О проверке конституционности статьи 59 Уголовного Кодекса Республики Казахстан по обращению Уральского городского суда Западно-Казахстанской области

Постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 11 мая 2001 года N 5/2

      Конституционный Совет Республики Казахстан в составе председателя Хитрина Ю.А., членов Совета Акуева Н.И., Бусурманова Ж.Д., Есенжанова А., Котова А.К. и Шопина В.Д. с участием:
      председателя коллегии по уголовным делам Верховного Суда Республики Казахстан Юрченко Р.Н.;
      вице-министра юстиции Республики Казахстан Котлова А.Н.;
      начальника отдела Генеральной прокуратуры Республики Казахстан Кьюковой К.Н.,
      рассмотрел в открытом заседании обращение Уральского городского суда Западно-Казахстанской области о проверке конституционности статьи 59 K970167_ Уголовного Кодекса Республики Казахстан.
      Изучив представленные материалы, заслушав докладчика - члена Конституционного Совета Бусурманова Ж.Д., выступления участников заседания и эксперта - проректора Академии финансовой полиции, кандидата юридических наук Рахимжановой Г.К., Конституционный Совет Республики Казахстан установил:
      В Конституционный Совет Республики Казахстан 11 апреля 2001 года поступило обращение Уральского городского суда о признании неконституционной статьи 59 Уголовного Кодекса Республики Казахстан (далее - УК).
      Из обращения следует, что приговором суда г. Уральска от 8 ноября 2000 года гражданин Лемешев Ю.Ю., ранее судимый за неоднократную кражу по части первой и пункту "б" части второй статьи 175 УК, был признан виновным в открытом хищении чужого имущества с применением насилия, не опасного для жизни и здоровья потерпевшего, и осужден по пунктам "а" и "б" части второй статьи 178 УК к 4 годам лишения свободы с конфискацией имущества в исправительной колонии строго режима. Постановлением судебной коллегии по уголовным делам Западно-Казахстанского областного суда от 13 декабря 2000 года данный приговор оставлен без изменения.
      По протесту Генерального прокурора Республики Казахстан судебная коллегия по уголовным делам Верховного Суда Республики Казахстан в надзорном порядке отменила названные приговор и постановление с направлением дела на новое разбирательство. Надзорная инстанция определила, что судом первой инстанции при назначении наказания не учтены правила, предусмотренные частью второй статьи 59 K970167_ УК. В надзорном постановлении указано, что в действиях подсудимого усматривается опасный рецидив преступлений, квалифицированный по двум признакам: "с применением насилия, не опасного для жизни" и "неоднократно" (пункты "а" и "б" части второй статьи 178 УК), поэтому ему следует назначить наказание не менее двух третей максимального срока лишения свободы, предусмотренного частью второй статьи 59 УК, то есть не менее 4 лет 8 месяцев.
      Уральский городской суд, приостановив производство по данному делу, обратился в Конституционный Совет Республики Казахстан с представлением о признании неконституционной статьи 59 УК, так как считает, что указанная статья ущемляет конституционное право граждан на судебную защиту, заранее предопределяя вид и размер наказания при рецидиве преступлений, без учета конкретных обстоятельств дела и личности виновного.
      Изучив представленные материалы по данному обращению, Конституционный Совет исходит из следующего.
      1. Право каждого на судебную защиту своих прав и свобод является важнейшей конституционной гарантией, означающей, что любой человек и гражданин имеет право обратиться в суд за защитой и восстановлением нарушенных прав и свобод. Реализация этого права осуществляется на основе и в порядке, установленном законом ( S990007_ постановление Конституционного Совета N 7/2 от 29 марта 1999 года). Право на судебную защиту относится к процессуальному праву и используется лицом в качестве главного средства защиты нарушенных его прав и свобод. Оно способствует утверждению справедливости, законности в обществе и реальной обеспеченности основных материальных прав и свобод человека. Любое ограничение гражданина в праве на судебную защиту не допускается и является нарушением закона.
