Об официальном толковании пункта 2 статьи 2 и пункта 3 статьи 6 Конституции Республики Казахстан

Постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 23 апреля 2003 года N 4.

Конституционный Совет Республики Казахстан в составе председателя Хитрина Ю.А., членов совета Абишева X.А., Балтабаева К.Ж., Бычковой С.Ф., Есенжанова А., Котова А.К. и Омарханова К.А. с участием:

представителя субъекта обращения - депутата Мажилиса Парламента Республики Казахстан Сарпекова Р.К.,

Министра юстиции Республики Жумабекова О.И.,

заместителя Генерального Прокурора Республики Даулбаева А.К.,

вице-Министра иностранных дел Республики Зверькова В.П.,

председателя Агентства Республики Казахстан по управлению земельными ресурсами Оспанова Б.С.,

рассмотрел в открытом заседании обращение председателя Мажилиса Парламента Республики Казахстан об официальном толковании пункта 2 статьи 2 и пункта 3 статьи 6 Конституции Республики Казахстан.

Изучив имеющиеся материалы, в том числе заключения экспертов - члена-корреспондента Национальной Академии наук, доктора юридических наук, профессора Сапаргалиева Г.С. и члена-корреспондента Национальной Академии наук, доктора юридических наук, профессора Сулейменова М.К., заслушав докладчика - члена Конституционного Совета Бычкову С.Ф., выступления участников заседания, Конституционный Совет Республики Казахстан установил:

В Конституционный Совет Республики Казахстан поступило обращение председателя Мажилиса Парламента Республики Казахстан об официальном толковании пункта 2 статьи 2 и пункта 3 статьи 6 Конституции Республики Казахстан.

Субъект обращения просит дать официальное толкование пункта 2 статьи 2 Конституции Республики Казахстан, согласно которому "государство обеспечивает целостность, неприкосновенность и неотчуждаемость своей территории", и пункта 3 статьи 6 Конституции, устанавливающего: "Земля и ее недра, воды, растительный и животный мир, другие природные ресурсы находятся в государственной собственности. Земля может находиться также в частной собственности на основаниях, условиях и в пределах, установленных законом", предусмотрев при этом ответ на вопрос о том, следует ли из указанных норм Конституции , что на уровне законодательного акта допускается решение вопроса о передаче в собственность иностранных государств земельных участков, предназначенных исключительно для размещения дипломатических представительств, аккредитованных в Республике Казахстан.

При толковании пункта 2 статьи 2 и пункта 3 статьи 6 Конституции Республики Казахстан, применительно к предмету обращения, Конституционный Совет исходит из следующего.

1. Понятие территории Казахстана в Конституции Республики Казахстан тесно связано с понятием ее суверенитета. В пункте 2 статьи 2 Конституции установлено, что "суверенитет Республики распространяется на всю ее территорию".

Территория государства представляет собой пространственный предел, в котором государство существует и действует как суверенная организация власти. Она есть высшая власть на этой территории, едина и независима. Земля, ее недра, воды, растительный и животный мир, другие природные ресурсы, которые охватывает пространство Республики, находятся в публично-правовой собственности Казахстана.

Обеспечение государством целостности, неприкосновенности и неотчуждаемости своей территории предполагает разработку и осуществление комплекса мер экономического, политического, военного, правового и организационного характера, направленных на:

- укрепление иммунитета государства в экономическом взаимодействии;

- юридическую невозможность односторонней уступки Республикой Казахстан части территории иному государству;

- недопущение захвата, присоединения либо раздела территории Республики;

- запрет на создание и действие общественных объединений, цели или действия которых направлены на нарушение целостности Республики Казахстан;

- отсутствие у органов государства на местах права ставить вопрос о выходе из состава государства и изменения своего правового статуса в одностороннем порядке;

- возложение на органы государства обязанностей по принятию необходимых и достаточных мер по охране и защите суверенитета и территориальной целостности Республики.

Территориальная целостность - определяющее условие национальной безопасности Казахстана.

Изменение унитарности и территориальной целостности Республики не могут быть предметом инициирования изменений и дополнений в Конституцию. В постановлении Конституционного Совета от 4 декабря 1998 года N 13/2 "Об официальном толковании подпункта 1) статьи 53 и пункта 1 статьи 91 Конституции Республики Казахстан в части норм, касающихся внесения Парламентом Республики Казахстан изменений и дополнений в Конституцию" сказано, что компетенция Парламента, связанная с порядком внесения изменений и дополнений в Конституцию, ограничена пунктом 2 статьи 91 Конституции.

