О применении судами Казахской ССР законодательства, регулирующего материальную ответственность рабочих и служащих за ущерб, причиненный предприятию, учреждению, организации

Постановление Пленума Верховного суда Казахской ССР от 12 сентября 1991 года № 4. Утратило силу - нормативным постановлением Верховного Суда РК от 19 декабря 2003 г. N 9 (P03009s)

     Обсудив результаты обобщения судебной практики по делам о возмещении ущерба, причиненного рабочими и служащими, Пленум Верховного суда Казахской ССР отмечает, что суды республики в основном правильно разрешают споры данной категории.
      Вместе с тем не всегда устанавливают наличие вины работника в причинении ущерба, причинную связь между его противоправными действиями (бездействием) и причиненным ущербом. Допускают ошибки в определении вида и пределов материальной ответственности, что в ряде случаев влечет за собой необоснованное возложение материальной ответственности или освобождение от нее, а также возложение на работника ограниченной материальной ответственности при наличии оснований для возмещения ущерба в полном объеме либо наоборот. Зачастую привлекают ответчиков к солидарной ответственности вместо долевой.
      В нарушение требований ст. 121 КЗоТ K723000_  Казахской ССР, которая предусматривает лишь возможность снижения размера взыскания ущерба с учетом степени вины, конкретных обстоятельств и материального положения работника, суды иногда полностью освобождают виновных от возмещения ущерба. Снижая размер взыскания, не указывают, какие конкретно обстоятельства явились основанием к этому, не истребуют необходимых доказательств.
      Имеют место случаи, когда суды не проверяют соблюдение истцами годичного срока на предъявление требования о возмещении ущерба, не выясняют причины его пропуска, не обсуждают вопроса о восстановлении пропущенного срока исковой давности.
      Пленум Верховного суда Казахской ССР п о с т а н о в л я е т:
      1. Обратить внимание судов республики на необходимость устранения ошибок и недостатков при разрешении дел о возмещении рабочими и служащими материального ущерба, причиненного предприятиям, учреждениям, организациям.
      При разрешении таких дел суды должны руководствоваться законом и разъяснениями Пленума Верховного суда СССР от 23 сентября 1977 года №15 "О применении судами законодательства, регулирующего материальную ответственность рабочих и служащих за ущерб, причиненный предприятию, учреждению, организации" (с изменениями и дополнениями, внесенными постановлениями Пленума от 17 марта и 1 декабря 1983 года №2 и № 12, от 23 сентября 1987 г. №8).
      2. Судам следует тщательно выяснять обстоятельства, от которых зависит наличие условий, вид и пределы материальной ответственности рабочих и служащих. По общему правилу (ст. 117 КЗоТ Казахской ССР) за ущерб, причиненный предприятию, учреждению, организации при исполнении трудовых обязанностей, рабочие и служащие, по вине которых причинен ущерб, несут материальную ответственность в размере прямого действительного ущерба, но не более своего среднего месячного заработка. Материальная ответственность свыше среднего месячного заработка допускается лишь в случаях, указанных в законодательстве Союза ССР и Казахской ССР.
      Эти требования закона должны в полной мере учитываться и при разрешении судами регрессных исков, предъявленных к работникам, по вине которых допущен ущерб при исполнении трудовых обязанностей.
      3. В соответствии со ст. 25 Закона СССР "О кооперации в СССР" от 26 мая 1988 года (с последующими изменениями и дополнениями) трудовые отношения лиц, работающих в кооперативах по трудовому договору, регулируются законодательством Союза ССР и союзных республик о труде с учетом особенностей, установленных названным законом.
      В случае причинения ущерба кооперативу по вине таких лиц, они несут материальную ответственность с учетом степени их вины, вида и предела материальной ответственности (ст.ст.116-119 КЗоТ).
      4. Согласно ст. 14 Закона СССР "О порядке разрешения коллективных трудовых споров (конфликтов)" от 20 мая 1991 года руководители и другие должностные лица, виновные в возникновении коллективных трудовых споров (конфликтов) или задержке исполнения решений примирительной комиссии либо трудового арбитража и причинившие своими действиями материальный ущерб, привлекаются к материальной ответственности в размере до трехмесячного среднего заработка либо в размере, предусмотренном в контракте.
      5. Судам следует иметь в виду, что материальная ответственность за ущерб, причиненный предприятию, учреждению, организации, возлагается на работника лишь при наличии четырех следующих условий:
     а) прямого действительного ущерба;
     б) противоправного поведения работника;
     в) причинной связи между его противоправным поведением (действием или бездействием) и возникшим ущербом;
     г) вины работника в причинении ущерба своим действием или бездействием (статьи 116-119 КЗоТ Казахской ССР).
      Противоправным является такое поведение (действие или бездействие) работника, когда он не исполняет или не должным образом исполняет свои трудовые обязанности, установленные законом, постановлениями правительства, правилами внутреннего трудового распорядка, должностными инструкциями, другими обязательными правилами, а также основанными на законе приказами, распоряжениями администрации.
