ИПС "Әділет"

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

О рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан отдельных положений пункта 5 статьи 34 Конституционного закона Республики Казахстан от 25 декабря 2000 года "О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан"

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Ескендирова А.К., Жакипбаева К.Т., Жатканбаевой А.Е., Кыдырбаевой А.К., Мусина К.С., Нурмуханова Б.М., Онгарбаева Е.А., Сарсембаева Е.Ж. и Ударцева С.Ф., с участием:

субъекта обращения Курбанова С.А.,

представителей:

Верховного Суда Республики Казахстан – судьи Стыбаева А.С.,

Высшего Судебного Совета Республики Казахстан – члена Высшего Судебного Совета Сисеновой Н.У. и заместителя руководителя аппарата Курмантаевой Л.С.,

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – старшего помощника Генерального Прокурора по особо важным поручениям Кемалова М.Т.,

Министерства юстиции Республики Казахстан – вице-министра Мукановой А.К.,

Агентства Республики Казахстан по делам государственной службы – заместителя председателя Муксимова С.С.,

рассмотрел в открытом заседании обращение Курбанова С.А. о проверке на соответствие Конституции Республики Казахстан отдельных положений пункта 5 статьи 34 Конституционного закона Республики Казахстан от 25 декабря 2000 года "О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан" (далее – Конституционный закон).

Заслушав сообщение докладчика – судьи Конституционного Суда Республики Казахстан Жатканбаевой А.Е., изучив материалы конституционного производства, проанализировав законодательство Республики Казахстан и отдельных зарубежных стран, международный опыт, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Суд поступило обращение Курбанова С.А. о проверке на соответствие пункту 1 статьи 24 Конституции Республики Казахстан отдельных положений пункта 5 статьи 34 Конституционного закона.

Из обращения и представленных материалов следует, что полномочия заявителя в качестве судьи были прекращены на основании решения Комиссии по качеству правосудия о несоответствии занимаемой должности в силу профессиональной непригодности (подпункт 11) пункта 1 статьи 34 Конституционного закона).

Согласно пункту 5 статьи 34 Конституционного закона основания прекращения полномочий судей, предусмотренные подпунктами 5), 11) и 11-1) пункта 1 данной статьи, признаются отрицательными мотивами.

Субъект обращения, ссылаясь на императивные нормы Закона Республики Казахстан от 23 ноября 2015 года "О государственной службе Республики Казахстан" (подпункт 14) пункта 3 статьи 16, далее – Закон о государственной службе), Закона Республики Казахстан от 6 января 2011 года "О правоохранительной службе" (подпункт 9) пункта 2 статьи 6, далее – Закон о правоохранительной службе) и Закона Республики Казахстан от 13 февраля 2012 года "О специальных государственных органах Республики Казахстан" (подпункт 9) пункта 2 статьи 7, далее – Закон о специальных государственных органах), полагает, что прекращение полномочий судьи по отрицательным мотивам препятствует ему в реализации конституционного права на свободу труда, свободный выбор рода деятельности и профессии и тем самым влечет пожизненные ограничения в его правах.

При проверке конституционности указанных положений пункта 5 статьи 34 Конституционного закона Конституционный Суд исходит из следующего.

1. Республика Казахстан, утверждая себя демократическим, светским, правовым и социальным государством, провозглашает высшими ценностями человека, его жизнь, права и свободы (пункт 1 статьи 1 Конституции).

Приоритетность прав и свобод человека обеспечивается фундаментальностью положений об их признании и гарантированности в соответствии с Конституцией Республики Казахстан; о признании их абсолютности и неотчуждаемости, принадлежности каждому от рождения, определении содержания и применения законов и иных нормативных правовых актов (статья 12 Конституции).

Казахстан придерживается обязательств по соблюдению и защите прав и свобод человека в рамках ратифицированных международных договоров, являющихся составной частью действующего права на основании пункта 1 статьи 4 Основного Закона.

