Об официальном толковании статей 10 и 12 Конституции Республики Казахстан

Постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 1 декабря 2003 года N 12.

Конституционный Совет Республики Казахстан в составе Председателя Хитрина Ю.А., членов Совета Абишева Х.А., Балтабаева К.Ж., Бычковой С.Ф., Есенжанова А., Котова А.К. и Омарханова К.А. с участием:

представителя субъекта обращения - депутата Мажилиса Парламента Республики Алибаева С.Б.,

представителя Правительства Республики - первого вице-Министра юстиции Республики Меркеля И.Д.,

заместителя Генерального прокурора Республики Даулбаева А.К.,

секретаря Центральной избирательной комиссии Республики Фооса В.К.,

директора департамента консульской службы Министерства иностранных дел Республики Конурбаева B.C.,

заместителя начальника департамента миграционной полиции Министерства внутренних дел Республики Сергеева А.П.

рассмотрел в открытом заседании обращение группы депутатов Парламента Республики Казахстан об официальном толковании статей 10 и 12 Конституции Республики Казахстан.

Изучив материалы конституционного производства, заслушав сообщение докладчика - члена Конституционного Совета Омарханова К.А., выступления представителя субъекта обращения и участников заседания, Конституционный Совет Республики Казахстан установил:

В Конституционный Совет Республики поступило обращение группы депутатов Парламента Республики об официальном толковании статьи 10 Конституции Республики Казахстан, в котором содержится просьба предусмотреть ответ на вопрос: обладает ли гражданин Республики Казахстан, который одновременно является гражданином другого государства, конституционными правами и свободами гражданина Республики Казахстан (правом избирать, быть избранным).

В соответствии с подпунктом 1) пункта 3 статьи 21 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу конституционного закона, "О Конституционном Совете Республики Казахстан" субъект обращения заявил ходатайство об увеличении объема обращения и даче дополнительно толкования статьи 12 Конституции, поскольку вышеупомянутый вопрос касается также ее положений.

При толковании норм статей 10 и 12 Конституции Республики Казахстан применительно к поставленному в обращении вопросу Конституционный Совет Республики Казахстан исходит из следующего системного анализа соответствующих конституционных норм.

1. В преамбуле Конституции Республики говорится: "Мы, народ Казахстана, объединенный общей исторической судьбой, созидая государственность..., исходя из своего суверенного права, принимаем настоящую Конституцию". Пункт 1 статьи 3 Конституции закрепляет принцип - "единственным источником государственной власти является народ". Из указанных конституционных положений следует, что основой государства Республики Казахстан, его суверенитета, независимости и конституционного строя является народ Казахстана. В связи с этим положения Конституции, регулирующие вопросы гражданства ( статья 10 ), то есть относимости лица к государству Казахстан, составляют один из фундаментальных конституционно-правовых институтов.

Народ Республики Казахстан, основываясь на своем суверенном праве, определил конституционно-правовое наполнение института гражданства.

Из анализа положений Конституции Республики следует, что гражданство представляет собой конституционно-правовую связь лица с государством Казахстан, характеризующуюся длящимися и устойчивыми отношениями и наличием совокупности их взаимных прав и обязанностей (нормы статей 1-3, раздела II и другие).

Пункт 1 статьи 10 Конституции провозглашает принципы единства и равенства гражданства Республики Казахстан. Конституционный принцип единства гражданства исходит из унитарности государства и означает, что граждане Республики обладают единым правовым статусом, основывающимся на единой конституционной правосубъектности (пункт 1 статьи 2 , пункт 3 статьи 12 , пункт 1 статьи 13 Конституции). Под принципом равенства гражданства следует понимать равенство прав, свобод и обязанностей граждан Республики независимо от происхождения, социального, должностного и имущественного положения, расы, национальности, языка, отношения к религии, убеждений, места жительства или любых иных обстоятельств. В пункте 1 статьи 10 Конституции предусматривается конституционно-правовая легитимность гражданства - оно признается только в случае его приобретения на законных основаниях.

Нормы о гражданстве включены в раздел II "Человек и гражданин" Конституции Республики и объединены в статью 10 , с которой структурно начинается указанный раздел. Значимым является то, что конституционно-правовое регулирование прав и свобод человека и гражданина предваряется нормами о гражданстве, поскольку этим устанавливаются конкретная направленность и содержание конституционных прав, свобод и обязанностей лица.