Из вышеуказанных норм Конституции следует, что предоставление Республикой Казахстан иностранным государствам земельных участков для размещения аккредитованных на ее территории дипломатических представительств возможно лишь в правовой форме, не влекущей исключения этих участков из публично-правовой собственности Казахстана. Такой правовой формой является предоставление Республикой Казахстан иностранным государствам, чьи дипломатические представительства аккредитованы на территории Республики, земельных участков в пользование на условиях аренды. Территория Республики Казахстан как общий пространственный предел, обозначенный государственной границей, сохраняется неизменной.

При решении рассматриваемого вопроса должны быть приняты во внимание положения статьи 8 Конституции о том, что "Республика Казахстан уважает принципы и нормы международного права, проводит политику сотрудничества и добрососедских отношений между государствами, их равенства и невмешательства во внутренние дела друг друга".

Территориальная целостность и неприкосновенность государства защищается как основными принципами международного права, так и Конституцией Республики Казахстан. Предоставление Республикой иностранным государствам земельных участков в пользование для размещения дипломатических представительств требует дополнительных правовых гарантий целостности, неприкосновенности и неотчуждаемости государственной территории Республики, как-то:

- целевое назначение указанных земельных участков (их использование исключительно для размещения дипломатических представительств, аккредитованных в Республике Казахстан);

- предоставление земельных участков на основе принципов взаимности и равноправия между государствами;

- принятие законодательного акта об иммунитете иностранных государств в Республике Казахстан, гарантирующего соблюдение интересов Республики в спорах по поводу земельных участков.

Сноска. Пункт 1 с изменением, внесенным нормативным постановлением Конституционного Совета РК от 17.04.2017 № 2.

2. В соответствии с пунктом 3 статьи 6 Конституции "Земля и ее недра, воды, растительный и животный мир, другие природные ресурсы находятся в государственной собственности. Земля может находиться также в частной собственности на основаниях, условиях и в пределах, установленных законом".

Из этой нормы следует, что при регулировании земельных отношений Конституция закрепляет верховенство государства, которое определяет правовые режимы собственности и оборота земли, вплоть до установления режима исключительной собственности государства на землю. Основания, условия и пределы, в которых земля может находиться в собственности, а также круг ее субъектов и объектов устанавливаются законодателем. В пункте 2 статьи 6 Конституции установлено, что "субъекты и объекты собственности, объем и пределы осуществления собственниками своих прав, гарантии их защиты определяются законом".

Республика, предоставляя земельные участки иностранным государствам в пользование для размещения дипломатических представительств, аккредитованных на ее территории, призвана обеспечить целостность, неприкосновенность и неотчуждаемость своей территории. Условия этого предоставления конкретизируются в зависимости от особенностей взаимоотношений Республики Казахстан с иностранным государством. Правовой формой реализации данного требования являются международные договоры, ратифицированные Республикой Казахстан.

На основании изложенного, руководствуясь подпунктом 4) пункта 1 статьи 72 Конституции Республики Казахстан, статьями 32 , 33 , 37 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу Конституционного закона, "О Конституционном Совете Республики Казахстан", применительно к вопросу обращения, Конституционный совет Республики Казахстан постановляет:

1. Пункт 2 статьи 2 Конституции Республики Казахстан о том, что государство обеспечивает целостность, неприкосновенность и неотчуждаемость своей территории, следует понимать как недопустимость расчленения его территории, использования природных ресурсов без согласия государства и произвольного изменения статуса регионов Казахстана, нерушимость государственной границы и запрет на территориальные уступки в ущерб национальным интересам и суверенному равенству государства.

Земельные участки предоставляются иностранным государствам для размещения дипломатических представительств, аккредитованных в Республике Казахстан, в пользование на условиях аренды. Юрисдикция иностранных государств на территории размещения их дипломатических представительств не нарушает признанных международным правом и закрепленных в пункте 2 статьи 2 Конституции Республики Казахстан принципов суверенитета, целостности, неприкосновенности и неотчуждаемости территории.

Земельные участки, предоставляемые иностранным государствам в пользование для размещения дипломатических представительств, сохраняются в собственности государства Казахстан.

2. Пункт 3 статьи 6 Конституции Республики Казахстан означает, что право регулирования земельных отношений принадлежит государству, которое устанавливает правовые режимы собственности и оборота земли. Основания, условия и пределы, в которых земля может находиться в собственности, а также определение круга ее субъектов и объектов устанавливаются законодателем.

Предоставление в пользование земельных участков иностранным государствам для размещения дипломатических представительств, аккредитованных в Республике Казахстан, осуществляется в соответствии с международными договорами, ратифицированными Республикой Казахстан.