В соответствии с Международным пактом об экономических, социальных и культурных правах от 16 декабря 1966 года, ратифицированным Республикой Казахстан Законом от 21 ноября 2005 года (далее – Международный пакт), государства обязуются гарантировать, что права, провозглашенные в Пакте, будут осуществляться без какой бы то ни было дискриминации и признаваться всеми надлежащими способами, включая принятие законодательных мер.

Право на свободу труда, свободный выбор рода деятельности и профессии является фундаментальным конституционным правом (статья 24). Оно включает в себя право свободно выбирать труд или свободно соглашаться на труд без какой бы то ни было дискриминации и принуждения к нему, право распоряжаться своими способностями к труду, выбирать профессию и род деятельности (статья 5 Трудового кодекса Республики Казахстан от 23 ноября 2015 года). Это коррелирует с положениями пункта 1 статьи 6 Международного пакта, который рассматривает данное право непосредственно как возможность зарабатывать себе на жизнь, то есть как жизненно необходимое условие.

Право на свободу труда, свободный выбор рода деятельности и профессии непосредственно связано с реализацией равного права граждан на доступ к государственной службе (к отдельным ее видам), а также занятию судейских должностей (пункт 4 статьи 33, статья 79 Конституции).

Все эти виды трудовой деятельности являются профессиональными, предполагающими наличие у лица специальных знаний, умений, навыков и других необходимых качеств для обеспечения эффективности труда и достижения поставленных целей.

2. Правосудие в Республике осуществляется только судом. Судебная власть осуществляется от имени Республики Казахстан и имеет своим назначением защиту прав, свобод и законных интересов граждан и организаций, обеспечение исполнения Конституции, законов, иных нормативных правовых актов, международных договоров Республики (пункт 1 статьи 75, пункт 1 статьи 76).

Судья является должностным лицом государства, наделенным в установленном Конституцией и Конституционным законом порядке полномочиями по осуществлению правосудия, выполняющим свои обязанности на постоянной основе и являющимся носителем судебной власти (пункт 1 статьи 23 Конституционного закона). Судья при отправлении правосудия независим и подчиняется только Конституции и закону (пункт 1 статьи 77 Конституции).

Осуществление правосудия, обеспечивающего надлежащую реализацию конституционного предназначения судебной власти, обусловливает установление особых требований к судьям, порядку их назначения и судебной деятельности, а также прекращению полномочий.

Требования, предъявляемые к судьям судов Республики, определяются конституционным законом (пункт 3 статьи 79 Конституции). Конституционным законом предусмотрены требования к кандидатам в судьи (статья 29). Законом Республики Казахстан от 4 декабря 2015 года "О Высшем Судебном Совете Республики Казахстан" в качестве основных критериев отбора кандидатов на вакантные должности судей установлены высокий уровень знаний, высокие морально-нравственные качества и безупречная репутация (пункт 2 статьи 18).

Назначение судей осуществляется Президентом Республики Казахстан по рекомендации Высшего Судебного Совета после прохождения ряда процедур. Серьезные требованиями к знанию и применению права, приверженность принципам независимости и беспристрастности, соблюдение норм судейской этики необходимы для карьерного роста судей.

В соответствии с пунктом 1 статьи 79 Конституции полномочия судьи могут быть прекращены или приостановлены исключительно по основаниям, установленным законом, что, по мнению Конституционного Суда, предопределено спецификой судебной деятельности и особым статусом судьи (нормативное постановление от 21 апреля 2023 года № 10).

Пунктом 5 статьи 34 Конституционного закона к отрицательным мотивам прекращения полномочий судьи отнесено решение Комиссии по качеству правосудия о несоответствии судьи занимаемой должности в силу профессиональной непригодности (подпункт 11) пункта 1 статьи 34). Это согласуется с Основными принципами независимости судебных органов, одобренными резолюциями Генеральной Ассамблеи Организации Объединенных Наций 40/32 от 29 ноября 1985 года и 40/146 от 13 декабря 1985 года, согласно которым судьи могут быть временно отстранены от должности или уволены только по причине их неспособности выполнять свои обязанности или поведения, делающего их не соответствующими занимаемой должности (пункт 18).