      2. В части первой статьи 59 УК дается перечень обстоятельств, которые суд в обязательном порядке должен учитывать при назначении наказания при рецидиве преступлений. К ним отнесены: количество, характер и степень общественной опасности ранее совершенных преступлений, обстоятельства, в силу которых исправительное воздействие предыдущего наказания оказалось недостаточным, а также характер и степень общественной опасности вновь совершенных преступлений. Перечисленные требования закона дают суду возможность дифференцировать наказание с учетом всех данных о совершенном преступлении и личности виновного.
      В части второй статьи 59 УК законодатель предусматривает пределы, которые обязан соблюдать суд, назначая наказание при каждом из видов рецидива. При этом, чем опаснее рецидив, тем выше минимальный срок назначаемого лицу наказания: при рецидиве преступлений срок и размер наказания не могут быть ниже половины, при опасном рецидиве - не менее двух третей, при особо опасном рецидиве преступлений - не менее трех четвертей максимального срока и размера наиболее строгого вида наказания, предусмотренного за совершенное преступление.
      В части третьей статьи 59 УК установлены два исключения из правил назначения наказания при любом виде рецидива, при которых нормы части первой и второй статьи 59 УК не действуют.
      Первое исключение - это когда судимость лица является квалифицирующим признаком совершенного преступления, то есть факт рецидива уже предусмотрен законодателем при конструировании санкции статьи, поэтому при назначении наказания он не должен учитываться. В этом случае наказание может быть назначено как в пределах минимального срока при установлении рецидива, опасного рецидива и особо опасного рецидива, так и в меньшем размере, если суд сочтет это возможным.
      Второе исключение связано с установлением исключительных обстоятельств, предусмотренных статьей 55 УК, позволяющих назначить более мягкое наказание, чем предусмотрено за данное преступление. Статья 55 УК дает суду право выйти за низшие пределы санкций Особенной части УК, в том числе и статьи 59 УК. Установив такое правило, законодатель предоставляет суду право назначить более мягкое наказание, чем предусмотрено санкцией статьи за совершенное преступление либо не применять дополнительное наказание. Обязательное условие - суд должен привести убедительные доводы в пользу применения статьи 55 УК.
      Части первая и вторая статьи 59 УК предполагают дифференциацию назначения наказания в зависимости от наличия в содеянном рецидива преступлений и его видов, а часть третья этой же статьи предусматривает особые правила назначения наказания за различные виды рецидива. Вместе с тем, статья 59 УК не препятствует суду при наличии условий исключительности обстоятельств, применить правила статьи 55 УК.
      Таким образом, назначение более строгого наказания при рецидиве преступлений, согласно требованиям статьи 59 УК, не отрицает право индивида на судебную защиту. Все выше приведенное подчеркивает, что нормы статьи 59 УК не противоречат нормам Конституции Республики Казахстан, не предопределяют решение суда о назначении наказания конкретному подсудимому за конкретное преступление и не препятствует суду при назначении наказания исходить из общих начал и принципов индивидуализации наказания, так как сама статья 59 УК входит в раздел IV "Назначение наказания" Общей части Уголовного кодекса.
      На основании изложенного и руководствуясь пунктом 2 статьи 72 Конституции Республики Казахстан и подпунктом 1 пункта 4 статьи 17, статьями 32, 33, 37, 38 и 41 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу Конституционного закона, U952737_ "О Конституционном Совете Республики Казахстан", Конституционный Совет Республики Казахстан постановляет:
      1. Нормы статьи 59 K970167_ Уголовного Кодекса Республики Казахстан не противоречат Конституции Республики Казахстан.
      2. В соответствии с пунктом 3 статьи 74 K951000_ Конституции Республики Казахстан постановление вступает в силу со дня его принятия, обжалованию не подлежит, является общеобязательным на всей территории Республики и окончательным с учетом случая, предусмотренного пунктом 4

статьи 73 Конституции Республики Казахстан.
     3. Опубликовать настоящее постановление на казахском и русском языках 
в официальных республиканских печатных изданиях.
     