3. В соответствии с пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан постановление вступает в силу со дня его принятия и не подлежит обжалованию, является общеобязательным на всей территории Республики и окончательным с учетом случая, предусмотренного пунктом 4 статьи 73 Конституции Республики Казахстан.

Председатель
Конституционного Совета
Республики Казахстан

Қазақстан Республикасы Конституциясының 2-бабы 2-тармағын және 6-бабы 3-тармағын ресми түсiндiру туралы

Қазақстан Республикасы Конституциялық кеңесінің 2003 жылғы 23 сәуірдегі N 4 қаулысы.

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi, Төраға Ю.А.Хитрин, Кеңес мүшелерi Х.Ә.Әбiшев, Қ.Ж.Балтабаев, С.Ф.Бычкова, А.Есенжанов, А.К.Котов және Қ.Ә.Омарханов қатысқан құрамда, мыналардың:

өтiнiш субъектiсiнiң өкiлi - Қазақстан Республикасы Парламентi Мәжiлiсiнiң депутаты Р.Қ.Сарпековтiң,

Республика Әдiлет министрi О.И.Жұмабековтiң,

Республика Бас Прокурорының орынбасары А.Қ.Дауылбаевтың,

Республика Сыртқы iстер вице-министрi В.П.Зверьковтың,

Қазақстан Республикасы Жер ресурстарын басқару жөнiндегi

агенттігiнiң Төрағасы Б.С Оспановтың қатысуымен,

өзiнiң ашық отырысында Қазақстан Республикасы Парламентi Мәжiлiсi Төрағасының Қазақстан Республикасы Конституциясы 2-бабының 2-тармағын және 6-бабының 3-тармағын ресми түсiндiру туралы өтiнiшiн қарады.

Қолдағы бар материалдарды, соның iшiнде сарапшылар - Ұлттық Ғылым академиясының мүше-корреспондентi, заң ғылымының докторы, профессор Ғ.С.Сапарғалиевтiң және Ұлттық Ғылым академиясының мүше-корреспондентi, заң ғылымының докторы М.К.Сүлейменовтiң қорытындыларын зерделеп, баяндамашы - Конституциялық Кеңестiң мүшесi С.Ф.Бычкованы, отырысқа қатысушылардың сөздерiн тыңдап шығып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi мынаны

анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесiне Қазақстан Республикасы Парламентi Мәжiлісi Төрағасының Қазақстан Республикасы Конституциясы 2-бабының 2-тармағын және 6-бабының 3-тармағын ресми түсiндiру туралы өтiнiшi келiп түстi.

Өтiнiш субъектiсi Қазақстан Республикасы Конституциясының, "мемлекет өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлiнбеуiн қамтамасыз етедi", - делiнген 2-бабы 2-тармағына және "Жер және оның қойнауы, су көздерi, өсiмдiктер мен жануарлар дүниесi, басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншiгiнде болады. Жер, сондай-ақ заңда белгiленген негiздерде, шарттар мен шектерде жеке меншiкте де болуы мүмкiн", - деп белгiленген 6-бабының 3-тармағына ресми түсiндiрме берудi сұрайды. Бұл орайда ол, Конституцияның аталған нормаларынан, Қазақстан Республикасында тiркелген дипломатиялық өкiлдiктердi тек орналастыруға ғана арналған жер учаскелерiн шет мемлекеттердiң меншiгiне беру туралы мәселенi заң актiлерi деңгейiнде шешуге жол берiлетiндiгi келiп шыға ма, - деген сұраққа жауап алуды көздейдi.

Конституцияның 2-бабы 2-тармағын және 6-бабы 3-тармағын өтiнiш нысанына қатысты түсiндiрген кезде Конституциялық Кеңес мынаны ескердi.

1. Қазақстан Республикасының Конституциясындағы Қазақстан аумағы деген түсiнiк оның егемендiгi деген түсiнiкпен тығыз байланысты. Конституцияның 2-бабы 2-тармағында "Республиканың егемендiгi оның бүкiл аумағын қамтиды" деп белгiленген.

Мемлекет аумағы сол мемлекет өмiр сүретiн және егемен билiк ұйымы ретiнде қызмет iстейтiн кеңiстiк шегiн бiлдiредi, бұл билiк осы аумақтағы ең жоғары, бiртұтас және тәуелсiз билiк болып табылады. Республика кеңiстiгi қамтитын жер және оның қойнауы, су көздерi, өсiмдiктер мен жануарлар дүниесi, басқа да табиғи ресурстар Қазақстанның жария-құқықтық меншiгiне жатады.