Решение Комиссии по качеству правосудия выносится по результатам рассмотрения материалов об оценке квалификации действующих судей (пункт 1 статьи 44 Конституционного закона).

Оценкой профессиональной деятельности судьи признаются оценка уровня его профессиональных знаний и умения применять их при отправлении правосудия, результатов судебной деятельности, деловых и нравственных качеств судьи и соответствия его требованиям, предъявляемым Конституционным законом и Кодексом судейской этики. Оценка профессиональной деятельности судьи проводится в целях улучшения качественного состава судейского корпуса, оценки и стимулирования роста профессиональной квалификации, повышения ответственности за укрепление законности при рассмотрении дел, охраны прав граждан и интересов общества (пункт 1 статьи 30-1 Конституционного закона).

Признание судьи не соответствующим занимаемой должности в силу профессиональной непригодности связано с низкими показателями качества отправления правосудия, несоблюдением норм судейской этики и трудовой дисциплины (пункт 2 статьи 30-1 Конституционного закона).

Конституционный Суд полагает, что отнесение законодателем решения Комиссии по качеству правосудия о несоответствии судьи занимаемой должности в силу профессиональной непригодности к отрицательным мотивам прекращения полномочий судьи преследует обозначенные цели оценки профессиональной деятельности судьи и имеет сугубо автономное значение. Так, судьи, прекратившие свои полномочия по данному основанию, не могут вновь претендовать на судейские должности, получение перечисленных за них дополнительных обязательных пенсионных взносов и другие привилегии (подпункт 7) пункта 2 статьи 29, пункт 2 статьи 35-1 Конституционного закона). В целом такой подход обоснован и не противоречит Конституции.

3. В пункте 4 статьи 33 Конституции установлено, что граждане Республики имеют равное право на доступ к государственной службе.

Особыми видами государственной службы признаются служба в правоохранительных, специальных государственных органах, Вооруженных Силах, других войсках и воинских формированиях (подпункт 6) статьи 1 Закона о специальных государственных органах, подпункт 6) статьи 1 Закона о правоохранительной службе и подпункт 16) статьи 1 Закона Республики Казахстан от 16 февраля 2012 года "О воинской службе и статусе военнослужащих", далее – Закон о воинской службе).

В нормативном постановлении от 6 марта 2023 года № 4 Конституционный Суд отмечал, что с учетом миссии государственной службы, особого правового статуса государственных служащих, специфики стоящих перед ними задач государство вправе определять для граждан правила поступления на государственную службу и ее прохождения, включая требования к кандидатам и соответствующие ограничения, которые могут быть связаны с необходимостью обеспечения эффективности деятельности государственного аппарата, доверия народа как единственного источника государственной власти и недопущения злоупотребления предоставленными полномочиями.

Конституционный Суд считает, что подходы к решению кадровых и иных связанных с ними вопросов, принятые в судебной системе, не могут автоматически применяться в сфере государственной службы. Недостаточная профессиональная пригодность судьи, выявленная при проведении оценки по специальной методике, применяемой только к судьям, при отсутствии других преграждающих обстоятельств в дальнейшем не должна быть безусловным и бессрочным препятствием при поступлении на государственную службу, которая основывается на иных принципах и имеет свои особенности. Отождествление квалификационных требований к судьям и государственным служащим не вытекает из содержания пункта 4 статьи 33 Конституции, согласно которому требования, предъявляемые к кандидату на должность государственного служащего, должны обусловливаться только характером должностных обязанностей и устанавливаться законом.

Данный вывод следует также из положений действующего законодательства о государственной службе, в котором предусмотрены требования и процедуры, схожие по содержанию, но отличающиеся по последствиям.

Отрицательные результаты аттестации и неудовлетворительные результаты оценки их деятельности как основания для прекращения государственной службы административными государственными служащими не признаются в качестве отрицательных мотивов. Они не являются препятствием для повторного поступления на государственную службу (пункт 3 статьи 16, подпункты 19) и 20) пункта 1 и пункт 3 статьи 61 Закона о государственной службе). Политические государственные служащие, уволенные по решению Президента Республики в связи с утратой доверия за неисполнение или ненадлежащее исполнение своих должностных полномочий, то есть по отрицательному мотиву, могут через три года вновь занять должности на государственной службе. Закон о государственной службе допускает по истечении определенного периода замещение должностей государственной службы лицами, совершившими коррупционное правонарушение, за которое налагалось административное взыскание, а также уголовный проступок или преступления небольшой и средней тяжести, лишенными судом права занимать государственные должности на определенный срок (пункт 3 статьи 16, подпункт 15-1) статьи 59, пункт 5 статьи 60).

