Об официальном толковании пункта 5 статьи 50, пункта 5 статьи 51, пунктов 4 и 5 статьи 52 Конституции Республики Казахстан

Постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 11 февраля 2003 года N 1.

Конституционный Совет Республики Казахстан в составе Председателя Хитрина Ю.А., членов Совета Абишева X.А., Балтабаева К.Ж., Бычковой С.Ф., Есенжанова А., Котова А.К. и Омарханова К.А., с участием:

представителя субъекта обращения - депутата Мажилиса Парламента Республики Абдрахманова С.,

члена Центральной избирательной комиссии Республики Фооса В. К.,

судьи Верховного Суда Республики Баишева Ж.Н.,

заместителя Генерального прокурора Республики Даулбаева А.К., Вице-Министра юстиции Республики Шамсутдинова Р.Ш.,

рассмотрел в открытом заседании обращение группы депутатов Парламента Республики Казахстан об официальном толковании пункта 5 статьи 50_ , пункта 5 статьи 51_ , пунктов 4 и 5 статьи 52_ Конституции Республики Казахстан.

Изучив имеющиеся материалы, заслушав докладчика - члена Конституционного Совета Балтабаева К.Ж., выступления представителя субъекта обращения и участников заседания, Конституционный Совет Республики Казахстан установил:

В Конституционный Совет Республики Казахстан обратилась группа депутатов Парламента Республики об официальном толковании пункта 5 статьи 50_ , пункта 5 статьи 51_ , пунктов 4 и 5 статьи 52_ Конституции Республики Казахстан. Субъект обращения просит разъяснить следующие вопросы:

1) Следует ли исчислять срок полномочий депутата с момента, когда в соответствии с пунктом 5 статьи 51_ Конституции Республики кандидат в депутаты считается избранным, поскольку в Конституции не определены иные подходы к определению начала срока полномочий депутатов Парламента.

2) Предполагает ли фраза "избранным считается кандидат" обязательность безотлагательной регистрации после подведения итогов выборов, кроме случая приостановления регистрации в соответствии с пунктом 1 статьи 73_ Конституции Республики.

3) Означает ли закрепленный в пункте 5 статьи 50_ Конституции Республики срок полномочий депутатов Сената - шесть лет, срок полномочий депутатов Мажилиса - пять лет, размер срока полномочий только после проведения очередных выборов депутатов. Предполагает ли Конституция меньший срок полномочий для депутатов, избранных на внеочередных выборах. Как должен определяться срок полномочий депутатов Сената, назначенных Президентом Республики в начале и в ходе очередного созыва.

4) Означает ли норма Конституции Республики, изложенная в пункте 4 статьи 52_ , что после окончания срока полномочий депутат Парламента может быть привлечен к соответствующей ответственности без согласия Палаты за деяния, совершенные им в период срока депутатских полномочий.

5) Означает ли слово "мандат" в пункте 5 статьи 52_ Конституции Республики выражение итогов выборов и наделение депутата соответствующими полномочиями избирателями.

При толковании пункта 5 статьи 50_ , пункта 5 статьи 51_ , пунктов 4 и 5 статьи 52_ Конституции Республики Казахстан Конституционный Совет Республики Казахстан, применительно к поставленным в обращении вопросам, исходит из следующего:

1. Пункт 5 статьи 50_ Конституции Республики Казахстан, устанавливая срок полномочий для депутатов Сената - шесть лет, и Мажилиса - пять лет, не указывает начало срока полномочий депутата.

При разрешении этой ситуации следует руководствоваться пунктом 4 статьи 49_ Конституции, согласно которой организация и деятельность Парламента, правовой статус его депутатов определяются конституционным законом.

В соответствии с данной нормой Конституции законодателем в пункте 2 статьи 24_ Конституционного закона Республики Казахстан "О Парламенте Республики Казахстан и статусе его депутатов" закреплено, что полномочия депутата Парламента начинаются с момента его регистрации в качестве депутата Парламента Центральной избирательной комиссией Республики.