Мемлекеттiң өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлiнбеуiн қамтамасыз етуi, мыналарға:

- мемлекеттiң экономикалық ықпалдастықтағы иммунитетiн нығайтуға;

- Қазақстан Республикасы өз аумағының бiр бөлiгiн өзге мемлекетке бiржақты тәртiппен беруi заң жүзiнде мүмкiн болмауына;

- Республиканың аумағын басып алуға, қосып алуға немесе бөлуге жол берiлмеуiне;

- мақсаты немесе iс-әрекетi Қазақстан Республикасының тұтастығын бұзуға бағытталған қоғамдық бiрлестiктер құруға және олардың қызметiне тыйым салуға;

- жер-жерлердегi мемлекет органдарының бiржақты тәртiппен мемлекет құрамынан шығу және өзiнiң құқықтық мәртебесiн өзгерту туралы мәселенi қою құқығы болмауына;

- мемлекет органдарына Республиканың егемендiгi мен аумақтық тұтастығын қорғау және сақтау жөнiндегi қажеттi және жеткiлiктi шараларды қабылдау жөнiндегi мiндеттердi жүктеуге бағытталған экономикалық, саяси, әскери, құқықтық және ұйымдастырушылық сипаттағы шаралар кешенiн әзiрлеудi және жүзеге асыруды көздейдi.

Аумақтық тұтастық - Қазақстанның ұлттық қауiпсiздiгiн айқындаушы шарт болып табылады.

Республиканың бiртұтастығы мен аумақтық тұтастығын өзгерту, Конституцияға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу жөнiнде бастамашылық жасауға арқау бола алмайды. "Қазақстан Республикасы Парламентi өзгерiстер мен толықтырулар енгiзген Конституция нормалары бөлiгiне қатысты Қазақстан Республикасы Конституциясы 53-бабының 1) тармақшасына және 91-бабының 1-тармағына ресми түсiнiк беру туралы" Конституциялық Кеңестiң 1998 жылғы 4 желтоқсандағы N 13/2 қаулысында : "Конституцияға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзуге байланысты Парламент құзыретi Конституцияның 91-бабы 2-тармағымен шектелiп", - делiнген.

Конституцияның бұл аталған нормаларынан келiп шығатыны, Қазақстан Республикасы өз аумағында тiркелген дипломатиялық өкiлдiктердi орналастыру үшiн жер учаскелерiн, бұл учаскелердiң мемлекеттiң жария-құқықтық меншiгiнен алынып тасталуына әкеп соқтырмайтын құқықтық нысанда ғана шет мемлекеттерге бере алады. Республика аумағында дипломатиялық өкiлдiктерi тiркелген шет мемлекеттерге Қазақстан Республикасының жер учаскелерiн жалға беру шартымен пайдалануға беруi осындай құқықтық нысан болып табылады. Қазақстан Республикасының аумағы, мемлекеттiк шекарамен белгiленген жалпы кеңiстiк шегi ретiнде өзгерiссiз сақталады.

Қаралып отырған мәселенi шешер кезде, Конституцияның 8-бабының "Қазақстан Республикасы халықаралық құқықтың принциптерi мен нормаларын құрметтейдi, мемлекеттер арасында ынтымақтастық пен тату көршiлiк қарым-қатынас жасау, олардың теңдiгi мен бiр-бiрiнiң iшкi iстерiне араласпау саясатын жүргiзедi" деген ережелерi назарға алынуға тиiс.

Мемлекеттiң аумақтық тұтастығы мен қол сұғылмауы халықаралық құқықтың түбегейлi принциптерiмен де, Қазақстан Республикасының Конституциясымен де қорғалады. Республиканың дипломатиялық өкiлдiктер орналасуы үшiн шет мемлекеттерге жер учаскелерiн пайдалануға беруi, мынадай:

- аталған жер учаскелерiнiң белгiлi бiр мақсатқа арналуы (оларды Қазақстан Республикасында тiркелген дипломатиялық өкiлдiктердi тек орналастыру үшiн ғана пайдалану);

- жер учаскелерiнiң мемлекеттер арасындағы өзара кепiлдiк пен тең құқылық принциптерi негiзiнде берiлуi;

- жер учаскелерi жөнiндегi дауларда Қазақстан Республикасының мүддесiн сақтауға кепiлдiк беретiн, Қазақстан Республикасындағы шет мемлекеттердiң иммунитетi туралы заң актiсiнiң қабылдануы секiлдi, Республика аумағының тұтастығына, қол сұғылмауына және бөлiнбеуiне берiлетiн қосымша құқықтық кепiлдiктердi қажет етедi.