Различные перечни отрицательных мотивов увольнения предусмотрены в Законах о правоохранительной службе (пункт 3 статьи 80), о специальных государственных органах (пункт 14 статьи 51) и Законе о воинской службе (пункт 2 статьи 26).

Отличия в подходах к характеру и последствиям отдельных оснований прекращения полномочий в различных сферах приводит к дисбалансу в правовом регулировании и создает условия для нарушения конституционных прав, связанных со свободой труда, свободным выбором рода деятельности и профессии путем установления ограничений, не отвечающих принципам необходимости, справедливости и соразмерности.

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72 и пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55 – 58, 62 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать соответствующим Конституции Республики Казахстан пункт 5 статьи 34 Конституционного закона Республики Казахстан "О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан" в следующем истолковании:

прекращение полномочий по такому отрицательному мотиву как несоответствие занимаемой должности в силу профессиональной непригодности должно влечь правовые последствия для освобожденного от должности судьи только в рамках Конституционного закона Республики Казахстан "О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан";

гражданин, уволенный с должности судьи по указанному основанию, может реализовать конституционное право на свободу труда в иных сферах, в том числе на государственной службе.

2. Правительству Республики Казахстан внести в Мажилис Парламента Республики Казахстан проект закона, направленный на обеспечение соразмерности ограничений по доступу к различным видам государственной службы, обусловленных оценкой профессиональной пригодности, в соответствии с правовыми позициями Конституционного Суда Республики Казахстан, содержащимися в настоящем нормативном постановлении.

3. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики, окончательным и обжалованию не подлежит.

4. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд Республики Казахстан

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТЫНАН

"Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы" 2000 жылғы 25 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 34-бабы 5-тармағының жекелеген ережелерінің Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қарау туралы

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар А.Қ. Ескендіров, Қ.Т. Жақыпбаев, А.Е. Жатқанбаева, А.Қ. Қыдырбаева, Қ.С. Мусин, Б.М. Нұрмұханов, Е.Ә. Оңғарбаев, Е.Ж. Сәрсембаев және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

өтініш субъектісі С.А. Курбановтың,

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының өкілі – судья А.С. Стыбаевтың,

Қазақстан Республикасы Жоғары Сот Кеңесінің өкілдері – Жоғары Сот Кеңесінің мүшесі Н.О. Сисенованың және аппарат басшысының орынбасары Л.С. Құрмантаеваның,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Бас Прокурордың аса маңызды тапсырмалар жөніндегі аға көмекшісі М.Т. Кемаловтың,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – вице-министр А.Қ. Мұқанованың,

Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің өкілі – төраға орынбасары С.С. Мүксімовтің қатысуымен,

өзінің ашық отырысында С.А. Курбановтың "Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы" 2000 жылғы 25 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының (бұдан әрі – Конституциялық заң) 34-бабы 5-тармағының жекелеген ережелерінің Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін тексеру туралы өтінішін қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы А.Е. Жатқанбаеваның хабарламасын тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп, Қазақстан Республикасының және жекелеген шет елдердің заңнамасына, халықаралық тәжірибеге талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Конституциялық Сотқа С.А. Курбановтың Конституциялық заңның 34-бабы 5-тармағының жекелеген ережелерінің Қазақстан Республикасы Конституциясының 24-бабының 1-тармағына сәйкестігін тексеру туралы өтініші келіп түсті.

Өтініштен және ұсынылған материалдардан өтініш берушінің судья ретіндегі өкілеттігі Сот төрелігінің сапасы жөніндегі комиссияның оның кәсіби жарамсыздығына байланысты атқаратын лауазымға сай келмейтіні туралы шешімі негізінде (Конституциялық заңның 34-бабы 1-тармағының 11) тармақшасы) тоқтатылғанын түсінуге болады.