В постановлении Конституционного Совета Республики "Об официальном толковании пункта 2 статьи 49 Конституции Республики Казахстан" от 14 июля 1999 года установлено, что полномочия Парламента как коллегиального государственного органа по своей продолжительности не полностью совпадают с полномочиями его депутатов. Советом отмечено, что полномочия депутата Парламента начинаются с момента его регистрации Центральной избирательной комиссией. Эта правовая позиция вытекает также из смысла пункта 1 статьи 73_ Конституции. Полномочия Парламента начинаются с момента открытия его первой сессии, которая созывается не позднее тридцати дней со дня опубликования итогов выборов.

2. Конституционный закон "О выборах в Республике Казахстан" устанавливает срок опубликования сообщения об итогах выборов депутатов Парламента не позднее десяти дней со дня их проведения, но не указывает срок регистрации депутатов. Такой подход законодателя к этому вопросу в Конституционном законе "О выборах в Республике Казахстан" дает основание Центральной избирательной комиссии устанавливать время регистрации депутатов, которая в пределах своей компетенции принимает нормативные правовые акты.

Сноска. Пункт 2 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Конституционного Совета РК от 03.11.2017 № 3.

3. Установленный статьей 50_ Конституции срок полномочий депутатов высшего представительного органа Республики является единым для депутатов, избранных как на очередных, так и внеочередных выборах.

Основанием проведения внеочередных выборов может быть роспуск Парламента Президентом Республики, предусмотренный пунктом 1 статьи 63_ Конституции. Согласно пункту 5 статьи 52_ Конституции роспуск Парламента является одним из оснований досрочного прекращения полномочий депутатов.

В случае роспуска Парламента, одна половина депутатов Сената на внеочередных выборах должна избираться сроком на три года, другая половина - сроком на шесть лет, что вытекает из норм пункта 5 статьи 50_ , а также пункта 2 статьи 51_ Конституции, предусматривающей периодическую ротацию половины избираемых депутатов Сената.

При избрании депутата вместо выбывшего, вопрос решается следующим образом. Статья 50_ Конституции не определяет срок полномочий Парламента, а говорит о сроке полномочий депутатов каждой из Палат (пункт 5). Такое содержание Конституции Республики нельзя понимать так, что каждый депутат Парламента, независимо от того, когда он был избран - в период общих выборов в соответствующую Палату или вместо выбывшего депутата - может осуществлять свои полномочия в течение всего срока, предусмотренного статьей 50_ Конституции. Такая трактовка конституционной нормы о сроках полномочий депутатов не соответствовала бы организационной целостности и конституционному сроку полномочий Парламента, взаимоотношениям между Парламентом как двухпалатным законодательным органом и образующими его депутатами.

Сноска. Пункт 3 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Конституционного Совета РК от 03.11.2017 № 3.

4. В соответствии с пунктом 4 статьи 52_ Конституции Республики депутат Парламента обладает неприкосновенностью "в течение срока своих полномочий". Это означает, что после прекращения полномочий депутат может быть привлечен к соответствующей ответственности на общих основаниях. При этом время совершения правонарушений, - в период срока депутатских полномочий, до или после их прекращения, - значения не имеет.

В период срока своих полномочий депутаты несут гражданско-правовую ответственность в полном объеме и на общих основаниях. Таким же образом решается вопрос об их административной ответственности, налагаемой во внесудебном порядке.

5. В пункте 5 статьи 52_ Конституции говорится, что депутат Парламента "лишается своего мандата" при наступлении определенных обстоятельств.

Мандат удостоверяет законность полномочий депутата Парламента как представителя народа, а не какого-либо региона или избирательного округа. Избиратели юридически не определяют позицию депутата.

Таким образом, в пункте 5 статьи 52_ Конституции слово "мандат" следует понимать как предусмотренные Конституцией и конституционными законами полномочия депутата Парламента, которые юридически оформлены регистрацией Центральной избирательной комиссии. В контексте этой нормы Конституции слова "лишается мандата" по смыслу аналогичны словам "лишается полномочий".

