдауға және сауықтыруға мүмкіндік береді.
Бұл ретте, даму институттары экономикадағы ұзақ мерзімді қаржыландыруды ұсынуды қамтамасыз ете отырып, жеке инвестицияларға, оның ішінде банктік кредиттеуге бәсекелестік жасамауға тиіс.

6. 5-міндет: теңгерімделген экономикалық ортаны ұстап тұру және
экономикадағы кредиттік тәуекелдерді төмендету

1. Экономиканың нақты секторының ашықтығын арттыру.
Қазақстан Республикасының аумағында қызметін жүзеге асыратын кәсіпорындар айқындылығы деңгейінің төмендігі, сондай-ақ корпоративтік басқарудың дамымай қалуы қаржы институттары үшін әлеуетті кредиттік тәуекелдер деңгейінің ұлғаюына әкеліп, қор нарығының дамуын тежейді, сондай-ақ мемлекеттің салық саясатының тиімді жүзеге асырылуына кедергі келтіреді.
Бұл ретте салық төлеудің толықтығы мен уақтылылығы бойынша тексеру рәсімдері ғана емес, сонымен қатар айқындылықты арттыру нәтижесінде бизнес алатын нақты пайданы көрсету арқылы ақпаратты шынайы ашуға кәсіпорындарды уәждемелеу қажет. Сонымен қатар дұрыс жолға қойылған корпоративтік басқару экономикадағы тәуекелдерді төмендету құралдарының бірі бола алады.
2. Қаржы нарығы субъектілерінің тарапынан нарықтық тәртіпті көтеру және корпоративтік басқаруды жетілдіру.
Қаржы нарығына қатысушылардың ақпаратты ашуы қаржы институтының тұтынушылары үшін оның операциялық және қаржы көрсеткіштері, тәуекелге ұшыраушылығы негізінде, тәуекелді бағалау процестері туралы және, тиісінше, мекеме капиталының жеткіліктілігі туралы дербес таңдауға мүмкіндік жасайды, бұл болашақта клиенттердің бейілдігіне оң ықпал етеді.
Қаржы ұйымдары корпоративтік басқаруды жетілдіру процесін үнемі жүргізіп отыруға тиіс. Бұл ретте, банктерде директорлар кеңесі бекіткен және ашылатын ақпараттың сипатының анықтамасына банктің тәсілін сипаттайтын ақпаратты ашудың ресми саясаты, сондай-ақ оны ашудың барысына ішкі бақылау болуы тиіс. Оның үстіне, банктер ақпаратты ашудың негіздемесін және кезеңділігін қоса алғанда, оның заңдылығын бағалау процесін енгізуге міндетті.
Сонымен қатар, банктер тәуекелдің әрбір түрі бойынша стратегияларды және процестерді; тәуекелді басқарудың тиісті функциясы бар ұйымның құрылымы мен схемасын; тәуекелдің есептілігі және/немесе өлшеу жүйесінің аясы мен сипатын; тәуекелді хеджирлеу және/немесе төмендету саясатын, сондай-ақ тәуекелді хеджирлеу немесе төмендету құралдарының тиімділігін үнемі бақылау стратегиясы мен процестерін қамтитын тәуекелді басқарудың саясаты болуы тиіс.
Ақпаратты ашу банктік тәуекелдер туралы нарықты ақпараттандырудың тиімді құралы болып табылады және түрлі институттарды анағұрлым тиімді салыстыруға мүмкіндік беретін ақпаратты ілеспелі және түсінікті ашудың тетігін қамтамасыз етеді. Ақпаратты ашу қаржы институтының қоғам алдындағы моральдық жауапкершілігін арттыруға мүмкіндік береді.
3. Мемлекеттік-жекешелік әріптестік институтын дамыту.
Жеке бизнесті дамытуды ынталандыру бойынша, сондай-ақ бизнестің халық алдындағы әлеуметтік жауапкершілігін арттыру бойынша экономикалық саясаттың мақсатына қол жеткізу үшін мемлекеттік-жекешелік әріптестік институтын әрбір қатысушының тәуекелдерін, оның ішінде мына бағыттар бойынша қатаң шектей отырып одан әрі дамыту қажет:
мемлекеттік (мемлекеттің басымды даму бағдарламаларын, оның ішінде әлеуметтік бағдарламаларды орындау мақсатында экономиканың нақты секторын ынталандыруға, сондай-ақ сыйақы мөлшерлемелерін субсидиялауға бағытталған мемлекеттік бағдарламалардың жұмыс істеуін жалғастыру мақсатқа сай), оның ішінде «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қоры» акционерлік қоғамы, «Бәйтерек» ұлттық басқарушы холдингі» акционерлік қоғамы ұлттық басқарушы холдингтерінің қатысуымен қолдау;
жекешелік қолдау (Қазақстан Республикасының өңірлерінде шағын және орта бизнеске ұзақ мерзімді инвестициялар ұсыну үшін отандық және шетелдік бизнестің ірі өкілдері венчурлік қорларды немесе еншілес компанияларын құру қажет);
борышкерлерді санациялау (Қазақстан Республикасы Үкіметін анағұрлым белсенді тарта отырып, себебі қарыз алушының өздерінің, мысалы, ауыл шаруашылы тарапынан төлем қабілеттілігі проблемасы орын алады);
соттың орындауы (қолданыстағы заңнама борышкерлер мен кепілдік берушілердің мүдделерін қорғауға барынша бағытталған, бұл банктердің кредиттік тәуекелдерін ұлғайтады, сонымен қатар сот рәсімдері және атқарушылық іс жүргізу өте ұзақ уақыт алады, осы уақыт ішінде банктер жұмыс істемейтін қарыздар бойынша зиян шегеді).
4. Кредиттік шешім қабылдау барысында қарыз алушыны бағалау процесін күшейту.
Кредиттік шешім қабылдау барысында қарыз алушының жағдайын бағалау қарыз алушының өзінің деректерін бағалау негізінде ғана емес, сонымен қатар, бағаланатын факторлардың анағұрлым кең спектрін, мысалы, саладағы экономикалық ахуалды бағалауды, бәсекеге қабілеттілікті бағалауды және тағы басқаны қамтитын болады.

5. Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың
2030 жылға дейінгі тұжырымдамасын іске асырудың
күтілетін нәтижелері

Қаржы нарығын дамытудың түйінді көрсеткіштері бойынша 2020 жылға қарай мынадай нысаналы бағдарларға қол жеткізу жоспарланып отыр.
Банктердің активтері мұнай емес ЖІӨ-нің кемінде 80 %-ын, несие портфелі – мұнай емес ЖІӨ-нің кемінде 60 %-ын құрайды, бұл олардың экономиканы, әсіресе мемлекеттік даму бағдарламаларында қаржыландыруға қатысуын кеңейтуді болжайды. Осы мәндер шетел банктерінің қазақстандық нарыққа көлемді өктемдік саясатын шектеу, отандық қаржылық жүйені сақтау және отандық банктерге шетелдің қаржы институттарының кіруін толық ырықтандырудан отандық банктердің шығындарын төмендету үшін барынша аз қажеттілік ретінде бағаланады.
Алайда банк секторы бойынша нысаналы бағдарларға қол жеткізілмейді деген тәуекелдер, ең алдымен, ірі отандық кәсіпорындардың, әсіресе мемлекеттің қатысуымен және сыртқы нарықтарда даму институттарының көлемді қарыз алуларымен байланысты. Нәтижесінде отандық банктік жүйе шағын және орта бизнес және халық үшін ғана сұранысқа ие болып қалып отыр, себебі олардың әлеуеті активтердің белсенділігін «көпіршіксіз» айтарлықтай арттыруға мүмкіндік бермейді.
Нарық бойынша сақтандыру сыйлықақыларының көлемі 2-2,5 есе ұлғаяды. Сақтандыру сыйлықақыларының көлемі халықтың бөлшек ерікті сақтандыруды, оның ішінде өмірді жинақтап сақтандыруды қамтуды кеңейту есебінен ұлғаятын болады. Сақтандырудың міндетті түрлері бойынша сақтандыру сыйлықақыларының өсуі тұтыну бағалары индексінің артуы және сақтандыру объектілері санының ұлғаюы есебінен қолдау табады.
Акциялар нарығын ЖІӨ-ге қатысты капиталдандыру «Халықтық IPO» бағдарламасын іске асыру және жаңа IPO корпоративтік эмитенттермен жүргізу шартымен екі есе ұлғаяды.
Ислам банктерінің үлесі Қазақстан Республикасының банктік жүйесі активтері көлемінің 3-5 %-ын құрайды.
АӨҚО Азияның жетекші он қаржы орталығының тобына кіреді.
2020 жылға жоспарланып отырған қаржы нарығын дамытудың түйінді нысаналы көрсеткіштері қаржылық делдалдық тереңдігінің, тұтынушыларға көрсетілетін қаржы қызметтерінің көлемі мен сапасының қаржы секторының негізгі сегменттерінде шекара ашу жағдайларында шетелдік ойыншылармен бәсекелестіктің қажетті деңгейін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін деңгейге дейін өсуін болжайды.
Қаржы жүйесін 2030 жылға дейін дамытудың түпкілікті көрсеткіштерін белгілеу ұсынылған қаржылық үлгі нәтижелеріне негізделетін болады. Сондықтан тиісті бағдарларды белгілеу 2020 жылы қол жеткізуге жоспарланып отырған нәтижелерге қол жеткізуге негізделуі тиіс.
Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасының міндеттерін қабылдау және іске асыру Қазақстан Республикасы ДСҰ-ға кіргеннен кейін және БЭК аумағында ортақ қаржы нарығы құрылғаннан кейін «қаржылық шекараны» ашу жағдайында 2020 жылдан кейін қаржы нарығының сегменттерін сапалы дамыту үшін негізін қалайды. Тұтынушылардың ауқымды көлеміне қаржылық көрсетілетін қызметтерге қолжетімділігі қамтамасыз етіледі. Олардың қаржылық сауаттылығын арттыру, мүдделерінің қорғалуы және қаржы нарығына қатысушылардың жинақтарының сақталуы қамтамасыз етіледі.
Осының барлығы Қазақстан Республикасының әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарына кіруі үшін қосымша жағдайларды қамтамасыз етеді.
Қорытындылай келе, Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасы қаржылық делдалдық тетіктерінің, оның ішінде әлемнің озық тәжірибесінің дамуына қарай түзетілетіндігін атап өткен жөн.

6. Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың
2030 жылға дейінгі тұжырымдамасын іске асыру болжанып отырған нормативтік құқықтық актілердің және бағдарламалық
құжаттардың тізбесі

Тұжырымдаманы іске асыруды мынадай нормативтік құқықтық актілер арқылы қамтамасыз ету болжанып отыр.
1) 1994 жылғы 27 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім).
2) 1999 жылғы 1 шілдедегі Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Ерекше бөлім).
3) «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» 2001 жылғы 30 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Кодексі.
4) «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» 2008 жылғы 10 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі).
5) «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы» 1995 жылғы 30 наурыздағы Қазақстан Республикасының Заңы.
6) «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» 1995 жылғы 31 тамыздағы Қазақстан Республикасының Заңы.
7) «Сақтандыру қызметі туралы» 2000 жылғы 18 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Заңы.
8) «Бағалы қағаздар рыногы туралы» 2003 жылғы 2 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы.
9) «Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын мемлекеттiк реттеу, бақылау және қадағалау туралы» 2003 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы.
10) «Акционерлік қоғамдар туралы» 2003 жылғы 13 мамырдағы Қазақстан Республикасының Заңы.
11) «Инвестициялық қорлар туралы» 2004 жылғы 7 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы.
12) «Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы туралы» 2006 жылғы 5 маусымдағы Қазақстан Республикасының Заңы.
13) «Микроқаржы ұйымдары туралы» 2012 жылғы 26 қарашадағы Қазақстан Республикасының Заңы.
14) «Көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» 2003 жылғы 1 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы.
15) «Тасымалдаушының жолаушылар алдындағы азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» 2003 жылғы 1 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы.
16) «Аудиторлық ұйымдардың азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгін мiндеттi сақтандыру туралы» 2003 жылғы 13 маусымдағы Қазақстан Республикасының Заңы.
17) «Жекеше нотариустардың азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн мiндеттi сақтандыру туралы» 2003 жылғы 11 маусымдағы Қазақстан Республикасының Заңы.
18) «Міндетті экологиялық сақтандыру туралы» 2005 жылғы 13 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Заңы.
19) «Өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандыру туралы» 2004 жылғы 10 наурыздағы Қазақстан Республикасының Заңы.
20) «Туроператордың және турагенттiң азаматтық-құқықтық жауапкершілiгiн мiндеттi сақтандыру туралы» 2003 жылғы 31 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Заңы.
21) «Қызметi үшiншi тұлғаларға зиян келтiру қаупiмен байланысты объектiлер иелерiнiң азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн мiндеттi сақтандыру туралы» 2004 жылғы 7 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы.
22) «Қызметкер еңбек (қызметтік) міндеттерін атқарған кезде оны жазатайым оқиғалардан міндетті сақтандыру туралы» 2005 жылғы 7 ақпандағы Қазақстан Республикасының Заңы.
23) «Өзара сақтандыру туралы» 2006 жылғы 5 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы.
24) «Рұқсаттар және хабарламалар туралы» 2014 жылғы 16 мамырдағы Қазақстан Республикасының Заңы.
25) Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Стратегиялық жоспары.