Конституциялық заңның 34-бабының 5-тармағына сәйкес судьялардың өкілеттіктерін тоқтатудың осы баптың 1-тармағының 5), 11) және 11-1) тармақшаларында көзделген негіздері теріс себептер деп танылады.

Өтініш субъектісі "Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметі туралы" 2015 жылғы 23 қарашадағы Қазақстан Республикасы Заңының (16-баптың 3-тармағының 14) тармақшасы, бұдан әрі – Мемлекеттік қызмет туралы заң), "Құқық қорғау қызметі туралы" 2011 жылғы 6 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Заңының (6-баптың 2-тармағының 9) тармақшасы, бұдан әрі – Құқық қорғау қызметі туралы заң) және "Қазақстан Республикасының арнаулы мемлекеттік органдары туралы" 2012 жылғы 13 ақпандағы Қазақстан Республикасы Заңының (7-баптың 2-тармағының 9) тармақшасы, бұдан әрі – Арнаулы мемлекеттік органдар туралы заң) императивтік нормаларына сілтеме жасай отырып, судьяның өкілеттігін теріс себептермен тоқтату еңбек ету бостандығы, қызмет және кəсіп түрін еркін таңдау конституциялық құқығын іске асыруына кедергі келтіреді және құқықтарының өмір бойы шектелуіне әкеп соғады деп пайымдайды.

Конституциялық заңның 34-бабы 5-тармағының аталған ережелерінің конституциялылығын тексеру кезінде Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары (Конституцияның 1-бабының 1-тармағы).

Адам құқықтары мен бостандықтарының басымдығы Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес оларды тану мен олардың кепілділігі туралы; оларды абсолютті және ешкім айыра алмайды деп тану, әркімге тумысынан тиесілі болу; заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуын айқындау туралы ережелердің (Конституцияның 12-бабы) іргелілігімен қамтамасыз етіледі.

Қазақстан Негізгі Заңның 4-бабы 1-тармағының негізінде қолданыстағы құқықтың құрамдас бөлігі болып табылатын ратификацияланған халықаралық шарттар шеңберінде адамның құқықтары мен бостандықтарын сақтау және қорғау жөніндегі міндеттемелерді ұстанады.

Қазақстан Республикасы 2005 жылғы 21 қарашадағы Заңмен ратификациялаған 1966 жылғы 16 желтоқсандағы Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактіге (бұдан әрі – Халықаралық пакт) сәйкес мемлекеттер Пактіде жарияланған құқықтардың қандай да болмасын кемсітусіз жүзеге асырылатынына және заңнамалық шаралар қабылдауды қоса алғанда, барлық тиісті тәсілдермен танылатынына кепілдік беруге міндеттенеді.

Еңбек ету бостандығы, қызмет және кәсіп түрін еркін таңдау құқығы іргелі конституциялық құқық болып табылады (24-бап). Ол еңбекті еркін таңдау немесе қандай да бір кемсітусіз және мәжбүрлеусіз еңбек етуге еркін келісу құқығын, өзінің еңбекке қабілеттілігіне билік ету, кәсіп және қызмет түрін таңдау құқығын қамтиды (2015 жылғы 23 қарашадағы Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің 5-бабы). Бұл Халықаралық пактінің 6-бабы 1-тармағының ережелерімен үйлеседі, онда осы құқық өмір сүру үшін ақша табу мүмкіндігі ретінде, яғни өмірлік қажетті шарт ретінде тікелей қарастырылады.

Еңбек ету бостандығы, қызмет және кәсіп түрін еркін таңдау құқығы азаматтардың мемлекеттік қызметке (оның жекелеген түрлеріне) қол жеткізуге тең құқығын іске асыруға, сондай-ақ судья лауазымдарына орналасуға тікелей байланысты (Конституцияның 33-бабының 4-тармағы, 79-бабы).