На основании изложенного и руководствуясь подпунктом 4) пункта 1 статьи 72_ Конституции Республики Казахстан, статьей 1 , подпунктом 1) пункта 3 статьи 17_ , статьями 31_ -33, статьей 37_ и подпунктом 2) пункта 1 статьи 41_ Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу Конституционного закона, "О Конституционном Совете Республики Казахстан", Конституционный Совет Республики Казахстан постановляет:

1. В соответствии с пунктом 4 статьи 49_ Конституции Республики Казахстан правовое положение депутатов, включая начало срока их полномочий, регламентируется конституционным законом.

Согласно пункту 2 статьи 24_ Конституционного закона Республики Казахстан "О Парламенте Республики Казахстан и статусе его депутатов" полномочия депутата Парламента начинаются с момента его регистрации в качестве депутата Парламента Республики Казахстан Центральной избирательной комиссией.

2. Исключен нормативным постановлением Конституционного Совета РК от 03.11.2017 № 3.

3. В пункте 5 статьи 50_ Конституции Республики Казахстан установлен срок полномочий депутатов Сената - шесть лет, срок полномочий депутатов Мажилиса - пять лет. Этот предельный срок полномочий депутатов Парламента Республики Казахстан устанавливается и для депутатов, избранных на внеочередных выборах.

На внеочередных выборах после роспуска Парламента половина депутатов Сената, в соответствии с пунктом 2 статьи 51_ Конституции Республики Казахстан, избирается сроком на три года.

Сноска. Пункт 3 с изменением, внесенным нормативным постановлением Конституционного Совета РК от 03.11.2017 № 3.

4. Согласно пункту 4 статьи 52_ Конституции Республики Казахстан депутат обладает неприкосновенностью только в течение срока своих полномочий, после прекращения которых он может быть привлечен к соответствующей ответственности на общих основаниях.

5. В пункте 5 статьи 52_ Конституции Республики Казахстан слово "мандат" следует понимать как полномочия депутата, которые были юридически оформлены регистрацией Центральной избирательной комиссии. В контексте этой нормы Конституции слова "лишается мандата" по смыслу аналогичны словам "лишается полномочий".

6. В соответствии с пунктом 3 статьи 74_ Конституции Республики Казахстан постановление вступает в силу со дня его принятия и не подлежит обжалованию, является общеобязательным на всей территории Республики и окончательным с учетом случая, предусмотренного пунктом 4 статьи 73_ Конституции Республики Казахстан.

7. Опубликовать настоящее постановление на казахском и русском языках в официальных республиканских печатных изданиях.

Председатель
Конституционного Совета
Республики Казахстан

Қазақстан Республикасы Конституциясының 50-бабы 5-тармағын, 51-бабы 5-тармағын, 52-бабының 4 және 5-тармақтарын ресми түсіндіру туралы

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің Қаулысы. 2003 жылғы 11 ақпан N 1.

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі, Төраға Ю.А.Хитрин, Кеңес мүшелері Х.Ә.Әбішев, Қ.Ж.Балтабаев, С.Ф.Бычкова, А.Есенжанов, А.К.Котов және Қ.Ә.Омарханов қатысқан құрамда, мыналардың:

өтініш субъектісінің өкілі - Республика Парламенті Мәжілісінің депутаты С.Әбдірахмановтың,

Республика Орталық сайлау комиссиясының мүшесі В.К.Фосовтың,

Республика Жоғарғы Сотының судьясы Ж.Н.Бәйішевтің,

Республика Бас Прокурорының орынбасары А.Қ.Дауылбаевтың,

Республиканың Әділет вице-министрі Р.Ш.Шамсутдиновтың қатысуымен,

өзінің ашық отырысында Қазақстан Республикасы Парламенті бір топ депутаттарының Қазақстан Республикасы Конституциясының 50-бабының 5-тармағын, 51-бабының 5-тармағын, 52-бабының 4 және 5-тармақтарын ресми түсіндіру туралы өтінішін қарады.