     Председатель
     Конституционного Совета
     Республики Казахстан 
     
(Специалисты: Умбетова А.М.,
              Склярова И.В.)     
     
     
      
      


Батыс Қазақстан облысы Орал қалалық сотының өтініші бойынша Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 59-бабының конституциялылығын тексеру туралы

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің қаулысы 2001 жылғы 11 мамыр N 5/2

      Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi, құрамында Төраға Ю.А.Хитрин, Кеңес мүшелерi Н.I.Өкеев, Ж.Д.Бұсырманов, А.Есенжанов, А.К.Котов және В.Д.Шопин қатысқан, мыналардың:
      Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қылмыстық iстер жөнiндегi сот алқасының төрайымы Р.Н.Юрченконың;
      Қазақстан Республикасы Әдiлет вице-министрi А.Н.Котловтың;
      Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының бөлiм бастығы К.Н.Кьюкованың қатысуымен өткен ашық отырысында Батыс Қазақстан облысы Орал қаласы сотының Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің K970167_ 59-бабының конституциялылығын тексеру жөнiндегi өтiнiшiн қарады.
      Ұсынылған материалдарды зерделеп шығып, баяндамашы - Кеңес мүшесi Ж.Д.Бұсырмановты, отырысқа қатысушылардың және сарапшы - Қаржы полициясы академиясының проректоры, заң ғылымының кандидаты Г.К.Рахымжанованың сөйлеген сөздерiн тыңдап, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi мынаны АНЫҚТАДЫ:
      Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесiне 2001 жылғы 11 сәуiрде Орал қаласы сотының Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексiнiң (бұдан әрi - ҚК) 59-бабын конституциялық емес деп тану жөнiндегi өтiнiшi келiп түстi.
      Өтiнiштен келіп шығатыны, бұрын бiрнеше рет ұрлық жасағаны үшiн ҚК-тің 175-бабының бiрiншi бөлiгi және екiншi бөлiгiнің "б" тармағы бойынша сотталған Ю.Ю.Лемешев, Орал қаласы сотының 2000 жылғы 8 қарашадағы үкiмiмен, жәбiрленушінің өмiрi мен денсаулығына қауiптi емес күш қолдану арқылы бөтен бiреудің мүлкiн ашық ұрлауда айыпты деп танылып, ҚК-тің 178-бабының "а" және "б" тармақтары бойынша мүлкi тәркiлене отырып қатаң тәртiптегi түзеу колониясында 4 жылға бас бостандығынан айыруға сотталған, Батыс Қазақстан 2000 жылғы 13 желтоқсандағы қаулысымен бұл үкім өзгеріссіз қалдырылған.
      Қазақстан Республикасы Бас прокурорының наразылығы бойынша, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қылмыстық iстер жөнiндегi сот алқасы қадағалау тәртiбiмен бұл аталған үкiм мен қаулының күшiн жойып, iстi жаңадан қарауға жiберген. Қадағалау сатысы, бiрiншi сатыдағы сот жаза тағайындау кезiнде ҚК-тiң K970167_ 59-бабының екiншi бөлiгiмен көзделген ережелердi ескермеген деп ұйғарым жасаған. Қадағалау қаулысында, сотталушының iс-әрекетiнен, мынадай екi белгi: "өмiрге қауiптi емес күш қолдану арқылы" және "бiрнеше рет" (ҚК-тің 178-бабы екiншi бөлiгiнiң "а" және "б" тармақтары) бойынша айқындалған, қылмыстың қауiптi қайталануы байқалады, сондықтан оған ҚК-тiң 178-бабының екiнші бөлiгiмен көзделген бас бостандығынан айырудың ең жоғары мерзiмiнiң үштен екiсiндей, яғни 4 жыл 8 айдан төмен болмайтындай етiп жаза тағайындау керек деп атап көрсетiлген.