Еңбек қызметінің барлық осы түрлері кәсіби болып табылады, олар адамның еңбек тиімділігін қамтамасыз ету және қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін арнайы білімінің, икемінің, дағдылары мен басқа да қажетті қасиеттерінің болуын көздейді.

2. Республикада сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және өзіне азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды, Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуді мақсат етіп қояды (75-баптың 1-тармағы, 76-баптың 1-тармағы).

Судья Конституцияда және Конституциялық заңда белгiленген тәртiппен сот төрелiгiн жүзеге асыру жөнiндегi өкiлеттiктер берiлген, өз мiндеттерiн тұрақты негiзде орындайтын және сот билiгiн жүргiзушi болып табылатын, мемлекеттің лауазымды адамы болып табылады (Конституциялық заңның 23-бабының 1-тармағы). Судья сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және Конституция мен заңға ғана бағынады (Конституцияның 77-бабының 1-тармағы).

Сот билігінің конституциялық мақсатын тиісінше іске асыруды қамтамасыз ететін сот төрелігін жүзеге асыру судьяларға, оларды тағайындау тәртібіне және сот қызметіне, сондай-ақ өкілеттіктерін тоқтатуға қойылатын ерекше талаптар белгілеуге себепші болады.

Республика соттарының судьяларына қойылатын талаптар Конституциялық заңда айқындалады (Конституцияның 79-бабының 3-тармағы). Конституциялық заңда судьялыққа кандидаттарға қойылатын талаптар көзделген (29-бап). "Қазақстан Республикасының Жоғары Сот Кеңесі туралы" 2015 жылғы 4 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Заңында судьялардың бос лауазымдарына кандидаттарды іріктеудің негізгі өлшемшарттары ретінде жоғары білім деңгейі, биік моральдық-адамгершілік қасиеттер және мінсіз бедел белгіленген (18-баптың 2-тармағы).

Судьяларды тағайындауды Қазақстан Республикасының Президенті бірқатар рәсімдер өткізілгеннен кейінгі Жоғары Сот Кеңесінің ұсынымы бойынша жүзеге асырады. Құқықты білу мен қолдануға қойылатын елеулі талаптар, тәуелсіздік пен бейтараптық қағидаттарын ұстану, судья әдебі нормаларын сақтау судьялардың мансаптық өсуі үшін қажет.

Конституцияның 79-бабының 1-тармағына сәйкес судья өкілеттігі тек қана заңда белгіленген негіздер бойынша тоқтатылуы немесе тоқтатыла тұруы мүмкін, бұл, Конституциялық Соттың пікірінше, сот қызметінің өзіндік ерекшелігімен және судьяның ерекше мәртебесімен алдын ала айқындалған (2023 жылғы 21 сәуірдегі № 10 нормативтік қаулы).

Конституциялық заңның 34-бабының 5-тармағында төрағаның, сот алқасы төрағасының және судьяның өкілеттіктерін тоқтатудың теріс себептеріне Сот төрелігінің сапасы жөніндегі комиссияның кәсіби жарамсыздығына байланысты судьяның атқаратын лауазымына сай келмейтіні туралы шешімі жатқызылған (34-баптың 1-тармағының 11) тармақшасы). Бұл Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясының 1985 жылғы 29 қарашадағы 40/32 және 1985 жылғы 13 желтоқсандағы 40/146 қарарларымен мақұлданған Сот органдары тәуелсіздігінің негізгі қағидаттарымен үйлеседі, оларға сәйкес судьялар өз міндеттерін орындай алмауына байланысты немесе атқаратын лауазымына сай келмейтін мінез-құлқы үшін ғана лауазымынан шеттетілуі немесе жұмыстан шығарылуы мүмкін (18-тармақ).

Сот төрелігінің сапасы жөніндегі комиссияның шешімі жұмыс істеп жүрген судьялардың біліктілігін бағалау туралы материалдарды қарау нәтижелері бойынша шығарылады (Конституциялық заңның 44-бабының 1-тармағы).