Институт гражданства является определяющим признаком суверенитета, независимости и конституционного строя Республики, поскольку только народ Казахстана, состоящий из граждан государства, является "единственным источником государственной власти" и "осуществляет власть непосредственно через республиканский референдум и свободные выборы, а также делегирует осуществление своей власти государственным органам" (пункты 1 и 2 статьи 3 Конституции). Конституция дифференцирует правовой статус личности, употребляя термины "гражданин Республики Казахстан", "каждый", "все", "иностранцы" и "лица без гражданства". При этом следует понимать, что когда в тексте Конституции говорится о "каждом" и "всех", то имеются в виду как граждане Республики, так и лица, не обладающие гражданством Республики; когда "граждане Республики Казахстан" - только лица, связанные гражданством с государством Казахстан. Тем самым, Конституция устанавливает для этих субъектов разный объем прав и свобод, которыми они могут пользоваться, и разный объем обязанностей, которые на них возлагаются.

Конституционно-правовой статус граждан Республики Казахстан предполагает обладание ими всем комплексом прав, свобод и обязанностей, установленных Конституцией, при равенстве их перед законом. Для иностранцев же и лиц без гражданства предусмотрен иной, ограниченный, конституционно-правовой статус: эти лица пользуются правами и свободами, а также несут обязанности, распространяющиеся на граждан, за исключением случаев, предусмотренных Конституцией, законами и международными договорами (пункты 3 и 4 статьи 12 , пункт 1 статьи 14 Конституции). Так, Конституция однозначно определяет, что лица, не обладающие гражданством Казахстана, не должны претендовать на должности Президента Республики, депутатов Парламента и маслихатов Республики, государственной службы и судей, не могут участвовать в управлении государством, обладать активным и пассивным избирательным правом и участвовать в республиканском референдуме, поскольку указанные права и свободы распространяются исключительно на граждан Республики (нормы пункта 2 статьи 41 , пункта 4 статьи 51 , пункта 3 статьи 86 и статьи 33 ). Указанное подтверждается также и выводами, содержащимися в постановлении Конституционного Совета Республики от 17 мая 2001 года N 7/2 "Об официальном толковании пунктов 3 и 5 статьи 52 Конституции Республики Казахстан", в котором говорится, что "с утратой депутатом Парламента казахстанского гражданства или выходом из него лицо утрачивает предусмотренные статьей 33 Конституции политические права участвовать в управлении делами государства, избирать и быть избранным в его органы, которые предоставляются только гражданам Республики Казахстан".

Такие ограничения также нашли соответствующую регламентацию в международных договорах о правовом статусе граждан одного государства, постоянно проживающих на территории другого государства (между Республикой Беларусь, Республикой Казахстан, Кыргызской Республикой и Российской Федерацией от 28 апреля 1998 года; между Республикой Казахстан и Российской Федерацией от 20 января 1995 года).

В действующем праве Республики такое разделение конституционно-правового статуса личности является одним из главенствующих принципов. Иное понимание института гражданства, предусмотренного в нормах статьи 10 Конституции, привело бы к фактическому выхолащиванию содержания положений Основного Закона о статусе граждан Республики и основанного на нем действующего права Казахстана, к созданию угрозы национальной безопасности и возможной утраты суверенитета, а также - к нарушению принципа равенства, установленного пунктом 1 статьи 14 Конституции Республики.

Сноска. Пункт 1 с изменением, внесенным нормативным постановлением Конституционного Совета РК от 17.04.2017 № 2.

2. Исходя из определяющего характера института гражданства для государственности Казахстана и правового положения граждан, пункт 3 статьи 10 Конституции Республики устанавливает норму-принцип, согласно которой "за гражданином Республики не признается гражданство другого государства".