      Орал қалалық соты iс жүргiзудi тоқтата тұрып, ҚК-тiң 59-бабын конституциялық емес деп тану жөнiндегi ұсыныммен Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесiне жүгiнген, өйткенi аталған бап iстiң нақты мән-жайы мен айыпкердiң жеке басын ескермей, қылмыстың қайталануы жағдайында жазаның түрi мен мөлшерiн күнi бұрын белгiлей отырып, азаматтардың сот арқылы қорғалуына конституциялық құқығына нұқсан келтiредi деп есептейдi.
      Осы өтiнiш бойынша ұсынылған материалдарды зерделеп шығып, Конституциялық Кеңес мынаны ескердi.
      1. Әркiмнiң өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы - маңызды конституциялық кепiлдiк болып табылады, ол кез келген адамның және азаматтың бұзылған құқықтары мен бостандықтарының қорғалуы және қалпына келтiрiлуi үшiн сотқа жүгiнуге хұқылы екендiгiн бiлдiредi. Бұл құқықты пайдалану заңмен белгiленген негiзде және сол тәртiппен жүзеге асырылады. (Конституциялық Кеңестiң 1999 жылғы 29 наурыздағы N 7/2 S990007_ қаулысы). Сот арқылы қорғалу құқығы iс жүргiзу құқығына жатады және адам оны бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың негiзгi құралы ретiнде пайдаланады. Ол қоғамда әдiлеттiлік, заңдылық орнауына және адамның негiзгi материалдық құқықтары мен бостандықтарының iс жүзiнде қамтамасыз етiлуiне септiгiн тигiзедi. Азаматтың сот арқылы қорғалуына құқығын кез келген түрде шектеуге жол берiлмейдi және ол заңды бұзу болып табылады.
      2. ҚК-тiң 59-бабы бiрiншi бөлiгiнде, сот қылмыстың қайталануы жағдайында жаза тағайындағанда мiндеттi түрде ескеруге тиiс мән-жайлардың тiзбесi берiледi. Оған мыналар жатқызылған: бұрын жасалған қылмыстардың саны, сипаты және қоғамдық қауіптiлiк дәрежесi, оның алдындағы жазаның түзетушiлiк ықпалының жеткiлiксiздiгiне себеп болған мән-жай, сондай-ақ жаңадан жасалған қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесi. Заңның аталған талаптары, соттың жасалған қылмыс туралы және айыптының жеке басы туралы барлық мәлiметтердi ескере отырып, жазаны сараландыруына мүмкiндiк бередi.
      ҚК-тiң 59-бабының екiншi бөлiгiнде заң шығарушы, соттың қылмыс қайталануының әрбiр түрi кезiнде жаза тағайындай отырып, сақтауы мiндеттi болған шектердi ескерген. Бұл орайда, қылмыстың қайталануы неғұрлым қауiптi болса, адамға тағайындалатын жазаның ең төмен мерзiмi соғұрлым жоғары болады: қылмыстардың қайталануы жағдайында жасалған қылмыс үшiн жазаның мерзiмi мен мөлшерi жасалған қылмыс үшін көзделген ең қатаң жаза түрінің ең жоғары мерзiмi мен мөлшерiнiң жартысынан төмен, ал қылмыстардың қауiптi қайталануы жағдайында - үштен екiсiнен төмен, ал қылмыстардың аса қауiптi қайталануы жағдайында - төрттен үшінен төмен болмауы керек.
      ҚК-тің 59-бабы үшiншi бөлiгiнде қылмыс қайталануының кез келген түрiнде жаза тағайындау ережелерiнен тыс екi жағдай белгiленген, ондай жағдайларда ҚК-тiң 59-бабы бiрiншi және екiншi бөлiктерi нормаларының күшi болмайды.