Судьяның кәсіби қызметін бағалау деп оның кәсіби білімінің деңгейін және оны сот төрелігін іске асыру кезінде қолдана білуін, сот қызметінің нәтижелерін, судьяның іскерлік пен адамгершілік қасиеттерін және оның Конституциялық заңда және Судья әдебі кодексінде қойылатын талаптарға сай келуін бағалау танылады. Судьяның кәсіби қызметін бағалау судьялар корпусының сапалық құрамын жақсарту, кәсіби біліктілікті бағалау және оның өсуін ынталандыру, істерді қарау кезінде заңдылықты нығайтуға жауапкершілікті арттыру, азаматтардың құқықтары мен қоғамның мүдделерін қорғау мақсатында жүргізіледі (Конституциялық заңның 30-1-бабының 1-тармағы).

Судьяның кәсіби жарамсыздығына байланысты атқаратын лауазымына сай келмейді деп танылуы сот төрелігін іске асыру сапасының төмен көрсеткіштеріне, судья әдебі нормалары мен еңбек тәртібінің сақталмауына байланысты (Конституциялық заңның 30-1-бабының 2-тармағы).

Конституциялық Сот заң шығарушының Сот төрелігінің сапасы жөніндегі комиссияның кәсіби жарамсыздығына байланысты судьяның атқаратын лауазымына сай келмейтіні туралы шешімін судья өкілеттігін тоқтатудың теріс себептеріне жатқызуы судьяның кәсіби қызметін бағалаудың белгіленген мақсаттарын көздейді және тек дербес мәнге ие деп пайымдайды. Мәселен, осы негіз бойынша өз өкілеттігін тоқтатқан судьялар судья лауазымдарына, олар үшін аударылған қосымша міндетті зейнетақы жарналарын алуға және басқа да артықшылықтарға қайта үміткер бола алмайды (Конституциялық заңның 29-бабы 2-тармағының 7) тармақшасы, 35-1-бабының 2-тармағы). Тұтастай алғанда, мұндай тәсіл негізді және Конституцияға қайшы келмейді.

3. Конституцияның 33-бабының 4-тармағында Республика азаматтарының мемлекеттік қызметке кіруге тең құқығы бар деп белгіленген.

Құқық қорғау, арнаулы мемлекеттік органдардағы, Қарулы Күштердегі, басқа да əскерлер мен əскери құралымдардағы қызмет мемлекеттік қызметтің ерекше түрлері деп танылады (Арнаулы мемлекеттік органдар туралы заңның 1-бабының 6) тармақшасы, Құқық қорғау қызметі туралы заңның 1-бабының 6) тармақшасы және "Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы" 2012 жылғы 16 ақпандағы Қазақстан Республикасы Заңының 1-бабының 16) тармақшасы, бұдан әрі – Әскери қызмет туралы заң).

2023 жылғы 6 наурыздағы № 4 нормативтік қаулысында Конституциялық Сот мемлекеттік қызметтің миссиясын, мемлекеттік қызметшілердің ерекше құқықтық мәртебесін, олардың алдына қойылған міндеттердің өзіндік ерекшелігін ескере отырып, мемлекет азаматтар үшін, кандидаттарға қойылатын талаптарды және тиісті шектеулерді қоса алғанда, мемлекеттік қызметке кіру және оны өткеру қағидаларын айқындауға құқылы, бұлар мемлекеттік аппарат қызметінің тиімділігін, мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы – халық сенімін және берілген өкілеттіктердің теріс пайдаланылуына жол бермеуді қамтамасыз ету қажеттілігімен байланысты болуы мүмкін деп атап өтті.

Конституциялық Сот сот жүйесінде қолданылатын кадрлық және өзге де олармен байланысты мәселелерді шешу тәсілдерін мемлекеттік қызмет саласында автоматты түрде қолдануға болмайды деп есептейді. Судьяларға ғана қолданылатын арнайы әдістеме бойынша бағалау жүргізу кезінде анықталған судьяның кәсіби жарамдылығының жеткіліксіздігі, басқа да кедергі келтіретін мән-жайлар болмаған кезде, алдағы уақытта өзге қағидаттарды негізге алатын және өзіндік ерекшеліктері бар мемлекеттік қызметке кіру кезінде шартсыз және мерзімсіз кедергі болмауға тиіс. Судьялар мен мемлекеттік қызметшілерге қойылатын біліктілік талаптарын теңдестіру Конституцияның 33-бабы 4-тармағының мазмұнынан туындамайды, оған сәйкес мемлекеттік қызметші лауазымына кандидатқа қойылатын талаптар лауазымдық міндеттердің сипатына ғана байланысты болады және заңмен белгіленеді.