Конституционно-правовой смысл этого положения предусматривает неприемлемость в Республике множественного гражданства, в том числе двойного. Предусмотренные в Конституции общие положения, принципы и нормы, относящиеся к основам суверенитета, независимости и конституционного строя Республики ( статьи 1 -5, 10- 12, 34, 36, 39 и другие), обеспечиваются и охраняются, в первую очередь Конституцией, а лишь затем - основывающимися на ней нормативными правовыми актами меньшей юридической силы. Установленная в Основном Законе норма-принцип о непризнании за гражданином Республики гражданства другого государства содержит в себе правило: если гражданин Республики приобретает гражданство другого государства, то за ним не сохраняется гражданство Казахстана со времени соответствующего оформления свободного волеизъявления лица; факт приобретения гражданства Казахстана гражданином другого государства является юридически несостоятельным (ничтожным) с момента свершения самого этого факта. При этом в силу императивности нормы пункта 3 статьи 10 Конституции прекращение гражданства Республики должно осуществляться в упрощенном (регистрационном) порядке, как это предусмотрено для случаев утраты гражданства ( статьи 21 , 30 и 31 действующего в настоящее время Закона от 20 декабря 1991 года "О гражданстве Республики Казахстан").

Конституция Республики, не имея возможности регулировать вопросы утраты лицом гражданства иного государства в силу международного характера этих отношений ( статьи 4 и 8 ), предусмотрела самодостаточный механизм защиты своей государственности, содержащийся в пункте 3 статьи 10 .

Указанный конституционный принцип нашел дальнейшее развитие в основанных на анализируемых нормах Конституции и не противоречащих им Законе "О гражданстве Республики Казахстан" и международных документах, в которых участвует Республика. Так, в статьях 3 и 21 закона предусматривается, что гражданами Республики являются лица, которые не состоят в гражданстве иностранного государства, а также устанавливается основание утраты гражданства Республики, если оно приобретено в результате представления заведомо ложных сведений или фальшивых документов.

Нормы международных договоров содержат аналогичные механизмы, предотвращающие случаи многогражданства. Так, положения Соглашения между Республикой Беларусь, Республикой Казахстан, Кыргызской Республикой и Российской Федерацией об упрощенном порядке приобретения гражданства от 26 февраля 1999 года; Соглашения между Российской Федерацией и Республикой Казахстан об упрощенном порядке приобретения гражданства гражданами Российской Федерации, прибывающими для постоянного проживания в Республику Казахстан, и гражданами Республики Казахстан, прибывающими для постоянного проживания в Российскую Федерацию, от 20 января 1995 года; Соглашения между Республикой Казахстан и Республикой Беларусь об упрощенном порядке приобретения гражданства гражданами Республики Казахстан, прибывающими для постоянного проживания в Республику Беларусь, и гражданами Республики Беларусь, прибывающими для постоянного проживания в Республику Казахстан, от 17 января 1996 года; Соглашения между Республикой Казахстан и Украиной об упрощенном порядке приобретения и прекращения гражданства гражданами Республики Казахстан, постоянно проживающими в Украине, и гражданами Украины, постоянно проживающими в Республике Казахстан, и предотвращении случаев безгражданства и двойного гражданства от 19 мая 2000 года предполагают решение вопросов приобретения гражданства одного государства с одновременным прекращением (утратой) гражданства другого государства.

Таким образом, Конституционный Совет Республики Казахстан считает, что в силу требований пункта 3 статьи 10 Конституции Республики лицо, являющееся иностранным гражданином, не может одновременно являться гражданином Казахстана. В связи с этим на него не распространяются права и свободы, предусмотренные Конституцией для граждан Республики. В соответствии с пунктом 4 статьи 12 Конституции "иностранцы и лица без гражданства пользуются в Республике правами и свободами, а также несут обязанности, установленные для граждан, если иное не предусмотрено Конституцией, законами и международными договорами".

Проанализированные в настоящем постановлении нормы Конституции Республики в силу их прямого действия не допускают лиц, являющихся гражданами других государств и имеющих одновременно национальные паспорта Республики, к должностям Президента, депутатов Парламента и маслихатов, на государственной службе и судей Республики. Такими лицами не подлежат осуществлению и другие права и свободы, которыми они не могут пользоваться в силу требований Конституции, законов и иных нормативных правовых актов, а также в случаях, предусмотренных международными договорами Казахстана.

На основании изложенного, руководствуясь подпунктом 4) пункта 1 статьи 72 Конституции Республики Казахстан, статьями 31- 33, 37 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 41 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу конституционного закона, "О Конституционном Совете Республики Казахстан", Конституционный Совет Республики Казахстан применительно к поставленному в обращении вопросу постановляет:

1. Норму пункта 3 статьи 10 Конституции Республики Казахстан - "за гражданином Республики не признается гражданство другого государства" - следует понимать как неприемлемость в Республике Казахстан множественного, в том числе двойного гражданства. Указанное означает, что иностранный гражданин не является одновременно гражданином Республики Казахстан.