      6. Рассматривая дела о материальной ответственности работника, с которым заключен письменный договор о полной материальной ответственности за необеспечение сохранности имущества и других ценностей, переданных ему для хранения или других целей (п.4 ст. 119 КЗоТ Казахской ССР), суд обязан проверить, относится ли ответчик к категории работников, с которыми согласно ст.119-1 КЗоТ может быть заключен такой договор, согласуется ли договор с утвержденным постановлением Госкомтруда СССР и Секретариата ВЦСПС от 28 декабря 1977 года № 447/24 Перечнем должностей и работ, замещаемых или выполняемых работниками, с которыми предприятием, учреждением, организацией могут заключаться письменные договоры о полной материальной ответственности. При этом необходимо учитывать, что с лицом, выполняющим работы, перечисленные во втором разделе Перечня, может быть заключен такой договор независимо от того, занимает ли это лицо какую либо должность или является рабочим.
      В соответствии с разделом II названного Перечня в сельскохозяйственных предприятиях договоры о полной материальной ответственности заключаются с работниками, занятыми на работах по выращиванию, откорму, содержанию и разведению сельскохозяйственных и других животных (в редакции от 14 сентября 1981 года). К указанным работам следует относить работу звероводов, птицеводов, рыболовов, пчеловодов и других работников.
      7. В случае причинения материального ущерба совместными действиями нескольких работников, каждый из них обязан возместить ущерб лишь в той доле, которая приходится на него.
      Солидарная ответственность лиц, совместно причинивших ущерб, допускается в случае вынесения приговора, которым установлено, что ущерб причинен совместными умышленными действиями этих работников либо работника и других лиц, не состоящих в трудовых отношениях с предприятием (организацией), которому причинен ущерб.
      В порядке гражданского судопроизводства суд вправе обязать этих лиц возместить ущерб солидарно, если при вынесении обвинительного приговора гражданский иск был оставлен без рассмотрения, либо когда приговор в части гражданского иска отменен и дело в этой части направлено на новое рассмотрение в порядке гражданского судопроизводства (п. 20 постановления Пленума от 23 сентября 1977 года) и в случае, предусмотренном п.5 постановления Пленума Верховного суда СССР "О практике применения судами законодательства о возмещении материального ущерба, причиненного преступлением" от 23 марта 1979 г. № 1 с изменениями, внесенными постановлением Пленума от 26 апреля 1984 г. № 7.
      8. Подлежащий возмещению ущерб, причиненный коллективом (бригадой) предприятию, учреждению, организации, распределяется между членами данного коллектива (бригады) пропорционально месячной тарифной ставке (должностному окладу) и фактически проработанному времени за период от последней инвентаризации до дня обнаружения ущерба.
      Для определения размера ответственности каждого члена бригады суд обязан истребовать от истца представления расчета возмещения ущерба каждым ответчиком, а также привлекать к участию в деле всех членов коллектива (бригады). Члены коллектива (бригады) освобождаются от возмещения материального ущерба, если ущерб причинен не по их вине или установлены конкретные виновники из числа членов данного коллектива (бригады).
      9. Суды должны учитывать, что в соответствии со ст.120 КЗоТ Казахской ССР по приказу (распоряжению) администрации возмещение ущерба производится, если работник по закону отвечает за причиненный ущерб в пределах своего среднего месячного заработка либо если сумма ущерба, подлежащая взысканию с работника, не превышает его среднего месячного заработка. Распоряжение администрации или вышестоящего органа должно быть сделано не позднее двух недель со дня обнаружения причиненного работником ущерба и обращено к исполнению не ранее семи дней со дня сообщения об этом работнику.
      В том случае, если администрация не сделала распоряжения об удержании в двухнедельный срок, пропустила этот срок, она теряет право на удержание в бесспорном порядке.
      Если администрация в нарушение установленного порядка произвела удержание из заработной платы работника, суд выносит решение о возврате работнику незаконно удержанной суммы.
      Принятие такого решения не лишает права администрации предъявить иск в суде к работнику о взыскании ущерба. При этом следует иметь в виду, что согласно ст.221 КЗоТ администрация может обратиться в суд с иском о взыскании ущерба в течение одного года со дня обнаружения причиненного работником ущерба. Те же сроки применяются и в отношении работника, с которым к моменту предъявления иска трудовые отношения прекращены.
      10. Судам необходимо иметь в виду, что при применении ст.121 КЗоТ не допускается полное освобождение работника от обязанности возместить причиненный ущерб. Данная норма закона предусматривает лишь возможность с учетом степени вины, конкретных обстоятельств и материального положения работника уменьшить размер ущерба, подлежащего возмещению. По другим основаниям суд не может уменьшить размер взыскиваемого ущерба. Мотивы снижения сумм, взыскиваемых в возмещение ущерба, суд должен изложить в решении.
      11. Принятие судом полного или частичного отказа от иска, или утверждение мирового соглашения допустимо, когда полномочия представителя истца по указанным вопросам специально оговорены в доверенности и эти его процессуальные действия не противоречат закону и не нарушают чьи-либо права и охраняемые законом интересы (ст.36, 24 ГПК) K632000_  .
      При признании ответчиком иска суд не вправе прекратить производство по делу, а должен рассмотреть спор по существу.
      12. В соответствии со ст.18 ГПК Казахской ССР при объединении нескольких связанных между собой требований, из которых одни подведомственны суду, а другие - органам арбитража, все требования подлежат рассмотрению в суде.
      Эти положения закона суды должны учитывать и при рассмотрении дел о материальной ответственности рабочих и служащих, когда по поводу возмещения ущерба, причиненного работниками нескольких организаций, между последними возникает спор.