Бұл тұжырым қолданыстағы мемлекеттік қызмет туралы заңнаманың ережелерінен де туындайды, онда мазмұны жағынан ұқсас, бірақ салдары бойынша айырмашылығы бар талаптар мен рәсімдер көзделген.

Мемлекеттік әкімшілік қызметшілердің мемлекеттік қызметті тоқтатуы үшін негіз болатын аттестаттаудың теріс нәтижелері және олардың қызметін бағалаудың қанағаттанарлықсыз нәтижелері теріс себептер ретінде танылмайды. Бұлар мемлекеттік қызметке қайта кіруге кедергі болмайды (Мемлекеттік қызмет туралы заңның 16-бабының 3-тармағы, 61-бабы 1-тармағының 19) және 20) тармақшалары және 3-тармағы). Өзінің лауазымдық өкілеттігін орындамағаны немесе тиісінше орындамағаны үшін сенім жоғалтуына байланысты Республика Президентінің шешімімен, яғни теріс себептермен жұмыстан шығарылған мемлекеттік саяси қызметшілер үш жылдан кейін мемлекеттік қызметте қайтадан лауазымдарға орналаса алады. Мемлекеттік қызмет туралы заңда әкімшілік жаза тағайындауға негіз болған сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық, сондай-ақ қылмыстық теріс қылық немесе онша ауыр емес және ауырлығы орташа қылмыс жасаған, сот белгілі бір мерзімге мемлекеттік лауазымдарды атқару құқығынан айырған адамдардың мемлекеттік қызмет лауазымдарына орналасуына белгілі бір кезең өткеннен кейін жол беріледі (16-баптың 3-тармағы, 59-баптың 15-1) тармақшасы, 60-баптың 5-тармағы).

Жұмыстан шығарудың теріс себептерінің түрлі тізбелері Құқық қорғау қызметі туралы заңда (80-баптың 3-тармағы), Арнаулы мемлекеттік органдар туралы заңда (51-баптың 14-тармағы) және Әскери қызмет туралы заңда (26-баптың 2-тармағы) көзделген.

Түрлі салалардағы өкілеттіктерді тоқтатудың жекелеген негіздерінің сипаты мен салдарындағы айырмашылықтар құқықтық реттеуде теңгерімсіздікке алып келеді және қажеттілік, әділдік пен мөлшерлестік қағидаттарына сай келмейтін шектеулер белгілеу арқылы еңбек ету бостандығына, қызмет және кәсіп түрін еркін таңдауға байланысты конституциялық құқықтардың бұзылуына жағдай жасайды.

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын және 74-бабының 3-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58, 62-баптарын және 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. "Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 34-бабының 5-тармағы төмендегідей түсіндірмеде Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді деп танылсын:

кәсіби жарамсыздығына байланысты атқаратын лауазымына сай келмейді деген теріс себеппен өкілеттіктің тоқтатылуы лауазымынан босатылған судья үшін құқықтық салдарға әкеп соғу "Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы шеңберінде ғана болуға тиіс;

көрсетілген себеппен судья лауазымынан босатылған азамат өзге де салаларда, оның ішінде мемлекеттік қызметте еңбек ету бостандығына конституциялық құқығын іске асыра алады.

2. Қазақстан Республикасының Үкіметі Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы нормативтік қаулыда қамтылатын құқықтық ұстанымдарына сәйкес, кәсіптік жарамдылықты бағалаумен байланысты, мемлекеттік қызмет түрлеріне қол жеткізу бойынша шектеулер мөлшерлестігін қамтамасыз етуге бағытталған заң жобасын енгізсін.

3. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

4. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының
Конституциялық Соты