Конституционный принцип "за гражданином Республики не признается гражданство другого государства" обеспечивается следующим механизмом, вытекающим из смысла пункта 3 статьи 10 Конституции Республики Казахстан:

если гражданин Республики Казахстан приобретает гражданство другого государства, то за ним с этого момента не сохраняется гражданство Республики Казахстан;

гражданство Республики Казахстан считается недействительным, если его приобретает иностранец, не прекращая одновременно гражданства иного государства.

2. Норму пункта 3 статьи 12 Конституции Республики Казахстан - "гражданин Республики в силу самого своего гражданства имеет права и несет обязанности" - следует понимать так, что конституционно-правовой статус гражданина Республики Казахстан предполагает обладание на основе равенства полным объемом прав, свобод и обязанностей, установленных для него Конституцией, законами и иными нормативными правовыми актами Республики Казахстан.

Нормы пункта 4 статьи 12 Конституции Республики Казахстан - "иностранцы и лица без гражданства пользуются в Республике правами и свободами, а также несут обязанности, установленные для граждан, если иное не предусмотрено Конституцией, законами и международными договорами" - означают, что для иностранцев и лиц без гражданства предусмотрен иной, ограниченный, конституционно-правовой статус.

На иностранцев не распространяются права и свободы, предусмотренные статьей 33 , пунктом 2 статьи 41 , пунктом 4 статьи 51 , пунктом 3 статьи 86 Конституции Республики Казахстан. Иностранными гражданами не подлежат осуществлению также и другие права и свободы, которыми они не могут пользоваться в силу требований Конституции, законов и иных нормативных правовых актов, а также в случаях, предусмотренных международными договорами Республики Казахстан.

Сноска. Пункт 2 с изменением, внесенным нормативным постановлением Конституционного Совета РК от 17.04.2017 № 2.

3. В соответствии с пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан постановление вступает в силу со дня его принятия, обжалованию не подлежит, является общеобязательным на всей территории Республики и окончательным с учетом случая, предусмотренного пунктом 4 статьи 73 Конституции Республики Казахстан.

4. Опубликовать настоящее постановление на казахском и русском языках в официальных республиканских печатных изданиях.

Председатель
Конституционного Совета
Республики Казахстан

Қазақстан Республикасы Конституциясының 10 және 12-баптарын ресми түсіндіру туралы

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2003 жылғы 1 желтоқсандағы N 12 қаулысы.

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі, Төраға Ю.А. Хитрин, Кеңес мүшелері Х.Ә. Әбішев, Қ.Ж. Балтабаев, С.Ф. Бычкова, А. Есенжанов, А.К. Котов және Қ.Ә. Омарханов қатысқан құрамда, мыналардың:

өтініш субъектісінің өкілі - Республика Парламенті Мәжілісінің депутаты С.Б. Әлібаевтың,

Республика Үкіметінің өкілі - Республиканың Әділет бірінші вице-министрі И.Д. Меркельдің,

Республика Бас прокурорының орынбасары А.Қ. Дауылбаевтың,

Республика Орталық сайлау комиссиясының хатшысы В.К. Фоостың,

Республика Сыртқы істер министрлігі консулдық қызмет департаментінің директоры В.С. Қоңырбаевтың,

Республика Ішкі істер министрлігінің көші-қон полициясы департаменті бастығының орынбасары А.П. Сергеевтің қатысуымен,

өзінің ашық отырысында Қазақстан Республикасы Парламенті бір топ депутаттарының Қазақстан Республикасы Конституциясының 10 және 12-баптарын ресми түсіндіру туралы өтінішін қарады.

Конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп, баяндамашының - Конституциялық Кеңестің мүшесі Қ.Ә. Омархановтың хабарын, өтініш субъектісі өкілінің және отырысқа қатысушылардың сөздерін тыңдап, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі мынаны анықтады:

Республиканың Конституциялық Кеңесіне Республика Парламенті бір топ депутаттарының Қазақстан Республикасы Конституциясының 10-бабын ресми түсіндіру туралы өтініші келіп түсіп, бұл өтініште: бір мезгілде басқа мемлекеттің азаматы болып табылатын Қазақстан Республикасының азаматы Қазақстан Республикасы азаматының конституциялық құқықтары мен бостандықтарын (сайлауға, сайлануға құқығы) иелене ала ма деген сұрақтың жауабы көзделінуі сұралған.

Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" конституциялық заң күші бар Жарлығының 21-бабы 3-тармағының 1) тармақшасына сәйкес өтініш субъектісі өтініштің көлемін ұлғайту және, жоғарыда аталған мәселе соның ережелеріне де қатысты болғандықтан, қосымша Конституцияның 12-бабына түсіндірме беру туралы өтінішін мәлімдеді.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 10 және 12-баптарының нормаларын өтініште қойылған мәселеге қатысты түсіндірген кезде Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі тиісті конституциялық нормаларды мынадай жүйелі түрде талдауды негізге алды.

1. Республика Конституциясының кіріспесінде: "Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, ... мемлекеттік құра отырып, ... өзіміздің егемендік құқымызды негізге ала отырып, осы Конституцияны қабылдаймыз", - делінген. Конституцияның 3-бабының 1-тармағы "мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы - халық" деген принципті баянды етеді. Бұл аталған конституциялық ережелерден келіп шығатыны, Қазақстан халқы - Қазақстан Республикасы мемлекеттің, оның егемендігінің, тәуелсіздігінің және конституциялық құрылысының негізі болып табылады. Соған байланысты, Конституцияның азаматтық мәселелерін реттейтін (10-бап), яғни азаматтың Қазақстан мемлекетіне қатыстылығы, іргелі конституциялық-құқықтық институттардың бірін құрайды.

Қазақстан Республикасының халқы, өзінің егемендік құқығын негізге ала отырып, азаматтық институтының конституциялық-құқықтық толықтығын белгіледі.

Республика Конституциясының ережелерін талдаудан келіп шығатыны, азаматтық-тұлғаның Қазақстан мемлекетімен конституциялық-құқықтық байланысын білдіреді, ол ұзаққа созылатын және орнықты байланыстармен, олардың өзара құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы болуымен сипатталады (1-3-баптардың, ІІ-бөлімнің нормалары және басқалар).

Конституцияның 10-бабының 1-тармағы Қазақстан Республикасы азаматтығының бірыңғайлығы және теңдігі принциптерін орнықтырады. Азаматтықтың бірыңғайлығы туралы конституциялық принципін мемлекеттің біртұтастығынан келіп шығады және Республика азаматтарының, бірыңғай конституциялық құқық субъектілікке негізделген, бірыңғай құқықтық мәртебеге ие екендігін білдіреді (Конституцияның 2-бабының 1-тармағы, 12-бабының 3-тармағы, 13-бабының 1-тармағы). Азаматтықтың теңдігі принципі дегенде, Республика азаматтарының тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне немесе кез келген өзге жағдаяттарға қатыссыз, құқықтары, бостандықтары мен міндеттерінің теңдігін түсінген жөн. Конституцияның 10-бабының 1-тармағында азаматтықтың конституциялық-құқықтық заңдылығы көзделеді - ол заңды негіздерде алынған жағдайда ғана танылады.

Азаматтық туралы нормалар Республика Конституциясының "Адам және азамат" деп аталатын ІІ-бөліміне енгізіліп, осы аталған бөлім құрылымдық жағынан басталатын 10-топқа біріктірілген. Маңыздысы сол, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын конституциялық-құқықтық реттеу азаматтық туралы нормалармен алдын алынады, өйткені сол арқылы тұлғаның конституциялық құқықтары, бостандықтары мен міндеттерінің нақты бағытталымы мен мазмұны бекітіледі.

Азаматтық институты Республика егемендігінің, тәуелсіздігі мен конституциялық құрылысының айқындаушы белгісі болып табылады, өйткені мемлекеттің азаматтарынан тұратын Қазақстан халқы ғана "мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы" болып табылады және "билікті тікелей республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді" (Конституцияның 3-бабының 1 және 2-тармақтары). Конституция "Қазақстан Республикасының азаматы", "әрбір", "бәрі", "шетелдіктер" және "азаматтығы жоқ адамдар" деген ұғымдарды пайдалана отырып, адамның құқықтық мәртебесін саралайды. Бұл орайда, Конституцияның мәтінінде "әрбірі" және "бәрі" туралы айтылған кезде, Республика азаматы да, Республика азаматтығына ие емес адамдар да назарда ұсталынады; "Қазақстан Республикасының азаматтары" дегенде - Қазақстан мемлекетімен азаматтық байланысы бар адамдар ғана назарда ұсталады деп түсінген жөн. Сол арқылы Конституция бұл субъектілер үшін олар пайдалана алатын құқықтар мен бостандықтардың әр түрді көлемін, және оларға жүктелетін міндеттердің әр түрлі көлемін белгілейді.