      Ережелерден тыс бiрiншi жағдай - адамның соттылығы жасалған қылмыстың айқындаушы белгiсi болып табылуы, яғни заң шығарушы баптың санкциясын құрастыру кезiнде қылмыстың қайталануы фактiсiн ескерген, сондықтан жаза тағайындау кезiнде ол ескерiлмеуге тиiс. Бұл жағдайда жаза қылмыстың қайталануы, қауiптi қайталануы және аса қауiптi қайталануы анықталған кездегi ең төмен мерзiм шегiнде де, егер сот оны жасау мүмкiн деп тапса, одан азырақ мөлшерде де тағайындалуы мүмкiн.
      Ережелерден тыс екiншi жағдай, белгiлi бiр қылмыс үшiн көзделген жазадан гөрi неғұрлым жеңіл жаза тағайындауға мүмкiндiк беретiн, ҚК-тің 55-бабымен көзделген ерекше жағдайлардың анықталуымен байланысты. ҚК-тің 55-бабы сотқа ҚК-тің Ерекше бөлiмi санкцияларының, соның iшiнде 59-баптың да ең төмен шегiнен шығу құқығын бередi. Осындай ереженi белгiлей отырып, заң шығарушы сотқа жасалған қылмыс үшiн баптың санкциясымен көзделген жазадан гөрi неғұрлым жеңiл жаза тағайындау немесе қосымша жаза қолданбау құқығын бередi. Бұл жерде мiндеттi шарт - сот ҚК-тің 55-бабын қолдануды жақтайтын сенiмдi уәж келтiруге тиiс.
      ҚК-тің 59-бабының бiрiншi және екiншi бөлiктерi, жасалған әрекетте қылмыстың қайталануы мен оның түрлерінің болуына байланысты жаза тағайындауды сараландыруды көзде тұтады, ал осы баптың үшiншi бөлiгi қылмыс қайталануының түрлерi үшiн жаза тағайындаудың айрықша ережелерiн көздейдi. Сонымен бiрге, ҚК-тiң 59-бабы, мән-жайдың ерекшелiктерi бар кезде соттың ҚК-тің 55-бабы ережелерiн қолдануына кедергi жасамайды.
      Осылайша, ҚК-тің 59-бабына сай, қылмыстың қайталануы жағдайында неғұрлым қатаң жаза тағайындау жеке тұлғаның сот арқылы қорғалуына құқығын жоққа шығармайды. Бұл жоғарыда аталғанның бәрi де ҚК-тiң 59-бабы нормалары Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларына қайшы келмейтiнiн, соттың нақты қылмыс үшiн нақты сотталушыға жаза тағайындау туралы шешiмiн күнi бұрын белгiлеп қоймайтынын және соттың жаза тағайындау кезiнде жазаны дараландырудың жалпы негiздерi мен принциптерiн ескеруiне кедергi жасамайтынын атап көрсетедi, өйткенi ҚК-тің 59-бабының өзi Қылмыстық кодекстiң Жалпы бөлiмiнің "Жаза тағайындау" деп аталатын IV-бөлiмiне кiредi.
      Баяндалғанның негiзiнде және Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабы 2-тармағын және Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi туралы" U952737_ конституциялық заң күшi бар Жарлығының 17-бабы 4-тармағының 1) тармақшасын, 32, 33, 37, 38 және 41-баптарын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi ҚАУЛЫ ЕТЕДI:
      1. Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексiнің K970167_ 59-бабының нормалары Қазақстан Республикасының Конституциясына қайшы келмейдi.
      2. Қазақстан Республикасы Конституциясының K951000_ 74-бабы

3-тармағына сәйкес қаулы оны қабылдаған күннен бастап күшiне енедi, 
шағымдануға жатпайды, Республиканың бүкiл аумағында жалпыға бiрдей 
мiндеттi және Қазақстан Республикасы Конституциясының 73-бабы 4-тармағында 
көзделген жағдайды ескерiп, түпкiлiктi болып табылады.
     3. Осы қаулы республикалық ресми басылымдарда қазақ және орыс 
тiлдерiнде жариялансын.
     
      Қазақстан Республикасы
     Конституциялық Кеңесінің
            Төрағасы 
     
     Мамандар:
       Қасымбеков Б.А. 
       Багарова Ж.А.