Ескерту. 1-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Конституциялық Кеңесінің 17.04.2017 № 2 нормативтік қаулысымен.

2. Конституцияның 6-бабы 3-тармағына сәйкес "Жер және оның қойнауы, су көздерi, өсiмдiктер мен жануарлар дүниесi, басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншiгiнде болады. Жер, сондай-ақ заңда белгiленген негiздерде, шарттар мен шектерде жеке меншiкте де болуы мүмкiн".

Бұл нормадан келiп шығатыны, Конституция жер қатынастарын реттеген кезде мемлекеттiң жоғары тұруын баянды етедi, ол, тiптi жерге деген тек қана мемлекет меншiгi режимiн белгiлеуге дейiн бара отырып, меншiктiң және жер айналымының құқықтық режимдерiн айқындайды. Жердiң жеке меншiкте болуының негiздерiн, шарттары мен шектерiн, сондай-ақ оның субъектiлерi мен объектiлерiн заң шығарушы белгiлейдi. Конституцияның 6-бабы 2-тармағында, "меншiк субъектiлерi мен объектiлерi, меншiк иелерiнiң өз құқықтарын жүзеге асыру көлемi мен шектерi, оларды қорғау кепiлдiктерi заңмен белгiленедi", - деп бекiтiлген.

Республика, өз аумағында тiркелген дипломатиялық өкiлдiктердi орналастыру үшiн шет мемлекеттерге жер учаскелерiн пайдалануға бере отырып, өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлiнбеуiн қамтамасыз етуге мiндеттi. Жер учаскелерiн берудiң шарттары Қазақстан Республикасының шет мемлекеттермен қарым-қатынасының ерекшелiктерiне қарай нақтыланады. Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық шарттар осы талапты жүзеге асырудың құқықтық нысаны болып табылады.

Баяндалғанның негiзiнде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабы 1-тармағының 4) тармақшасын, Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi туралы" конституциялық заң күшi бар Жарлығының 32, 33, 37-баптарын басшылыққа алып, өтiнiш мәселесiне қатысты Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi қаулы етеді:

1. Қазақстан Республикасы Конституциясының, мемлекет өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлiнбеуiн қамтамасыз етедi делiнген 2-бабы 2-тармағын, оның аумағын бөлшектеуге, мемлекеттiң келiсiмiнсiз табиғи ресурстарды пайдалануға және Қазақстан аймақтарының мәртебесiн өздiгiнше өзгертуге жол бермеушiлiк, мемлекеттiк шекараның мызғымастығы және мемлекеттiң ұлттық мүддесi мен егемендi теңдiгiне нұқсан келтiретiн аумақтық шегiнiмге тыйым салу деп түсiнген жөн.

Қазақстан Республикасында тiркелген дипломатиялық өкiлдiктердi орналастыру үшiн жер учаскелерi шет мемлекеттерге жалға беру шартымен пайдалануға берiледi. Өздерiнiң дипломатиялық өкiлдiктерi орналасатын аумақта шет мемлекеттердiң юрисдикциясы халықаралық құқықпен танылған және Қазақстан Республикасы Конституциясының 2-бабы 2-тармағында баянды етiлген аумақтың егемендiгi, тұтастығы, қол сұғылмауы және бөлiнбеуi принциптерiн бұзбайды.

2. Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабы 3-тармағы, жер қатынастарын реттеу құқығы мемлекетке тиесілі екенін, ол меншiктiң және жер айналымының құқықтық режимдерiн белгiлейтiнiн бiлдiредi. Жердiң жеке меншiкте болуының негiздерiн, шарттары мен шектерiн, сондай-ақ оның субъектiлерi мен объектiлерiн заң шығарушы белгiлейдi.

Қазақстан Республикасында тiркелген дипломатиялық өкiлдiктердi орналастыру үшiн шет мемлекеттерге жер учаскелерiн пайдалануға беру, Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық шарттарға сәйкес жүзеге асырылады.

3. Қазақстан Республикасы Конституциясының 74-бабы 3-тармағына сәйкес қаулы оны қабылдаған күннен бастап күшiне енедi, шағымдануға жатпайды, Республиканың бүкiл аумағында жалпыға бiрдей мiндеттi және Қазақстан Республикасы Конституциясының 73-бабы 4-тармағында көзделген реттi ескере отырып, түпкiлiктi болып табылады.

Қазақстан Республикасы
Конституциялық Кеңесінің
Төрағасы