Қазақ ССР соттарының кәсіпорындарға, мекемелерге, ұйымдарға келтірілген залал үшін жұмысшылар мен қызметшілердің материалдық жауаптылығын реттейтін заңдарды қолданулары туралы

Қазақ КСР Жоғарғы Соты Пленумының 1991 жылғы 12 қыркүйектегі № 4 Қаулысы. Күші жойылды - ҚР Жоғарғы Сотының 2003.12.19. N 9 қаулысымен.

      Жұмысшылар мен қызметшілердің келтірген залалын өтеу туралы істердегі сот практикасын талдау нәтижесін талқылап, Қазақ ССР Жоғарғы Сотының Пленумы республиканың соттары бұл категориядағы дауларды негізінде дұрыс шешетіндерін атап көрсетеді.

      Сонымен қатар келтірілген залалда жұмыскердің кінәсі барын, оның заңға қарсы әрекеттерімен (әрекетсіздігімен) келтірілген залалдың арасында себепті байланыс барын әр уақытта анықтап отырмайды. Материалдық жауаптылықтың түрі мен көлемін айырғанда қателіктер жібереді, ол кейбір жағдайларда материалдық жауаптылықты негізсіз жүктеуге немесе одан босатуға, сондай-ақ залалды толық мөлшері шеңберінде өндіруге негіз бар реттерде жұмыскерге шек қойылған материалдық жауаптылықты жүктеуге немесе керісінше әкеледі. Көбінесе жауапкерлерді үлесті жауаптылыққа тартудың орнына ортақ жауаптылыққа тартады.

      Жұмыскердің кінәсінің шеңберін, нақты жағдайларда және оның материалдық жағдайын ескеріп, өндірілетін залалдың тек мөлшерін кемітуге мүмкін екендігін қамтитын Қазақ ССР ЕТЗК-нің 121 статьясының талабын бұзып, соттар кейде кінәлілерді залалды өтеуден толық босатады. Өндірілетіннің мөлшерін кеміткенде, оған нақты қандай жағдайлар негіз болғанын көрсетпейді, керекті дәлелдерді сұратып алдырмайды.