Қолда бар материалдарды зерделеп, баяндамашы - Конституциялық Кеңестің мүшесі Қ.Ж.Балтабаевты, өтініш субъектісі өкілінің және отырысқа қатысушылардың сөздерін тыңдап шығып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі мынаны анықтады:

Республика Парламентінің бір топ депутаттары Қазақстан Республикасы Конституциясының 50-бабының 5-тармағын, 51-бабының 5-тармағын, 52-бабының 4 және 5-тармақтарын ресми түсіндіру туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесіне жүгінді. Өтініш субъектісі мынадай мәселелерді түсіндіруді сұрайды:

1) Конституцияда Парламент депутаттарының өкілеттік мерзімінің басқадай тұрғыдан қарастырылмағандықтан, депутат өкілеттігінің мерзімін Республика Конституциясының 51-бабының 5-тармағына сәйкес депутаттыққа кандидат сайланған болып есептелетін кезден бастап есептеу керек пе.

2) "кандидат сайланған болып есептеледі" деген тіркес, Республика Конституциясының 73-бабының 1-тармағына сәйкес тіркеу тоқтатыла тұратын жағдайды қоспағанда, сайлау қорытындылары шығарылғаннан кейін дереу тіркеу қажеттігін білдіре ме.

3) Республика Конституциясының 50-бабының 5-тармағындағы Сенат депутаттарының өкілеттік мерзімі - алты жыл, Мәжіліс депутаттарының өкілеттік мерзімі - бес жыл деген жазба депутаттардың кезекті сайлауын өткізгеннен кейінгі ғана өкілеттік мерзімінің мөлшерін білдіре ме. Конституция кезектен тыс сайлауда сайланған депутаттар үшін өкілеттік мерзімінің қысқа болуын көздей ме. Кезекті сайланым басында және оның барысында Республика Президенті тағайындаған Сенат депутаттары өкілеттігінің мерзімі қалай анықталуға тиіс.

4) Республика Конституциясының 52-бабының 4-тармағында жазылған норма Парламент депутаты өкілеттік мерзімі аяқталғаннан кейін депутаттың өкілеттік мерзімі кезінде жасаған әрекеттері үшін Палатаның келісімінсіз тиісті жауаптылыққа тартылуы мүмкін екендігін білдіре ме.

5) Республика Конституциясының 52-бабының 5-тармағындағы "мандат" деген сөз сайлау қорытындыларының көрінісі және сайлаушылардың депутатқа тиісті өкілеттік беруі дегенді білдіре ме.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 50-бабының 5-тармағын, 51-бабының 5-тармағын, 52-бабының 4 және 5-тармақтарын өтініште қойылған сұрақтарға қатысты түсіндірген кезде, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі мынаны ескерді.

1. Қазақстан Республикасы Конституциясының 50-бабының 5-тармағы, Сенат депутаттары үшін - алты жыл, Мәжіліс депутаттары үшін - бес жыл өкілеттік мерзім белгілей отырып, депутат өкілеттігінің басталу мерзімін көрсетпейді.

Бұл жағдайды шешкен кезде Конституцияның 49-бабының 4-тармағын басшылыққа алу керек, бұл бапқа сәйкес Парламенттің ұйымдастырылуы мен қызметі, оның депутаттарының құқықтық жағдайы конституциялық заңмен белгіленеді.

Конституцияның бұл нормасына сәйкес заң шығарушы "Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 24-бабының 2-тармағында, Парламент депутатының өкілеттігі оны Республиканың Орталық сайлау комиссиясы Парламент депутаты ретінде тіркеген сәттен басталады, деп белгілеген.