Қазақстан Республикасы азаматтарының конституциялық-құқықтық мәртебесі, олардың заң алдында тең бола отырып, Конституциямен белгіленген құқықтардың, бостандықтар мен міндеттердің барлық кешеніне ие болуын көздейді. Шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар үшін өзге, шектеулі конституциялық-құқықтық мәртебе көзделген: Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, бұл адамдар азаматтарға қолданылатын құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады (Конституцияның 12-бабының 3-және 4-тармақтары, 14-баптың 1-тармағы). Мәселен, Конституция Қазақстан азаматтығы жоқ адамдар Республика Президенті, Республика Парламенті және мәслихаттарының депутаттары, мемлекеттік қызмет және судьялар лауазымдарына үміткер болмауға тиіс, мемлекетті басқаруға қатыса алмайды, белсенді және бәсең сайлау құқығына ие бола алмайды және республикалық референдумға қатыса алмайды деп біржақты белгілейді, өйткені бұл аталған құқықтар мен бостандықтар тек Республика азаматтарына ғана таралады ( 41-баптың , 2-тармағының, 51-баптың 4-тармағының, 86-баптың 3-тармағының және 33-баптың нормалары). Бұл сондай-ақ Республика Конституциялық Кеңесінің "Қазақстан Республикасы Конституциясының 52-бабының 3 және 5-тармақтарының ресми түсіндіру туралы" 2001 жылғы 17 мамырдағы N 7/2 қаулысында келтірілген ұйымдармен де расталады, ол қаулыда "Парламент депутаты Қазақстан азаматтығын жоғалтуымен немесе одан шығуымен, бұл адам, Қазақстан Республикасының азаматтарына ғана берілетін, Конституцияның 33-бабымен көзделген мемлекет ісін басқаруға қатысуға, оның органдарын сайлауға және оларға сайлануға саяси құқықтарын жоғалтады", - делінген.

Мұндай шектеулер сондай-ақ өзге мемлекеттің аумағында тұрақты тұрып жатқан бір мемлекет азаматтарының құқықтық мәртебесі туралы халықаралық шарттарда өзінің тиісті регламенттелуін тапты (Беларусь Республикасы, Қазақстан Республикасы, Қырғыз Республикасы және Ресей Федерациясы арасындағы 1998 жылғы 28 сәуірдегі; Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы 1995 жылғы 20 қаңтардағы).

Республиканың қолданылып жүрген құқығында адамның конституциялық-құқықтық мәртебесін бұлай бөлу басты принциптердің бірі болып табылады. Конституцияның 10-бабының нормаларында көзделген азаматтық институтын басқаша түсіну Қазақстанның Негізгі Заңының және соған негізделген қолданылып жүрген құқығының Республика азаматтарының мәртебесі туралы ережелерінің мазмұнын іс жүзінде жұтаңдатуға, ұлттық қауіпсіздікке қатер төндіруге және егемендіктен айрылу ықтималдығына, сондай-ақ - Республика Конституциясының 14-бабының 1-тармағымен белгіленген теңдік принципінің бұзылуына әкеп соқтырған болар еді.

Ескерту. 1-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Конституциялық Кеңесінің 17.04.2017 № 2 нормативтік қаулысымен.

2. Қазақстанның мемлекеттілігі үшін азаматтық институтының айқындаушы сипатын және азаматтардың құқықтық жағдайын негізге ала отырып, Республика Конституциясының 10-бабының 3-тармағы "Республика азаматының басқа мемлекеттің азаматтығында болуы танылмайды" деген норма-принципті белгілейді.