      Соттар талапкерлердің залалды өтеуді бір жыл ішінде ғана талап ете алатындықтарын, қаншалықты сақтайтындарын әрдайым тексеріп отырмайды, талап мерзімінің өткізілу себептерін анықтамайды, қалпына келтіру туралы мәселені талқыламайды.

      Қазақ ССР Жоғарғы Соты Пленумы қаулы етеді:

      1. Республика соттарының назары кәсіпорындарға, мекемелерге, ұйымдарға жұмысшылар мен қызметшілердің келтірген материалдық залалдарды өтеу туралы істерді шешкендегі қателіктер мен кемшіліктерді жою қажет екеніне аударылсын.

      Мұндай істерді шешкенде соттар материалдық және істер жүргізу заңдарының нормаларын мұқият сақтауға, сондай-ақ ССРО Жоғарғы Сотының 1977 жылғы 23 қыркүйектегі N 15 "Соттардың кәсіпорынға, мекемеге, ұйымға келтірген залал үшін жұмысшылар мен қызметшілердің материалдық жауапшылықтарын реттейтін Заңдарды қолданулары туралы" қаулысындағы (Пленумның 1983 жылғы 17 наурыздағы және 1 желтоқсандағы N 2 және N 12, 1987 жылғы 23 қыркүйектегі N 8 қаулыларымен енгізілген өзгерістерімен) түсініктерді бұлжытпай орындауға тиісті.

      2. Соттар жұмысшылар мен қызметшілердің материалдық жауаптылықтарының жәйіне, түріне және көлеміне тәуелді болатын жағдайларды ерекше ұқыптылықпен анықталулары керек. Жалпы тәртіп бойынша (Қазақ ССР ЕтЗК-нің 117 статьясы) кәсіпорынға, мекемеге, ұйымға еңбектік міндетті атқару үстінде келтірілген залал үшін сол залалға кінәлі жұмысшылар мен қызметшілер материалдық жауаптылықты тікелей нақты залалдың мөлшерінде, бірақ өзінің орташа айлық еңбек жалақысынан аспайтын көлемде, береді. Орташа айлық еңбек жалақысынан жоғары материалдық жауаптылықты тек ССРО және Қазақ ССР заңында көрсетілген жағдайларда ғана қолдануға болады.

      Заңның бұл талаптары еңбек міндеттерін орындау кезінде жіберген залалға кінәлі адамдарға қарсы қойылған кері талаптарды соттар шешкенде де толық ескерілуі керек.

      3. 1988 жылғы 26 мамырдағы "ССРО-дағы кооперация туралы" ССРО Заңның 25 статьясына сәйкес (кейінгі өзгерістері және толықтыруларымен) кооперативтарда еңбек шартымен істеп жүрген адамдардың еңбектік қатынастары ССРО және одақтық республикалардың еңбек туралы заңымен, осы аталған заңда көрсетілген ерекшеліктерді ескеру арқылы реттелінеді.

      Егерде мұндай адамдардың кінәсінан кооперативке залал келтірілсе олар материалдық жауапқа өздерінің қаншалықты кінәлі екенін, материалдық жауаптылықтың түрі мен көлемін ескере отырып тартылады. (ЕтЗК-нің 116-119 статьялары).

      4. Коллективтік еңбек дауларының (келіспеушіліктің) шығуына немесе келістіру комиссиясының ия еңбек арбитражының шешімдерін орындауды кідірту арқылы өз әрекеттерімен материалдық залал келтірген басшылар мен басқа да лауазым иесі адамдар 1991 жылғы 20 мамырдағы "Коллективтік еңбек дауларын (келіспеушілікті) шешу реттері туралы" ССРО заңының 14 статьясына сәйкес үш айлық жалақысы мөлшеріне дейін немесе контрактта көрсетілген мөлшерде материалдық жауаптылыққа тартылады.

      5. Соттар кәсіпорынға, мекемеге, ұйымға келтірілген залалды өндіру жөніндегі материалдық жауаптылық жұмыскердің әрекетінде мынандай төрт жағдай болғанда ғана жүктелетінін ескеру керек:

      а) тікелей нақты залалда;

      б) жұмыскердің заңға қарсы мінез-құлқымен (әрекетімен немесе әрекетсіздігімен) пайда болған залалдың арасында себепті байланыста;

      в) оның заңға қарсы мінез-құлқымен (әрекетімен немесе әрекетсіздігімен) пайда болған залалдың арасында себепті байланыста;

      г) жұмыскердің әрекеті немесе әрекетсіздігіндегі кінәсі арқылы залал келтірілсе (Қазақ ССР ЕтЗК-нің 116-119 статьялары).