"Қазақстан Республикасы Конституциясының 49-бабы 2-тармағын ресми түсіндіру туралы" Республика Конституциялық Кеңесінің 1999 жылғы 14 шілдедегі қаулысында , Парламенттің алқалы мемлекеттік орган ретіндегі өкілеттігі өзінің ұзақтығы жағынан өз депутаттарының өкілеттіктерімен түгелдей сәйкес келмейді, деп белгіленген. Кеңес, Парламент депутатының өкілеттігі оны Орталық сайлау комиссиясы тіркеген сәттен басталады деп атап көрсетті. Бұл құқықтық позиция, сондай-ақ Конституцияның 73-бабының 1-тармағынан келіп шығады. Парламенттің өкілеттігі оның бірінші сессиясы ашылған сәттен басталады, ол сайлаудың қорытындылары бірінші сессиясы ашылған сәттен басталады, ол сайлаудың қорытындылары жарияланған күннен бастап отыз күннен кешіктірілмей шақырылады.

2. "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" Конституциялық заң Парламент депутаттарын сайлау қорытындылары туралы хабарды жариялау мерзімін ол өткізілгеннен кейін он күннен кешіктірмейтіндей етіп белгілейді, бірақ депутаттарды тіркеу мерзімін көрсетпейді. Заң шығарушының бұл мәселеге "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" Конституциялық заңдағы мұндай көзқарасы Орталық сайлау комиссиясына депутаттарды тіркеу уақытын белгілеуге негіз береді, ол өз құзыреті шегінде нормативтік-құқықтық актілер қабылдайды.

Ескерту. 2-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Конституциялық Кеңесінің 03.11.2017 № 3 нормативтік қаулысымен.

3. Конституцияның 50-бабымен белгіленген Республиканың ең жоғары өкілді органы депутаттарының өкілеттік мерзімі, кезекті де, кезектен тыс та сайлауда сайланған депутаттар үшін бірдей болып табылады.

Конституцияның 63-бабының 1-тармағымен көзделген Республика Президентінің Парламентті таратуы кезектен тыс сайлау өткізуге негіз болуы мүмкін. Конституцияның 52-бабының 5-тармағына сай Парламенттің таратылуы депутаттардың өкілеттігі мерзімінен бұрын тоқтатылуына негіздердің бірі болып табылады.

Парламент таратылған жағдайда, Сенат депутаттарының жартысы кезектен тыс сайлауда үш жыл мерзімге, ал екінші жартысы - алты жыл мерзімге сайлануға тиіс, бұл 50-баптың 5-тармағының, сондай-ақ Сенаттың сайланатын депутаттарының жартысы әрбір үш жыл сайын қайта сайланып отыруын көздейтін 51-баптың 2-тармағының нормаларынан келіп шығады.

Шығып қалған депутаттың орнына депутат сайлаған кезде, мәселе былай шешіледі. Конституцияның 50-бабы Парламенттің өкілеттік мерзімін белгілемей, әр Палата депутаттарының өкілеттік мерзімі туралы ғана айтады (5-тармақ). Республика Конституциясының мұндай мазмұнын, Парламенттің әрбір депутаты, оның қашан - тиісті Палатаға өткізілген жалпы сайлау кезеңінде ме, әлде шығып қалған депутаттың орнына ма - сайланғанына қатыссыз, өз өкілеттігін Конституцияның 50-бабында көзделген бүкіл мерзім ішінде жүзеге асыруы мүмкін деп түсінуге болмайды. Депутаттардың өкілеттік мерзімі туралы конституциялық норманы бұлай түсіндіру Парламенттің ұйымдық бірлігіне және конституциялық өкілеттік мерзіміне, қос палаталы заң шығарушы орган ретінде Парламент пен оны құрайтын депутаттардың қарым-қатынасына сай келмес еді.

Ескерту. 3-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Конституциялық Кеңесінің 03.11.2017 № 3 нормативтік қаулысымен.

4. Республика Конституциясының 52-бабының 4-тармағына сәйкес Парламент депутаты "өзінің өкілеттік мерзімі ішінде" қол сұғылмаушылыққа ие. Бұл, өкілеттігі тоқтатылғаннан кейін депутат жалпы негізде заңды жауаптылыққа тартылуы мүмкін дегенді білдіреді. Бұл орайда құқық бұзушылық жасау уақыты, - депутаттық өкілеттік мерзімі кезеңінде ме, ол тоқтатылғанға дейін немесе кейін бе, - маңызға ие емес.