Бұл ереженің конституциялық-құқықтық мағынасы Республикада көпазаматтылық, оның ішінде қосазаматтылық қабыл алынбайтынын көздейді. Конституцияда белгіленген Республика егемендігінің, тәуелсіздігінің және конституциялық құрылысының негіздерінде жататын жалпы ережелер, принциптер мен нормалар ( 1-5 , 10- 12, 34, 36, 39 және өзге баптары) бірінші кезекте Конституциямен, ал содан кейін ғана - соған негізделетін заңдық күші кемдеу нормативтік құқықтық актілермен қамтамасыз етіліп, қорғалады. Негізгі Заңда белгіленген Республика азаматының басқа мемлекеттің азаматтығына болуы танылмайтындығы туралы норма-принципте мынадай ереже бар: егер Республика азаматы басқа мемлекеттің азаматтығын алатын болса, онда бұл адамның ерікті ықтияр білдіруін тиісінше ресімдеген уақыттан бастап Қазақстан азаматтығы сақталмайды; басқа мемлекет азаматының Қазақстан азаматтығын алу фактісі осы фактінің өзі жүзеге асырылған сәттен бастап заңдық жағынан қуақарсыз (түкке тұрғысыз) болып табылады. Бұл ретте Конституцияның 10-бабы 3-тармағы нормасының өктемдік күшіне орай Республика азаматтығын тоқтату, азаматтықтан айрылу жағдайлары үшін көзделгендей етіп (қазіргі уақытта қолданылып жүрген "Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы" 1991 жылғы 20 желтоқсандағы Заңның 21, 30 және 31-баптары ), жеңілдетілген (тіркеу) тәртіппен жүзеге асырылуға тиіс.

Республика Конституциясы, адамның өзге мемлекеттің азаматтығының айрылу мәселелерінің халықаралық сипатына орай оларды реттеуге мүмкіншілігі болмағандықтан (4 және 8-баптар), 10-баптың 3-тармағында берілген өзінің мемлекеттілігін қорғаудың жеткілікті механизмін көздеген.

Бұл аталған конституциялық принцип Конституцияның талданып отырған нормаларына негізделген және соларға қайшы келмейтін "Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы" Заңда және Республика қатысатын халықаралық құжаттарда өзінің одан әрі дамуын тапқан. Мәселен, Заңның 3 және 21-баптардың шет мемлекеттің азаматтығында тұрмайтын адамдар Республика азаматтары болып табылады деп көзделеді, сондай-ақ, егер ол көрінеу жалған мәліметтер немесе жалған құжаттар табыс ету нәтижесінде алынса, Республика азаматтығынан айрылу негіздері белгіленеді.

Халықаралық шарттардың нормаларында көпазаматтылық жағдайларының алдын алатын осыған ұқсас механизмдер бар. Мәселен, Беларусь Республикасы, Қазақстан Республикасы, Қырғыз Республикасы және Ресей Федерациясы арасындағы азаматтық алудың жеңілдетілген тәртібі туралы 1999 жылғы 26 ақпандағы Келісімнің ; Ресей Федерациясы және Қазақстан Республикасы арасындағы Қазақстан Республикасына тұрақты тұру үшін келетін Ресей Федерациясы азаматтарының, және Ресей Федерациясына тұрақты тұру үшін келетін Қазақстан Республикасы азаматтарының азаматтық алуының жеңілдетілген тәртібі туралы 1995 жылғы 20 қаңтардағы Келісімнің; Қазақстан Республикасы және Беларусь Республикасы арасындағы Беларусь Республикасына тұрақты тұру үшін келетін Қазақстан Республикасы азаматтарының, және Қазақстан Республикасына тұрақты тұру үшін келетін Беларусь Республикасы азаматтарының азаматтық алуының жеңілдетілген тәртібі туралы 1996 жылғы 17 қаңтардағы Келісімнің ; Қазақстан Республикасы және Украина арасындағы, Украинада тұрақты түрде тұратын Қазақстан Республикасы азаматтарының, және Қазақстан Республикасында тұрақты түрде тұратын Украина азаматтарының азаматтық алуының және азаматтықты тоқтатуының жеңілдетілген тәртібі, және бейазаматтылық пен қосазаматтылық жағдайларының алдын алу туралы 2000 жылғы 19 мамырдағы Келісімнің ережелері бір мемлекеттің азаматтығын алу мәселелері сонымен бір уақытта басқа мемлекеттің азаматтығын тоқтатумен (айрылумен) шешілетіндігін назарда ұстайды.