      Егер жұмыскер заңдармен, үкіметтің қаулыларымен, ішкі еңбек тәртібінің ережелерімен, лауазымдық нұсқаулармен, басқа да міндетті ережелермен, сондай-ақ әкімшіліктің заңға негізделген бұйрықтары, жарлықтарымен белгіленген өзінің еңбектік міндеттерін орындамаса немесе тиісті түрде орындамаса оның мұндай мінез-құлқы (әрекеті немесе әрекетсіздігі) заңға қарсы болып табылады.

      6. Сақтауға немесе басқа мақсатпен берілген мүліктің және басқа құнды заттардың сақтауын қамтамасыз етпегені үшін толық материалдық жауаптылық туралы жазбаша шарттар жасасқан жұмыскердің материалдық жауаптылықтары туралы істерді қарағанда (Қазақ ССР ЕтЗК-нің 119 статьясының 4 тармағы) сот жауапкердің ЕтЗК-нің 119 статьясына сәйкес осындай шарт жасауға жататын категориядағы жұмыскер екенін, шарт ССРО Мемлекеттік еңбек комитеті мен КОБОК хатшылығының 1977 жылғы 28 желтоқсандағы N 447/24 қаулысымен бекітілген кәсіпорындар, мекемелер, ұйымдар қандай қызметтер мен жұмыстарды атқарған немесе орындаған жұмыскерлермен толық материалдық жауаптылық туралы жазбаша шарт жасауға мүмкін жөніндегі Тізіммен үйлесетіндігін тексеруге міндетті. Мұндай жағдайда Тізімнің екінші тарауында көрсетілген жұмыстарды орындаушы адаммен ондай шарт ол адамның бір жерде қызмет атқаруы немесе жұмысшы болып істеуіне байланыссыз жасалуы мүмкін екені ескерілуі қажет.

      Аталған Тізімнің II тарауына сәйкес ауылшаруашылық кәсіпорындарда толық материалдық жауаптылық туралы шарттар ауылшаруашылық және басқа малдарды жетілдіру, бордақылау, сақтау және өсірумен байланысты жұмыстарда жүрген жұмыскерлермен жасалады (1981 жылғы 14 қыркүйектегі редакцияда). Ол жұмыстарға аң өсірушілердің, барлық өсірушілердің, оның ішінде ара өсірушілердің де жұмыстарын жатқызу керек.

      7. Егерде материалдық залал бірнеше жұмыскерлердің біріккен әрекеттерінен келген болса, оның әрқайсысы залалының тек өзіне тиісті үлесін ғана төлеуге міндетті.

      Залалды бірігіп келтірген адамдардың ортақ жауапшылықтары тек залал осы жұмыскерлердің біріккен қасақана әрекеттерінен немесе осы залал келтірілген мекемемен (ұйыммен) еңбектік қатынаста емес жұмыскерлердің және басқа адамдардың әрекеттерінен келгенін анықтаған үкім шығарылса ғана болады.

      Азаматтық істерді сотта жүргізу тәртібі бойынша, егерде айыптау үкім шығарылғанда азаматтық талап қараусыз қалдырылған болса немесе азаматтық талап жағынан үкім бұзылып іс бұл жағынан азаматтық істерді сотта жүргізу тәртібімен қайта қарауға жіберілгенде (Пленумның 1977 жылғы 23 қыркүйектегі қаулысынан 20 тармағы) және ССРО Жоғарғы Соты Пленумының 1979 жылғы 23 наурыздағы N 1, 1981 жылғы N 7 Пленум қаулысымен енгізілген өзгерістерімен "Қылмыспен келтірілген материалдық залалды өндіру жөніндегі заңдарды соттардың қолдану практикасы туралы" қаулысында көрсетілген жағдайда (Пленумның 1987 жылғы 23 қыркүйектегі қаулысының 20 тармағы) сот мұндай адамдарға залалды ортақ өтеуге жүктеуге праволы.