Өзінің өкілеттік мерзімі кезеңінде депутаттар толық көлемде және жалпы негізде азаматтық-құқықтық жауапкершілік арқалайды. Олардың сот тәртібінен тыс белгіленетін әкімшілік жауапкершілігі туралы мәселе де осылайша шешіледі.

5. Конституцияның 52-бабының 5-тармағында Парламент депутаты белгілі бір жағдайлар туындаған кезде "өз мандатынан айрылады" делінеді.

Мандат Парламент депутатының қайсы бір өңірдің немесе сайлау округының емес, халықтың өкілі ретіндегі өкілеттігі заңды екендігін куәландырады. Сайлаушылар заң жүзінде депутаттың позициясын айқындамайды.

Осылайша, Конституцияның 52-бабының 5-тармағындағы "мандат" сөзін, Конституциямен және конституциялық заңдармен көзделген, Орталық сайлау комиссиясының тіркеуі арқылы заңды түрде ресімделген Парламент депутатының өкілеттігі деп түсінген жөн. Конституцияның бұл нормасының мәтініндегі "мандаттан айрылады" деген сөздер мағынасы бойынша "өкілеттіктен айрылады" деген сөздерге бара-бар.

Баяндалғанның негізінде және Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабы 1-тармағының 4-тармақшасын, Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" конституциялық заң күші бар Жарлығының 1-бабын , 17-бабы 3-тармағының 1) тармақшасын, 31-33-баптарын , 37-бабын және 41-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа алып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі қаулы етеді:

1. Қазақстан Республикасы Конституциясының 49-бабының 4-тармағына сәйкес депутаттардың құқықтық жағдайы, олардың өкілеттік мерзімінің басталуын қосқанда, конституциялық заңмен регламенттеледі.

"Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 24-бабының 2-тармағына сәйкес Парламент депутатының өкілеттігі оны Орталық сайлау комиссиясы Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаты ретінде тіркеген сәттен басталады.

2. Алып тасталды – ҚР Конституциялық Кеңесінің 03.11.2017 № 3 нормативтік қаулысымен.

3. Қазақстан Республикасы Конституциясының 50-бабының 5-тармағында Сенат депутаттарының өкілеттік мерзімі - алты жыл, Мәжіліс депутаттарының өкілеттік мерзімі - бес жыл деп белгіленген. Қазақстан Республикасы Парламенті депутаттары өкілеттігінің бұл шекті мерзімі кезектен тыс сайлауда сайланған депутаттар үшін де белгіленеді.

Парламент таратылғаннан кейін өткізілген кезектен тыс сайлауда Сенат депутаттарының жартысы, Қазақстан Республикасы Конституциясының 51-бабының 2-тармағына сәйкес, үш жыл мерзімге сайланады.

Ескерту. 3-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Конституциялық Кеңесінің 03.11.2017 № 3 нормативтік қаулысымен.

4. Қазақстан Республикасы Конституциясының 52-бабының 4-тармағына сай депутат оның өкілеттік мерзімі ішінде ғана қол сұғылмаушылыққа ие, өкілеттік тоқтатылғаннан кейін ол жалпы негізде тиісті жауаптылыққа тартылады.

5. Қазақстан Республикасы Конституциясының 52-бабының 5-тармағындағы "мандат" сөзін, депутаттың Орталық сайлау комиссиясының тіркеуі арқылы заңды түрде ресімделген өкілеттігі деп түсінген жөн. Конституцияның бұл нормасының мәтініндегі "мандаттан айрылады" деген сөздер мағынасы бойынша "өкілеттіктен айрылады" деген сөздерге бара-бар.

6. Қазақстан Республикасы Конституциясының 74-бабының 3-тармағына сәйкес қаулы оны қабылдаған күннен бастап күшіне енеді және шағымдануға жатпайды, Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті және Қазақстан Республикасы Конституциясының 73-бабының 4-тармағында көзделген жағдайды ескеріп, түпкілікті болып табылады.

7. Осы қаулы республикалық ресми басылымдарда қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің Төрағасы