Осылайша, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі, Республика Конституциясының 10-бабы 3-тармағының талаптарына орай, шетел азаматы болып табылатын адам сонымен бір уақытта Қазақстан азаматы бола алмайды деп есептейді. Соған байланысты, Республика азаматтары үшін Конституциямен көзделген құқықтар мен бостандықтар оған тарамайды. Конституцияның 12-бабының 4-тармағына сәйкес "Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Республикада азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады".

Осы қаулыда талданған Республика Конституциясының нормалары тікелей қолданылатын болғандықтан, басқа мемлекеттердің азаматтары болып табылатын және сонымен бір уақытта Республиканың ұлттық паспорттары бар адамдарға Республика Президенті, Парламенті және мәслихаттарының депутаттары, мемлекеттік қызметтегі және судьялары лауазымдарына жол бермейді. Ондай адамдар Конституцияның, заңдардың және өзге де нормативтік құқықтық актілердің талаптарына сәйкес, сондай-ақ Қазақстанның халықаралық шарттарында көзделген жағдайларына пайдалана алмайтын басқа құқықтар мен бостандықтарды да жүзеге асырмауға тиіс.

Баяндалғанның негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабы 1-тармағының 4) тармақшасын, Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" конституциялық заң күші бар Жарлығының 31- 33, 37 және 41-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа алып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі өтініште қойылған мәселеге қатысты қаулы етеді:

1. Қазақстан Республикасы Конституциясының 10-бабы 3-тармағының - "Республика азаматының басқа мемлекеттің азаматтығында болуы танылмайды" - деген нормасын, Қазақстан Республикасында көпазаматтылық, оның ішінде қосазаматтылық қабыл алынбайды деп түсінген жөн. Бұл, шетел азаматы сонымен бір уақытта Қазақстан Республикасының азаматы болып табылмайтындығын білдіреді.

"Республика азаматының басқа мемлекеттің азаматтығында болуы танылмайды" деген конституциялық принцип, Қазақстан Республикасы Конституциясының 10-бабы 3-тармағының мағынасынан туындайтын мынадай механизммен қамтамасыз етіледі:

егер Қазақстан Республикасының азаматы басқа мемлекеттің азаматтығын алатын болса, онда осы сәттен бастап оның Қазақстан Республикасының азаматтығы сақталмайды;

егер шетелдік өзге мемлекеттің азаматтығын тоқтатпай отырып сонымен бір уақытта Қазақстан Республикасының азаматтығын алатын болса, онда ол жарамсыз деп есептеледі.

2. Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабы 3-тармағының - "Республиканың азаматы өзінің азаматтығына орай құқықтарға ие болып, міндеттер атқарады" - деген нормаларын, Қазақстан Республикасы азаматының конституциялық-құқықтық мәртебесі бұл азамат үшін Қазақстан Республикасы Конституциясымен, заңдармен және өзге де нормативтік құқықтық актілермен белгіленген құқықтардың, бостандықтар мен міндеттердің толық көлеміне теңдік негізінде ие болуды назарда ұстайды деп түсінген жөн.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабы 4-тармағының - "Конституцияда, заңдарда, халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Республикада азаматтар үшін бегіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады" - деген нормалары, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар үшін өзге, шектеулі конституциялық-құқықтық мәртебе көзделгенін білдіреді.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 33-бабында, 41-бабының 2-тармағында, 51-бабының 4-тармағында, 86-бабының 3-тармағында көзделген құқықтар мен бостандықтар шетелдіктерге қолданылмайды. Шетел азаматтары Конституцияның, заңдардың және өзге де нормативтік құқықтық актілердің талаптарына орай, сондай-ақ Қазақстанның халықаралық шарттарында көзделген жағдайларда пайдалана алмайтын басқа құқықтар мен бостандықтарды да жүзеге асырмауға тиіс.

Ескерту. 2-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Конституциялық Кеңесінің 17.04.2017 № 2 нормативтік қаулысымен.

3. Қазақстан Республикасы Конституциясының 74-бабының 3-тармағына сәйкес қаулы оны қабылдаған күннен бастап күшіне енеді, шағымдануға жатпайды, Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, және Қазақстан Республикасы Конституциясының 73-бабының 4-тармағында көзделген ретті ескере отырып, түпкілікті болып табылады.

4. Осы қаулы республикалық ресми басылымдарда қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасы

Конституциялық Кеңесінің

төрағасы