      8. Кәсіпорынға, мекемеге, ұйымға коллективпен (бригадамен) келтірілген өтеуге жататын залал сол коллективтің (бригаданың) мүшелерінің арасында айлық тарифтік ставкасына (қызмет ақысына) және ақырғы инвентаризациядан залалды анықтаған күннің арасында шындығында істелген уақытқа сай бөлінеді.

      Бригаданың әрбір мүшесінің жауаптылығының мөлшерін анықтау үшін сот талапкерден әрбір жауапкердің залалды өтеуінің есебін алуға, сондай-ақ іске коллективтің (бригаданың) барлық мүшелерін қатыстыруға міндетті. Коллективтің (бригаданың) мүшелері, егер залал олардың кінәсінен емес екені немесе сол коллективтің (бригаданың) мүшелерінің ішінен тіке кінәлілер анықталса, материалдық залалды төлеуден босатылады.

      9. ЕтЗК-нің 120 статьясына сәйкес әкімшіліктің бұйрығы (жарлығы) бойынша залалды өтеу егер жұмыскер келтірілген залалға өзінің орташа айлық еңбек табысының шегінде жауапты болса немесе жұмыскерден өндірілуге жататын залалдың сомасы оның орташа айлық еңбек табысынан аспаса ғана болатынын соттар ескерулері керек. Әкімшіліктің немесе жоғары тұрған органның жарлығы жұмыскерлердің келтірген залалы анықталған күннен бастап екі аптадан кешіктірілмей жасалуға және ол жұмыскерге хабарланған күннен бастап жеті күн өткен соң орындалуға тиіс.

      Егерде, әкімшілік ұстау жөніндегі жарлықты екі аптаның ішінде бермесе, бұл мерзімді өткізсе, ол даусыз ұстау правосын жоғалтады.

      Ал әкімшілік жұмыскердің айлық еңбек табысынан ұстауды қалыптасқан тәртіпті бұзып жасаса, сот заңсыз ұсталған соманы жұмыскерге қайтару туралы шешім шығарады.

      Мұндай шешім қабылдау әкімшіліктің сотта жұмыскерге залалды өндіру туралы талап қою правосын жоймайды. Мұндай жағдайда ЕтЗК-нің 221 статьясына сәйкес әкімшілік жұмыскердің келтірген залалы ашылғанынан бір жыл ішінде сол залалды өндіру жөнінде сотқа тілек бере алады. Осы мерзім еңбек қатынастарын тоқтатқан жұмыскерге де қолданылады.

      10. ЕтЗК-нің 121 статьясын қолданғанда жұмыскерді келтірілген залалдың орнын толтыру міндетінен толық босатуға болмайтынын соттар ескерулері керек. Заңның бұл нормасы тек қана кінәнің шеңберін, нақты жағдайларды және жұмыскерлердің материалдық жағдайын ескеріп толтырылуға жататын залалдың мөлшерін азайтуға болатынды көздейді. Басқа негіздермен сот өндірілетін залалдың мөлшерін азайта алмайды. Залалды өндіруге жататын сома мөлшерін азайту себептері сот шешімде мазмұндауы керек.

      11. Соттың талаптары толық немесе ішінара бас тартуды немесе бітім келісім жасауды бекітуді қабылдауы талапкердің өкілінің өкілеттігі осы мәселелер жөнінде сенім хатта арнайы айтылғанда және оның бұл істер жүргізу әрекеттері заңға қайшы келмеген және басқа біреулердің правосы мен қорғайтын мүддесін бұзбаған жағдайда мүмкін. (АІЖК-нің 24, 36 ст.).

      Талапқа жауапкер деп мойындағанда соттың істі өндірістен қысқартуға құқығы жоқ, дауды мән-жайымен қарауға міндетті.

      12. Қазақ ССР АІЖК-нің 18 статьясына сәйкес біреуі соттың қарауына, басқалары арбитраж органдарының қарауына жататын өзара байланысты бірнеше талап біріккен кезде барлық талаптар соттың қарауына жатады.

      Заңның бұл ережелері соттар жұмысшылар мен қызметшілердің материалдық жауаптылықтары туралы істерді қарағанда бірнеше ұйымдардың жұмыскерлері келтірген залалдың орнын толтыру жөнінде олардың арасында дау болған кезде де ескерілуі керек.